Memorat

The study discusses  a phenomenon examined from a folkloristic point of view: the formation of experience stories of UFOs and ETI sin Hungary after the change of regime (int he 1990s). Its aim is to present the practice connected to this phenomenon, its formation, its popularization, and to help to understand how this external, contextual frame can affect the personal storytelling, the narration of the individual experiences, the content of the stories, and int he end, the process of cultural cognition. To achieve this, the author uses the episodes of the TV-show „Close Encounters of the Zero’th Kind” as a concrete narrative and visual source.

Sözlü kültür, devingen olmasına karşın, toplumların kolektif belleğini en iyi yansıtan kaynaklardan biridir. Türk toplumunun (komşu uygarlıklarla kıyaslandığında) uzun bir süre terk etmek istemediği göçer yaşam tarzındaki hareketlilik ile sözlü kültürün hareketli yapısı arasında yapısal bir benzerlik bulunmaktadır. Ong’ın vurguladığı, sözcüklerin ses ile üretildiği esnada kaybolması durumu ile (Ong 2012:47) kışın daha sıcak yerlerde yaşayan Türk oymaklarının ilkbaharda yaylalara çıkmak için harekete geçip kışlaklardan kaybolması birbirine çok benzeyen iki süreçtir. Bu benzerliğin bir sonucu olarak Türk toplumunun mitolojik tasarımlarının yazı ya da plastik sanat ürünleri ile kalıcılaşarak (dolayısıyla dış etkilere kapalı bir biçimde donuklaşarak) yaşaması yerine, kuşaktan kuşağa söz ile aktarılarak hem coğrafyada hem de kronolojide sürekli bir hareket halinde yaşayageldiği söylenebilir. Bu kapsamda Türk toplumunun kolektif belleğini okuyabilmek adına içinde en fazla veriyi barındıran ürünlerin sözlü kültür ürünleri olduğu söylenebilir. Mitolojik bir figür olan Al Karısı’na dair imgelerin en güçlü tasarımlarının da sözlü kültür ortamında geliştiği ve yaşadığı görülmektedir. Geniş bir coğrafyada beliren bu tasarımların XIX. yüzyıldan itibaren araştırmacılar tarafından sözlü kültürden derlenerek metinleştirildikleri görülmektedir. Bu çalışmada, sözü edilen yazılı metin haline getirilmiş ancak kaynağı sözlü kültür olan anlatılarda yer alan Al Karısı figürü betimlenmeye çalışılacaktır. Sözlü anlatı türlerinden mit, efsane ve memoratlarda beliren Al Karısı imgesinin mekânsal ve bedensel nitelikleri tespit edildikten sonra onun insanlarla olan ilişkisi belirtilerek toplumsal yaşantı içerisinde bu figürün ne gibi işlevlere sahip olduğu sorusunun yanıtı aranacaktır.

ÖZET: Türklerin İslâmlaşma sürecinde öncelikle Horasan bölgesinde başlayan tasavvuf hareketleri, Hoca Ahmed Yesevî gibi tarikat önderlerinin etkisiyle dalga dalga Anadolu’ya yayılmıştır. Anadolu’ya gelen derviş ve mutasavvıflar, mensubu oldukları tarikatların inanç ve uygulamalarını da beraberinde getirmişler ve faaliyetlerini devam ettirmişlerdir. Böylece pek çok tarikat ortaya çıkmıştır. Bu kurumlar ocak, tekke, dergâh şeklinde görülmektedirler. Özellikle Anadolu’nun siyasi tarihinin karışık olduğu XIII. yüzyılda oldukça yayılmaya başlayan bu kurumlar Anadolu’nun siyasi hayatına büyük derecede etki etmişlerdir. Ocak, tekke ve dergâhların kurallar ve işlevler yönünden farklılık gösterebileceği bilinmektedir. Bu kurumların oluşmasında öne çıkan şahsiyetlerin etrafında kurumu güçlendirmek ve yayılmasını sağlamak amacıyla çeşitli anlatılar ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada Anadolu’da kurulan ilk ocaklardan biri olduğuna inanılan Baba Mansur Ocağı tanıtılacak, Baba Mansur ve ocağı etrafında şekillenen anlatılar, inanışlar ve ritüeller ele alınacaktır. Ocağın ilk kurulduğu yer olan Tunceli’nin
Mazgirt ilçesine bağlı Muhundu ve çevresiyle beraber ocağa bağlı kişilerin aktardıkları çalışmanın ana kısmını oluşturacaktır. Alan araştırması ve yüz yüze mülakat tekniği ile elde edilen bilgiler geçmişteki inanış ve ritüellerle karşılaştırılarak genel bir değerlendirme yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler: İnanış, Ritüel, Ocak, Baba Mansur, Tunceli.

ABSTRACT: Sufism movements that started in the Horasan region during the Islamization process of Turks spread to Anatolia in waves under the influence of religious leaders such as Hodja Ahmed Yesevi. The dervishes and sufis who came to Anatolia brought the beliefs and practices of the sects they belonged to and continued their activities. Thus, many sects emerged. These institutions are seen in the form of associations, lodges and dervish convents. Especially in the thirteenth
century, when the political history of Anatolia was mixed, these institutions, which started to spread considerably, had a great impact on the political life of Anatolia. It is known that associations, lodges and dervish convents may differ in terms of rules and functions. Various narratives have emerged around the prominent personalities in the formation of these institutions in order to strengthen and spread the institution. In this study, Baba Mansur Association which is believed to be one of the first associations established in Anatolia will be introduced and narratives, beliefs and rituals formed around Baba Mansur and his association will be discussed. The mainpart of the study will be constituted by the people connected to the association in Muhundu and its surroundings in Mazgirt district of Tunceli, where the association was first established. The information obtained through field study and face-to face interview technique will be compared with the past beliefs and rituals and a general evaluation will be made.

Keywords: Belief, Ritual, Association, Baba Mansur, Tunceli.

ÖZ İnsanların yaşamlarını şekillendirmesinde, duygu, düşünce ve tavırlarında etkin rol oynayan halk inanışlarının oluşmasında çeşitli etkenler mevcuttur. Bu etkenlerden bir tanesi de korkudur. Korkular hayvanlardan bitkilere, yalnızlıktan ölüme, doğal afetlerden doğaüstü güçlere kadar pek çok hususu bünyesinde barındırmaktadır. İnsanlar doğaüstü güçlerin varlığına ve onların kendisine zarar veren, tehlikeye atan varlıklar olduğuna inanırlar. Bu korku, kaçınma yollu bir saygıya dönüşür ve insanların yaşamlarında etkili olur. Korkuyla karışık bir saygının oluşturduğu çeşitli inanışlar mevcuttur. Bu inanışların sıklıkla görüldüğü Demirci Köyü'nde de dışarşerli olarak adlandırılan kötücül doğaüstü varlıklar etrafında oluşan anlatmalar mevcuttur. Demirci Köyü'nde derleme yoluyla elde edilen bulgulardan hareketle bu çalışmada; dışarşerlilerin özellikleri, görüldüğüne inanılan zaman ve mekânlar değerlendirilmeye çalışılacaktır. ABSTRACT There are various factors in the formation of folk beliefs that play an active role in shaping people's lives, emotions, thoughts and attitudes. One of these factors is fear. Fears include many aspects from animals to plants, from loneliness to death, from natural disasters to supernatural powers. People believe in the existence of supernatural powers and that they are beings that harm and endanger itself. This fear turns into an avoidance based respect and has an impact on people's lives. There is a variety of beliefs that are created by a respect mixed with fear. In Demirci village, where these beliefs are frequently seen, there are narratives that are formed around the supernatural beings called as dışarşerli. Based on the findings obtained from the compilation in Demirci Village; characteristics of dışarşerli, time and places believed to be seen will be evaluated. 1. GİRİŞ Nesilden nesle sözlü olarak aktarılan ve asırlardır varlığını sürdüren hatta sürdürmekte olan halk inanışları; insanların yaşamının neredeyse her evresinde, sosyal yaşamın her alanında etkisini göstermektedir. Doğaüstü varlıklar olarak adlandırılan cinler ve cinlerin insanlarla etkileşimi vb. inanmalar da halk inanışlarının farklı bir alt dalını oluşturmaktadır. Doğaüstü varlıklara dair halk inanışlarına Trabzon'un Akçaabat ilçesine bağlı olan Demirci Köyü halkında da rastlamak mümkündür. Görülemeyen, dokunulamayan ama var olduğuna inanılan cin; "iyilikçi olabildiği gibi kötülükçü de olabilen manevi varlık" (Korkmaz, 2006: 163) olarak ifade edilmektedir. Araştırma yapılan yörede ise cinler; genellikle insanları korkutan, rahatsız edip huzursuzluk yaratan, onlara zarar veren, musallat olan, kötücül varlıklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Aynı zamanda insanlar, korkunun sebep olduğu bir nedenden ötürü cinlere saygı duymakta; iyi saatte olsunlar, üç harfliler ve daha bir sürü çeşitli adlarla 143 anarak onları tabulaştırmışlar, kendilerinden uzak tutabilmenin yollarını bulmaya çalışmışlardır. Araştırma yapılan yörenin de içerisinde bulunduğu Doğu Karadeniz Bölgesi'nde ise bu varlıklara; "dışarı şeri, dışarılık, cin, obur, kuyruklu, cazı, goncoloz, meşe/yaban adamı-germakoçi, minnet, mulât, mayisa, hupur, peri" (Aça, 2018: 18) gibi adların verildiği görülmektedir. M. Aça'nın dışarı şeri olarak belirtmiş olduğu adlandırma, kaynak kişilerle yapılan görüşmelerin neticesinde yörede dışarşerli/tişarşerli olarak karşımıza çıkmaktadır. İfadedeki dışarı kelimesinin cinlerin, bu dünyaya ait olmayıp gayb âlemine ait varlıklar olarak inanışlarda yer almasından kaynaklandığı düşünülebilir, şerli ise iyi olmalarının yanı sıra daha çok kötücül varlıklar olarak karşılaştığımız cinlerin hayırsız, tekin olmayan yani şerli olmalarından dolayı olabilir. Dışarşerli ifadesi de bu iki kelimenin birleştirilmesiyle oluşturulan bir kalıp ifade olup dışardan gelen şer, dışarıya ait anlamlarına geldiği düşünülebilir. Doğaüstü varlıkların görülüp görülemeyeceği konusu yıllardır süregelen bir tartışmayı beraberinde getirmiştir. Özellikle cinlerin varlığı, görülebilmeleri vb. gibi olgular yıllarca İslam âlimleri tarafından tartışılmış, Kur'an-ı Kerim'de yer alan ayetlerden ve çeşitli hadislerden hareketle varlığı kanıtlanmaya 142 Necmettin Erbakan Üniversitesi SBE Türk Dili ve Edebiyatı ABD

Halk edebiyatı nesir anlatı geleneği içerisinde uzun zamandır kabul görmüş olan mit, masal, efsane, halk hikayesi, fıkra türleri çeşitli inceleme metotlarıyla ele alınıp araştırmalar genişletilmeye devam etmiştir. Sık sık ele alınan bu türlerin yanına, “memorat” adında yeni bir tür eklenmiş olması hiç şüphe yok ki kısa zamanda büyük görüş ayrılıklarının ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Makalemizin merkezini teşkil eden ve “memorat” adı verilen anlatılar, 1934 senesinde terminolojiye dahil olmasıyla birlikte Avrupa’da, 1970’lerden itibaren ise Amerika halkbilim çalışmalarında birtakım sorunlara sebep olmuştur. Von Sydow tarafından ortaya atılan ve beraberinde temel tanımlara sahip olan “memorat” ve “fabulat” kavramı, yalnızca ne olduğu ile alakalı değil, ne olmadığı ile alakalı da ifadeler içerdiğinden dolayı uzun müddet boyunca bu iki kavram çeşitli şekillerde tanımlanmaya çalışılmıştır. Bu tanımlama ve kavramın sınırlarını çizme denemeleri kısmen kavramın bir zemine oturtulmasına fayda sağlamıştır, fakat kapsamlı bir mutabakatın kesinlikle ortaya çıkmadığını da belirtmek gerekir. Bunun sebebi ise bu iki kavramın farklı şekillerde algılanmasıdır. Gerek zaman gerekse coğrafi bakımdan senkronize gelişmeyen memorat araştırmaları ortak paydada buluşmak yerine tartışmalardan doğan ayrışmalara yol açmıştır. Bütün bu karışıklığa rağmen, kavramı yerine oturtmak için yeterli materyale sahibiz. Bu nedenle, modern dünyada hızla ortadan kaybolan halk inançlarını derlemek ve folklorik yöntemlerle analiz etmek için kapsamlı ve kullanışlı bir "memorat" tanımına ihtiyaç duymaktayız.

Halk edebiyatı nesir anlatı türlerinden olan memorat, sözlü anlatı geleneği içinde geniş bir yayılım alanına sahiptir. Mit, masal, efsane gibi türlere nazaran daha yeni bir tür olarak halk edebiyatı çalışmaları literatürüne girmiş olan bu tür, araştırıcılar tarafından efsane ile ilişkilendirilerek değerlendirilmiştir. Geniş bir yayılım ve kullanım alanına sahip olan sözlü anlatı türleri, çeşitli kurgu eserlerde de işlenmiştir. Folklorik anlatılardan yola çıkılarak kurgulanmış sinema filmleri de bu çeşitlilikten birisini oluşturmaktadır. Özellikle korku sinemasının “gerçek bir hikâyeden alıntıdır” cümlesini kullanması nesir anlatı türlerinden memorat ile ilişkilendirilebilir.

Bu çalışmada, 2000 sonrası Türk korku filmlerinden Siccin filminin cin olgusuna yaklaşımı ve memorat türü ile ilişkilendirilerek cinlere dair anlatıların filmleştirilmesi işlenecektir. Bu filmde memorat tasniflerinden Cinler İle Kurulan İletişim Biçimleri değerlendirilerek cinlerle ilgili emir ve yasaklar ile korunma yöntemleri incelenecektir.

Halkbilimi araştırma sahasına resmî olarak 1934 senesinde dahil olan memorat kavramı bu tarihlerde Avrupa halkbilimcilerini meşgul etmiştir fakat ancak 70’lerde Amerika halkbilimcilerine ulaşmış olan bu kavram hakkında İngilizce yayınların artması, onu biraz daha gündemde tutmayı başarmıştır. Memoratlar üzerine derleme çalışmaları attıkça kavram hakkında da öne sürülen görüşler artmaktadır ama diğer anlatı türlerine göre mukayese edildiğinde halen yeterince konsensüs meydana gelmemiştir. Çalışmalar bir yandan hızlı bir şekilde ilerletilmiş olsa da ortaya konan görüşler, çıkarımlar ve öneriler diğer halkbilimciler tarafından ciddi bir şekilde tartışılmamış ve böylece tam anlamıyla ileri sürülen argümanlar ne kabul ne de reddedilmiştir. Dolayısıyla bu bilimsel veriler, sonuçlar ve öneriler üzerine diğer halkbilimcilere ait açıklayıcı metinler de pek bulunmamaktadır. Bu eksiklik, memoratlar üzerine araştırma yapan her araştırmacının, görüşlerini öne sürerken aynı içeriği farklı adlarla anmasına, yerel özelliklere odaklı metin analizleri ile uluslararası metin analizlerinin argümanlarının birbiriyle aynı çizgide okunmasına yol açmaktadır. Bunun doğal bir sonucu olarak da memoratlar üzerine bazı sınıflandırma girişimleri gerçekleşmiştir. Bu çeşitlilik bazen birbirine tanım olarak benzeyen fakat isim olarak farklı önerileri de doğurmuştur. Aynı zamanda kavramdaki muğlak noktalar, tasniflerde yer alan tanımlardaki muğlak noktaların oluşmasını da tetiklemiştir.

Eski inanışların izleri halk edebiyatı ürünlerinde sağlam bir şekilde muhafaza edilmiştir. Halk edebiyatında tarımcılık, hayvancılık, aile inanışları ve ritüelleri ya da animizm ile ilgili birçok bilgi bulunmaktadır. Masal, rivayet, fıkralar gibi birçok folklorik türlerde mitolojik karakterlere de rastlanmaktadır. Özellikle bu tür varlıklar "memorat" olarak adlandırılan hikâyelerde karşımıza çıkmaktadır. Memorat türünde, genelde mitik anlayış çerçevesinde alt seviyede bulunan demonolojik ve olağanüstü olarak değerlendirilen varlıklar yer almaktadır. Bu bağlamda çalışmada Rus halk biliminde kabul edilen "alt" ve "üst" mitoloji kavramları da ele alınmaktadır. Rus dilinde "batıl inançlı memorat" (bıliçka) teriminin yanı sıra, "batıl inançlı fabulat" (bıvalşçina) da mevcuttur. Rus halk biliminde 1915 yılında "Belozersk Bölgesi Masalları ve Şarkıları" (Skazki i pesni Belozerskogo kraya) adlı çalışmasında Boris ve Yurii Sokolov "bılichka" kavramına ilk defa değinmişlerdir. Rus memoratları üzerinde çalışan bilim adamları arasında S. Sadovnikov, N.E. Onçukov, D.K. Zelenin, L.N. Vinogradova, Ye. Ye. Levkiyevskaya, S.M. Tolstaya bilinmektedir. Çalışmada Rus halk edebiyatında mevcut olan memorat türünün sınıflandırılması, yapısı, özellikleri ve çeşitli işlevleri incelenmektedir. Bunun yanı sıra bazı memoratlar Rusçadan Türkçeye çevrilmiştir. Memorat türünün incelenmesi, etnograf, tarihçi ve halk edebiyatçılar için büyük ölçüde önem taşımaktadır. A B S T R A C T Traces of ancient beliefs and superstitions have been preserved in the folk literature. Folk literature contains a lot of information about agriculture, animal husbandry, family beliefs and rituals or animism. Mythological characters are also found in many folkloric genres such as fairy tales, legends and tales. Specifically, such assets appear in stories called ılan memorates at. The memorate type includes demonological and extraordinary beings, which are generally found at a lower level within the framework of mythic understanding. In this context, the concepts of "lower" and "upper" mythology accepted in Russian folklore are also discussed. In the Russian language "superstitious memorates" (bilichka), as well as the term "superstitious fabulat" (bivalshina) is also available. In Russian folklore in 1915, Boris and Yurii Sokolov first touched on the concept of "bilichka" in his work "Tales and Songs of the Belozersk Region" (Skazki i pesni Belozerskogo kraya). Among the scientists working on Russian memorates are S. Sadovnikov, N.E. Onchukov, D.K. Zelenin, L.N. Vinogradova,. Ye.Ye. Levkiyevskaya, S. M. Tolstaya is known. In the study, the classification, structure, features and various functions of the memorat type present in Russian folk literature are examined. In addition, some memorats were translated from Russian into Turkish. The study of the memorat genre is of great importance for ethnographers, historians and folk-writers.