Henryk Pietras

Negli scritti dei Padri i temi escatologici sono trattati ampiamente perché proprio in questo campo la novità del messaggio di Gesù Cristo appariva con più evidenza. Gesù non predicava, come gli altri, che la vita eterna ci aspetta dopo la morte o che dipende da una buona condotta di vita, ma che essa dipende dalla fede in lui, la quale libera dal giudizio e fa sì che già su questa terra il suo discepolo può "risorgere". 1 Certo, ogni popolo e ogni religione avevano le proprie credenze escatologiche. Gli ascoltatori di Gesù, giudei formati dalla tradizione loro propria, non erano affatto ignari di tutto questo: per avere le indicazioni su come vivere, per meritare il regno di Dio bastava loro la Bibbia ebraica; per credere nella fine del mondo in un tempo indeterminato e nel giudizio successivo alla morte, bastava leggere, oltre la Bibbia, Platone; per aspettare la risurrezione si potevano ascoltare i maestri farisei… Per accostarci alla fede escatologica dei primi cristiani, occorre guardare quindi al sottofondo relativo alla loro religiosità. Al tempo di Gesù, i giudei credevano, certamente, in Dio e nel suo regno, credevano all'esistenza dello sheol dove le anime aspettavano il gior

L'articolo riporta le principali notizie bibliografiche con qualche cenno al carattere proprio di ciascun manuale. Va osservato che tutti sono stati scritti dai preti, professori di patrologia nei seminari, espongono il materiale in servizio alla dogmatica e sono assai ermetici in forma e linguaggio. Quelli piu recenti danno una bibliografia aggionata e - quasi sempre - riportano i testi piu significativi dei Padri.

L’articolo presenta il testo e il commento dełla lettera dell’Imperatore Costantino, l’unico documento legato alla controversia ariana, per il qual e possibile stabilire la data: fine settembre 324, dopo il ritorno di Costantino dalia guerra eon Licinio. L’analisi mette il rilievo l’opinione dell’Imperatore sull’importanza della controversia: che era di poco e che Alessandro e Ario dovrebbero far pace immediatamente.

La communicazione vuol presentare Origene negli scritti e discorsi di Giovanni Paolo II. Soprattutto si fa presente le citazioni dall’Alessandrino nell'enciclica Fides et ratio ed i titoli con i quali il papa lo stava nominando: „scrittore ecclesiastico”, „grande scrittore ecclesiastico”, ma anche „Padre della Chiesa”. Nei testi del papa defunto si vede anche che abbia preso da Origene la speranza della salvezza universale.

Apollinare si e opposto alla teologia ariana richiamando i principi di cristoiogia, cercando una nuova soluzione del problema creatosi con la teologia nota sotto il nome di Paolo di Samossata. Questi, infatti, accentuando l'umanita di Cristo e giunto alla negazione della sua reale esistenza in quanto Figlio di Dio prima dell'incarnazione.

L’articolo narra la storia delle indulgenze partendo dalla prassi penitenziale nella Chiesa con particolare riferimento ai libri penitenziali con le loro commutazioni delle penitenze. Si osserva che intorno al XII secolo, in campo di penitenze, la Chiesa si trovò in un vicolo cieco, con le pene pendenti su gran parte dei fedeli, che non avevano accesso all’Eucarestia e non avevano nessuna speranza di liberarsi dalle pene in questa vita. Le indulgenze, promulgate in legame alle crociate, ma quasi subito allargate ai pellegrinaggi, furono per loro una vera Buona Novella di salvezza: gli furono condonate le pene ecclesiastiche, potessero tornare alla Chiesa e perciò contare con il perdono di Dio, secondo il “potere delle chiavi”. Lo sviluppo successivo del sacramento della penitenza, con l’acconto sempre più forte sul perdono personale da parte di Dio, anche se “per ministero della Chiesa”, fosse la “chiave” della porta alla comunione ecclesiale.

The study deals with a significant difference between the language used in the Tome to
Flavian of Leo the Great and later in his letters to the Council of Chalcedon, addressed to the
East. In those letters he not only avoids mention of the two natures of Christ, but even uses
the expression Verbi carnisque natura. Very likely Leo realized that nature in Latin does not
necessarily mean the same as physis in Greek, but despite his efforts, the political situation
and the Church did not allow the restoration of the union.

1. Ostilità dei monaci a Gregorio Nazianzeno
2. Il confl itto tra i monaci “origenisti” e antropomorfiti
3. I monaci contro Giovanni Crisostomo
4. Il ruolo dei monaci nella controversia nestoriani
5. Il monaco Eutiche e la lotta contro il vescovo Flaviano

Riassunto

L’articolo riprende il tema delle discussioni post calcedonesi, tra i cosi detti diofisiti e monofisiti, ma esaminandole nel contesto della lotta della Chiesa Alessaandrina, ed altre Chiese orientali, con la prepotenza di Costantinopoli. A Calcedonia (451) furono date alla Chiesa costantinopolitana delle prerogative mai udite, contrarie alle prescrizioni del concilio niceno. Il linguaggio teologico di Calcedonia era ortodosso per i latini, ma tradotto in greco si è rivelato poco preciso, perché natura in latino non corrispondeva in pieno a physis in greco. Il papa Leone stesso si rese conto di questo negli anni successivi e cercò di cambiare il linguaggio, come dimostra soprattutto la sua lettera 165 a Leone imperatore, ma ormai diventava sempre più chiaro che il vero problema non era teologico, ma politico-ambizionale. La sede alessandrina che con il concilio perse il suo primo posto tra le Chiesa orientali, si era approfittata di quest’ambiguità per rigettare ciò che le doleva di più, cioè il primato costantinopolitano, usando i motivi dottrinali come pretesto. L’intransigenza della Chiesa romana, varie volte indotta in errore dagli intrighi orientali, non aiutava al compromesso e così si è arrivati alla separazione della Chiesa egizia dalla Chiesa universale.

SUMMARY
This article takes up the theme of the post-Chalcedonian discussions between the so-called Dyophysites and Monophysites, examining them in the context of the struggle of the Church of Alexandria and other Eastern Churches against the dominance of Constantinople. At the Council of Chalcedon (451) Constantinople obtained prerogatives heretofore unheard of and contrary to the requirements of the Council of Nicaea. The theological language of Chalcedon was orthodox for the Latins, but when translated into Greek proved to be inaccurate, because the Latin natura did not correspond fully to the Greek physis. Pope Leo himself realized this in the following years and tried to change the language, as evidenced especially in his letter (165) to Emperor Leo I the Thracian, but it became increasingly clear that the real problem was not theology but politics and ambitions. The See of Alexandria, which at the council lost its rank of prominence among the Eastern Churches, had taken advantage of this ambiguity to reject — using as a pretext doctrinal reasons — what hurt her most, namely, the primacy of Constantinople. The lack of flexibility of the Roman Church, repeatedly misled by Oriental intrigues, did not help to form a compromise and in consequence the Church of Alexandria separated from the Universal Church.

Według wszelkiego prawdopodobieństwa mówi się w kanonie 8 Soboru Nicejskiego o wszelkich bigamistach, czyli o ponownie żonatych wdowcach i wdowach wychodzących za mąż, zobowiązanych do pokuty rocznej, lub przy kolejnych związkach nawet czteroletniej, jak i o cudzołożnikach, którzy wrócili do komunii Kościoła po odbyciu naznaczonej pokuty siedmio lub nawet piętnastoletniej, i żyją w nowych małżeństwach, które znowu są traktowane jako prawdziwe, zgodnie z obowiązującym prawem. Duchownych katarskich, którzy nie godzili się na komunię takich ludzi, Kościół nie przyjmował do swego grona. Nie wydaje się więc, by problem był natury doktrynalnej i by zmieniano nauczanie Ewangelii, ale dotyczył dyscyplinarnej praktyki pokutnej Kościoła.

Ireneusz Lyonu w Adv. haer. V, 23, 2 dokonuje egzegezy Rdz 2,17. Według Ireneusza wszystko wydarzyło się jednego dnia, a pozostałe dni są wtórnym rozpisaniem dzieła stworzenia na cały tydzień. W istocie, pierwszy człowiek został stworzony, zgrzeszył i umarł w „jednym” dniu. Dokonując rekapitulacji, Jezus poniósł śmierć w tym samym dniu, w którym umarł Adam. Podobnie opisuje dzieło stworzenia i zbawienia syryjskie pismo Grota skarbów, sięgające być może początków IV wieku. Idąc dalej, autor tego pisma wyobraża sobie, że Jezus umarł na krzyżu o tej samej godzinie, w której pierwsi rodzice zostali wypędzeni w raju, tj. o dziewiątej. Z tego rodzaju stwierdzeń wynikają pewne implikacje teologiczne.

Roman baptisteries in Liber Pontificalis
Part II: The baptistery in St. Peter’s Basilica
Summary
This article about the baptistery in St. Peter’s Basilica in Rome is — to a certain extent — the continuation of the paper written by Monika Ożóg about the Lateran baptistery. The source upon which this text is based is also Liber Pontificalis. We do not have the data about the founder of the analysed baptistery. Two inscriptions attributed to Damasus and known from the Mediaeval copies refer to it. What is also problematic is its exact localisation. There are some hypotheses holding that it was located behind the basilica complex as well as those, according to which it was situated inside the basilica, in its northern transept.

The Understanding of Jesus’s Divine Sonship in the 4th Century

The present article discusses main Christological views which came to importance in the 4th century, alongside those originated in the 3rd century but still relevant and discussed later. Five ways of understanding Christ have been detailed:
(1) [Origen:] The Son is a hypostasis equal in everything to the hypostasis of the Father, a 1-to-1 image, with the provision that his being originates in the Father and not in Himself; by the power of mutual love it is inextricably united with one of the created rational beings (logikói) and together with that being becomes a man of the Virgin Mary. Hence, there are two subjects in Christ: the logikós, having a hypostatic being, and the divinely existing Logos, united with the former;
(2) [Dionysius of Alexandria:] similarly to Origen, with a – seemingly – more distinct emphasis on the separate identity of the Son from the Father;
(3) [Dionysius of Rome and the “monarchianists” from Alexandria:] the Son is equal to or even identical with the Father, although having His own personality, indescribable by the notion of hypostasis, and without specifying what is meant by the separate identity of the Son from the Father. The former surely has his own separate name, for he is Christ Jesus, consubstantial with the Father; the Son is, however, not a hypostasis and, hence, it is possible to talk about the consubstantiality of the Father and the Son in a very general sense;
(4) [Paul of Samosata:] the Son is Father’s Logos, a Something rather than Someone; he is the Son in the sense that he originates from the Father as if he were born of Him and came out of Him. This impersonal Logos was joined in Mary’s womb with a man Jesus, conceived of the Holy Spirit, and thus united with his human hypostasis. What followed was a “hypostatic union”: one human hypostasis of Jesus unites two natures: the human nature that belonged to him by way of being born a man and the divine nature of the Logos;
(5) [Arius:] the Son of God is the first and most perfect of God’s creatures, the Logos and the mediator of all creation. He became a man and as a man was obedient to the Father until death. The corollary of his obedience is that by his very nature He is changeable and, hence, he is not a God a fortiori, and can only be called the Son of God by way of analogy.
As the formula of the Nicene Creed on consubstantiality could only satisfy the supporters of the notion (3) above, it is not surprising that it was commonly rejected within the next half century. It prompted Basil of Ancyra to teach “a similarity of substance”, which is the subject of the articles to follow

Magical practices in the acts of synod - outline of the issue
Summary
This text is only an outline, the aim of which is to provide the rules of the synod on magic and magical practices in the Ancient Church. We can only provisionally see that the problem of magic seems to be growing. In the early Church, during the persecution and intense catechumenate, cases of using magic or hiring magicians or Sorcerers were occulTing. The lateą however, the more of such things: magic formulas are replaced by the Christian texts, the Scripture begins to be used for magic, and clergy earn as sorcerers. It seems that this is in connection with the mass transition to Christianity without decent catechesis and catechumenate scrutinies. In addition, preachers lump all religious rites of old religions and magical rites together, wanting to make both things disgusting, which also resulted in misidentifyling them
by new believers.

Chodzi o zgubną manierę chrześcijan, by uważać własną denominację za jedynie prawdziwą - na kanwie dyskusji. Nigdzie nie odnotowałem sobie, gdzie to zostało opublikowane - ot taki bałaganik wstyd przynoszący. Ale wydaje mi się aktualne po 14 latach.

L’INCARNAZIONE DEL VERBO DI DIO NELLA TEOLOGIA DI APOLLINARE DI LAODICEA SULLO SFONDO DELLA CONTROVERSIA ARIANA
(Riassunto)
Apollinare si è opposto alla teologia ariana richiamando i principi di cristologia, cercando una nuova soluzione del problema creatosi con la teologia nota sotto il nome di Paolo di Samossata. Questi, infatti, accentuando l’umanità di Cristo è giunto alla negazione della sua reale esistenza in quanto Figlio di Dio prima delPincarna- zione. Ario invece accentuava l’obbedienza salvifica di Cristo e in effetti negò la sua divinità, necessariamente legata all’immutabilità, tuttavia riconoscendo la sua esistenza dal prima dei tempi. Apollinare, per salvaguardare la volontà salvifica di Dio ha ridotto l’integrità della natura umana di Cristo privandolo della volontà umana, perché questa potrebbe - a suo avviso - contrastare con la volontà del Logos, consustanziale al Padre. La fede dichiarata nella divinità del Logos gli ha guadagnato la simpatia di Atanasio, il quale - pure lui - si sentiva imbarazzato di fronte alla necessità di parlare della piena natura umana di Cristo. Il fatto che Apollinare sposta il peso della controversia ariana sul piano cristologico, contrariamente a Atanasio, il quale vi è visto soprattutto un errore trinitario, sembra suggerire che di fatto anche per Ario il problema cominiciasse con dei temi cristologici, non tanto trinitari.

THE AWARENESS OF THE PRIMACY OF THE BISHOP OF ROME IN THE ANCIENT CHURCH
The aim of this article is to show the stages of the shaping of the idea of primacy in the ancient Church on the basis of patristic sources. The author begins the analysis by stating, „»The one holy catholic Church« professed by all Christians in the official Apostles’ Creed, is divided and is sometimes even at variance”. The author then answers questions about the reasons for this state of affairs. He does so by analysing „Prima Clementis” and „Ignatiana” and by presenting the dispute that broke out on the subject of differences in the date of the celebration of Easter and on the new baptism of heretics. He also discusses the scope of the primacy of the Bishop of Rome in the context of the decisions of the councils in Nice and Constantinople and the custom of informing the Bishop of Rome about significant organisational changes in other Churches. He also touches on the question of the self-awareness of primacy among Bishops of Rome from the time of Pope Siricius onwards.

THE BEGINNING OF THE „ARIAN CONTROVERSY”
Summary
We know today that the so called „Arian controversy” began with a certain theological dispute; the dispute was initiated by bishop Alexander and presbyter Arius. The argument concemed the inter- pretation of a certain fragment of the Holy Scripture. It is not known when exactly the dispute took place, but in all likelihood, it occurred at the beginning of the twenties of the IV century. In the artic- le, the author analyzes the three texts which are fimdamental to the above controversy, namely: Arius’ Letter to Alexander in which he presents his own credo, Alexander’s Letter to All the Bishops, from which we leam about the condemnation of Arius and his followers by the synod which had gathered specially for this end in Alexandria, and finally Arius’ Letter to Eusebius of Nicomedia. In his letter, Arius appeals to his followers for support in his dispute with the bishop. In the article, the author draws our attention to the fact that the above controversy could not have been the real reason for calling the Nicene Council as Emperor Constantine tended to ignore its significance which is best borne out by his letter to Alexander and Arius sent in the autumn of A.D. 324 and delivered in person by bishop Hosius of Cordoba. When the emperor had leamt about the fiasco of Hosius’ mission, it was already too late to invite the bishops to Nice for July 325, as they would not have received the invitation in time to be able to travel to Nice and attend the Council.

FROM PRESBYTER TO PR1EST:
THE EVOLUTION OF THE CONCEPT OF MINISTRY
SUMMARY
In the Acts of the Apostles, the terms episkopos and presbyteros are used interchangeably. In the early Church which spread thanks to smali communities (house churches), both terms signified the leaders of these communities. They fulfilled various other supplementary roles in the community, presiding also over celebrations of the Eucharist. Initially, the communities had one leader who was assisted by deacons. The situation later became more complex when se- veral communities were present in the same town and each was presided over by its own bishop/presbyter. This lead to the gradual distinction of the respective functions of bishops and presbyters.
However, in the eyes of contemporary Christians, none of these functions merited the title of priest (hiereus). This title was referred, on the one hand, to Christ (Letter to the Hebrews) and, on the other, to the whole community, to the common priesthood of all the baptised. Even later, for example for Tertulian, the priesthood is a characteristic of the whole people, whereas the hierarchy is a matter of good order. The testimonies of the Fathers up to the end of the 3rd century confirm the fact that bishops and presbyters were seen as leaders and teachers of the communities. They possessed the privilege of presiding over the Eucharist, whereby there is no evidence that this function could be delegated. The Holy Mass is understood as the sacrifice of the Church, not as that of the bishop/presbyter.
Old Testament formulations conceming priests and sacrifices were related to all the baptised in an allegorical way. Only in the case of Cyprian of Carthage do we find bishops and presbyters being called "priests" directly. The situation began to change diametrically in the 4th century. After the recognition of Christianity as one of the religions of the Empire, bishops receive a status eąual to the priests of other religions, with the Emperor as the high priest (pon- tifex). Moreover, the rejection of the allegorical methods of exegesis by the Fathers of the school of Antioch meant that Old Testament texts about priests were now applied literally to Christian priests. Form this period on, churches are called "temples" and Bishops high "priests".
The appeal of Pope Coelestinus I seems to be an exception. He admonished the bishops of Gaul not to put on special vestments for the celebration of the Eucharist. It was becoming common practice to cali bishops and presbyters "priests"; the terminology was sometimes carried over to deacons as well.
It is not possible to reverse historical processes. However, it is worth attempting to under- stand these processes and draw appropriate conclusions.

LETTERA DI COSTANTINO ALLA CHIESA DI ALESSANDRIA E LETTERA DEL SINODO DI NICEA AGLI EGIZIANI (325)
I falsi sconosciuti da Atanasio?
Nell’articolo si propone un’ipotesi che le lettere conosciute come una testimo- I nianza diretta dei lavori del Concilio Niceno siano falsi, composti negli anni succes- Y sivi al pontificato d’Atanasio. La situazione politico-ecclesiale in Alessandria negli ^ anni 273-278 (circa) sembra essere quella descritta nelle lettere in questione ed unica 3 - a mio parere - che corrisponde al tono ed al contenuto di esse. Per questo motivo il z loro contenuto non dovrebbe essere considerato una fonte valida per la conoscenza dei temi discussi al Concilio.

LETTERA DI COSTANTINO AD ALESSANDRO ED ARIO E LA CONVOCAZIONE DEL CONCILIO NICENO
(Sommario)
L’articolo presenta il testo e il commento della lettera delPImperatore Costantino* 1’unico documento legato alla controversia ariana, per il qual e possibile stabi- lire la data: fine settembre 324, dopo il ritorno di Costantino dalia guerra eon Licinio. L’analisi mette il rilievo 1’opinione delPImperatore sull’importanza della controver- sia: che era di poco e che Alessandro e Ario dovrebbero far pace immediatamente. Sembra che ąuesta sia stata opinione non solo di lui, ma anche di chi lo ha informato sulPaccaduto, vale a dire - probabilmente - Ossio di Cordoba e forsę Eusebio di Nicomedia. Costantino manda la sua lettera sperando che Alessandro e Ario l’a- vrebbero obbedito, ąuindi sembra poco probabile che avesse convocato i vescovi a Nicea per risolyere ąuesta controversia.
53 Por. H. Pietras, Le ragioni della convocazione

Chiesa come comunita di salvati - un approccio alla comprensione deH’assioma: „extra ecclesiam nulla salus”
(Sommario)
La piu antica tradizione della Chiesa e univoca nel ripetere che la Chiesa sia una comunita di salvati. Chi morra come il suo membro, non sara sottoposto al giudizio, perche e gia risorto in prima risurrezione (batte- simale). Chi non ne appartiene, non e salvato sulla terra, ma puó esserlo dopo il giudizio universale. Con san’Agostino e awenuta un’identificazione della Chiesa sulla terra con la Chiesa dei salvati nell’ Ea%axov e sie fatta strada la credenza nelFimpossibilita della salvezza etema dei non battezzati. Parallelamente la Chiesa pian piano smetteva di predicare la Buona Novella sulla salvezza che „scende” dal cielo, centrandosi sulla predicazione della speranza della salvezza futura e condizionata dalFoperare umano.

La genesi dello Simbolo Apostolico
Riassunto
L’articolo si propone di studiare 1’origine delle singole preposizioni del Simbolo Apostolico cercando la loro giustificazione nelPambiente romano dal II secolo in poi. Sembra che le discussioni teologiche del III e IV secolo non abbiano in- fluenzato molto la composizione del Simbolo Apostolico, il ąuale si presenta piuttosto fedele alle affermazioni tradizionali. Con un’attenzione particolare si e studiato gli articoli aggiunti al Credo rispetto alla Tradizione Apostolica: remissione dei peccati e discesa agli inferi.

TO FULLNESS OF LIFE IN THE HOLY SPIRIT ORIGEN, PERI ARCHÓN, 3, 8 SUMMARY
This article is an analysis of a passage from the works of Origen in which one can very clearly discern the co-operation of the Divine Persons in leading a human person to the fiillness of life. God the Father gives existence, the Son of God rationality and the Holy Spirit, holiness. Sanctification makes man better able to receive Christ and progress from one gift of Christ to the next, a process which ends in the climax of wisdom. This leads to the possession of God Himself, that is, to the Highest Gift which God the Father wishes to make of Himself to humanity. Origen warns against being satisfied with the good one has already received, for fatigue can set in, a certain surfeit of the good, and one can always fali away from God. At the same time, Origen wishes to encourage, by teaching that the more one progresses on the road to perfection, the smali er the fali and the greater the ease with which one returns. True ascetic practice consists in constant vigilance against a fali into sin, and in case of such a fali, in doing penance and in seeking ways of obtaining the forgiveness of sins.

Nella presente edizione italiana, che risulta profondamente rielaborata, prendo nota di quelle preziose osservazioni con la speranza di risultare più comprensibile. Anche gli ultimi anni di insegnamento mi hanno permesso di riconsiderare
le fonti e di spiegarle più accuratamente, almeno così spero.
Comincio la narrazione dall’inizio della controversia ariana, anche se come
già detto sopra non credo che essa sia stata la causa della convocazione del concilio. Il motivo di questo procedimento è semplice: non voglio che mi si creda
sulla parola, ma desidero mostrare come sono arrivato e indicare i punti che a
mio avviso sono stati fraintesi e hanno portato alla sopravalutazione di questa
contesa dottrinale.
Il presente libro vuole attenersi strettamente alle fonti, perché solo in questo
modo posso dimostrare come arrivo a conclusioni diverse da quelle degli altri studiosi. Perciò vengono riportati i testi in greco con la traduzione italiana a fronte. Mi
servirò delle traduzioni esistenti, con qualche modifica se necessario, o di traduzioni redatte appositamente per la presente edizione

Jest to skrócona biografia idąca w kierunku wyjaśnienia dlaczego postać Orygenesa przez wieki była tak różnie rozumiana oraz wykazania, że jego życie i twórczość jak najbardziej umieszczają go pośród Wielkich Kościoła i wiernych Chrystusowi.

Tom 1. Prezentowany tom otwiera serię, w której przedstawione są chronologicznie teksty synodów Kościoła od jego początków oraz kolekcje praw, które kształtowały życie chrześcijan w poszczególnych okresach jego dziejów. Opracowane dokumenty synodalne są niezmiernie cennym źródłem historycznym i teologicznym. Przedstawiając formuły wiary i dyscyplinę kościelną pierwszych wieków, stanowią kopalnię wiedzy o różnego rodzaju zjawiskach, zwyczajach, praktykach i sporach teologicznych. Wskazują, jak w pierwszych czterech wiekach Kościół tworzył swoje struktury, borykał się z prześladowaniami, uczył się żyć w nieprzyjaznym mu początkowo świecie. Tom, poza polskim przekładem akt poszczególnych synodów, wyjaśniającymi notami i niezbędnymi indeksami, zawiera teksty tych akt w językach oryginalnych (grecki, łaciński, syryjski)
Tom 2. Konstytucje apostolskie powstały w Antiochii około 380 roku. Księgi I-VI pochodzą z Didaskaliów, które kompilator dostosowuje do wymogów swojego czasu. Księgi te kolejno omawiają chrześcijańskie zasady życia dotyczące: świeckich, biskupów i duchownych, stanu wdów, sierot, męczenników. Księga VI omawia herezje, a dwie ostatnie: inicjację chrześcijańską i sprawowanie Eucharystii. Księgi VII i VIII zawierają najstarsze zachowane teksty modlitw liturgicznych: Mszy Świętej, udzielania sakramentu chrztu oraz święceń biskupich. Powołuje się na nie Sobór Watykański II oraz najnowszy Katechizm Kościoła Katolickiego. Ponadto dzieło zawiera tekst Didache (księga VII, 1-32) Kanony apostolskie (księga VIII, 47), tzw. Kanony z apostolskiego synodu w Antiochii, Prawo kanoniczne św. Apostołów, Kary Apostołów dla upadłych oraz Euchologion Serapiona, czyli zbiór modlitw liturgicznych na różne okazje.
Rzecz nie do przecenienia dla badaczy historii teologii i liturgii, patrologów, kanonistów.
Tom 3. Kanony Ojców Greckich stanowią zbiór powstały z pism i listów adresowanych najczęściej przez biskupów wielkich metropolii do różnych osób w najrozmaitszych sprawach dotyczących wspólnoty chrześcijańskiej i jej życia. Kanony przedchalcedońskie w ogromnej większości wywodzą się od biskupów Aleksandrii oraz biskupów Kapadocji, z których kanony Bazylego Wielkiego są najliczniejsze w całym zbiorze.
Zbiór zawiera kanony Dionizego biskupa Aleksandrii, Grzegorza Cudotwórcy biskupa Neocezarei, Piotra biskupa Aleksandrii, Atanazego Wielkiego, Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nyssy, Grzegorza z Nazjanzu, Amfilocha z Ikonium, Tymoteusza biskupa Aleksandrii, Cyryla biskupa Aleksandrii, Gennadiusza patriarchy Konstantynopola, Cypriana z Kartaginy i rozbudowany kanon Tarazjusza patriarchy Konstantynopola. Zbiór ten uzupełniają kanony arabskie Hipolita i Atanazego.
Tom 4. Tom obejmuje synody od Soboru Konstantynopolitańskiego I do Soboru w Efezie.  Tom rozpoczyna synod w Akwilei (381). Dalej pojawia się szereg synodów afrykańskich (Kartagina, Hippona) wraz z m.in.: Breviarium Hipponense biskupów Bizaceny przedstawione 13 sierpnia 397 roku w Kartaginie, zawierające dokumenty z synodu w Hipponie (393), na którym był obecny św. Augustyn, Canones in causa Apiarii - dokument po synodzie 25 i 30 maja 419 roku w Kartaginie oraz Regesta Ecclesiae Carthaginensis zawierający kanony uchwalone od 8 października 393 roku w Hipponie do 1 maja 418 roku w Kartaginie.
Tom 5. Na ten tom serii składa się ponad 30 dokumentów poczynając od penitencjarzy irlandzkich odwołujących się do tradycji św. Patryka aż po X wiek.
Tom 6. Tom szósty serii Synodów i Kolekcji Praw prezentuje synody Kościoła starożytnego z lat 431-504. Zastosowaną cezurę uzasadniają względy tematyczno-praktyczne. Po pierwsze, synody te nawiązują do ustaleń i recepcji Soborów Efeskiego i Chalcedońskiego, ich akceptacji lub odrzucenia przez wspólnoty lokalne w ramach kontrowersji pochalcedońskiej. Po drugie, pod koniec V oraz w pierwszych latach VI wieku odbyła się seria ważnych synodów symmachiańskich. W latach 431-451w pełni urzeczywistniła się świadomość soborowa, gdy biskupi szczególnie zaczęli podkreślać, że zachowują ustalenia z Nicei (325) oraz z Efezu (431), a sobory w Efezie i w Chalcedonie uwieńczyły proces jej kształtowania odwołaniem się do poprzednich synodów ekumenicznych. Lata 431-451 zdominowała kontrowersja chrystologiczna wokół osoby Eutychesa i monofizytyzmu. Przeważały synody Kościoła na Wschodzie, szczególnie w Konstantynopolu i w Efezie. Na Zachodzie w okresie pomiędzy Soborem w Efezie i w Chalcedonie aktywność synodalna dotyczyła szczególnie Galii i Italii, okres 431-504 zdominowały praktycznie synody rzymskie. Warto jeszcze wspomnieć o pierwszych zachowanych tekstach z synodów z Wysp Brytyjskich (449, 456-465) oraz synodów nestoriańskich w Lapat, Beit-Lapat (484) oraz w Persji (499). Podobnie jak w poprzednich tomach podajemy tylko to, co synody rzeczywiście ustaliły. Na boku pozostawiamy obfitą korespondencję biskupów, cesarzy, prezbiterów i mnichów, jak również wtórne relacje różnych autorów. Naszym zamierzeniem było zwrócenie szczególnej uwagi na listy synodalne i posynodalne, kanony oraz formułowane wyznania wiary. Podajemy teksty w takiej wersji, w jakiej były one przez wieki czytane i w jakiej weszły w prawodawstwo kościelne. Opieramy się głównie na starym wydaniu Mansi’ego, Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, każdy dokument jest jednak skonfrontowany z nowymi wydaniami krytycznymi i w przypisach podajemy konieczne poprawki. Prezentowane teksty uzupełniamy mapą oraz kilkoma indeksami: biblijnym, dokumentów kościelnych (sobory, synody, papieże, kolekcje praw), pisarzy, imion własnych oraz indeksu rzeczowego po polsku i po łacinie. Dołączamy także wykaz polskich nazw miejsc odbytych synodów wraz z ich łacińskimi odpowiednikami w układzie łacińsko-polskim oraz polsko-łacińskim.

Tom 1. Pierwsze w Polsce wydanie oryginalnych tekstów pierwszych soborów wraz z tłumaczeniem polskim. Jest to oficjalne nauczanie Kościoła pierwszych ośmiu wieków i uznawane za normatywne przez Kościół Katolicki i Prawosławny.
Książka ta jest nieodzowna dla historyków i teologów, a bardzo przydatna dla wszystkich zainteresowanych formowaniem się doktryny chrześcijańskiej.
Tom 2. Pierwsze w Polsce wydanie oryginalnych tekstów soborów wraz z tłumaczeniem polskim. Obecny tom zawiera dokumenty soborów uznanych za powszechne w Kościele łacińskim począwszy od Soboru Konstantynopolitańskiegom IV (869) aż po Sobór w Vienne (1311-1312). Zajmowano się na nich przede wszystkim sprawą reformy Kościoła, którą starano się przeprowadzić drogą regulacji prawnych, oraz krucjatami. Odzwierciedlają się w tych tekstach wszystkie problemy ówczesnego Kościoła, od lichwy po wykonywanie kary śmierci. Wydanie zaopatrzone jest we wszystkie potrzebne indeksy: imion, dzieł cytowanych, kanonów synodalnych i soborowych, do których się odwoływano, nazw geograficznych oraz indeks rzeczowy odsyłający do najważniejszych poruszanych zagadnień. Książka ta stanowi niezbędne źródło dla mediewistów oraz wszystkich zainteresowanych historią Kościoła i całej europejskiej cywilizacji.
Tom 3. Pierwsze w Polsce wydanie oryginalnych tekstów soborów wraz z tłumaczeniem polskim. Tom III Dokumentów Soborów Powszechnych obejmuje akta soborów w Konstancji (1414-1418) i olbrzymiego soboru w Bazylei-Ferrarze-Florencji-Rzymie (1431-1445). Na tych soborach podejmowano decyzje, które zaważyły na kształcie Kościoła i Europy. Na pierwszych z nich zdymisjonowano papieży Grzegorza XII, Jana XXIII oraz Benedykta XIII, wybrano zaś Marcina V, skazano na stos Jana Husa, ustalono dekret o wyższości soboru nad papieżem. Na drugim podpisano unię z Grekami, Ormianami, Koptami, Chaldejczykami i Maronitami, określono też warunki wyboru biskupów, przyjmowania do Kościoła Żydów i zarysowano program reformy kurii rzymskiej. Oba te sobory naznaczone były napięciem pomiędzy papiestwem a ruchem koncyliarystycznym chcącym podporządkować papieża soborowi.
Tom 4.  Dokumentów Soborów Powszechnych przedstawia akta Soboru Laterańskiego V, Soboru Trydenckiego i Soboru Watykańskiego I. Sobory te wpłynęły w decydujący sposób na kształt Kościoła współczesnego. Sobór Trydencki był największym soborem "dogmatycznym", starał się ustalić nauczanie Kościoła we wszystkich prawie dziedzinach, przeprowadził szereg reform. Musiał ustosunkować się do reform proponowanych przez Marcina Lutra i choć nie zgodził się z nim, wiele tematów podjął i jego ustalenia wystarczyły Kościołowi na cztery stulecia. Pamiętać też trzeba, że cała teologia Kościoła rzymsko-katolickiego została zdeterminowana przez ustalenia tego soboru i dopiero XX wiek z Soborem Watykańskim II zdecydował się na kolejny krok naprzód. Również stanowisko Kościoła wobec państw, wojen o podłożu religijnym, oraz kultury i nauki zależy od podjętych tam ustaleń.
Należy wspomnieć, że głównym punktem oskarżenia Galileusza przez władze kościelne był problem dostosowania się przez niego do zasad interpretowania Pisma Świętego ustalonych przez ten Sobór. Również Sobór Watykański I był bardzo ważny z racji historycznych okoliczności, w jakich został zwołany (włoskie Risorgimento) oraz ogłoszonego tam dogmatu o nieomylności papieskiej.

Niniejsza książka jest pierwszym na świecie opracowaniem wszystkich pozostałości bogatej korespondencji Orygenesa. Korespondencja ta była zbierana i zachowywana jako cenne źródło poznawania historii. Jednak z bogatych kiedyś zbiorów przetrwało niewiele i trzeba się zadowolić fragmentami cytowanami przez innych autorów i paroma zaledwie listami zachowanymi w całości. Pozycja, którą prezentujemy, została podzielona na osiem rozdziałów, każdy poświęcony jednemu listowi. Listy opatrzone są licznymi komentarzami, koniecznymi wobec szczupłości zachowanych fragmentów.

Historia kościelna Euzebiusza jest pierwszym i najważniejszym dziełem tego typu w Kościele. Dzięki niej nazywano jej autora "Ojcem historiografii chrześcijańskiej". Zdecydowana większość wszystkich informacji jakie posiadamy na temat pierwotnego Kościoła pochodzi właśnie z tego dzieła. Historia kościelna to coś więcej niż historia Kościoła. Co prawda nią autor interesuje się przede wszystkim, ale patrzy szeroko na świat, cytuje dokumenty cesarskie, wiele listów, zestawień itp. Z zamiłowania był archiwistą, który pieczołowicie starał się zachować dokumenty źródłowe i jego dzieło jest wręcz nimi przepełnione. Tylko dzięki niemu też jest możliwe odtworzenie formowania się Nowego Testamentu, powstawania nowych struktur kościelnych czy list biskupów poszczególnych miast. Nowe wydanie jakie przedstawiamy jest gruntowną przeróbką starego, a dobrego przekładu ks. Arkadiusza Lisieckiego, powstałego na początku XX wieku. Dodajemy do niego tekst oryginalny według wydania krytycznego i tyle przypisów redakcyjnych, ile wydało nam się niezbędne dla lepszego zrozumienia tekstu. Literatura na temat wczesnego chrześcijaństwa jest jednak tak obfita, że nie pretendujemy do tego, by w całości ją uwzględnić.