Dania
| Dania | ||
| Kongeriget Danmark | ||
|
| |
| Standardo di Dania | Blazono di Dania | |
| Nacionala himno: | ||
| Der er et Yndigt Land | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | København | |
| · Habitanti: | 1 181 239 (2010) | |
| Precipua urbo: | København | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Dana | |
| Tipo: | Monarkio | |
| · Rejino: | Frederik la 10ma | |
| · Chefministro: | Mette Frederiksen | |
Surfaco: (134ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 42 925,46[1] km² | |
| · Aquo: | 1,64 % | |
Habitanti: (114ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 5 920 767[2] (2022) | |
| · Denseso di habitantaro: | 139,53 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Krona di Dania | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | DK
| |
DNK
| ||
208
| ||
| Reto-domeno: | .dk | |
Dania, en formo longa rejio Dania, Dane Danmark e Kongeriget Danmark, esas lando en nordal Europa, e la min granda de Skandinavia. Ol havas kom vicini Germania sude, e Suedia este, tra la ponto Øresund/Öresund, qua ligas la du landi.
Rejio Dania esas suverena lando konsistanta ek tri stati: Dania propre (konsistanta ek la peninsulo Jutlando pluse arkipelago kun 443 insuli, di qui cirkume 70 habitesis) qua esas membro di Europana Uniono depos 1973, e du autonoma teritorii: Faero e Grenlando, rispektive en nordal Atlantiko ed en Arktiko.
Dania propre dicita havas entote 42 925,46 km² e 5 920 767 habitanti en 2022.[2] Lua chef-urbo esas København, situita sur l'insulo Zelando.
Bazala fakti pri Dania.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Dania |
La maxim anciena homala restaji trovita en Dania evas de 130 000 til 110 000 yari ante Kristo.[3] L'unesma konocata civilizuro di Dania vivis cirkum la yaro 13 500 aK. Agrokultivo existis en la regiono depos 3 900 aK. De la Bronz-epoko (c.1800 til 600 yari aK) trovesis multa tumuli ed anke la "sunala charo di Trundholm", statuo kun charo qua transportas disko reprezentante la suno.
Dum Fer-epoko en Dania - 500 aK til la yaro 1 - ante l'arivo di Romani, homala grupi qui vivis en la regiono komencis ekmigrar sude. L'unesma Dani venis a la regiono ulatempe inter 500 aK e 400. Lokala populi komercis kun Romani, e multa Romana moneti trovesis en la regiono. Anke trovesis Kelta restaji.
Dum la komenco dil 8ma yarcento, pagana populi qui vivis en la regiono organizis su e formacis la populo Vikingo. Granda konstruktisti di navi, li koloniigis e dominis multa regioni en nord-Europa nome Islando, Irlando, Britania, Normandia, Rusia, e mem Newfoundland en Nord-Amerika. En 965, dum la regno di Harald la 1ma, li konvertesis a kristanismo.
Dum Mezepoko, Dana reji guvernis parto di Estonia e Skandinavia. En 1397, Dania eniris Kalmar-Uniono, kun Norvegia e Suedia. Ica uniono mantenis Skandinavia unionita til 1523, kande Suedia separis su de ol.
En 1536 Dania konvertesis a Luteranismo. Inter 1611 e 1613, rejulo Christian la 4ma di Dania militis kontre Suedia, ma ne sucesis unionar Dania e Suedia. Pos la milito, Suedia koaktesis pagar 1 milion arjenta moneti kom milital indemneso a Dania. Rejulo Christian uzis ca pekunio por fondar urbi, exemple Glückstadt, Christiania (nun Oslo) e Kristianstad. La povo di Dania-Norvegia kreskis dum la 17ma yarcento, ma en 1643, Suedi invadis Dania sen deklarar milito, e balde recevis la suporto de Nederlando. Pos la milito, Dania perdis insulo Gotland por Suedia.
Dum la regno di Napoleon Bonaparte en Francia, Dania probis restar neutra, ma l'Unionita Rejio judikis ca agado kom enemikala. Pro to, ol atakis København en 1801 ed itere en 1807, e kontrolis la maro inter Dania e Norvegia. Ta kontrolo esis funesta por Dana ekonomio, ed en 1813 l'uniono Dania-Norvegia bankrotis. Kande Napoleon la 1ma vinkesis, Kongreso di Wien demandis la dissolvo dil uniono Dania-Norvegia. Pose, la kontrato di Kiel demandis lo sama.
En 1864 Dania cedis la provinco Schleswig-Holstein a Prusia. Dum l'unesma mondomilito la lando restis neutra. Pos la milito, rejulo Christian la 10ma insistis en plebicito pri la restituco o no di Schleswig-Holstein a Dania. Du plebiciti eventis, ye la 10ma di februaro ed ye la 14ma di marto 1920. Konseque, ye la 10ma di julio sam yaro Dania retro-recevis la nordo di Schleswig.
Ye la 9ma di aprilo 1940 nacional-socialista Germania invadis Dania. Cirkume 3 mil Dana soldati mortis pro l'invado, e Dana armeo kapitulacis pos nur du hori. Dana rezisto sucesis evakuar 7 220 ek la 7 800 Dana judi vers Suedia, lor neutra lando. En 1944, dum Germana okupo, Islando ruptis ligili kun Dania e nedependanteskis.
Pos la milito, Dania membreskis l'Unionita Nacioni e NATO. Pos plebicito en 1973, quankam sen la partopreno di Faero, ol membreskis l'Europana Ekonomiala Komunitato - EEK, la nuna Europana Uniono. Grenlando divenis autonoma regiono en 1979, abandonis EEK en 1986, ed en junio 2009 ol ganis suvereneso e divenis stato en la rejio di Dania.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
La maxim recenta konstituco di Dania aprobesis ye la 5ma di junio 1953.[4] Segun ol, Dania esas konstitucala monarkio. La nuna chefo di stato esas rejino Margrethe la 2ma di Dania. La chefo di guvernerio esas la chefministro, qua nominesas dal rejo ed ordinare esas membro de la partiso kun la maxim granda nombro di membri en la Folketing (Dana parlamento).[2] L'altra ministri nominesas dal monarko.[2]
Legifala povo konsistas ek singlachambra parlamento (Folketing), kun 179 membri, inkluzite 1 reprezentero di Grenlando e ed 1 reprezentero dil Insuli Faero. Ambe Grenlando e Faero esas autonoma teritorii di Dana Rejio. Che Folketing aprobesas legi qui adoptesos en Dania propre ed, en limitizita kazi, ank en Faero e Grenlando. Dania havas plurapartisala sistemo politikala, e de la komenco dil 20ma yarcento til nun, nula partiso atingis sole la majoritato en la parlamento.
Judiciala povo esas nedependanta e forte profesionala. La Supra Korto konsistas ek 19 judiciisti, di qui 1 esas la prezidanto di la korto, ed esas la maxim alta civila e kriminala korto di Dania. Dana judiciisti nominezas dal rejo, segun rekomendo dal ministro pri Judicial Aferi. Ank existas Specala Korto por Akuzo e Revizo, du alta korti, specala korto por navigal e komercal aferi, e lokala korti.[4]
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
La tota surfaco di Dania amontas a 43 094 km², di qui 56% esas kultivebla. Lua grandeso equivalas cirkume 2/3 olta di Usana stato Westal Virginia.[4] La lando konsistas ek peninsulo Jutlando, e plusa 1 419 insuli, di qui 443 havas propra nomi. La maxim granda ek ca insuli esas Sjælland (Zelando). La maxim granda disto de norde a sude esas 452 km, kontre ke la maxim granda disto de este a weste esas 368 km. Ordinare, tereni esas basa e sabloza an la litoro, e kultivebla e plana doplande. La mezavalora altitudo di la lando esas 31 metri, e la maxim alta monto havas 170,8 metri di altitudo (monto Møllehøj).
La habitanti koncentras su este de la lando e proxim la litoro. Cirkume 1/4 ek la habitantaro rezidas en Kobehavn ed en lua metropolala regiono.[4]
La klimato di Dania esas temperema. Vintri esas milda, kun mezavalora temperaturi di 0°C, kontre ke dum somero la mezvalora temperaturo esas 15,7°C. La maxim alta temperaturo enrejistrita depos 1874 esis 36,4°C en 1975, kontre ke la maxim basa temperaturo enrejistrita esis -31,2°C en 1982. En Dania, omnayare pluvas dum cirkume 179 dii, nome dum autuno. La mezavalora pluvo-quanto yarala esas 765 mm. La maxim pluvoza sezono esas autuno kontre ke la maxim sika esas printempo.
Pro lua latitudo, la jorno-durado varias multe segun la sezoni. Dum vintro, la sunolevo eventas cirkume ye 8:45 kloki e la sunokusho eventas cirkume ye 15:45 kloki; dum somero, la sunolevo eventas cirkume 4:00 kloki e la sunokusho eventas cirkume 22:00 kloki.
Faero havas 1 399 km², e konsistas ek arkipelago jacanta 320 kilometri nord-nordweste de Britania. Grenlando havas 2 166 086 km² ed esas la maxim vasta insulo de la mondo, jacanta en Nord-Amerika proxim Kanada.
| Precipua artiklo: Faero |
| Precipua artiklo: Grenlando |
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Dania |
Dania havas un ek la maxim alta TNP po persono del mondo, ed esas un ek la maxim libera ekonomii de la mondo segun l'Indexo pri Ekonomiala Libereso. Olim, agrokultivo esis la dominacinta ekonomial agado di la lando, ma pos 1945 l'industrio kreskis multe, ed en 2006 ol reprezentis cirkume 25% de lua TNP, kontre ke agrokultivo reprezentis min kam 2%.[5] La precipua industrii esas fero e stalo, kemiala produkturi, nutrivi, farmaciala produkturi, navala konstruktado, e konstruktado di edifici e domi. Pri agrokultivo, la precipua produkturi esas legumi, produkturi de gardenokultivado, lakturi e karno di bovi e porki. Agrokultivo praktikesas intense, uzanta 64% de la teritorio di la lando. La produkturi di agrokultivo e la nutrivi reprezentas cirkume 20% de tota exportaci.
La lando refuzis adoptar Euro kom monetaro ye la 1ma di januaro 1999.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Granda parto di Dana habitantaro decendas de Skandinaviana populi. Segun statistiki de The World Factbook por 2022, Dania havis 5 920 767 habitanti. La maxim multa (86,3%) esas Daniani (inkluzite Faerani e Grenlandani). Turki esas 1,1%, e 12,6% apartenas ad altra etnii (precipue Poloni, Siriani, Germani, Irakani e Rumani).[2]
L'oficala linguo di la lando esas Dana, Faerana e Grenlandana (dialekto parolata dal Inuit). Minoritato parolas la Germana. Kom duesma linguo, l'Angla esas la maxim parolata.[2]
Segun la sama statistiki, la maxim praktikata religio en Dania esas Luteranismo, qua praktikesas da 74,7% de la habitantaro. Mohamedani esas 5,5%, e 12,8% praktikas altra religii (exemple Katoliki, Testi di Jehova, Ortodoxa kristani, ed altri, singla ek li havanta min kam 1% di adepti), o praktikas nula religio.[2]
Publika skolo esas gratuita. Preske 99% de la habitantaro studias o studiis primara skolo, 86% kompletigis sekundara skolo e 41% kompletigis universitato.
| La 10 maxim granda urbi di Dania (2016) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Kobehavn Aarhus | |||
| 1ma | Kobehavn | 1 280 371 | |
| 2ma | Aarhus | 264 716 | |
| 3ma | Odense | 175 245 | |
| 4ma | Aalborg | 112 194 | |
| 5ma | Esbjerg | 72 151 | |
| 6ma | Randers | 62 342 | |
| 7ma | Kolding | 59 712 | |
| 8ma | Horsens | 57 517 | |
| 9ma | Vejle | 54 862 | |
| 10ma | Roskilde | 50 046 | |
| Fonto: [6] | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]Dania havas forta historiala e kulturala ligili kun lua vicini Skandinaviana, nome Norvegia e Suedia. Historiale, ol esas un ek la maxim progresema landi de la mondo. En 1969 ol legaligis pornografio, ed en 2012 l'Evangeliala Luteran Eklezio di Dania permisis samasexua mariaji.
La maxim anciena formo di literaturo esis miti de 10ma e 11ma yarcenti. Saxo Grammaticus, qua skribis en latina linguo, esas konsiderata l'unesma Dana skriptisto.
Dum la 19ma yarcento kelka skriptisti, exemple Hans Christian Andersen, autoro di "Desbela Anadyuno", influesis da Romantikismo. En recenta yari, Nobel-laureati Henrik Pontoppidan e Johannes Vilhelm Jensen, plu Grundtvig, Karen Blixen, Gustav Wied, William Heinesen, Martin Andersen Nexø, Hans Scherfig, Tom Kristensen, Klaus Rifbjerg, Dan Turéll, Tove Ditlevsen, Inger Christensen e Peter Høeg esas important autori en Dana linguo.
Lars von Trier esas nun la maxim konocata filmifisto di Dania. En 1987, filmifisto ed aktoro Gabriel Axel ganis Oscar-premio pri la "maxim bona stranjera filmo" por "La Festo di Babette". Ye la sequanta yaro, filmifisto Bille August ganis la sama premio por la filmo "Pelle, la Konquestero". En 2011, filmifistino Susanne Bier ganis la premii "Ora Globo" ed Oscar-premio pri "maxim bona filmo en stranjera linguo" por "En Plu Bona Mondo". Altra importanta nomi en la historio di cinemo en Dania esas filmifisti Erik Balling e Carl Theodor Dreyer. En 1928, Dreyer direktis la cinematografuro "La Pasiono di Jeanne d'Arc", nun judikata un ek la maxim bona cinematografuri de la historio, malgre ke ol nulatempe ganis Oscar-premio.
La tradicionala muziko di Dania e lua insuli konocesas kom spillemandsmusik, ed esas multe richa. Dum la 17ma e 18ma yarcenti, vilajala muzikisti influita da urbala muziki e dansi de altra loki di Europa, komencis voyajar a rurala regioni pleanta lia muziki, ed introduktis violino en la muziki lokala.
En 1703, rejulo Frederik la 4ma di Dania inauguris opero-domo en Kobehavn, e l'unesma artisto qua pleis ibe esis Italiano Bartolomeo Bernardi. Dum tale nomizita "Ora epoko" dil arti en Dania, Christoph Ernst Friedrich Weyse kompozis multa kansoni ed himni, ed anke religiala muziki. Dum la 19ma yarcento, Johan Peter Emilius Hartmann kompozis por piano e por baleto influita da Romantikismo. Dum la fino dil 19ma e komenco dil 20ma yarcento, violinisto e kompozisto Carl Nielsen divenis notora por lua 6 simfonii. Altra exempli pri importanta klasika kompozisti esas Niels Wilhelm Gade, Emil Hartmann ed Edvard Grieg. La Rejal Orkestro di Dania, fondita en 1448, esas un ek la maxim anciena de Europa.
En 1923, Valdemar Eiberg kreis l'unesma jazo-orkestro di Dania, ma ca stilo fakte komencis populareskar erste en 1925, kande Usana muzikisto Sam Wooding portis lua orkestro a Kobehavn. Un ek la maxim famoza jazo-muzikisti de la 20ma yarcento esis Svend Asmussen, qua pleis kun Duke Ellington, Benny Goodman e Stephane Grappelli. Dum la yari 1960a, apertesis jazo-klubo Jazzhus Montmartre, ube pleis importanta Usana jazo-muzikisti, exemple Stan Getz e Dexter Gordon. Ibe, basisto Niels-Henning Ørsted Pedersen e perkutisto Alex Riel formacis trio kun Usana pianisto Kenny Drew. Depos 1979, omnayare eventas festivalo nomizita Copenhagen Jazz Festival, en qua ja partoprenis, inter altri Oscar Peterson, Ray Charles, Niels-Henning Ørsted Pedersen, Keith Jarrett, Wayne Shorter e Dizzy Gillespie.
En 2009, rock-muzikisto Lars Ulrich, del bando Metallica, divenis l'unesma Daniano qua enrejistresis honorumale che Rock And Roll Hall of Fame. Altra exempli pri rock-kantisti esas Thomas Helmig e Tina Dico. Kelka exempli pri moderna pop-muziko de Dania, malgre multafoye ne kantar per Dana linguo, esas bandi Aqua, Alphabeat, Michael Learns to Rock, Raveonettes, D-A-D, Volbeat, Mercyful Fate, Junior Senior, King Diamond, Goodiepal e Whigfield. Rasmus Seebach esas sucesoza pop-kantisto en Dana linguo.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto]
La maxim populara sporto di Dania esas futbalo. On kalkulas ke plu kam 320 mil personi praktikas ol, en 1600 futbalo-klubi. La nacionala futbalo-esquado di Dania ganis arjenta medalio dum l'Olimpiala Ludi di 1908 e 1912. Plu recente, en 1992 ol ganis UEFA-Championkonkurso pri futbalo. Ol anke partoprenis quarfoye la Mondala Kupo di Futbalo: en 1986, 1998, 2002 e 2010. La maxim bone konocata futbalisto Dana esas Michael Laudrup, qua judikesas kom la maxim bona Dana futbalisto de la historio.
Altra sporto multe populara esas handbalo, sive por viri, sive por mulieri. La homina nacional esquado ganis entote 13 ora medalii, 4 arjenta medalii e du bronza medali dum internaciona championkonkursi pri handbalo. Altralatere, la maskula esquado ganis 12 ora, 4 arjenta e 4 bronza medalii - la maxim granda quanto di medalii ulatempe ganita da ula handbalo-esquado Europana.
Segliro, altra aquala sporti, golf-ludo, teniso e biciklismo ank esas populala. Exempli pri notora Dana sportisti esas tenisistino Caroline Wozniacki, biciklisto Bjarne Riis, futbalisti Peter Schmeichel, Michael e Brian Laudrup, edc.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Area by region - StatBanken -
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Denmark - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 26ma di aprilo 2022. Idiomo: Angla.
- ↑ Michaelsen, Karsten Kjer, "Politikens bog om Danmarks oldtid", Politikens Forlag (1. bogklubudgave), 2002, ISBN 87-00-69328-6
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Denmark - The World Factbook#Government - URL vidita ye 26ma di aprilo 2022. Idiomo: Angla.
- ↑ Denmark:Economy - Publikigita da Pearson Education. URL vidita ye 29ma di mayo 2014.
- ↑ Statistics Denmark - Autoro: StatBank Denmark. URL vidita ye 28ma di februaro 2019.
|
| |
| Membrostati: | Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia | |
| Negocianta stati: | Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia | |
| Peticionanta stati: | Albania | |
| Potenciala kandidati: | Bosnia e Herzegovina - Kosovo | |
|
|
| Albania | Andora | Austria | Belgia | Bielorusia | Bosnia e Herzegovina | Bulgaria | Chekia | Dania | Estonia | Finlando | Francia | Germania | Grekia | Gruzia | Hispania | Hungaria | Islando | Italia | Kroatia | Latvia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgia | Malta | Moldova | Monako | Montenegro | Nederlando | Norda Makedonia | Norvegia | Polonia | Portugal | Republiko Irlando | Rumania | Rusia | San-Marino | Serbia | Slovakia | Slovenia | Suedia | Suisia | Ukraina | Unionita Rejio | Vatikano | |
| Nesuverena teritorii: Alando | Faero | Gibraltar | Guernsey | Jersey | Insulo Man | Svalbard e Jan Mayen | |