Versjon 19 av alkohol – kjemi – Store norske leksikon

Alkohol er ei stor og variert gruppe av organiske sambindingar som kan ha svært ulike eigenskapar. Felles for alle sambindingane er at dei har ei hydroksylgruppe, også kalla ei OH-gruppe.

Den enklast samansette av alle alkoholar er metanol, også kalla tresprit, som blir mellom anna brukte i fargestoffindustrien og er giftig når han blir omsett i kroppen. Den nest enklaste alkoholen er etanol, som er eit av dei vanlegaste rusmidla. Når ein i daglegtalen snakkar om «alkohol», er det som regel etanol ein meiner. Andre kjende alkoholar er propanol, som blir brukte som lause- og desinfeksjonsmiddel, og isopropanol, som til dømes finst i vindaugsspylevæske.

Les meir om alkohol – rusmiddel

Sambinding

Karbonatoma i alkoholar heng saman i ei kjede, der hydrogen og minst éi –OH-gruppe bind seg til dei ledige plassane. Ei –OH-gruppe blir danna når eit oksygenatom bind seg til eit hydrogenatom, og i den andre enden er oksygenet bunde til eit karbonatom.

I eit alkoholmolekyl kan berre éi –OH-gruppe binde seg til eitt og same karbonatom. Alkoholmolekyl med få karbonatom i seg, til dømes etanol og metanol, er løyselege i vatn. Når kjeda av karbonatom aukar, og alkoholmolekylet blir meir samansett, minkar evna til å vere vassløyseleg. Evna til å løyse seg i vatn er òg avhengig av mengda av –OH-grupper i alkoholmolekylet. Di fleire –OH-grupper, di meir vassløyseleg er alkoholmolekylet.

Eigenskapar

Dei enkle alkoholane metanol og etanol er lettflyktige væsker. Meir kompliserte alkoholar, som til dømes kolesterol, er faste stoff med høge smeltepunkt. Enkelte karbohydrat, som til dømes cellulose, kan vere polymere og nesten uløyselege.

Kjemisk kan ein alkohol beskrivast som eit alifatisk eller sykloalifatisk hydrokarbon kvar eitt eller fleire hydrogenatom er bytte ut med eit hydroksyl, også kalla ei OH-gruppe.

Viss ein går ut frå hydrokarbonet etan, CH₃CH₃, og byter ut eit hydrogenatom med hydroksyl, får me etanol, CH₃CH₂OH.

Byte me ut to hydrogenatom (eitt ved kvart karbonatom), får me etylenglykol, HOCH₂CH₂OH.

Ved å byte ut tre hydrogenatom i hydrokarbonet propan, CH₃CH₂CH₃, får ein glyserol, HOCH₂CH(OH)CH₂OH.

Kokepunktet til dei ulike alkoholane varierer. To alkoholar som har like mange karbonatom, men ulik mengd av –OH-grupper, har ulikt kokepunkt. Kokepunktet på alkoholmolekylet stig når mengda av –OH-grupper aukar. Til dømes er kokepunktet for etandiol (glykol) 198 °C, medan kokepunktet for etanol er 78 °C.

Typar

Alkoholane blir kalla primære, sekundære eller tertiære, alt etter om dei inneheld høvesvis CH₂OH-, CHOH- eller COH-grupperingane.

Primære alkoholar blir lett oksiderte til aldehyd og vidare til karboksylsyrar, medan sekundære alkoholar blir oksiderte til keton. Tertiære alkoholar blir berre oksiderte ved gjennomgripande forandring av molekylet.

Namngiving av alkoholar

Å setje namn på alkoholar går føre seg på same måten som når ein set namn på hydrokarbon (sjå figur 1), der talet på karbonatom bestemmer første stavinga i namnet. Er det eit karbon i molekylet, blir den første stavinga met- (tyder «éin»). Typen bindingar mellom karbonatoma avgjer andrestavinga: -an (enkelbinding), -en (dobbelbinding) og -yn (trippelbinding) (sjå figur 2).

Alkoholar har minst éi hydroksylgruppe, noko som gir siste stavinga -ol (sjå figur 3). Dersom det er to –OH-grupper, blir den siste stavinga –diol. Dersom det er tre –OH-grupper, blir siste stavinga -triol. Nokre døme på alkoholar er metanol, etanol, etandiol og propantriol (sjå figur 4).

Førekomst

Mange alkoholar finst i naturen, ofte som estarar (til dømes glyserol i feittstoff). Enkelte blir danna naturleg ved gjæringsprosessar, medan andre berre blir framstilte syntetisk.

Betydning

Alkoholar har mykje å seie som råstoff i kjemisk industri, som løysemiddel i teknikken, som råstoff i nærings- og nytingsmiddelindustrien og som del av levande organismar.