Amsterdam

Amsterdam
Höfuðborg
Loftmynd af Amsterdam. Síkin sjást greinilega.
Fáni Skjaldarmerki Merki
Amsterdam Staðsetning í Hollandi
Hnit: 52°22′22″N 04°53′37″A
Land	Holland
Fylki	Norður-Holland
Stofnuð	ca. 1275 (1275)
Stjórnarfar
• Bæjarstjóri	Femke Halsema (GL)
Flatarmál
• Bæjarfélag	219,32 km2
• Land	165,76 km2
• Vatn	53,56 km2
Hæð yfir sjávarmáli	−2 m
Mannfjöldi  (Nóvember 2022)
• Bæjarfélag	921.402
• Þéttleiki	5.277/km2
• Þéttbýli	1.459.402
• Stórborgarsvæði	2.480.394
Tímabelti	UTC+01:00 (CET)
• Sumartími	UTC+02:00 (CEST)
Póstnúmer	1000–1183
Vefsíða	www.amsterdam.nl
Smelltu á kortið til að stækka

Amsterdam er höfuðborg Hollands, þó ekki stjórnsýsluleg höfuðborg þar sem að ríkisstjórnin situr í Haag. Borgin er þekkt fyrir síki sín, gömul hús og frjálsræði.

Lega og lýsing

Amsterdam liggur í héraðinu Norður-Holland, við suðurjaðar Markermeer, sem er syðsti hluti IJsselmeer. Næstu borgir eru Haarlem til vesturs (10 km), Zaanstad til norðurs (10 km), Amstelveen til suðurs (5 km) og Hilversum til suðausturs (15 km). Í gegnum Amsterdam renna árnar Ij og Amstel. Borgin er reist á um það bil 5 milljón trjástofnum. Hundruð síki ganga hringin í kringum miðborgina, sem gefur borginni einkennilega ásýnd. Íbúar eru 780 þús og fjölgar hratt. Á stórborgarsvæðinu búa um 1,1 milljón manns. Mikil höfn er í Amsterdam og liggur hún í ánni Ij, sem tengist Norðursjó með skipaskurði.

Fáni og skjaldarmerki

Skjaldarmerki Amsterdam eru þrjár lóðréttar rendur: Rauð, svört, rauð. Í svörtu röndinni eru þrír hvítir krossar, eins og x í laginu. Krossarnir eru svokallaðir Andrésarkrossar, sem vísa til þess að Andrés postuli var krossfestur á slíkum krossi. Einnig merkja krossarnir hinar þrjár hættur sem steðjuðu að borginni fyrrum: Flóð, eldar og pestir. Fáninn er hér um bil eins, nema hvað búið að snúa röndunum í lárétt. Fáninn var ekki formlega tekinn í notkun fyrr en 5. febrúar 1975 þrátt fyrir að borgin hafi notað hann öldum saman.

Orðsifjar

Amsterdam er nefnd eftir ánni Amstel sem rennur í gegnum borgina, en fyrr á öldum var settur varnargarður (dam) við ána (og reyndar víðar til varnar vatni frá Ijsselmeer). Í upphafi var talað um Amstellerdam, en þar er Amstel í eignarfalli.

Söguágrip

Amsterdam 1538. Elsta mynd sem til er af borginni.

Upphaf

Amsterdam myndaðist í kringum 1250 er fyrstu bændur og fiskimenn settust að í mýrarfláka við ána Amstel. Jörðin var ekki sérlega frjósöm þar, því hún var of blaut. Því var ráðist í að reisa varnargarð (dam) við samflæði ánna Amstel og Ij, en þaðan er heiti borgarinnar komið. Garður þessi er enn til, en er þó undir torginu Dam. Eftir þetta óx bærinn og varð að mikilvægum hafnarbæ. Verslað var aðallega með bjór og fisk. Í upphafi 14. aldar hlaut Amsterdam borgarréttindi og var þá orðin vel þekkt hafnarborg í Evrópu. 1369 gekk borgin í Hansasambandið. Eftir stórbruna 1421 var ákveðið að hús í borginni skyldu eingöngu byggð úr steinum. 1441 hlaut Amsterdam borgarmúra.

Gullaldarárin

Þegar spænska Habsborgarlínan eignaðist Niðurlönd, reyndi spænski konungurinn að þvinga kaþólska trú á íbúana. Þá gerðu Hollendingar uppreisn, sem varð að sjálfstæðisstríði. Amsterdam gekk í fyrstu til liðs við Spánverja. 1577 ákvað borgin að segja skilið við Spánverja og ganga til liðs við Hollendinga. Í desember það ár gengu hollenskir uppreisnarmenn inn í borgina, settu borgarráð af, ráku kaþólikka úr borginni, innleiddu siðaskiptin og settu nýtt borgarráð. Síðan þá hefur Amsterdam verið eitt sterkasta vígi Hollendinga í sjálfstæðisstríði þeirra. Í kjölfarið fluttu margir húgenottar frá Frakklandi og gyðingar frá Spáni og Portúgal til Amsterdam. 1602 var Hollenska Austur-Indíafélagið stofnað, sem hafði aðalaðsetur í Amsterdam. Siglingar til Asíu og Ameríku færðu borginni mikla auðlegð og verslunarmöguleika. Brátt var svo komið að höfnin, sem var stækkuð, varð að stærstu höfn heims. Borgin varð að þriðju stærstu borg Evrópu og ein helsta fjármálamiðstöð heims. Staða þessi hélst allt til loka 17. aldar, en þá tók London við þessu hlutverki.

Franski tíminn

1795 ráku Frakkar Vilhjálm V af Óraníu, landstjóra Hollands, burt úr Amsterdam, þar sem hann var bæði óvinsæll og ódugandi. Vilhjálmur flúði þá til London. En eiginkona hans var frá Prússlandi og tók prússneskur her Amsterdam í þeirri viðleitni að halda Frökkum frá. En allt kom fyrir ekki. Frakkar hertóku Holland 1797 og breyttu landinu í Batavíska lýðveldið. 1806 gerði Napoleon bróður sinn, Loðvík Bonaparte, að konungi Hollands. Hann settist að í Amsterdam og gerði borgina formlega að höfuðborg ríkisins. Borgin leið hins vegar undir stjórn Frakka. Verslun hrundi sökum efnahagsþvingana Breta. Fátæktin hóf innreið sína í Amsterdam. 1810 kallaði Napoleon bróður sinn heim og innlimaði Holland Frakklandi. Þannig stóðu málin allt til 1814, en þá hurfu Frakkar úr landi. Ný stjórn sameiginlegra Niðurlanda ákvað að þinga í borgunum Brussel og Haag. Holland hlaut hins vegar landstjóra á ný og sat hann í Amsterdam. Þegar Belgar slitu sig úr sambandinu 1830 varð Haag áfram aðsetur hollenska þingsins, en Amsterdam var þó yfirlýst höfuðborg Hollands.

Iðnbyltingin

Í upphafi 19. aldar fóru sjóleiðirnar frá Amsterdam til sjávar að verða mjög erfiðar sökum framburðar í ánum. Þetta varð til þess að höfnin í Amsterdam missti vægi sitt á kostnað borga eins og Rotterdam. Til að bæta efnahaginn var ákveðið að setja upp mikinn iðnað í borginni. Reistar voru stálverksmiðjur sem urðu til þess að borgin stækkaði að muna. Til að geta komið vörum fljótar frá var skipaskurður grafinn vestur til Norðursjávar (Noordzee Kanaal) og austur til Rínarfljóts (Amsterdam-Rijn Kanaal). Þannig mynduðust góðar samgöngur til hafs og til Evrópu. Tíminn til aldamóta 1900 er oft kallaður síðari gullöldin í Amsterdam.

20. öldin

Þýskur her í Amsterdam. Myndin er tekin í maí 1940.

Stytta af gyðingastúlkunni Önnu Frank

Í heimstyrjöldinni fyrri var Holland hlutlaust ríki. En sökum stríðsins voru vörur og matur af skornum skammti þannig að jaðraði við hungursneyð í borginni. Meðan stríðið geysaði réðust vinnandi konur inn í flutningaskip, sem hlaðið var vörum fyrir herinn, og rændu sem best þær gátu. Margir eiginmenn þeirra hjálpuðu til. Þetta endaði með því að hollenski herinn var sendur á vettvang og hóf að skjóta á fólkið. 6 manns biðu bana, tæplega 100 særðust. Eftir stríð batnaði efnahagurinn á ný. 1928 var borgin orðin svo vel stæð að hún var gestgjafi Ólympíuleikana það árið. Í kreppunni miklu breyttist allt. Á fjórða áratugnum var fjórðungur borgarbúa atvinnulaus. 1932 var mikill sjávarvarnargarður lagður fyrir mynni Zuiderzee, þannig að firðinum var breytt í ferskvatn (Ijsselmeer). Þannig lá Amsterdam í fyrsta sinn í sögunni ekki lengur að sjó. Í heimstyrjöldinni síðari var Holland enn hlutlaust ríki. Þrátt fyrir það réðust Þjóðverjar inn í landið og var Amsterdam hertekin í einni svipan 10. maí 1940. Skömmu síðar hófu nasistar að safna gyðingum saman og flytja þá úr landi. Gengið var sérstaklega rösklega fram í Amsterdam, en talið er að aðeins rúmlega 6% gyðinga í borginni hafi lifað helförina af. Meðal þeirra gyðinga sem sendir voru burt var fjölskylda Önnu Frank, en dagbók hennar um felustað hennar 1942-44 fannst eftir stríð og varð heimsþekkt við útgáfu. Það var kanadísk hersveit sem frelsaði borgina úr höndum nasista í upphafi árs 1945. Veturinn 1944-45 var óvenju kaldur. Hungursneyð ríkti í Amsterdam og létust þúsundir úr vosbúð áður en Kanadamenn komu á vettvang.

Mikil menningarbylting hóf innreið sína í Amsterdam á sjöunda áratugnum meðal unga fólksins. Leyfi stjórnvalda á léttum fíkniefnum lokkaði marga til borgarinnar, ekki síst hippa. Amsterdam varð að nokkurs konar fíkniefnamiðstöð í Evrópu. Enn í dag er löglegt að kaupa hass og marijúana í vissum kaffihúsum. Unga fólkið tók ósjaldan tóm hús til afnota og fylgdi þessu nokkur átök við lögreglu. Algengur misskilningur er að Kannabis sé þar löglegt en raunin er að sala og neysla þess er látin afskiptalaus á meðan hún fer fram inni á svokölluðum Kannabis kaffihúsum (Coffee shops). Vændi hefur verið áberandi í Rauða hverfinu (De Wallen).

Við sjálfstæði hollensku Guyjana (Súrínam) streymdi fólk þaðan til Hollands. Einnig fluttu margir Tyrkir og fólk frá öðrum löndum þangað. Um helmingur íbúa Amsterdam eru af erlendu bergi brotnir. 1992 hrapaði ísraelsk flutningavél á blokk í íbúðahverfi í Amsterdam. 43 manns biðu bana.

Viðburðir

Seglskipið Amerigo Vespucci í Sail Amsterdam

Amsterdam Gay Pride er hátíð samkynhneigðra þar í borg og er haldin fyrstu helgi í ágúst ár hvert. Hápunktur hátíðarinnar er bátasigling með þátttakendum um síkin (Canal Parade). Hundruð þúsunda manna sækja hátíð þessa heim.

Sail Amsterdam er seglskipahátíð í borginni sem haldin er fimmta hvert ár. Hún var fyrst haldin 1975 í tilefni af 700 afmæli borgarinnar. Stærstu seglskip heims sækja hátíðina, en árið 2000 voru þau um 8.000 talsins. Sail Amsterdam er langstærsta og fjölmennasta hátíð Hollands. Hátíðin var síðast haldin 2010.

Íþróttir

Ólympíuleikvangurinn í Amsterdam

Amsterdam er Ólympíuborg, en hún hélt sumarleikana 1928. Engir Íslendingar tóku þátt í leikunum að þessu sinni.

Þekktasta íþróttafélag borgarinnar er knattspyrnuliðið Ajax Amsterdam. Liðið hefur oftar orðið hollenskur meistari en nokkurt annað félag.

Amsterdam Marathon er næstfjölmennasta Maraþonhllaupið í Hollandi (á eftir hlaupinu í Rotterdam). Það er haldið í október ár hvert og hefur verið haldið síðan 1975.

Dam tot Damloop er árlegt víðavangshlaup í Hollandi og er hlaupið milli Amsterdam og borgarinnar Zaandam. Vegalengdin eru tíu mílur (ca. 16,1 km). Þátttakendur eru rúmlega 30 þús.

Hjólreiðakeppnin Giro d´Italia var með rásmark í Amsterdam árið 2010.

Frægustu börn borgarinnar

• (1632) Baruch de Spinoza heimspekingur
• (1638) Meindert Hobbema landslagsmálari
• (1888) Fritz Zernicke, eðlisfræðingur og Nóbelsverðlaunahafi í eðlisfræði
• (1901) Max Euwe, fyrrum heimsmeistari í skák og forseti alþjóða skáksambandsins (FIDE)
• (1923) Alfred Heineken, bjórframleiðandi og erfingi samnefndrar samsteypu
• (1933) Paul Josef Crutzen, veðurfræðingur og Nóbelsverðlaunahafi í efnafræði
• (1938) Paul Verhoeven, kvikmyndaleikstjóri (RoboCop, Basic Instinct, Starship Troopers)
• (1944) Jeroen Krabbé, kvikmyndaleikstjóri
• (1947) Johan Cruyff knattspyrnumaður og þjálfari
• (1948) Jaap de Hoop Scheffer, aðalframkvæmdarstjóri NATO
• (1951) Louis van Gaal knattspyrnuþjálfari
• (1951) Jan Timman stórmeistari í skák
• (1962) Ruud Gullit knattspyrnumaður og þjálfari
• (1962) Frank Rijkaard knattspyrnumaður og þjálfari
• (1969) Dennis Bergkamp knattspyrnumaður
• (1976) Patrick Kluivert knattspyrnumaður
• (1986) Ryan Babel knattspyrnumaður

Söfn

Vísindasafnið NEMO er eins og skipsstefni í laginu

• Rijksmuseum er ríkissafn Hollands í Amsterdam. Það hefur að geyma talsvert af málverkum hollensku meistaranna, þar á meðal eftir Rembrandt, Frans Hals, Jan Vermeer, Jan Steen og fleiri.
• Van Gogh safnið er listasafn í borginni helgað málaranum Vincent van Gogh. Þar eru mörg verk meistarans geymd til sýnis, en einnig eru þar myndir eftir aðra málara, s.s. Édouard Manet, Claude Monet, Paul Gauguin og fleiri.
• Anne Frank hús er verksmiðjuhúsið þar sem fjölskylda Önnu Frank ásamt nokkrum einstaklingum földu sig í tvö ár fyrir nasistum 1942-44 í heimstyrjöldinni síðari, þar til þau uppgötvuðust og voru send í útrýmingarbúðir. 1960 var húsinu breytt í safn sem er gríðarlega vinsælt.
• NEMO er vísindasafn í Amsterdam og líkist helst stefni á skipi. Húsið var reist 1997 og inniheldur muni og gjörninga á vísindasviðinu á fjórum hæðum. Aðall safnsins er að hægt er að snerta muni og taka þátt í tilraunum.

Byggingar og kennileiti

Oude Kerk er elsta kirkjan í Amsterdam

• Oude Kerk (Gamla kirkja) er elsta nústandandi kirkja í Amsterdam. Hún var vígð 1306. Þakið er stærsta viðarkirkjuþak Evrópu frá miðöldum, sem gerir hljómburðinn einstaklega góðan. Gólfið er að öllu leyti gert úr grafsteinum, enda var kirkjan reist á kirkjugarði. Innan veggja kirkjunnar var haldið áfram að grafa fólk allt til 1865. Þar eru nú 2.500 grafir. Málarinn Rembrandt var tíður gestur í kirkjunni og öll börn hans voru skírð þar. Þar er einnig eiginkona hans grafin, Saskia van Uylenburgh. Kirkjan er bæði notuð fyrir guðsþjónustur og aðrar veraldlegar samkomur.
• Nieuwe kerk (Nýja kirkja) er einnig í miðborginni og er frá 15. öld. Hún var vígð heilagri Maríu og heilagri Katarínu. Nokkru sinni skemmdist hún töluvert í eldsvoðum, síðast 1645. Í dag er hún ekki lengur í notkun fyrir guðsþjónustur, heldur fyrir veraldlega viðburði og orgeltónleika. Síðan 1814 er Oude Kerk krýningarkirkja hollensku konungsættarinnar og þar eru einnig haldnar giftingar. Síðast var Beatrix drottning krýnd í kirkjunni 1980. Krónprins Willem-Alexander og prinsessa Maxima voru gefin í hjónaband þar 2002. Í kirkjunni eru einnig grafreitir þekktra persóna. Þar hvíla meðal annars skáldið Joost van den Vondel og Ruyter aðmíráll.
• Konungshöllin í Amsterdam er einn af þremur slíkum sem konungsfjölskyldan hefur til umráða í landinu. Höllin stendur á aðaltorginu í miðborginni. Hún var reist 1648-55 og stendur á 13.659 trjábolum. Málararnir Rembrandt og Ferdinand Bol eiga veggmyndir í húsinu. Húsið var hins vegar reist sem ráðhús og þjónaði sem slíkt þar til Loðvík Bonaparte (bróðir Napoleons) settist að í því 1806 og ríkti sem konungur yfir Hollandi í 4 ár. Að honum förnum var húsið aftur notað sem ráðhús, en aðeins í skamman tíma, því fyrsti konungurinn eftir Napoelonstímann, Vilhjálmur I, settist að í því og gerði það að konungshöll sem það er enn í dag.
• Waag (Vogarhús) er gamalt virki og er meðal síðustu leifar af gamla borgarmúrnum sem eitt sinn var borginni til varnaðar. Það var reist 1488 sem borgarhlið og kallaðist þá Sint Anthonienspoort (Hlið heilags Antoníusar). Þegar borgarmúrinn var rifinn seint á 16. öld myndaðist stór markaður í kringum þetta hlið, með alls konar vogum. Því breyttist heiti virkisins í Waag, sem merkir vog. Í dag er ICT-rannsókarstofnunin með aðstöðu í húsinu og á jarðhæð er veitingahús.
• Munttoren (eða bara Munt) er gamall turn í borginni og var hluti af Regulierspoort, gömlu borgarhliði sem nú er horfið. Turnarnir voru upphaflega tveir og voru reistir 1480-87 ásamt hliðinu sem þeir voru hluti af. Hliðið og annar turninn brann í eldsvoða 1618. Núverandi turn skemmdist líka eitthvað í eldinum, en var endurbyggður í endurreisnarstíl 1619-20 ásamt klukkum. Heitið er til komið 1672, er bæði England og Frakkland lýstu stríði á hendur Hollendingum og Frakkar hertóku landsvæði í suðri. Þá var ekki hægt að flytja mynt frá sláttunum í Utrecht og Enkhuizen, heldur varð að slá mynt tímabundið í þessum turni. Munttoren merkir myntturn.
• Begínuhverfið liggur í miðborg Amsterdam. Það var trúlega reist á 14. öld, en heimildir um það eru týndar. Mörg húsanna eru orðin mjög gömul, en eitt þeirra frá 1528 er elsta viðarhús Hollands sem enn stendur. Begínunum fækkaði mikið með tímanum. Sú síðasta sem bjó í hverfinu lést 1971. Í dag eru húsin almennar íbúðir.

• 
  Nieuwe Kerk
• 
  Konungshöllin í Amsterdam
• 
  Vogarhúsið
• 
  Munttoren
• 
  Begínuhverfið. Til vinstri er Enska kirkjan. Húsið fyrir miðju með svarta gaflinum er elsta viðarhús Hollands.

Heimildir

• Fyrirmynd greinarinnar var „Amsterdam“ á hollensku útgáfu Wikipedia. Sótt 26. september 2011.

Tenglar

• Amsterdam - í ljósi fortíðar; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1981