Ahmet Cevdet Pasa

Bu çalışmada 19. Yüzyıl Osmanlı tarihyazımında kadın görünürlüklerinin tarihyazımı araştırmaları ve kamusal alan tartışmaları için barındırdığı imkân, Tarih-i Cevdet ve Tezakir üzerinden incelenmiştir. 19. Yüzyıl Osmanlı Tarihyazımı örneklerinden olan Tarih-i Cevdet ve Tezakir’deki kadın görünürlükleri araçsallaştırılarak söz konusu tarih metinlerinde, tarihyazıcılığındaki geleneğin izi sürülmüş ve yine tarihyazıcılığındaki modernleşmenin de işaretleri aranmıştır. Tarihyazıcılığı ile kamusal alan arasındaki doğrudan ilişki dolayısıyla tarih anlatılarındaki kadın görünürlükleri, kamusal alandaki değişimin de habercisi olacağından; 19. Yüzyıl Osmanlı toplumunun kamusal alanında geleneğin izleri ve modernleşmenin işaretleri de söz konusu anlatılar üzerinden araştırılmıştır.

Bu çalışmada Tanzimat ile başlayan Osmanlı Devleti modernleşme sürecinde Ahmet Cevdet Paşa'nın yeri ve önemi, eğitim alanında ortaya koyduğu ıslahatlar değerlendirilmiştir.

Osmanlı Dönemi eğitim sisteminde hangi kurumların ön planda oldukları, medreselerin müfredatları, usul ve usulsüzlükleri, Tanzimat ile birlikte tanışılan "Batı eğitim modeli" açıklanmıştır. Eski ve yeni eğitim sisteminin protokolünde yer alan Osmanlı aydını Cevdet Paşa, bu sentez dönemde eğitim modeli hakkında görüşlerini ifade etmiş, bu belgelerin asılları transkriptleriyle birlikte çalışmada sunulmuştur.

Cevdet Paşa’nın eğitimde modernleşme usullerini tartışmış olduğu yazılarında, Osmanlı toplumuna uygun eğitim modelini öne sürerken, yenilenmesi gereken hususlara da dikkat çekmiştir. Topluma uygunluk, eğitim modelinde kültür yabancılaşması gibi konuları ele alarak bugünün sorunlarını o günün dünyasında ortaya koymuştur.

Cevdet Paşa’nın eğitim üzerine kaleme almış olduğu layihalar: Darülmuallimin nizamnamesi, Umum mektepler programlarına dair arizası, Islahat ve Tanzimat’a dair arizalarıdır. Bu arşiv dökümleri çevresinde ele alacağımız bu sorunsal, Cevdet Paşa’nın entelektüel birikimiyle anlaşılır kılınmıştır.

Çalışmamızda Tanzimat öncesi ve sonrası Osmanlı eğitim modeli kısaca anlatılmış, bunun akabinde eğitimin "Batılılaşması", Batılılaşma gereksinimi olarak eğitim kurumlarında görülen usulsüzlükler açıklanmıştır. Cevdet Paşa'nın bu eğitim modeli değişimindeki rolü, Batılılaşan eğitime ayak uydurulması noktasında yazdığı raporlar, eğitimi iyileştirme girişimleri birinci elden kaynaklar aracılığı ile okura sunulmuştur.

1804-1884 yılları arasında yaşayan Kara Halil Efendi, Osmanlı Devleti’nin yetiştirdiği son dönem ulemalarından biridir. Anadolu’nun küçük bir kasabasından Osmanlı payitahtına gelerek ilmiyenin en üst makamına kadar yükselmeyi başarmıştır. Dönemin önemli âlimleri arasında yer alması nedeniyle II. Abdülhamid tarafından şeyhülislam olarak atanmıştır. Ahmed Cevdet Paşa’nın hocalığını yapmış ve Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’nin hazırlanmasında yer alarak Osmanlı hukukuna önemli katkılarda bulunmuştur.
Ancak Sultan Abdülaziz’in Hal’i, V. Murat’ın padişahlığı ve II. Abdülhamid’in tahta çıkarılması olaylarında adının Midhat Paşa ile birlikte anılması, Kanun-ı Esasi Komisyonu’nda, Ayan Meclisi’nde ve Vükela Heyeti’nde yer alması nedeniyle bazı yazarlar tarafından hürriyet kahramanı olarak tanımlanmış, bazıları tarafından da darbeye karışmış bir din adamı olarak nitelendirilmiştir.
Kara Halil Efendi’nin hayatını anlatan elinizdeki bu eser, aynı zamanda bir ulemanın siyasi çekişmelere nasıl alet edildiğini ortaya koymakla birlikte Osmanlı Devleti’nin iç ve dış siyasetteki en zor dönemlerinden birinin anlaşılmasına da yardımcı olacaktır.

In this thesis, I attempted to address three interconnected issues. First, I questioned the validity of using imagined dichotomies as analytical tools to understand the Late Ottoman Empire, with specific emphasis on one of the leading figures of the period, Ahmet Cevdet Pasha. Second, I examined Cevdet Pasha’s attitude toward change. Third, I engaged with controversies on the definition of conservatism and conservatives. Accordingly, I have done the empirical study on Cevdet Pasha within the context of the Ottoman Empire and the theoretical discussion on conservative attitude toward change simultaneously. That is, I suggested a more nuanced understanding of the Late Ottoman Empire and its figures rather than simplifying the complexities of the period by examining them with dichotomous frameworks of ‘reactionary/conservative,’ progressive; secular, religious; and Western-oriented, Eastern-oriented. Also, I proposed
a three-tiered framework (nature of change, nature of challenge and nature of current constraints) to have a better understanding of the attitude of conservatives toward change, and to elucidate some seemingly contradictory attitudes of conservatives in the person of Ahmet Cevdet Pasha. I argued that ‘conservative’ Ahmet Cevdet’s attitude
toward change can be better understood within a three-tiered framework according to which, Ahmet Cevdet does not repudiate change, but attempts to differentiate acceptable and unacceptable change; adjusts his stance and gives concessions by considering the intellectual and ideational environment; and further to that even accepts radical change and revolutions due to requirements of time and his concerns about the
current natures of institutions, and how they come into existence.

Özet Tarihi çağlara ayırmak, tarihçilerin, tarih eğitimcilerinin ve tarih felsefecilerinin vazgeçemeyecekleri bir işlem olsa gerektir. Bu hususta uzmanlaşma ve tarih eğitimindeki pratik faydalar kadar tarihî süreci anlama çabaları da belirleyici olmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde de bir yandan Avrupa merkezci üçlü çağ taksimi " umumi tarih " ler yoluyla yerleşmiş, diğer yandan da Türk tarihini sistemleştirme çabaları yoğunlaşmıştır. Söz konusu çabalarda biri Osmanlı, diğeri ise Türk tarihini çağlara ayırmayı gerekli kılan iki farklı ihtiyaç göze çarpmaktadır. Öncelikle, İbn Halduncu bir anlayışla Osmanlı tarihini alt dönemlere ayırmak, bu sayede yenileşme/teceddüd sürecini meşrulaştırmak ve en nihayet devletin hayatını tazelemek suretiyle ömrünü uzatmak birinci ihtiyaca tekabül ediyordu. İkinci olarak, batılı Türkoloji bilgisinin de etkisiyle Türk tarihinin Osmanlı tarihinin haricindeki zaman ve coğrafyaları da Türk tarihçiliğinin ilgi alanına giriyordu. Tarihî mekan ve zamandaki bu genişleme, Osmanlı merkezli tarih anlayışını yıkıyor ve bütün Türk tarihini kuşatacak bir sistemleştirme yapmayı zorluyordu. Bu tebliğin amacı Osmanlı ve Türk tarihinin sistemleştirme çabalarına genel hatları ile bakmak ve en nihayet Mükrimin Halil, Rıza Nur ve Hüseyin Nihal Atsız tarafından geliştirilen devlette devamlılık esaslı üç yaklaşımı ele almaktır. Abstract Periodization of history is an operation that historians, history educators and history philosophers can't dispense with. In this respect, efforts to understand the historical process are also decisive as well as specialization and practical benefits in history teaching. In the recent periods of the Ottoman Empire, on the one hand, the Eurocentric triple system was established via general history and on the other hand efforts to systematize Turkish history were concentrated. In these efforts, two different needs appear, one for the Ottoman and the other for the Turkish history periodization. Periodization of the Ottoman history with a Ibn Haldunist mentality, ın this way to legitimize the process of modernization and finally to extend the life of the state by refreshing its life were the first necessary. Secondly, with the influence of Western Turcology knowledge, the time and geographies of Turkish history outside of Ottoman history also came to the interest of Turkish historiography. This expansion in historical place and time, was destroying the Ottoman-centered understanding of history and forcing a systematization that would encompass all Turkish history. The aim of this paper is to look at the systematization efforts of Ottoman and Turkish history outline and finally examine three approaches based on principle of continuity in the state that were developed by Mukrimin Halil, Riza Nur and Huseyin Nihal Atsiz.

20.YÜZYIL İSLAM TARiHÇiLiGi KAPSAMINDA "ÇÖLE iNEN NUR" iLE AHMET CEVDET PAŞA'NIN " KISAS-I ENBiYA" SI ARASINDA BiR MUKAYESE/ A Comparison between Necip Fazıl’s “Çöle İnen Nur” and Ahmet Cevdet Pasha's book “Kısas-ı Enbiya” in the Context of the Twentieth Century Historiography of Islam

ÖZET
19 ve 20. Y"üzyıl İslam Tarihçiliği, Batı ve Doğuila kayda değer orjinal çalışmaların yapıldığı, Klasik İslam Tarihçiliği sınırlannın zorlandığı, y e n i anlayış v e ü s l u b u n i l k ö r n e k l e r i n i n ve.ıilcliği b i r d ö n e m d i r . G ü n ü m ü z d e a y n b i r çalışma alanı o l a n İslam M e d e n i y e t t a r i h i çalışmaları i l e b i r l i k t e i l m i v e e d e b i s i y e r d e n e m e l e r i d e b u d ö n e m d e karşımıza çıkar. Mısır v e H i n d i s t a n b~ta o l m a k ü z e r e T u r k i y e d e d ü n y a d a - ki bu gelişmelerden nasibini almıştır.
Ahmet Cevdet P~a (1823-1895) bu yeni akımınbaşta gelen temsilcilerinden biridir. Klasik İslamTa- rihi anlayışına şekten bağlı olmakla berabe.r, bizde ilmi tarihçilik anlayışının yolunu açan bir tarihçi- dir. Mükrimin Halil Yinanç'a göre "tarihçiliğirnizinen büyüğü" dür. Onun tarihçilik anlayışındaİbn-i Haldun'un Mukadclimesi'nin bir mütercimi olarak "detenninist tarih anlayışı" nın tesiri göriilür.

Necip Fazıl'ın 1950 öncesinde özellikle genç kitleyi hedef alarak şairane bir üslupla kaleme almış ol- duğu "Çöle İnen Nur" adlı "san'at eseri" nde Osmanlının son dönem bazı tarihçilerinden esirılencliği anl~ılmal"tadır. Y~adığı döneme birçok yönüyle damga vuran, hem rical-i ilmiyeden hem de. rical-i devletten olan, tarihçi, eclip ve mütefekkir Ahmet Cevdet Paşa, 1890'lı yıllarda kaleme aldığı Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i Hulefa adlı şaheseriyle Necip Fazıl'ı en fazla etkileyen şahsiyettir. Cevdet Paşa son yıllarında yazdığı bu eserindeki üslubuyla sadece Necip Fazıl'ı değil kendinden sonra gelen tarihçileri de derinden etkilemiştir. Ancak eserinde ağdalıbir üslup yerine, sade, açıkve herkesin anlayacağı bir üsltibu tercih etmiştir. Ona göre tarih yazannın görevi, olayları herkesin anlayabileceği şekilde açık ve akıcı olarak anlatmal'tır. ·
Necip Fazıl, bu eseri ile Ahmet Cevdet Paşa’nın Kısas-ı Enbiyası'na, şairlikyeteneğini kullanarak, ayn bir güzellik, şevk, aşkve heyecan katınıştır. Necip Fazı! da, Cevdet Paşa gibi "faide-i tarih" anlayışıru esas almış, tarihin amaç ve hedefi üzerinde durmuş, maneviyat ve tarih ilişkisi üzerinde yoğunlaşmış, bir tür "terkib-i tarih" yapmıştır. Kitabın birçok yerinde kullanılan başlıklarbile birbirine benzemekted i r . A n c a k N e c i p Fazıl'ın ü s l u b u şairfuıe olmanın ö t e s i n d e d a h a duygusaldır.
Bunun yanında Necip Fazıl'ın, yer yer Halil Edhem, Şehbenderzade Ahmet Hilmi, Mahmud Es'ad, Elmalılı Hameli Yazır, R.Dozy, C.Brockelmann, WBarthold, Fuat Köpriilü, Harnilton A.R.Gibb ve M.Şemseddin Günaltay gibi tarihçilerden de faydalandığı anl~ılmaktadır.

Anahtar Kelime!er: AlmıetCevdet Paşa,Necip Fazı/Kısakürek, Siyer; Kısas-ıEnbiya, Çöle İııenNur

ABSTRACT
In the nineteenth and the twentieth centuries historians ofislam both in the East and in the West have produced noteworthy and original studies, pushed the limits ofClassical Historiography of Islam, and provideduswithexamplesofnewapproachesandstyles.HistoriesoftheIslamicCivilizationandscien- tilkandliterarysiyerstudieshaveappearedin thisperiodtoo.AlongwithEgyptandIndiainparticular Turkey has alsa taken ilS share from these developmenlS.
Ahmet Cevdet Pasha (1823-1895) is a prominent representaqve of this new trend. Whi.le remaining loyal to theClassicalHistoriographyofIslamin form, hecanbeconsidered theWtiatorofascientific approach to history in the Ottoman Empire. He is the "greatest representative·of Ottoman historiog- raphy" according to Mükrimin Halil Yinanç. Asa translator oflbn Khaldun's Muqaddim~a,Ahmet Cev- det Pasha's histarical works showsigns ofthe "determinist approach in historiography:'
I t i s u n d e r s t o o d t h a t N e c i p Faııl w a s i n f ! u e n c e d b y s o m e o f t h e I a t e - O t t a r n a n h i s t o r i a n s i n t h e " l i t e r a r y piece'' Çöle iııeııNur, which he wrote before 1950 ina poetic style and by which he targeted the youth. Ahmet Cevdet Pasha, a historian, a litterateur, and a thinker who impacted his period in many ways as a b u r e a u c r a t a n d a s c h o l a r , i s a m o n g t h o s e ~vho i n f l u e n c e N e c i p Faııl i n s i g n i f i c a n t w a y s e s p e c i a l l y w i t h his master works Kısas-ıEnbiya ve Tevarilı-iHulefa. Cevdet Pasha's style in this work has influenced not orıly N e c i p Faııl b u t a l s o m a n y o t h e r h i s t a r l a o s t h a t c a m e a f t e r C e v d e t P a s h a . I n Kısas-rE n b i y a , C e v d e t Pasha preferred a simple and clear style that was accessible to all rather than an ornate literary style. In his opinion, the historians duty was to narrate evenlS with an accessible and lluent narrative.
I n Ç ö l e lııen Nıır, N e c i p Faııl h a s u s e d h i s p o e t i c s k i l l s t o a d d a s p e c i a l b e a u t y a n d e n t h u s i a s m t o C e v d e t Pashas Kısas-ı Enbiya. Necip Fazıl has also followea Cevdet Pasha's principle oflooking for "utility in history;' emphasiıed the objectives and goals ofhistory, focused on the relationship between history and metaphysical depth, and he has created a form of"historical synthesis:' Even many o f the headings in his Çöle Inen Nıırremind us ofCevdet Pasha's headings. However, Necip Faıılsstyle is poetic and emotional.
On the other band, it is also understood that Necip Faııl has ôccasionally benefited from other historians, such as Halil Edhem, ŞehbenderzadeAhmet Hilmi, Mahmud Es'ad, Elmal.ılıHarndi Yaıır,R.Doıy, C.Brockelmann, W:Barthold, Fuat Köprülü, Hamiiten A.R.Gibb and M.Şemseddin Günaltay.
Keywords: Ahmet Cevdet Paşa, Necip Fazil Kisakurek, Siyer. Qisas-i-Anbiya, Çöle İnen Nur
*****

ÖZET

'Bir memlekette kanunlar, çok dar bir zümrenin anlayabileceği karışık ve muğlâk problemler halinde değil, vazıh, sarih ve halk tarafından kolay ve hele hukukçular tarafından tam anlaşılır bir halde olmalıdır. Bu kolay anlaşılırlık yalnız lisan ve tarz-ı ifade bakımından değil, kaidelerin sadeliği ve hakiki ihtiyaçların ifadesi olması bakımından da temin edilmelidir ki, kanun kitlenin ihtiyacını karşılayabilsin, kitle kanunu sevsin ve her ikisi kaynaşsın. '1
Hıfzı Veldet Velidedeoğlu
Hukuk her zaman bizimledir. Sadece beşikten mezara değil, doğumun öncesinde ve mezarın ötesine. Hukukun asırların bilgi birikimini içerdiği ve bilginin güç olduğu göz önüne alındığında hukuki içeriğe ulaşmanın önemi yadsınamaz. Bu nedenle kodifikasyon2 (tedvin/ kanunlaştırma) yani yasaları herkes tarafından bilinir ve ulaşılır kılmak için sistematik metinler haline getirme çabasının tarihine göz atmak,  hukukun ve toplumların nasıl işlediğini ve değiştiğini görmek açısından önemlidir.  Bu makalemizde, dünya değişirken, geleneksel hukuku, zamanın gereklerine uyarlayarak hukuk normlarının, kolayca ulaşılabilir,  anlaşılabilir ve uygulanabilir olması için verilen mücadeleyi,  iki önemli tarihi şahsiyeti ve iki önemli eseri ön plana alarak inceleyeceğiz; Jüstinyen' in himayesinde kanunlaştırılan Corpus Iuris Civilis (CIC)  ve Ahmet Cevdet Paşa'nın öncülüğünde tedvin edilen Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye (Mecelle).  Gerek CIC gerek Mecelle,  hukukçulardan oluşan komisyonlar tarafından hazırlanmıştır. Ancak her iki eser de mevcudiyetlerini özellikle birer kişinin öncülüğüne ve iradesine borçludurlar. Bu nedenle iki eseri de anlamlandırabilmek için varlıklarını borçlu oldukları kişileri ve içinden çıktıkları zamanın ve toplumun şartlarını da  incelemek gereklidir.

ABSTRACT

In any country, laws should not be expressed as complicated and ambiguous problems that can be understood by only a very narrow group.  They should be clear and easily understood by the public and fully comprehended by lawyers. This easy comprehension should be ensured not only in terms of language and style, but also in terms of the simplicity of the rules and the satisfaction of the real needs. So that the law can meet the needs of the mass and it is  loved by the mass and  both can converge.
Hıfzı Veldet Velidedeoğlu

The law is always with us. Not only from the cradle to the grave, but before the birth and beyond the grave. Given the fact that law includes the accumulation of knowledge of centuries and knowledge is power,  the importance of reaching legal content cannot be denied.  Codification is the endeavour to make laws accessible and known  to all,  by organizing them in systematic texts. Therefore, it is important to look at its history of codification  in order to see how the law and societies operate  and change. In this article, we will examine the struggle to codify the traditional law, in order to bring it up to date to meet the requirements of changing times and also, to make it reachable, understandable and accessible for all. We shall look into two historical works: Corpus Iuris Civilis (canonised under the  patronage of  Emperor Justinian) and Mecelle (compiled under the leadership of Ahmet Cevdet Paşa). Although two works were realised by commissions, they were owed their existence to the will and leadership of one person; so it is important to know the times and personalities of the Emperor and Paşa, in order to understand and evaluate both texts.

ÖZET 1876 yılında tahttan indirilen ve sonrasında şüpheli bir şekilde ölen Sultan Abdülaziz'in hal' ve cinayet şüphelilerini cezalandırmaya yönelik 1880-1881 yıllarında oluşturulan mahkemeye Yıldız Mahkemesi denilmektedir. Yargılananlar arasında başta Mithat Paşa olmak üzere Sultan Abdülaziz'in tahttan indirilmesi hadisesinde rol alan Mütercim Rüştü Paşa ve Şeyhülislam Hayrullah Efendi bulunmaktadır. Bilindiği gibi bu yargılamalar neticesinde sanıklar idam cezasına çarptırılmış, daha sonra suçlu bulunanların cezası müebbet hapse çevrilmiştir. Mithat Paşa, Taif'e gönderilerek hapsedilmiş; 1884'te ise burada boğdurularak öldürülmüştür. Osmanlı Devleti'nin son dönemine damgasını vuran Yıldız Mahkemesi, aydın ve sanatçıların farklı cepheler seçmesine neden olmuş, ayrı kamplarda yer alan aydın ve sanatçılar arasında bir husumet ve tartışma süregelmiştir. Mithat Paşa'yı savunanlar onu bir "hürriyet kahramanı ve şehidi" olarak görürken Mithat Paşa'nın karşısında yer alanlar ise Sultan Abdülaziz'in ölümünden birinci derecede sorumlu olduğunu öne sürmektedir. Başta Dekadanlık Münakaşası olmak üzere "eski-yeni edebiyat" temelinde cereyan eden pek çok edebî tartışma, oluşan bu sosyal/siyasal atmosferin gölgesinde yapılmıştır. Yeni Türk Edebiyatı araştırmaları tarihi bağlamında otorite olarak kabul edilen Ahmet Hamdi Tanpınar'ın dönemin sosyal ve politik hadiselerini nasıl ele aldığı, Yıldız Mahkemesi eksenindeki tartışmalara nasıl yaklaştığı, edebî eser ve eleştirisinin kendi dışında pek çok parametreyle ilgili olduğu görüşü doğrultusunda önemli hâle gelmektedir. Bu çalışmada, Ahmet Hamdi Tanpınar'ın birbirine zıt savunu ve algılayışların egemen olduğu Mithat Paşa ve Yıldız Mahkemesi ekseninde ortaya çıkan görüşlerden hangisini benimsediği ve bu görüşleri edebiyat tarihi incelemelerine nasıl yansıttığı araştırılmaktadır. ABSTRACT Sultan Abdulaziz was dethroned in 1876 and later died of suspected suicide. The court which was formed in 1880-1881 in order to punish Sultan Abdulaziz's dethronement and murder suspects is called the Yıldız Trial. Mütercim Rüştü Pasha and Sheikh al-Islam Hayrullah Efendi who played a role in the dethronement of Sultan Abdülaziz, including Mithat Pasha, were among the defendants. As known, at the end of these trials the defendants were sentenced to death, and then the sentences of those found guilty were changed to life imprisonment. Mithat Pasha was imprisoned in Taif where he was strangled in 1884. The Yıldız Trial, which left its mark on the last period of the Ottoman Empire, led intellectuals and artists to choose different fronts, and there was a conflict and debate between intellectuals and artists in separate camps. Those who defended Mithat Pasha regarded him as a hero of liberty and a martyr while those opposed to Mithat Pasha claimed that he was responsible for Sultan Abdülaziz's death. Many literary debates that took place on the basis of old-new literature, especially The Decadance Debate, were made in the shadow of this incident. It is important how Ahmet Hamdi Tanpınar, who is considered to be an authority in the context of the history of Modern Turkish Literature, dealt with the social and political events of the period, and how he approached the discussions on the axis of the Yıldız Trial. In this study, we will examine what point of view was adopted by Ahmet Hamdi Tanpınar related to Mithat Pasha and the Yıldız Trial and how he reflected those to his literary history examinations.

Öz İbrahim Rif'at'in Hicrî 1312 yılında neşrettiği ‚Su'alli Cevâblı Ta'lîm-i Edebiy-yat-ı Osmaniyye‛ adlı eseri, belâgat ilmine dair temel meselelerin soru-cevap metoduyla ele alındığı muhtasar bir ders kitabı hatta daha ziyade bir risale hüviyeti taşımaktadır. Eser, iki sayfalık ‚ifâde-i merâm‛ bölümü ve 10 ana başlık altında ele alınan 27 sayfalık asıl bölüm ile birlikte 29 sayfadan müteşekkildir. İbrahim Rif'at eserde belâgat ile ilgili temel meseleleri sorular sormak ve bu sorulara kısa cevaplar vermek yoluyla açıklamaktadır. İnceleme esnasında İbrahim Rif'at'in, çalışmasını büyük ölçüde Ahmed Cevdet Paşa'nın ‚Belâgat-i Osmaniyye‛ adlı eserinden intihal yoluyla meydana getirmiş olduğu tespit edilmiştir. İbrahim Rif'at'in eserinde yer alan ifadelerin neredeyse tamamı Cevdet Paşa'nın ifadelerinin bazı yerlerde küçük değişikliklerle bazı yerlerde ise tamamen aynı şekliyle bir kopyası izlenimi vermektedir. Çalışmada öncelikle İbrahim Rif'at'in eseri, Ahmed Cevdet Paşa'nın eseriyle mukayeseli olarak incelenmiş ve eserler arasında gözlemlenen benzerlikler örneklerle ortaya konulmaya çalışılmıştır. İntihal veya benzerlik durumunun daha açık bir biçimde incelenebilmesi amacıyla iki eserdeki konu başlıkları ve bunların yer aldıkları sayfa numaraları tablo halinde düzenlemiştir. Son olarak çalışmanın sonuna eserin tran-skripsiyonlu metni eklenmiştir. Bu çalışma ile bilimsel hırsızlık anlamına gelen intihal eyleminin sadece günüme ait bir problem olmayıp dikkatli incelemelerle görüleceği üzere geçmişte de tevessül edilen bir fiil olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Abstract İbrahim Rif'at's work named ‚Su'alli Cevâblı Ta'lîm-i Edebiyyat-ı Osmaniyye‛

ABSTRACT This dissertation is a study on the political ideology and policies of Mahmud Nedim Pasha (1817-1883), who became grand vizier twice, in 1871-72 and in 1875-76. This study assesses and contests his general image in current historiography as an anti-Tanzimat, totalitarian, and Russophile statesman. The main research materials used in order to determine the grand vizier’s political thinking are his political writings, “Ayine-i Devlet” and “Müdafaaname.” Besides, the assessment of Mahmud Nedim’s political actions is conducted through an analysis of his policies in relation to the political and economic problems of the two terms he served as the grand vizier, by relying on the memoirs of Ottoman and foreign statesmen, as well as archival documents from the Prime Ministry Ottoman Archives, Istanbul, and the United Kingdom National Archives, London. This research reveals that Mahmud Nedim in fact appreciated the social and diplomatic achievements gained through the Tanzimat reforms, but at the same time, saw the excessive empowerment and the ethical defects of Tanzimat-era bureaucrats as the main obstacle against further Ottoman state modernization and the definitive establishment of the rule of law. This work supports the view that Mahmud Nedim’s reforms that aimed at streamlining the bureaucracy provoked a strong bureaucratic reaction, which instigated
and used the 1876 Softa Incident as a pretext to remove Mahmud Nedim from power, and to dethrone Sultan Abdülaziz. This dissertation concludes that it is more reasonable to evaluate Mahmud Nedim as a reformist conservative politician instead of an ultraconservative bigoted figure.
ÖZET Bu tez, 1871-72 ve 1875-76 tarihlerinde iki kez sadrazamlık yapmış olan Mahmud Nedim Paşa’nın (1817-1883) siyasi fikirleri ve politikaları üzerine gerçekleştirilmiş bir araştırmadır. Bu inceleme Mahmud Nedim’in güncel tarih yazımındaki Tanzimat karşıtı, despotizm yanlısı ve Rus taraftarı devlet adamı imajını değerlendirerek söz konusu imgeye itiraz etmektedir. Sadrazamın siyasi düşünce dünyasını ortaya koymak için kullanılan ana malzeme, kendisinin siyasi yazılarını içeren iki eseri “Ayine-i Devlet” ve “Müdafaaname”dir. Bunun yanı sıra, Mahmud Nedim’in siyasi fiilleri, sadareti dönemlerindeki siyasi ve ekonomik sorunlara karşı ürettiği politikalar bağlamında değerlendirilmiştir. Bu amaçla Osmanlı ve yabancı devlet adamlarının hatıratlarıyla Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Birleşik Krallık Ulusal Arşivi’ndeki arşiv belgeleri kullanılmıştır. Bu araştırma, Mahmud Nedim’in, Tanzimat’ın toplumsal ve diplomatik kazanımlarına sahip çıkıp onları takdir ederken Osmanlı devlet modernleşmesinin bir sonraki aşamaya geçerek hukukun üstünlüğü ilkesinin ülkede kesin olarak yerleşmesinin karşısındaki en büyük engeli Tanzimat bürokratlarının aşırı güçlenmesi ve ahlaki kusurları olarak gördüğü tezini savunmaktadır. Bu çalışmanın bulgularından biri de Mahmud Nedim’in bürokrasiyi düzene koymak adına yaptığı ıslahat çalışmalarının güçlü bir bürokratik tepki doğurduğu ve söz konusu tepkinin 1876 Softalar Vakasını kışkırtarak bu vakayı Mahmud Nedim’i saf dışı bırakmanın ve Sultan Abdülaziz’i tahttan indirmenin bir bahanesi olarak kullandığıdır. Bu tez, Mahmud Nedim’i aşırı muhafazakâr bir bağnaz yerine ıslahatçı muhafazakâr bir siyasetçi olarak değerlendirmenin daha doğru bir yaklaşım olduğu sonucuna varmaktadır.

Ahmet Cevdet Pasha, who had been in important positions in the Ottoman Empire in the 19 th century, is a historian, jurist, educator, linguist and poet as well as a statesman. There are very few people in Ottoman history who carry all of these features together. In this respect, many researches have been done about Ahmet Cevdet Pasha up to the present day. Studies carried out in different fields with each passing day about him, are showing that these investigations are not yet completed. Ahmet Cevdet Pasha, who carries on many features, is one of the most important chronicler and historian of the Ottoman Empire in 19 th century. Due to a great number of Ottoman historians are state chronicler, they usually deal with events in chronological order. Ahmet Cevdet Pasha is one of the few Ottoman historians who can go beyond this, use his own opinions about the causes and consequences of the events and take criticism as a method while deciding upon the sources. Ahmet Cevdet Pasha's st...

XIX. yüzyıl Osmanlı Devleti için önemli gelişmelerin yaşandığı dönemdir. III. Selim döneminde başlayan devleti yeniden yapılandırma çalışmaları, XIX. yüzyıl boyunca artan bir ivme ile devam etmiştir. Toprak kayıplarını telafi etmek ve devleti yeniden yapılandırarak çöküşten kurtarmak için başlatılan modernleşme çalışmalarında sürecin doğası gereği eğitime öncelik verilmiştir. XIX. yüzyıl dünyasında devletin ihtiyaç duyduğu nitelikli insanı yetiştirmek için batı ülkelerindeki kurumlar da örnek alınarak yeni eğitim kurumları açılmıştır. Hukukçu ve tarihçi kimlikleri ile tanınan Ahmed Cevdet Paşa Osmanlı Devleti'nin yeniden yapılanma döneminde diğer görevlerinin yanı sıra 1845 yılından itibaren eğitim bürokrasisinde; öğretmenlik, okul müdürlüğü, eğitim bakanlığı, ders kitabı yazarlığı, akademi üyeliği görevlerinde bulunmuştur. Bu görevleri sırasında eğitim reformlarına dolaylı ya da doğrudan önemli katkıları olmuştur. Dönemin hem şahidi hem de aktörü olan Ahmed Cevdet Paşa'nın talebelik dönemlerinden başlayarak kamu görevleri dönemini kapsayan hayat tecrübelerini aktardığı Tezâkîr isimli eseri diğer kaynaklarda olmayan orijinal bilgiler vermektedir. Medrese kökenli, ilmiye sınıfı mensubu bir âlim olmasına karşın belirli ilkeler ve kültür unsurlarına dikkat edilmesi kaydıyla Osmanlı Devleti'nde modern eğitim kurumlarının açılmasını destekleyen Ahmed Cevdet Paşa'nın eğitim sorunlarının çözümüne getirdiği yaklaşımlar ve eğitimde yeniden yapılanma projeleri günümüz eğitim sorunlarının çözümleri bakımından da yol gösterici niteliktedir.

Ahmet Cevdet Pasha, who had been in important positions in the Ottoman Empire in the 19 th century, is a historian, jurist, educator, linguist and poet as well as a statesman. There are very few people in Ottoman history who carry all of these features together. In this respect, many researches have been done about Ahmet Cevdet Pasha up to the present day. Studies carried out in different fields with each passing day about him, are showing that these investigations are not yet completed. Ahmet Cevdet Pasha, who carries on many features, is one of the most important chronicler and historian of the Ottoman Empire in 19 th century. Due to a great number of Ottoman historians are state chronicler, they usually deal with events in chronological order. Ahmet Cevdet Pasha is one of the few Ottoman historians who can go beyond this, use his own opinions about the causes and consequences of the events and take criticism as a method while deciding upon the sources. Ahmet Cevdet Pasha's studies and publishings in various fields affected his titles as historiographer and history educator positively. Having a multidisciplinary approach, Ahmet Cevdet Pasha brought a new understanding to Ottoman historiography and was in the struggle to deliver a philosophy of history and methodology. In this study, Ahmet Cevdet Pasha's historiography and his opinions on history education and history teaching will be discussed.

Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihsel olarak, maddî ve manevî hayat alanlarından olan Kafkasya ve Türkistan coğrafyaları 19. yüzyıl içinde Rusya ve İngiltere’nin emperyalist hâkimiyet mücadelelerine sahne olmuştur. 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra Osmanlı yönetici ve aydınlarının Kafkaslar ve Türkistan coğrafyalarına ilgilerini artırdıkları, Rusya ve İngiltere’nin politikalarını yakın takibe aldıkları bir süreç yaşanmıştır. Özellikle 19. yüzyılın son çeyreğinde II. Abdülhamid’in halifelik kurumu çerçevesinde İslâm Birliği (İttihad-ı İslâm) oluşturma arayışı ve bu bağlamda dönemin iki emperyalist gücü olan İngiltere ve Çarlık Rusyası’nın Asya coğrafyasındaki rekabetinin meydana çıkardığı tehditleri ve fırsatları yakından görmeye çalışılmıştır. Osmanlı yöneticilerinin bu coğrafyalarla ilgili rafine bilgi artışı oluşturma çabalarının yanında emperyalist güçlerinin kendi aralarındaki rekabeti de anlamaya, gelişmeleri yorumlamaya ve isabetli olsun olmasın muhtemel olarak devlet siyaseti açısından belirli sonuç-çıkarımlar elde etmeye çalıştıkları görülür. Bu türden olmak üzere, son dönem Osmanlı devlet adamlarından, ricalinden ve çok yönlü aydınlarından Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895)’nın1 II. Abdülhamid’e 1894 yılında sunduğu muhtıra zeyli (eki) bütüncül bir bakış açısı sunması bakımından önem taşımaktadır.

Bu çalışmada Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde (BOA) Yıldız Esas Evrakı (Y. EE) 39/10 (9/N/1311)’da kayıtlı, katalog tanımıyla “Hindistan'ın dünya siyasetindeki yeri ve önemi hususunda Ahmed Cevdet Paşa'nın layihası” başlığını taşıyan belgenin çevrimyazısı (Ek 1) ve bu belge üzerinden, konuyla ilgili basılı başka kaynak ve başvuru kitaplarına dayanarak 19. yüzyıl boyunca Kafkasya ve Türkistan coğrafyalarındaki Rus-İngiliz emperyalist rekabetinin Osmanlı bakış açısından nasıl görüldüğünün izleri sürülecek; Rusya’nın başarısının ve İngiltere’nin başarısızlığının nedenlerinin neler olduğu üzerinden Osmanlı devletinin siyasetinin nasıl olması gerektiğinin ipuçları yakalanmaya çalışılacaktır.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bu türden benzer veya bütüncül bakış sergileyen belgeler olmakla birlikte2, bu çalışmada kullanılan muhtıra eki, Kafkasya, Türkistan, İran, Afganistan, Hindistan bağlamında, ardıl olarak sunulmuş birçok layihaya temel olan tarihsel bilgileri üretmesi bakımından öncü niteliktedir. Kullandığımız muhtıra ekinin Ahmet Cevdet Paşa’ya ait olduğunu anlamamızın en önemli göstergesi, dokuz sayfalık muhtıra ekinin sonunda “Kulları Cevdet” imzasının bulunmasıdır. Aynı zamanda sonuna 9 Ramazan 1311 (16 Mart 1894) tarihi düşüldüğüne göre Ahmet Cevdet Paşa’nın ölümünden bir yıl önce kaleme alınmıştır. Belgenin genel içeriğine baktığımızda Rus-İngiliz emperyalist rekabetinin Kafkasya, Türkistan, Pamir, Afganistan ve Hindistan coğrafyaları fon kabul edip kullanılarak, rekabetin tarihsel boyutları, Osmanlı Devleti ile ilişkilendirilerek ele alınmıştır. Rus-İngiliz rekabeti adı geçen coğrafyalarda sömürgeciliğin kaba gücü ve yüzüyle değerlendirilirken Osmanlı siyaseti dinî-millî duyarlılık ve ilgiler üzerinden kendini gösterir.

Ahmet Cevdet Paşa’nın bu muhtıra ekini kaleme aldığı tarihsel süreç, Rusya’nın Kırım Savaşı (1853) sonrası Avrupa işlerinden dışlanması ve tüm dikkatini Kafkasya ve Türkistan’a vermesi; bu bölgeleri emin ve kararlı biçimde işgal etmesinin İngiliz sömürge siyasetine ve Orta Doğu ve Hind alt kıtasındaki sömürgelerine yönelik tehdit bağlamında anlamlı argümanlara sahiptir. Cevdet Paşa, “Rusların Katerina zamanındaki planları” dese de 18. yüzyılın başlarından itibaren Büyük Petro’nun (1682-1725) Rusları sıcak denizlere indirme planlarının bir uzantısı olarak Rus sömürgeciliğinin Kafkasya ve Türkistan coğrafyasına hâkimiyeti, İran ve Hindistan üzerinden sıcak denizlere inme gayretinin önemli bir aşamasını teşkil eder.