barokken (musikk)

Barokken etterfølgde renessansen i den stilhistoriske tidslinja og blei avløyst av rokokko og klassisisme. «Barokk» var i utgangspunktet eit negativt lada ord med sannsynleg opphav i det portugisiske ordet barroco, som betyr «ufullkommen perle». Uttrykket blei etablert som kunsthistorisk nemning med positivt innhald i siste del av 1800-talet, og blei først nytta i samband med musikk og arkitektur.

Som universell europeisk stilhaldning kan barokken forståast på bakgrunn av religiøse, filosofiske, politiske og estetiske straumdrag frå siste del av 1500-talet. Ein viktig impuls kom via humanismen til renessansen, inspirert av etoslæra frå antikken. Både kyrkja og den sekulære makta hadde behov for kunst som symbol for makt og prakt. Patos og affekt, det storslåtte og overdådige, er nøkkelord som kan brukast i ein overordna karakteristikk av den kunstnariske aktiviteten i barokken.

Den barokke musikkstilen hadde regionale forskjellar, men grunnleggjande fellestrekk kan identifiserast. Sjølv om desse er gjennomgåande kjenneteikn for musikken i perioden mellom renessansen og midten av 1700-talet, er det diskutabelt om barokkmusikken kan karakteriserast som ein einskapleg europeisk stil. Musikken gjekk gjennom omforming og utvikling i heile tidsrommet, og det er stor avstand i tid, geografi og musikalsk uttrykk mellom ytterpunkta.

Fleire måtar å systematisere og differensiere barokken på har blitt lansert med ulike stildrag som kriterium. Ei mykje brukt oversikt er tredeling i tidlegbarokk (1580–1630), høgbarokk (1630–1680) og seinbarokk (1680–1750).

Barokken gav mange nyvinningar i musikken. Brotet med den tidlegare einskaplege musikkstilen var i seg sjølv ein innovasjon. To av dei viktigaste nyheitene var operaen og generalbasspraksisen.

Operaen hadde utspring i madrigalen frå 1500-talet, som var eit syngjespel med musikk. Den tidlegaste operaen vi har kjennskap til, blei framført i Firenze i 1597. Operaen utvikla seg raskt, med ulike retningar i Venezia, Napoli og Firenze som veksla om initiativet. Også i Frankrike og England var det tidleg aktivitet innan opera.

Generalbassprinsippet, også kalla basso continuo, markerte ein klar skilnad frå den tidlegare hovudvekta på polyfonien og endra klangbiletet frå å vere horisontalt orientert til vertikalt bestemt, der samklangen mellom melodien og akkompagnementet var det vesentlege. Generalbass var i bruk i dei fleste format gjennom heile barokken.

Oratorium, pasjon (oratorium knytt til forteljinga om Jesu lidingshistorie) og kantate var nye vokale former. I instrumentalmusikken oppstod solosonatar, triosonatar og kammerduettar, og i orkestermusikken concerto grosso og solokonsert. Den post-reformatoriske protestantiske koralen blei utgangpunkt for eit rikhaldig repertoar av orgelverk, ved sida av frie former som preludium, toccata, fantasi og fuge.

Sambandet mellom musikk og retorikk var tett i barokken. Føremålet var å røre ved folk og påverke med musikken gjennom retorisk basert strukturering av verket. Symbiosen mellom musikk og retoriske prinsipp var ein musikalsk rasjonalisme som er karakteristisk for tidsrommet.

Tanken om musikalske figurar står i nær tilknyting til den musikalske retorikken. Sjølv om det neppe har lukkast nokon å kategorisere eintydig meiningsinnhald i dei ulike musikalsk-retoriske figurane, var dei utvilsamt ein integrert del av eit overordna musikalsk paradigme i barokken. Det same kan seiast om affektane, idéen om at komponisten så å seie regisserte avbilding av emosjonar og abstraksjonar i heile verk, satsar eller avsnitt i verka. Det er vanleg å bruke omgrepa «figurlære» og «affektlære» om denne praksisen.

Også sambandet mellom musikk og matematikk interesserte musikkteoretikarane og komponistane. Interessa for talsymbolikk har fått fram mange undersøkingar av verka til både Bach og andre barokkomponistar med dette for auge. Fleire av studiane gir innsiktsfulle analysar som berikar kunnskapsbasen om emnet, men grensa mellom fakta og spekulasjon kan tidvis vere uklar. Det er likevel sannsynleg at Bach kjende til ulike nummeralfabet, og at han var godt orientert om samtidige diskusjonar i intellektuelle krinsar om talforhold og proporsjonar.

• arkitektur i barokken
• kunst i barokken
• litteratur i barokken
• musikk i klassisismen

• Anderson, Nicholas: Baroque music: from Monteverdi to Handel, 1994, isbn 0-500-01606-2
• Bukofzer, Manfred F.: Music in the Baroque era, 1947, isbn 0-393-09745-5,
• Dalsgård, Jens: Barokbogen: musik, tanke og kultur i Europa 1600-1700, 2. udg., 1997, isbn 87-7783-918-8
• Kindem, Ingeborg: Barokken, 1985, isbn 82-05-14400-1
• Palisca, Claude V.: Baroque music, 1968
• Schulenberg, David: Music of the Baroque, 2nd. ed., 2008, isbn 9780195331066