skoltesamisk

Den uralske språkfamilien har to hovudgreiner: samojedisk og finsk-ugrisk. Finsk-ugrisk har òg to greiner: finsk-permisk og ugrisk. Finsk-permisk har atter to greiner: finsk-volgaisk og permisk. Finsk-volgaisk deler vi i mari (tsjeremissisk), mordvinsk og finsk-samisk, og finsk-samisk deler vi i austersjøfinsk og samisk.

Skoltesamisk er eit samisk språk. Den samiske språkgreina har ni levande språk, som blir delte inn i to hovudgrupper: vestsamisk og austsamisk. Skoltesamisk er eit austsamisk språk.

Dei fleste samiske språka som grensar mot kvarandre, er innbyrdes forståelege. Dei utgjer eit dialektkontinuum, på same måten som til dømes det fastlandsnordiske dialektkontinuumet (nynorsk, bokmål, svensk, dansk) og det austersjøfinske dialektkontinuumet (kvensk, meänkieli, finsk, ingrisk, karelsk, vepsisk, votisk, estisk, sørestisk og livisk). Språk som står lenger frå kvarandre i kontinuumet, er ofte ikkje innbyrdes forståelege.

Skoltesamane budde opphavleg i Petsamo og tilgrensande område i Sør-Varanger i vest og på Kolahalvøya i aust.

I 1532, etter å ha vore kring ti år i området, grunnla den russiske munken og misjonæren Trifon den heilage av Petsamo (1495–1583, Pââʹss Treeffan på skoltesamisk) eit kloster ved Petsamoelva, og misjonsverksemda hans førte til at skoltesamane tok ved den ortodokse kristendomen, som framleis er eit av særkjenna deira. Trifon bygde fleire kyrkjer i det skoltesamiske området, men den einaste som står att, er Sankt Georgkapellet i Neiden i Sør-Varanger, som han bygde i 1565.

Den russiske ortodokse presten Konstantin Prokop'evič Ščekoldin (1867–1916), som heldt til i Boris Gleb (Skoltefossen), stod bak den første freistnaden på å skrive skoltesamisk. I 1884 gav han ut Matteusevangeliet på skoltesamisk i kyrillisk skrift, Gospoda mìj Ìisusa Xrista Pas' Evangelìe Matveest Same Kille Господа мій Іисуса Христа Пась Евангеліе Матвеест Саме килле, og i 1895 gav han ut ei skoltesamisk ABC-bok, Azbuka dlja loparej, živuščixě v" Kol'skomě uězdě Arxangel'skoj gubernìj Азбука для лопарей, живущихҍ въ Кольскомҍ уҍздҍ Архангельской губерній.

I 1826 blei Sverige-Noreg og Russland (som då også omfatta Finland) samde om ei grense mellom dei to landa. Denne grensa delte det skoltesamiske området i to, med nokre delar i Sør-Varanger (Neiden og Pasvik) og resten i Finland/Russland. Då Finland lausreiv seg frå Russland/Sovjetunionen i 1917, blei den delen av det skoltesamiske området som låg i Finland/Sovjetunionen, delt i to ved traktaten i Tartu i 1920, ved at det meste av Petsamo gjekk til Finland. Som eit resultat av den andre verdskrigen blei Petsamo sovjetisk, og dei fleste skoltesamane som budde der, flykta til Finland, der dei i 1945 slo seg ned i tre område kring Enaresjøen: Sevettijärvi, Nellim og Keväjärvi.

Tidleg i 1970-åra byrja skoltesamane å utvikle sitt eige skriftspråk, med latinske bokstavar. Arbeidet støytte på vanskar fordi skoltesamane i Finland snakka tre ulike dialektar. Men i 1973 blei det gitt ut eit framlegg til rettskriving, laga av skoltesamen Jouni Mosnikoff og dei to finske samiskekspertane Mikko Korhonen og Pekka Sammallahti. I 1975 gav Sammallahti ut ei ABC-bok. Seinare har det kome ut mykje litteratur: skulebøker, ordbøker, poesi og religiøs litteratur.

Tiina Juulia Sanila-Aikio (fødd 1983) frå Sevettijärvi var i 2005 den første musikaren som gav ut eit rockealbum der alle tekstane er på skoltesamisk: Sääʹmjânnam rocks! ‘Sameland rockar!’. Eit nytt album kom ut i 2007, Kåʹllkueʹll še måttmešt tålkk.

Dei skoltesamiske substantiva blir bøygde i to tal (eintal og fleirtal) og i ni kasus (nominativ, akkusativ, genitiv, lokativ, illativ, komitativ, abessiv, essiv og partitiv).

Nokre av kasusa er illustrerte i desse setningane, der paaʹrnivuiʹm ‘med ungane’ er komitativ fleirtal, ceerkvest ‘frå kyrkja’ er lokativ eintal, niõđtää ‘utan jenta’ er abessiv eintal og põʹrtte ‘inn i huset’ er illativ eintal:

• Vuõʹlǧǧem paaʹrnivuiʹm ceerkvest. ‘Eg drog med ungane frå kyrkja.’
• Sij mõʹnne niõđtää põʹrtte. ‘Dei gjekk inn i huset utan jenta.’

Det skoltesamiske ordet ceerkav tyder ‘kyrkje’, og det er lånt frå russisk, der det heiter cerkov' церковь. Dette har bakgrunn i at skoltesamane gjennom nærmare 500 år har vore knytte til den russiske ortodokse kyrkja – Russkaja Pravoslavnaja Cerkov' Русская Православная Церковь. Men det russiske ordet cerkov' церковь har same opphav som norsk kyrkje, engelsk church, nordsamisk girku, lulesamisk girkko og sørsamisk gærhkoe, nemleg det greske ordet kyriakón ‘det [huset] som høyrer til Herren’.

• skoltesamar
• samisk

• Mikko Korhonen, Jouni Mosnikoff & Pekka Sammallahti: Koltansaamen opas. Castreanumin toimitteita, Helsinki 1973
• Jouni Mosnikoff & Pekka Sammallahti: U´cc sääm-lääˊdd sää´nnǩeârjaž = Pieni koltansaame-suomi sanakirja. Jorgaleaddji 1988
• Jouni Mosnikoff & Pekka Sammallahti: Suomi-koltansaame sanakirja = Lää´dd-sää´m sää´nnǩe´rjj. Girjegiisá, Ohcejohka 1991
• Pekka Sammallahti: The Saami Languages. Davvi Girji, Kárášjohka 1998 (sidene 142–145 handlar om skoltesamisk)