Fichas de gramática galega. A-2 Xavier Frías Conde Determinantes (1) O artigo definido.- Formas Masculino Feminino Neutro Singular o a o Plural os as © Xavier Frías-Conde 3 Artigo definido.Asimilación (1) • As formas do artigo definido asimilan na pronuncia cando a forma verbal precedente remata en: – /-r/ – /-s/ • Na escrita non se reflicte actualmente esta asimilación, aínda que foi o normal até a reforma da actual normativa (2003). • A pronuncia resulta así: – “a es a verdade / sa ela ber dade/ – De es pór a esa / de es pola esa/ © Xavier Frías-Conde 4 Artigo definido.Asimilación (2) • Tamén se produce a asimilación cando o artigo definido é precedido por outro tipo de palabras (cuantificadores, preposicións, pronomes e determinantes), cuxa lista é: – – – – ambos, -as: ambos os días /´ambolos ´dias/ todo,-a, -os, -as: todas as noites / todalas nòjtes/ nós, vós: vós os tres / bòlos tres/ tras: tras a casa /trala kasa/ © Xavier Frías-Conde 5 O artigo definido.- Forma neutra • En galego, como no resto de linguas iberorrománicas, o artigo neutro ten un uso pronominal, que pode ser resumido como segue: – Cun adxectivo adquirindo un valor nominal: • O divertido da historia foi o final • Non me fales do imposíbel • Dinche todo o meu – Cun relator (pronome relativo) cando non hai antecedente : • Dime o que pensas • O Xoán gastou todo o que tiña © Xavier Frías-Conde 6 Posesivos.- Formas sing. plur. masc. fem. masc. fem. 1PS meu miña meus miñas 2PS teu túa teus túas 3PS seu súa seus súas 1PP noso nosa nosos nosas 2PP voso vosa vosos vosas 3PP seu súa seus súas © Xavier Frías-Conde 7 Artigo indefinido.- Formas sing. plur. masculino un uns feminino unha unhas © Xavier Frías-Conde 8 Artigo indefinido.- Trazos • As formas de plural (uns, unhas) teñen un valor de imprecisión, lixeiramente diferente das formas de singular. – Había uns bloques de pedra diante da porta. • De feito, pode ser suprimido en moitos casos: – Había bloques de pedra diante da porta. © Xavier Frías-Conde 9 Posesivos.- Uso co artigo (1) • Os posesivos adoitan ir acompañados polo artigo definido. • Deste xeito, o paradigma anterior debería ser refeito con eles: sing. plur. masc. fem. masc. fem. 1PS o meu a miña os meus as miñas 2PS o teu a túa os teus as túas 3PS o seu a súa os seus as súas 1PP o noso a nosa os nosos as nosas 2PP o voso a vosa os vosos as vosas 3PP o seu a súa os seus as súas © Xavier Frías-Conde 10 Posesivos.- Uso co artigo (2) • Tanto o artigo como o posesivo deben manter a concordancia co nome que acompañan: – Os meus libros están no cuarto – Non me fales das túas traxedias • O artigo, cando o posesivo acompaña nomes de parentesco directo, adoita ser omitido: – Meu pai é de Vigo (ou: o eu pai…) – Falei con túa irmá (ou: coa túa irmá) © Xavier Frías-Conde 11 Posesivos.- Uso pronominal • Os posesivos son tamén empregados predicativamente: – Esas cartas son miñas • Con todo, é abondo normal que o pronome vaia acompañado de artigo: – Esas cartas son as miñas (as cartas xa eran coñecidas) – Esas cartas son miñas (as cartas non eran coñecidas) • Con verbos diferentes do copulativo, o artigo está normalmente presente: – Cada neno ten o seu – Xa vimos os nosos © Xavier Frías-Conde 12 Demostrativos.- Formas singular plural masc. fem. neut. masc. fem. I este esta isto estes estas II ese esa iso eses esas III aquel aquela aquilo © Xavier Frías-Conde aqueles aquelas 13 Demostrativos.- Trazos • Os demostrativos poden combinarse con posesivos: – Ese teu libro é unha marabilla (ou: ese li ro teu…) • As formas neutras (isto, iso, aquilo) funcionan pronominalmente, non acompañan a ningún nome. – Iso é unha estupidez. – Non ten moito sentido isto. – Móstrame aquilo, fai o favor. © Xavier Frías-Conde 14 Contraccións dos determinantes • Os determinantes poden contraer coas preposicións e outras partículas. Estas son as combinacións: o a un unha a ao á con co de este ese aquel coa cun cunha do da dun dunha deste dese daquel en no na nun nunha neste nese naquel por polo pola ca có cá A forma ca é a segunda forma do comparativo, tamén existente como que. © Xavier Frías-Conde 15 Contraccións dos cuantificadores outro outra algún algunha de doutro doutra dalgún dalgunha en noutro noutra nalgún nalgunha © Xavier Frías-Conde 16 Determinantes (2) Numerais ordinais 1-10 • Numerais até o 1o. Obsérvese que os dous primeiros admiten formas duplas de masculino e feminino: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Un, unha Dous, dúas Tres Catro Cinco Seis Sete Oito Nove Dez © Xavier Frías-Conde 18 Numerais ordinais 11-20 • Numerais até do 11 até o 20. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Once Doce Trece Catorce Quince Dezaseis Dezasete Dezaoito Dezanove Vinte © Xavier Frías-Conde 19 Numerais ordinais 211.000 21 vinte e un/unha 22 vinte e dous/dúas 23 vinte e tres 30 trinta 31 trinta e un/unha 40 corenta 50 cincuenta 60 sesenta 70 setenta 80 oitenta 90 noventa 99 noventa e nove 100 cen 200 douscentos / duascentas 300 trescentos/as 400 catrocentos/as 500 cincocentos/as 600 seiscentos/as 700 setecentos/as 800 oitocentos/as 900 novecentos/as 998 novecentos noventa e oito 999 novecentos noventa e nove 1000 mil © Xavier Frías-Conde 20 Numerais cardinais 1-10 • Non se usan moi frecuentemente en galego, agás os 10 primeiros: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Primeiro/a Segundo/a Terceiro/a Cuarto/a Quinto/a Sexto/a Sétimo/a Oitavo/a Noveno/a, nono/a Décimo/a É moi frecuente, a partir destes numerais, empregar os ordinais: • O século XX = o século vinte • Lois XIV = Lois catorce © Xavier Frías-Conde 21 Multiplicativos • Entre os principais figuran: – – – – – – – – Duplo/a xunto con dobre (invariábel) Triplo/a Cuádruplo/a Quíntuplo/a Séxtuplo/a Séptuplo/a Óctuplo/a etc © Xavier Frías-Conde 22 Partitivos • Entre os principais figuran: – Medio/a – Terzo/a – Cuarto/a Xa o resto son coma os ordinais. © Xavier Frías-Conde 23 Xeneralidades dos cuantificadores • Os cuantificadores poden ser tanto determinantes (acompañan un nome) ou pronomes (van sós) nos máis dos casos, – mais existen algúns que son só pronomes (ou adverbios) e outros que son tanto determinantes coma pronomes; – Os primeiros son invariábeis e os segundos son variábeis. © Xavier Frías-Conde 24 Lista de cuantificadores (1) Forma Uso determinante Uso pronominal Abondo,-a,-os,-as + + Algo – + Alguén – + Algún, algunha, algúns, algunhas + + Ambos,-as + + Cada + – Cadaquén – + Calquera + + Certo, -a, -os, -as + – Demasiado,-a,-os,-as + + © Xavier Frías-Conde 25 Lista de cuantificadores (2) Forma Uso determinante Uso pronominal Moito,-a,-os,-as + + Ningún, ningunha, ningúns, ningunhas + + Ninguén – + Os demais, as demais + + Outro, -a,-os,-as + + Tal, tales + – Tanto, -a, -os, -as + + Todo,-a,-os,-as + + Uns cantos, unhas cantas + + Varios,-as + + © Xavier Frías-Conde 26 Especifidades dos cuantificadores • Hai varios deles que só se usan en plural: varios/as; uns cantos / unhas cantas; ambos/as. • Abondo: normalmente en plural úsase a forma invariábel dabondo posposta: – Teño amigos dabondo. • Ambos: cando se usa coma determinante vai sempre seguido do artigo definido; en troques, cando é pronome, non. – Ambas as irmás foron á mesma escola. • Calquera: úsase só en singular: – Calquera persoa que diga iso é mentireira. • Ningún: normalmente non se usan as formas en plural, que tenden a ser substituídas polas formas en singular, pondo tamén o nome en singular. © Xavier Frías-Conde 27 Interrogativos.- Formas MSG FSG MPL FPL cantos cantas quen que onde como cando canto canta cal cales © Xavier Frías-Conde 28 Interrogativos.- Usos • Quen: en galego só se usa en singular, non ten forma plural. – Quen rompeu ese vaso? • Que: pódese combinar con preposicións: por que, con que, de que, para que, etc. – Por que estás triste? – De que te queixas? © Xavier Frías-Conde 29 Formación de xénero e número Formación do feminino(1) • A marca típica do feminino é a vogal –a, mais non sempre é así. • As regras a aplicar son as seguintes: – Despois de consoante (excepto /n/): + /-a/: • • • • doutor > doutora sabedor > sabedora portugués > portuguesa xuíz > xuíza – Con todo, hai excepcións, pois nomeadamente para profesións non hai mudanzas: • o fiscal > a fiscal © Xavier Frías-Conde 31 Formación do feminino (2) • Cando o lexema remata en /-n/, poden darse dous casos: – que haxa unha mudanza completa da terminación: • -án > -á : alemán > alemá; catalán > catalá; afgán > afgá; irmán > irmá, chan > chá (excepto cando é desprezativo: folgazán > folgazana) • -ón > -oa : león > leoa, (excepto cando é desprezativo: lambón > lambona) • -ún > -úa : vacún > vacúa (mais común é invariábel) – a terminación –ín é xeralmente invariábel: • ruín (en certas variantes, nomeadamente orientais, existe ruíña) – é irregular: bo > boa • Nos máis dos casos, múdanse as vogais –e e –o en –a: – – – – mestre > mestra xefe > xefa caro > cara alto > alta © Xavier Frías-Conde 32 Formación do feminino (3) • Xeralmente, os adxectivos rematados en –e fican invariábeis: – i porta te, gra de… • Igualmente son invariábeis os adxectivos rematados en –ble / -bel, e en xeral en /l/: – responsábel, posíbel, fácil, • E moitos en –a (trátase de lexemas que poden ser tanto nomes como adxectivos): – artista, so ialista… © Xavier Frías-Conde 33 Formación do feminino (4) tigre > tigresa, • Existen casos en que príncipe > princesa, a formación do o de > o desa…) feminino se realiza – galo > galiña ora por varianzas nas • Algúns dos que terminación do presentan mudanza lexema masculino, de lexema: ora pola introdución – home > muller dun lexema – touro > vaca completamente – carneiro > ovella diferente. – castrón > ovella • Algúns dos casos de – abázcaro > abella mudanza da – can > cadela terminación son: – rei > raíña – duque > duquesa (e con –esa atopamos: © Xavier Frías-Conde 34 Formación do plural (1) • A marca de plural é –s. • Cando a palabra remata en vogal, simplemente engádese –s: – casa > casas, home > homes, louco > loucos, sofá > sofás… • Cando a palabra remata en consoante que non sexa –n ou –l, xeralmente tómase o alomorfo –es: – ráter > ráteres; fra és > fra eses… • Cando remata en –n , simplemente engádese –s como no caso das vogais: – acción > accións, canon > canons, ben > bens, común > comúns © Xavier Frías-Conde 35 Formación do plural (2) • Cando o lexema remata en –l, hai dous casos, a depender de se a sílaba final é tónica ou átona: 1. Con sílaba tónica, tómase a terminación –is: • 2. Con sílaba átona, compórtase como as rematadas en consoante: • – fá il > fá iles, difí il > difí iles; tú el > tú eles… Unha excepción disto son as terminacións –ábel e –íbel, que se comportan como no primeiro caso: • 3. animal > animais, papel > papeis; fusil > fusís; español > españois… amábel > amábeis; posíbel > posíbeis Os monosílabos engaden –es: • Tales, cales, vales, foles (e o seu derivado cartafoles) © Xavier Frías-Conde 36 Formación do plural (3) • Hai unha serie de casos especiais: – lapis é invariábel en singular e plural – os días da se a a, a súa for a pagá luns, martes, mércores) son tamén invariábeis, mais o as for as ristiás segunda feira > segundas feiras) © Xavier Frías-Conde 37 Cuestións concernentes ao xénero (1) • A seguir, ofrecemos unha serie de nomes que presentan complicacións á hora de lles ser asignado o seu xénero no confronto con outras linguas románicas. • Son masculinos os seguintes nomes: Costume, leite, ponte, calor, sangue, labor, • Son femininos os seguintes nomes: Fin (conclusión, pois o fin = o obxectivo), síndrome, orixe, dor, cor, © Xavier Frías-Conde 38 Cuestións concernentes ao xénero (2) • Tamén son femininas as palabras rematadas en • –axe: – roupaxe, friaxe, estiaxe, viaxe, bricolaxe, excepto paxe, personaxe e mais garaxe. • –se /–te de orixe grega: – análise, tese, paréntese, parálise, mastite etc. Unha excepción: oasis © Xavier Frías-Conde 39 Morfoloxía pronominal Paradigma das formas tónicas Forma suxeito Forma obxecto 1PS eu min 2PS ti ti 3 PSM el 3PSF ela 3PS cortesía vostede 1PP nós 2PP vós 3PPM eles 3PPF elas 3PP cortesía vostedes © Xavier Frías-Conde 41 Características das formas tónicas • As formas de suxeito úsanse, como indica o seu nome, en función de suxeito. • Xeralmente son omitidas, como no resto de linguas iberorrománicas. – Falei con el ( eu) – Temos sorte ( nós) • As formas obxecto úsanse sempre cunha preposición, por tanto, cando non son suxeito. • Como se ve no cadro anterior, as formas obxecto son diferentes na 1PS e na 2PS. No resto, son iguais ca as de suxeito. © Xavier Frías-Conde 42 Paradigma das formas átonas • As formas átonas son tamén chamadas clíticos • A forma de cortesía vostede(s) usa os clíticos de 3P Acusativo Reflexivo Dativo me 1PS te 2PS che 3PSM o/lo/no se lle 3PSF a/la/na se lle 1PP nos 2PP vos 3PPM os/los/nos se lles 3PPF as/las/nas se lles © Xavier Frías-Conde 43 Contraccións de clíticos (1) • Os clíticos contráense segundo este cadro: o a Os as me mo ma mos mas che cho cha chos chas lle llo lla llos llas nos nolo nola nolo nola vos volo vola volos volas lles llelo llela llelos llelas © Xavier Frías-Conde 44 Contraccións de clíticos (2) • A contracción de clíticos responde ao encontro dun clítico de obxecto directo con outro de obxecto indirecto: – María deu a Lois un libro  María deullo. • Atención á diferenza entre clítico de 3PS e 3PP: – SG + SG: Trouxen un catálogo para el/ela  Tróuxenllo. – SG + PL: Trouxen un catálogo para el/elas  Tróuxenllelo. – PL + SG: Trouxen uns catálogos para el/ela  Tróuxenllos. – PL + PL: Trouxen uns catálogos para eles/as  Tróuxenllelos. © Xavier Frías-Conde 45 Énclise dos clíticos con formas finitas • A posición natural dos clíticos é a énclise (detrás do verbo): – Vinte na praia. – Vouche explicar iso (tamén: vou explicarche iso). – Iso mercáronmo hai dous días. • Para os efectos da acentuación, o clítico funciona coma unha parte do verbo: – Entendo, mais enténdoo. © Xavier Frías-Conde 46 Próclise dos clíticos con formas finitas (1) • Porén a próclise (diante do verbo) prodúcese en determinadas circunstancias: – Coas formas negativas introducidas por non, nunca, nin: • Non o sei ben • Nunca mo presentaron • Nin nolo menciones. – Con certos adverbios como só (con valor enfático), xa, tamén, si, etc. • • • • Xa vos espero na esquina. Só me dixo iso. Os nenos tamén se divirten así. A xente si o acredita. © Xavier Frías-Conde 47 Próclise dos clíticos con formas finitas (2) – En todas as cláusulas dependentes introducidas cunha conxunción (que, como, se, mentres, porque, etc). • Dixo que me esperaba na estación • Mentres nos esperabas, podías ler o xornal. • Explicounos como lle roubaran a carteira. © Xavier Frías-Conde 48 De te e che • Te indica obxecto directo e formas reflexivas: • Lavácheste? • Xa te vin • Che indica obxecto indirecto e evítase nas formas reflexivas: • Tróuxenche un recordo das Canarias. • Sempre che contaban cousas así? – Non se usa nas formas reflexivas: • Non lavaches a cara? (en vez de *non che lavaches a cara?) – É tamén a forma propia do chamado dativo de solidariedade: • Iso éche un misterio. © Xavier Frías-Conde 49 Alomorfos da terceira persoa • Os pronomes de obxecto directo da 3P presentan tres formas: o/a, -no/na, -lo/la (cos seus plurais). • Cada unha delas responde a un contexto fónico distinto. – o/a úsase como proclítico e como enclítico tras vogal (non ditongo) e nasal. • Non o sei • Enténdoa • Coñécenos ben (coñecen a eles, diferente de coñécennos ben, coñecen a nós) – no/na é sempre enclítico detrás dun ditongo: • Explicouno ben claro • Espereinas toda a tarde – lo/la úsase detrás de /r/ ou /s/, que desaparecen; • Entender o > entendelo • O galego falas o ben > O galego fálalo ben. © Xavier Frías-Conde 50 Conxugación cun clítico de 3P • Á vista da ficha anterior, a conxugación resultaría: Pres. Ind. Copret. Pret. Fut. cántoo cantábao canteino cantareino cántalo cantábalo cantáchelo cantaralo cántao cantábao cantouno cantarao cantámolo cantabámolo cantámolo cantarémolo cantádelo cantabádelo cantástelo cantarédelo cántano cantábano cantárono cantarano © Xavier Frías-Conde 51 Os clíticos con formas non finitas • En galego, o clítico xeralmente vai tras o infinitivo ou xerundio: – Verte así non me gusta – Dicíndome as cousas así, non te entendo. • Porén, o infinitivo ou o xerundio aceptan a énclise en varios casos: – cunha preposición • Xa son horas de te visitar ou … de visitarte) • En me dicindo isto, xa non che creo máis (ou e di í do e isto…) – cunha negación • Éche mellor non o entender ou: … non entendelo) – cunha conxunción • Tes que nolo explicar máis amodo ou … que explicárnolo… © Xavier Frías-Conde 52 Conxugación pronominal chamarse chámome chámaste chámase chamámonos chamádevos chámanse © Xavier Frías-Conde 53 Negación, interrogación e outros fenómenos Negación absoluta • A negación absoluta realízase con non (unha proforma): – A: Queres un anaco de pan? – B: Non. • Existen outras fórmulas semellantes, mais sempre cun valor absoluto: – Para nada – En absoluto • E mesmo non pode ir matizado: – Máis ben non – Pois non. © Xavier Frías-Conde 55 Negación parcial • Basta usar non, que é átono (á diferenza do non absoluto, que é tónico): – ‘Non|| a ‘xe te | o e ‘dixo |‘ ada • Xeralmente acompaña o verbo: – Non sei nada diso – Non me esperes até mañá • Cando hai un auxiliar, este leva a negación: – Non teño que me erguer cedo hoxe. – Non puiden chamalo onte. – Non estamos a facer os cálculos correctamente. • O galego admite a dupla negación (que é opcional) – Tampouco [non] é tan interesante. – Ninguén [non] mo explicou © Xavier Frías-Conde 56 Máis construcións negativas • Certos elementos funcionais (preposicións, adverbios, o xu ió s… teñe u valor egativo: – Nin: • A xente nin soubo o que acontecía. – Tampouco • Eu non entendo tampouco esa actitude. – Sen • Marchou sen falar. © Xavier Frías-Conde 57 Afirmación absoluta • Pódese realizar en galego de dúas maneiras: – Respondendo con si (ou outras proformas semellantes) • A: Estás preocupado? • B: Si / Claro / Evidentemente / Pois si / Mais ben si / Pois é. – Respondendo co mesmo verbo con que se pregunta: • A: Queres un café? • B: Quero. • A: O neno sabe xa nadar? • B: Sabe. © Xavier Frías-Conde 58 Afirmación parcial • Serve máis ca nada para enfatizar. • Acompaña o verbo. • Obsérvese a diferenza: – Eu teño fame  [– enfático] – Eu si (que) teño fame  [+ enfático] © Xavier Frías-Conde 59 Preguntas pechadas • • • • As preguntas pechadas son aquelas en que se procura unha resposta si/non (aínda que poden darse outras como: non sei, é posíbel, pode ser, etc. En galego, para realizar unha pregunta abonda con usar unha entoación ascendente ao final da frase. – Tes fame (aseveración) – Tes fame? (pregunta) Márcase cun signo interrogativo ao final do período escrito <?> Existen algúns reforzos para estas preguntas – – Seica sabes onde están as chaves? É que xa son as oito? © Xavier Frías-Conde 60 Preguntas abertas • • As preguntas abertas son aquelas en que se procura calquera resposta Realízanse mediante o uso dos pronomes interrogativos © Xavier Frías-Conde 61 Comparación e cuantificación Comparación dos adxectivos (1) • Inferioridade: menos + ADX+ que/ca • Igualdade tan+ ADX+ como/coma • Superioridade máis+ ADX+ que/ca © Xavier Frías-Conde 63 Comparación dos adxectivos (2) • Inferioridade: – Alicia é menos rápida ca Clara. • Igualdade – Alicia é tan rápida coma Clara • Superioridade – Alicia é máis rápida ca Clara © Xavier Frías-Conde 64 Notas sobre a comparación • As formas ca / que introducen a segunda parte. – Ca pódese usar en todos os contextos, pero é sempre obrigatoria cando se trate dun pronome persoal: • Máis ADX ca min/ti/ el/ nós – Que pódese usar no resto dos casos, excepto cando vai seguido dun pronome persoal • O mesmo serve para coma/como. • A comparación de adverbios é igual ca a comparación de adxectivos, coa diferenza de que os adverbios son invariábeis: – Xoán fala máis de présa ca Pedro – Xoán fala tan de présa coma Pedro – Xoán fala menos de présa ca Pedro. © Xavier Frías-Conde 65 Comparación dos nomes(1) • Inferioridade: menos + NOME + que/ca • Igualdade Tanto,-a, -os, -as+ NOME+ como/coma • Superioridade máis+ NOME+ que/ca © Xavier Frías-Conde 66 Comparación dos nomes(2) • Inferioridade: – Alicia ten menos diñeiro ca Clara. • Igualdade – Alicia ten tanto diñeiro coma Clara • Superioridade – Alicia ten máis diñeiro ca Clara © Xavier Frías-Conde 67 Notas sobre a comparación • As formas ca / que introducen a segunda parte. – Ca pódese usar en todos os contextos, pero é sempre obrigatoria cando se trate dun pronome persoal: • Máis ADX/NOM ca min/ti/ el/ nós – Que pódese usar no resto dos casos, excepto cando vai seguido dun pronome persoal • O mesmo serve para coma/como. • A comparación de adverbios é igual ca a comparación de adxectivos, coa diferenza de que os adverbios son invariábeis: – Xoán fala máis de présa ca Pedro – Xoán fala tan de présa coma Pedro – Xoán fala menos de présa ca Pedro. © Xavier Frías-Conde 68 Cuantificadores de adxectivos e adverbios (1) • O cuantificador máis común é moi – Con adxectivos: • A xente é moi hospitalaria por aquí – Con adverbios: • Hoxe chegaron moi cedo. • Tamén son normais (cun valor igual ou equivalente a moi): – Ben: • A xente é ben hospitalaria por aquí • Hoxe chegaron ben cedo. – Dabondo, que sempre vai posposto. Pero se se pon diante, entón é abondo • Chegou tarde dabondo • Chegou abondo tarde © Xavier Frías-Conde 69 Cuantificadores de adxectivos e adverbios (2) • Para indicar exceso: – Demasiado • Es demasiado inxenuo – De máis, tamén posposto • É unha persoa simple de máis • Para indicar falta – • • Un pouco: con equivalentes como un chisco, un bocadiño, un anaco, etc. • Este home é un pouco avaro, non si? Para indicar moito Para indicar pouco – Pouco: • Este autobús éche pouco rápido. © Xavier Frías-Conde 70 Cuantificadores de nomes • De gran cantidade: – Moito • Hoxe teño moitas cousas na cabeza. – Abondo • Onte trouxéronme abonda comida para toda a semana. • De exceso: – Demasiado • Pasáronme demasiadas cousas hoxe – De máis (invariábel e posposto) • Cando saín da casa tiña diñeiro de máis, mais agora non teño nada. • De falta: – Pouco • Teño pouco tempo hoxe. • Con valor partitivo – Un pouco/chisco/anaco de, algo de • Queres un pouco de torta? © Xavier Frías-Conde 71 Paradigmas verbais 1ª conx. reg. cantar Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro canto cantas canta cantamos cantades cantan cantei cantaches cantou cantamos cantastes cantaron cantaba cantabas cantaba cantabamos cantabades cantaban cantarei cantarás cantará cantaremos cantaredes cantarán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio cante cantes cante cantemos cantedes canten cantando cantado canta cantade Formas non persoais Observese onde o copreterito ten o acento na 1PP e na 2PP: cantabamos e cantabades. © Xavier Frías-Conde 73 1ª conx. reflexiva lavarse Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro lávome lávaste lávase lavámonos lavádesvos lávanse laveime lavácheste lavouse lavámonos lavástesvos laváronse lavábame lavábaste lavábase lavabámonos lavabádesvos lavábanse lavareime lavaraste lavarase lavarémonos lavarédesvos lavaranse Imperativo Subxuntivo Presente Presente lávate lavádevos Formas non persoais Xerundio que me lave lavándose que te laves que se lave que nos lavemos que vos lavedes que se laven © Xavier Frías-Conde Participio lavado 74 2ª conx. reg. beber Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro bebo bebes bebe bebemos bebedes beben bebín bebiches bebeu bebemos bebestes beberon bebía bebías bebía bebiamos bebiades bebían beberei beberás beberá beberemos beberedes beberán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio beba bebas beba bebamos bebades beban bebendo bebido bebe bebede Formas non persoais Observese onde o copreterito ten o acento na 1PP e na 2PP: bebiamos e bebiades. Alen diso, a diferenza entre o presente bebemos e o preterito bebemos esta na apertura da vogal. No primeiro caso e [e], mentres no segu do e [ε] © Xavier Frías-Conde 75 2ª conx. reflexiva erguerse Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro érgome érgueste érguese erguémonos erguédesvos érguense erguinme erguícheste ergueuse erguémonos erguédesvos erguéronse erguíame erguíaste erguíase erguiámonos erguiádesvos erguíanse erguereime ergueraste ergueranse erguerémonos erguerédesvos ergueranse Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio que me erga que te ergas que se erga que nos ergamos que vos ergades que se ergan erguéndose erguido / ergueito érguete erguédevos Formas non persoais © Xavier Frías-Conde 76 3ª conx. reg. partir Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro parto partes parte partimos partides parten partín partiches partiu partimos partistes partiron partía partías partía partiamos partiades parten partirei partirás partirá partiremos partiredes partirán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio parta partas parta partamos partades partan partindo partido parte partide Formas non persoais Observese onde o copreterito ten o acento na 1PP e na 2PP: partiamos e partiades. © Xavier Frías-Conde 77 3ª conx. reflexiva vestirse Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro vístome vísteste vístese vestímonos vestídesvos vístense vestinme vestícheste vestiuse vestímonos vestístesvos vestíronse vestíame vestíaste vestíase vestiámonos vestiádesvos vestíanse vestireime vestiraste vestirase vestirémonos vestirédesvos vestiranse Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio que me vista que te vistas que se vista que nos vistamos que vos vistades que se vistan vestíndose vestido vístete vestídevos Formas non persoais Case todos os verbos desta conxugacion tenen unha alternancia de vogais –e/i– © Xavier Frías-Conde 78 Dar Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro dou dás dá damos dades dan din / dei deches deu demos destes deron daba dabas daba dabamos dabades daban darei darás dará daremos daredes darán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio dea deas dea deamos deades dean dando dado dá dade Formas non persoais © Xavier Frías-Conde 79 Dicir Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro digo dis di dicimos dicides din dixen dixeches dixo dixemos dixestes dixeron dicía dicías dicía diciamos diciades dicían direi dirás dirá diremos diredes dirán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio diga digas diga digamos digades digan dicindo dito di dicide Formas non persoais © Xavier Frías-Conde 80 Estar Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro estou estás está estamos estades están estiven estiveches estivo estivemos estivestes estiveron estaba estabas estaba estabamos estabades estaban estarei estarás estará estaremos estaredes estarán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio estea esteas estea esteamos esteades estean estando estado está (estate) estade Formas non persoais Observese que a 2PS do preterito ten –e– en vez de –i– (cfr. comiches): estiveches. Isto e normal nos preteritos irregulares. © Xavier Frías-Conde 81 Facer Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro fago fas fai facemos facedes fan fixen fixeches fixo fixemos fixestes fixeron facía facías facía faciamos faciades facían farei farás fará faremos faredes farán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio faga fagas faga fagamos fagades fagan facendo feito fai facede Formas non persoais © Xavier Frías-Conde 82 Haber Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro hei has ha habemos habedes han houben houbeches houbo houbemos houbestes houberon había habías había habiamos habiades habían haberei haberás haberá haberemos haberedes haberán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio haxa haxas haxa haxamos haxades haxan habendo habido – – Formas non persoais A forma impersoal en presente indicativo e hai, equivalente ao portugues há, espanol hai, frances il y a, catalan hi ha. Para o resto de tempos, e sempre a 3PS invariábel: houbo, había, haberá. © Xavier Frías-Conde 83 Ir Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro vou vas vai imos ides van fun fuches foi fomos fostes foron ía ías ía iamos iades ían irei irás irá iremos iredes irán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio vaia vaias vaia vaiamos vaiades vaian indo ido vai ide Formas non persoais © Xavier Frías-Conde 84 Poder Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro podo podes pode podemos podedes poden puiden puideches puido puidemos puidestes puideron podía podías podía podiamos podiades podían poderei poderás poderá poderemos poderedes poderán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio poida poidas poida poidamos poidades poidan podendo podido – – Formas non persoais © Xavier Frías-Conde 85 Pór ~ Poñer Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro poño pos pon pomos/poñemos pondes/poñedes poñen puxen puxeches puxo puxemos puxestes puxeron puña/poñía puñas/poñías puña/poñía puñamos/poñiamos puñades/poñiades puñan/poñían porei/poñerei porás/poñerás porá/poñerá poremos/poñeremos pordes/poñeredes porán/poñerán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio poña poñas poña poñamos poñades poñan pondo/poñendo posto pon ponde/poñede Formas non persoais © Xavier Frías-Conde 86 Querer Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro quero queres quere queremos queredes queren quixen quixeches quixo quixemos quixestes quixeron quería quería quería queriamos queriades querían quererei quererás quererá quereremos quereredes quererán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio queira queiras queira queiramos queirades queiran querendo querido quere querede Formas non persoais © Xavier Frías-Conde 87 Saber Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro sei sabes sabe sabemos sabedes saben souben soubeches soubo soubemos soubestes souberon sabía sabías sabía sabiamos sabiades sabían saberei saberás saberá saberemos saberedes saberán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio saiba sabe (has saber) saibas saiba saibamos sabede saibades saiban sabendo sabido Formas non persoais © Xavier Frías-Conde 88 Ser Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro son es é somos sodes son fun fuches foi fomos fostes foron era eras era eramos erades eran serei serás será seremos seredes serán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio sexa sexas sexa sexamos sexades sexan sendo sido sé sede Formas non persoais © Xavier Frías-Conde 89 Ter Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro teño tes ten temos tendes/tedes teñen tiven tiveches tivo tivemos tivestes tiveron tiña tiñas tiña tiñamos tiñades tiñan terei terás terá teremos teredes terán Imperativo Subxuntivo Imperativo Infinitivo Xerundio Participio teña teñas teña teñamos teñades teñan tendo tido ten te(n)de Formas non persoais Observese que a 2PS do preterito ten –e– en vez de –i– (cfr. comiches): tiveches. Como xa foi dito, isto e normal nos preteritos irregulares. © Xavier Frías-Conde 90 Ver Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro vexo ves ve vemos vedes ven vin viches viu vimos vistes viron vía vías vía viamos viades vían verei verás verá veremos veredes verán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio vexa vexas vexa vexamos vexades vexan vendo visto ve (mira) vede Formas non persoais © Xavier Frías-Conde 91 Vir Indicativo Presente Pretérito Copretérito Futuro veño vés vén vimos vides/vindes veñen vin viñeches veu viñemos viñestes viñeron viña viñas viña viñamos viñades viñan virei virás virá viremos viredes virán Imperativo Subxuntivo Presente Presente Xerundio Participio veña veñas veña veñamos veñades veñan vindo vido ven vi(n)de Formas non persoais As forma vés e vén te e vogal a erta [ε], para se disti guire de ti ves e eles ven do verbo ver, que tenen [e] © Xavier Frías-Conde 92 Formas non persoais • Tratase do infinitivo, xerundio e participio. – O infinitivo remata segundo as conxugacions en: • – ar: primeira conxugacion (I) • – er: segunda conxugacion (II). Tamen pertence a segunda o verbo pór, que convive con poñer. • – ir: terceira conxugacion (III). – O xerundio ten estas terminacions: • – ando (I) • – endo (II) • – indo (III) – O participio remata en: • – ado (IC) • – ido (II, III) Poren, existen formas de participio irregulares que non se adaptan as terminacions anteriores: facer > feito, dicir > dito, etc © Xavier Frías-Conde 93 Deber + INF • É unha construcion moi frecuente usada para expresar algo que pode acontecer, debería mesmo para expresar deberías obrigacions leves. – Ese ruído de fóra deben ser os paxaros. – Debes ter máis coidado co que comes. debería deberíamos • Para indicar consellos, usase a deberíades forma de condicional: deberían – Deberías ir máis amodo – Deberíamos chegar antes © Xavier Frías-Conde 94 Estar a + INF / estar + XER • E unha construcion moi frecuente usada para indicar accions do momento. • Podese usar tanto estar a + INF coma estar + XER. Nos recomendamos, poren, a segunda construcion coma preferente. – A miña irmá está a estudar un exame agora. – Que estás a facer? Nada, só estou a ver a tele. – Está a chover ás cuncadas por aquí. © Xavier Frías-Conde 95 Haber+ INF • É unha construción moi frecuente usada para indicar futuro xunto cunha lixeira obrigación as veces: – Hei mudar as rodas do auto. – Has contarme outra vez esa historia, neno. © Xavier Frías-Conde 96 Ir + INF • E unha construcion moi frecuente usada para indicar futuro: – Vou visitar os meus parentes esta fin de semana – As obras van comezar en setembro – Algúns de vós ides ter problemas con este xefe novo. © Xavier Frías-Conde 97 Ter que + INF • E unha construción moi frecuente usada para indicar obriga: – Teñen que estar loucos para iso. – Terás que pedirlle escusas. – Teño que estudar isto para o exame. © Xavier Frías-Conde 98 Adverbios e conectores Lugar • Interrogadores: – Onde • Onde estás? • Onde viven? • Adverbios: – Aquí, aí, alí, marcando tres graos, coma os demostrativos este, ese, aquel • Gústame o clima de aquí, pero ti prefires o de alí – Diante vs. detrás • Os teus amigos van aí diante, mais os teus pais están detrás. – Preto vs. lonxe • Esa rúa cae preto, mais non sei exactamente onde. – Enriba vs. embaixo • Eu gardo o meu auto embaixo, no garaxe. © Xavier Frías-Conde 100 Lugar • Preposicións: – En: a máis xeral • Estou na cama • Estamos de vacacións en Roma – Diante de vs. detrás de • Vémonos diante da porta da escola. – Preto vs. lonxe • Xoán vive lonxe do centro. – Enriba de vs. embaixo de • Caeu un tronco enriba do meu tellado • Conectores – Onde • Onde vives hai moita xente • Espérame onde ti xa sabes © Xavier Frías-Conde 101 Tempo • Interrogadores: porta con violencia. – Onte – hoxe – mañá – Cando • Onte estiven en Santiago, mais hoxe estou en Ourense. • Cando chegaches? • Cando choverá? • Adverbios: – Axiña – Agora • Non chíes, termino axiña. • Agora non teño moito tempo para falar. – Antes vs. despois • Antes había menos tránsito polas rúas – Xa • Xa chegaron todos os convidados á festa. – Logo • Iso heicho explicar logo. – Daquela (introduce ademais parágrafos e oracións, conectando con algo dito anteriormente). Equivale a entón. • Daquela, chamaron á © Xavier Frías-Conde 102 Tempo • Preposicións: – En: a máis xeral • En xaneiro vai unha friaxe mortal • Na primavera aínda nevará algo • No Nadal xuntámonos toda a familia. – A: só para as horas e momentos do día • Vémonos ás nove. • Á tarde fará moito frío – De: opcional para días da semana e momentos do día • Chegaron de mañá • De sábado tráennos a lavadora. – Antes de vs. despois de • Antes da carreira temos que revisar as gomas. © Xavier Frías-Conde 103 Tempo • Conectores – Cando • Cando queiras, imos á praia – O xerundio (expresión de simultaneidade), a miúdo en + XER. • En saíndo da casa, atopei o Pedro. © Xavier Frías-Conde 104 Frecuencia • Interrogadores – Cantas veces • Cantas veces vas ao cine? • Adverbios (da máxima á mínima frecuencia) Sempre / todos os días Case sempre / a miúdo Acotío Ás veces De cando en vez / algunha vez Case nunca nunca Dirección • Interrogadores: – Onde, que pode ser reforzado con para onde. • Onde irás esta fin de semana? • Para onde foron os outros? • Adverbios: moi decote reforzados coa preposición para. – Acó vs. aló, propios da metade norte alternan no sur coas formas acá, alá. • Ven (para) acó, que che vou mostrar algo. – Adiante vs. atrás • Imos (para) adiante © Xavier Frías-Conde 106 Dirección • Preposicións: – A: en dirección a • Mañá vou á festa dos antigos alumnos da escola. – Para: indica unha dirección máis específica, cun rumbo concreto ca a. • Fomos para o sur, porque alí facía menos frío. – De: procedencia • Veñen de Barcelona – Por: indica • Conectores – Onde, reforzado con por onde, de onde, para onde. • A xente pasa por onde se pode pasar • Podemos ir para onde queiras. © Xavier Frías-Conde 107 Modo • Interrogador – Como • Como se fai iso? • Como aprendiches ruso? • Adverbios – Así • As cousas non se fan así – Deste xeito, deste modo, desta maneira • Facendo as cousa deste xeito, non resolveremos nada. • Conectores – Como • Sempre podemos facer as cousas como nós queremos © Xavier Frías-Conde 108 Causa • Interrogador – Por que • Por que andas triste? • Conectores – Porque • Porque teño un grave problema. © Xavier Frías-Conde 109 Área de filoloxía galegoportuguesa. UNED