umesamisk

Den uralske språkfamilien har to hovudgreiner, samojedisk og finsk-ugrisk. Finsk-ugrisk har òg to greiner, finsk-permisk og ugrisk. Finsk-permisk har atter to greiner, finsk-volgaisk og permisk. Finsk-volgaisk deler vi i mari (tsjeremissisk), mordvinsk og finsk-samisk, og finsk-samisk deler vi i austersjøfinsk og samisk.

Umesamisk er eit samisk språk. Den samiske språkgreina har ni levande språk, som blir delte inn i to hovudgrupper: Vestsamisk og austsamisk. Umesamisk er eit vestsamisk språk, og høyrer til undergruppa sørsamiske språk saman med sørsamisk.

Dei fleste samiske språka som grensar mot kvarandre, er innbyrdes forståelege. Dei utgjer eit dialektkontinuum, på same måten som til dømes det fastlandsnordiske dialektkontinuumet (nynorsk, bokmål, svensk, dansk) og det austersjøfinske dialektkontinuumet (kvensk, meänkieli, finsk, ingrisk, karelsk, vepsisk, votisk, estisk, sørestisk og livisk). Språk som står lenger frå kvarandre i kontinuumet, er ofte ikkje innbyrdes forståelege.

I 1632 skipa soknepresten i Umeå, Olaus Niurenius, ein skule for samiske gutar i tettstaden Lycksele (umesamisk Liksjuo) i Västerbottens län. Skulen fekk namnet Skytteanska skolan, men var òg kjend som Lappskolan i Lycksele. Niurenius meinte det trongst samisktalande prestar i dei samiske områda.

Lycksele blei eit sentrum for samisk utdanning i Sverige, og her gav dei ut mange av dei første samiskspråklege bøkene i Sverige. Bøkene var på umesamisk, det lokale samiske språket. Dei første umesamiske bøkene frå Lycksele var Laurentius Paulinus Gothus Thesaurus catecheticus (1668) og Manuale Lapponicum (1669). I 1726 kom ei ABC-bok og Luthers vesle katekisme. I 1738 publiserte den svenske presten Per Fjellström i Lycksele ei skildring av umesamisk grammatikk (Grammatica Lapponica) og ein svensk-umesamisk ordbok (Sueco-Lapponicum). Det nye testamentet vart gitt ut på umesamisk i 1755. Den første bibelen vart gitt ut på umesamisk i 1811, under tittelen Tat Ajles Tjalog (Den Hellige Skrift).

Frå 1800-talet byrja umesamane gradvis å bli assimilerte i det svenske samfunnet, og det umesamiske språket er nesten blitt heilt borte. Dei seinare åra har læraren Henrik Barruk i Storuman (umesamisk Lusspie) arbeidd for å dokumentere og revitalisere det umesamiske språket, og i 2008 fekk han Gollegiella-prisen (Gullspråk-prisen), den nordiske samiske språkprisen, for arbeidet sitt.

2. mai 2012 vedtok eit arbeidsutval i kommunestyret i Umeå at det umesamiske namnet Ubmeje skal setjast opp ved sida av det svenske namnet Umeå på innfartsvegane til byen. Dette hadde ikkje vore mogleg så mykje tidlegare, for det var ikkje før 27. april 2010 at Samisk språkråd / Sámi giellalávdegoddi godkjende ein særeigen umesamisk ortografi. Denne ortografien kom først og fremst i stand for at det skulle bli mogleg å ta med umesamiske stadnamn på offisielle kart.

Den 6. april 2016 vart den umesamiske ortografien offisielt godkjent av Samisk Parlamentarisk Råd (SPR). Umesamisk-svensk, svensk-umesamisk ordbok, Báhkuogirjjie – ført i pennen av Henrik Barruk – vart gitt ut i 2019.

Umesamisk har mange felles drag med både sørsamisk og dei samiske språka lenger nord.

Tabellen nedanfor viser korleis substantivet som tyder ‘hus’, ‘gamme’, ‘telt’ blir bøygd i eintal på sørsamisk, umesamisk, lulesamisk og nordsamisk.

Likskapen med sørsamisk er mellom anna at kasusendingane har overlevd i ei svært konservativ form jamført med lulesamisk og nordsamisk. Likskapen med lulesamisk og nordsamisk er mellom anna den såkalla stadievekslinga, det at konsonantane mellom den første og andre stavinga vekslar under bøyinga, i umesamisk og lulesamisk mellom ht og d i dette substantivet, og i nordsamisk mellom ht og đ, medan sørsamisk ikkje har dette fenomenet, og har t i alle formene.

• samisk

• Olavi Korhonen: «Ume Saami language» (I nettleksikonet The Encyclopaedia of Saami Culture: http://www.helsinki.fi/~sugl_smi/senc/en/johdanto.htm
• Pekka Sammallahti: The Saami Languages. Davvi Girji, Kárášjohka 1998 (sidene 159–161 handlar om umesamisk)