dansketida

Dei skandinaviske kongeslektene hadde lange tradisjonar for politiske alliansar, ofte gjennom ekteskap. Ved byrjinga av 1300-talet søkte den norske kongemakta auka innverknad i det danske området Halland og allierte seg med den svenske kongemakta gjennom giftarmål. Den norske kongsdottera Ingebjørg Håkonsdotter vart gifta bort til den svenske hertugen Erik, bror av Birger Magnusson. Indre svenske konfliktar gjorde at son deira, Magnus 7. Eriksson, i 1319 vart vald til svensk konge. Samtidig stod han nærast til å arve det norske riket, noko han gjorde same år.

Magnus Eriksson styrte Sverige og Noreg kvar for seg, men la vekt på svenske interesser i utanrikspolitikken. Å sikre Skåne, Halland og Blekinge, som då høyrde til Danmark, for den svenske krona var eit viktig mål. Her møtte han sterk motstand frå danske Valdemar 4. Atterdag, som gjenerobra Skåne og delar av Halland. Tapet og skattlegging av adelen og presteskapet gjorde at svenske stormenn gjorde opprør mot kong Magnus og son hans, Håkon 6. Magnusson, som vart kasta frå den svenske krona i 1364. I staden valde dei Albrecht 3., hertug av Mecklenburg, son av Magnus Erikssons syster.

For å styrkje stillinga si hadde Håkon Magnusson gifta seg med Valdemars dotter Margrete i 1363, trass erobringa av Skåne. Alliansen var viktig i Håkon Magnussons forsøk på å vinne tilbake den svenske krona. Samstundes måtte den norske kongemakta då samkøyre utanrikspolitikken sin med danske interesser, som førte til krig med det nord-tyske Hansaforbundet. I fredsavtalen frå 1370 fekk Hansaen rett til å gripe inn i det danske kongevalet.

Håkon og Margrete sin son Olav vart vald til dansk konge i 1376, etter at Valdemar Atterdag døydde året før. Albrecht 4. av Mecklenburg var fyrst ein sterkare kandidat til krona, som son av Valdemars eldste dotter Ingeborg og brorson av svenske Albrecht 3. Olavs mor Margrete overtydde derimot danske stormenn om kandidaturen til sonen, og fekk Hansaen til ikkje å gripe inn i valet ved å fornye handelsrettane deira. Då Håkon Magnusson så døydde i 1380, arva Olav 4. Noreg etter far sin. Landet kom då i ein politisk fellesskap med Danmark som kom til å vare i ulike utformingar til 1814. Kongen og hoffet tok residens i Danmark, der rådet hans tok over oppgåver utførte av ei eiga norsk sentralforvaltning, kanselliet i Oslo. Nokon opphavleg avtale mellom landa om innhaldet i den politiske fellesskapen er ikkje kjend.

Olav 4. var seks år då han vart dansk konge og ti då han vart norsk. Margrete hadde mykje av det politiske initiativet før han vart myndig. Utanrikspolitisk lukkast ho både med å leggje Sønderjylland under dansk styre og å tilbakeføre slotta i Skåne, etter svært utfordrande forhandlingar med Hansaen, som ho fekk fullmakt til av det norske riksrådet i 1381. Det svenske aristokratiet gjorde samstundes opprør mot Albrecht 3., etter konfliktar om skattlegging, andelen mecklenburgere i riksstyret og retten til slotta etter riksdrosten Bo Jonsson Grip. Svenske stormenn vende seg heller til Margrete for hjelp.

I 1387 døydde Olav 4. brått. Det danske aristokratiet valde då Margrete til Danmarks «fullmektige formyndar» og «frue og husbonde», medan det norske riksrådet utnemnde henne til «mektig frue» og «rett husbonde» året etter. Same tittel fekk ho av det svenske riksrådet kort tid etter. Då Albrecht 3. blei nedkjempa i 1389 sat Margrete med riksstyret i alle dei nordiske landa. I Noreg vart ho kalla dronning, noko ho ikkje vart i Danmark og Sverige, men ho var i praksis regent i heile Norden.

Albrecht 4. stod i 1387 nærast til å arve den norske krona, og i 1376 var han utpeika som etterfylgjar om Olav 4. fall frå. Albrecht erklærte seg difor straks som dansk konge. Danske stormenn kalla inn til landsting, som innan ei veke hylla Margrete som regent, grunngjeve med den gode styringsevnene hennar. I Noreg var Albrecht uynskt, grunna forholdet til huset Mecklenburg, og Margrete fekk det norske riksrådet til å vedta at kravet hans var fråfalle, sidan Mecklenburg hadde ført krig mot riket. I staden skulle kongsætta no reknast frå Margrete.

Som arving fekk Margrete peika ut systerdottersonen Erik (opphavleg Bugislav) frå Pommern, som også var tipptippoldebarn av Håkon 5. Erik vart utsett til tronfylgjer i alle tre rika og hylla som norsk konge på Øyrating i september 1389. Det norske riksrådet ferda samstundes ut eit dokument der det mellom anna heitte at dronning Margretes regentskap i Noreg skulle avsluttast når kong Erik vart myndig. I 1396 vart Erik òg hylla som konge i Danmark og Sverige. På eit møte i Kalmar i 1397 vart Erik så krona til konge over dei tre rika. Ein evig kongefellesskap mellom dei, seinare omtala som Kalmarunionen, vart avtalt. Margrete heldt likevel fram med å styre rika og var den av dei felles monarkane som i størst grad interesserte seg for Noreg.

Etter Margretes død i 1412 prøvde kong Erik å vidareutvikle eit sterkt kongeleg sentralstyre. I 1417 gjorde han København til hovudstad og det danske kanselliet til regjeringskontor for unionen. Riksråda vart freista sette til side, og sentrale embete i riksstyret vart ikkje erstatta når innehavarane fall frå. Svenske stormenn klandra han for å gje len til utlendingar, presteskapet for einerådig kyrkjestyre. Mislukka handelspolitikk og dyr og resultatlaus krigføring mot Hansaen og grevskapet Holstein nørte opp om misnøya. Erik oppheldt seg ikkje i Noreg etter 1405 og makta ikkje å forsvare norsk handel eller Bergen mot angrep frå dei tyske kaprarane vitaliebrørne. Fleire opprør braut ut i Sverige og Noreg, støtta av riksråda, som til slutt avsette kong Erik.

«Noreg skal frå no av ikkje vere eller heite eit kongerike for seg, men vere ein del av Danmarks rike og under Danmarks krone til evig tid», heitte det i den såkalla «Noregsparagrafen» i Christians handfestning. Eit eige norsk riksråd vart no avskaffa. Framtidige kongsemne måtte dermed ikkje godta norske krav, medan dansk adel fekk len i Noreg utan norsk politisk motstand.

«Lydriketida» (1536–1660) vart likevel i praksis ikkje ei fullstendig innleming av Noreg i det danske riket. Vedtak som oppheva Noregs rikstilling kom aldri, og krona omtalte heller Noreg som eige rike i utsegn og kontraktar. Det norske riksvåpenet vart framleis brukt, eigne norske myntar vart slått og eigne norske lover vart kodifiserte. Embetet som norsk rikskanslar heldt fram, frå 1572 vart det òg utnemnt ein norsk statthaldar. Noreg vart eit lydrike fordi kongeriket framleis eksisterte, men riksstyret vart no flytta ut av landet.

Danske adelsmenn fekk etter 1537 forlente brorparten av norske len, særleg hovedlena, og vart i stigande grad utnemnde til lagmenn og andre norske embete. Dansk adel prega slik lokalstyret, som dei før hadde dominert i riksstyret. Kongen fekk derimot sterkare kontroll med lensinntektene og lensherrane sine underordna futar utover 1500- og 1600-talet.

Den nordiske sjuårskrigen (1563–1570) og Kalmarkrigen (1611–1613) viste at Noreg var dårleg rusta mot svenske angrep. Ein eigen norsk hær vart bygd opp, men trass vellukka krigføring, gjekk norske landområde tapt etter Hannibalfeiden (1643–1645) og såg på ny etter Krabbekrigen (1657–1658). Rustningskapplaupet med Sverige kravde store ressursar, noko som førte til auka skattar og utskriving av mange norske bønder til hæren. Riksrådet var motvillig mot den aggressive utanrikspolitikken til kongen, med etterfylgjande press på statsfinansane. Under Christian 4. (1588–1648) oppstod det djup splid, som førte til at son hans Frederik 3. (1648–1670) i handfestninga si måtte godta ei sterk innskrenking av kongeleg makt.

Som mottrekk mot den auka makta til riksrådet fekk Frederik 3. styrkt tronekravet til son sin, den seinare Christian 5., ved å la han bli kongehylla medan han sjølv var i live. Rettshistoriske granskingar vart utførte, som styrkte arvekravet til kongen på Noreg. Samstundes fekk kongen domstolen til å fjerne dei mektige riksrådane Corfitz Ulfeldt og Hannibal Sehested, som også var norsk statthaldar. Avsetjingane viste brytningar mellom høgadelen i riksrådet og dansk lågadel. I 1660 utnytta kongen usemja og borgarskapen og presteskapen si misnøye med det manglande skattebidraget til adelen, til å innføre arverett og einevelde.

Etter eineveldet låg i prinsippet all makt over Danmark-Noreg hos kongen. I praksis måtte mykje avgjerast i embetsverket. Tendensen vart forsterka av at nokre av einevaldskongane var mindre styringsdyktige, særleg Frederik 5. og Christian 7. Saksmengda i riksstyret hadde vakse mykje på 1600-talet og styringsverket vart utvida etter innføringa av eineveldet.

Kanselliet og dei andre departementa vart forma om til kollegiale råd, som drøfta vedtak i fellesskap, heller enn å bli avgjort av éin mann. Formennene i desse kollegia sat i geheimekonseilet, oppretta i 1670, som samordna statsarbeidet. Konseilet blei så erstatta av geheimestatsrådet i 1772. Frå kollegia var det berre utanriksministeren som fekk sete. Sentrale statsmenn sette dessutan statsrådet til side og styrte ved hjelp av gjennom personlege utnemnde rådgjevarar, i eit kabinettstyre, særleg under styret til kronprins Frederik, den seinare Frederik 6.

Eineveldet forma ut dei nye lovbøkene Danske Lov og Norske Lov. I Noreg erstatta lovverket frå 1687 Magnus Lagabøtes landslov frå 1277, som hadde vore viktig for norsk identitet. Delar av den nye lova bygde på Moselova, med strenge straffer for blasfemi, trolldom eller avvikande seksuell omgang. Det danske regimet hadde stramma det religiøse grepet på 1600-talet, sterkast uttrykt ved trolldomsprosessane. Disiplineringa heldt fram på 1700-talet, i autoritære lover for strengare kyrkjetukt, tvungen kyrkjegang, samisk omvending og forbod mot utanomkyrkjeleg forkynning. Lekmannsrørsla haugianarane opponerte særleg mot autoriteten i den eineveldige kyrkja. Skatteauken vekte samstundes regelrette opprør, i strilekrigen og reisinga leia av Christian Jensen Lofthuus.

I 1814 vart Noreg sjølvstendig frå Danmark. Kong Frederik 6. måtte då avstå Noreg til Sverige fordi Danmark-Noreg var på den tapande sida under Napoleonskrigane. Avståinga kom som ei fylgje av vilkåra i Kieltraktaten, ein fredsavtale mellom kongen i København og den svenske kronprinsen, Karl Johan, underteikna i januar 1814.

Tradisjonelt er pestepidemien svartedauden på midten av 1300-talet blitt sett på som ei viktig årsak til det som ofte har blitt kalla «Noregs nedgang» i den seinare dansketida. Ei vanleg forklåring har vore at Noreg vart uvanleg hardt ramma av svartedauden, og dermed ikkje var sterkt nok til å hevde seg mot Danmark. Det er likevel ingen grunn til å tru at Noreg vart hardare ramma av svartedauden enn andre land det er naturleg å samanlikne seg med. Nyare forsking har vist at Sverige hadde like stor befolkningsnedgang under pestepidemiane som Noreg, utan at dei opplevde den same politiske underordninga. Svartedauden kan difor ikkje forklåre kvifor Noreg vart underlagt Danmark.

Ei anna årsak til at Noreg, i motsetnad til Sverige, vart underordna Danmark, kan ha vore koplinga mellom det norske riksrådet og katolisismen. Utan eigen konge var det (den katolske) kyrkja som var den viktigaste politiske institusjonen i Noreg, og erkebiskopen var leiar for riksrådet. I både Danmark og Sverige var det fleire protestantar mellom den politiske eliten i åra som fylgde etter reformasjonen i 1517, medan dette ikkje var tilfellet i Noreg. Den norske politiske eliten, med riksrådet i spissen, ynskte eit sjølvstendig Noreg med ein katolsk konge, og prøvde å få innsett den tidlegare kongen Christian 2. på nytt. Han vart likevel nedkjempa av den protestantiske kongen Frederik 1 i 1531. Då Frederiks son Christian 3. innførte reformasjonen i Danmark og Noreg i 1536, vart erkebiskopen tvinga til å forlate landet, og den norske politiske eliten vart i stor grad erstatta med danske protestantiske adelsmenn.

• Noreg i seinmellomalderen
• Noreg under dansk styre (1537–1814)
• Noregs historie

• «Norge blir et lydrike» – Norgeshistorie.no
• «Da det norske riket bukket under» – Norgeshistorie.no
• «Absalon Pederssøn Beyer – Om Norigs rige» – Norgeshistorie.no