Toledo

Toledo; Toledo
	Espainiako udalerria
	Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Espainia
Autonomia	Gaztela-Mantxa
Probintzia	Toledoko probintzia
Alkatea	Milagros Tolón (en)
Izen ofiziala	Toledo
Jatorrizko izena	Toledo
Posta kodea	45001–45009
INEk ezarritako kodea	45168
Herriburua	Toledo city (en)
Geografia
Koordenatuak	39°52′N 4°02′W / 39.87°N 4.03°W
Azalera	232,1 km²
Altuera	523 m
Mugakideak	Albarreal de Tajo, Bargas, Burguillos de Toledo, Cobisa, Guadamur, Mocejón, Nambroca, Olías del Rey, Polán, Almonacid de Toledo, Argés, Rielves eta Aranjuez
Demografia
Biztanleria	86.070 (2023); 985 (2022)
Dentsitatea	371 bizt/km²
Informazio gehigarria
Ordu eremua	UTC+01:00 eta UTC+02:00
Hiri senidetuak	Akisgran, Agen, Corpus Christi, Damasko, Guanajuato, Habana, Heraklion, Nara, Safed, Toledo, Veliko Tarnovo, Santiago del Estero, Moyobamba, Empoli, Teggiano, Veliko Tarnovo (en) eta Melilla
Matrikula	TO
	toledo.es

Toledo^[1] Espainiako hiria da, izen bereko probintziako eta Gaztela-Mantxako autonomia erkidegoaren hiriburua. 2009 urtean hiriak 82.291 biztanle zituen.

UNESCOk Toledoko hirigune historikoa Gizateriaren Ondare izendatu zuen 1986an eginiko bileran.

Izena

Toledok izandako izenak hauek dira:

latinez: Toletum
arabieraz: طليطلة‎, Tulaytulah
hebreeraz: טולדות‎, Toldoth
mozarabieraz: Tolétho.

Toletum latinezko izena ageri duen lehen agiria Tito Livio erromatar historialariaren lana da, jatorria Tollitum hitzean zuena eta gerora Tollitu, Tollito, Tolleto, Tolledo eta Toledo emango zuena. Esanahia "goratua", "goian" izango litzateke. XII. mendeko Abu Ab-Din al-Ajubi idazleak dionenez, طليطلة Tulaytulah izenak "alaia" esan nahi du, gehiago zehaztu gabe.

G. Tejada Álamo irakaslearen arabera, "Tol(l)itum" latinezko "tol(l)ium-(-ius)" hitzaren txikigarria litzateke, "tolus"-("tolos" grezieraz) = muinoa hitzetik. Baina Tajo ibaiaren meandroa ere izan liteke, "tol(l)" = "biribila" erro indoeuroparretik eratorria^[2]

Beste Toledo hiriak

Badira munduan beste hainbat hiri Toledo izena dutenak, Espainiakoan oinarrituak: Belizen, Brasilen, Portugalen, Kolonbian, Filipinetan eta bost hiri Estatu Batuetan (Ohio, Illinois, Oregon, Iowa eta Washington estatuetan).

Geografia

Toledoko hiria Espainiaren erdialdean dago, Espainiako hiriburutik, Madrildik 71 km-ra. Ondorengo udalerriekin da mugakide: Bargas, Olías del Rey, Mocejón, Rielves, Albarreal de Tajo, Almonacid de Toledo, Guadamur, Polán, Argés, Cobisa, Burguillos de Toledo eta Nambroca Toledoko probintzian eta Aranjuez Madrilgo Erkidegoan.

Udalerriak 232,1 km²-ko azalera du eta batez besteko altuera 529 m-koa da.

Klima

Datu klimatikoak (Toledo (1981–2010))
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	22.0	23.8	27.6	31.6	37.7	42.0	42.8	43.1	41.3	33.2	25.6	22.2	43.1
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.5	14.0	18.1	19.9	24.2	30.5	34.6	34.0	29.0	22.1	15.6	11.6	22.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	6.4	8.3	11.6	13.5	17.6	23.2	26.8	26.3	22.0	16.1	10.5	7.1	15.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.3	2.6	5.0	7.2	11.0	15.9	18.9	18.6	14.9	10.2	5.3	2.5	9.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.6	-9.0	-5.8	-2.6	-0.3	4.3	10.0	10.0	5.4	0.0	-5.6	-8.0	-9.6
Pilatutako prezipitazioa (mm)	26	25	23	39	44	24	7	9	18	48	39	41	342
Prezipitazio egunak (≥ 1.0 mm)	5	5	4	6	6	3	1	2	3	7	6	6	54
Eguzki orduak	151	172	228	249	286	337	382	351	260	210	157	126	2922
Hezetasuna (%)	76	69	59	58	54	45	39	41	51	66	74	79	59
Iturria: Agencia Estatal de Meteorologia^[3]

Historia

Brontze Aroko aztarna arkeologiak aurkitu dira Cerro del Bu muinoan, erdigunetik hurbil. Gotorleku natural honek inguruak ikusmenena ditu eta Tajo ibaiak babestuta, halako oparotasuna eskainiz. Garai hartako hainbat apaingrri aurkitu dira bertan, brontzezkoak, urrezkoak eta zilarrezkoak.

Zeltiberiar herrixka hau hedatuz joan zen eta ibaiaren beste aldeko muinoa okupatu, alkazarraren muinoa. Ordutik aurrera bertan garatu zen hiriaren historia bera, bertan ezarri baitziren akropolia, gotorlekua, jauregia eta azkenik gaztelu militarra.

K. a. 192an, erromatarrek Toletum sortu zuten. Lehen aipamena Tito Livio historialariak egin zuen, hiri gotortu txiki izendatuz. 596an, Leovigildok Toledo bereganatu zuen eta aurrerantzean bisigodoen hiriburu bihurtu zen. 400 eta 702 artean, kontzilio ugari egin ziren bertan: hamaika kontzilio orokor fede kontuekin eta zazpi kontzilio probintzial diziplina eklesiastiko kontuekin. 711an, Guadaleteko guduan Tariq ibn Ziyad musulmanak Rodrigo azken errege bisigodoa garaitu zuen eta hiria bereganatu. Ordutik aurrera Kordobako kalifa-herrikoa izan zen.

1085eko maiatzaren 25ean, Alfontso VI.a Gaztelakoak hiria berreskuratu zuen eta Gaztelako Erresumara lotu. XII. mendean, itzulpengintzagune entzutetsu bihurtu zen, jakintsu kristau, judu eta musulmanen arteko topaleku.

XII eta XVI. mendeen artean, Toledo Gaztelako hiriburuetako bat bihurtu zen, aberatsa eta boteretsua. Joana Eroa, Errege-erregina Katolikoen alaba, bertan jaio zen 1479ko azaroaren 6an. Bere senar Filipe I.arekin batera Koroaren oinordeko ere izendatu zituzten bertan. Gaztelako Komunitateen Gerran, matxinatu zen lehen hirietako bat izan zen Toledo, Juan de Padilla eta Pedro Laso de la Vegak gidaturik. Komuneroak Villalarreko guduan garaitu ondoren, María Pacheco, Juan de Padillaren alarguna, nolabaiteko erresistentziaren buru izan zen 1522an armak utzi arte. Garai hartan Karlos V.ak Toledon ezarri zuen Gortearen egoitza. 1563an, Filipe II.aen erregealdian, hiriak hiriburutza galdu zuen Madrilen mesedetan.

Espainiako Gerra Zibila piztu zenean, Toledo errepublikazaleen aldean kokatua zegoen. Hirian hainbat gudu izan ziren, batez ere Alkazarreko Akademia Militarraren inguruan. Bertan izan zen Toledoko alkazarraren setioa 1936an, non tropa matxinatuek (nazionalek) 70 egunez errepublikazaleen tropei aurre egin zieten. 1936ko irailaren 28an, Varela jeneral nazionalak laguntzarekin, setioa amaitu zen.

1981tik Gaztela-Mantxako hiriburua da. Madrilen etxebizitzen prezioa igotzeak eta garraiobideen hobekuntzak biztanleriaren etengabeko hazkundea ekarri du.

Ondarea

Toledoko hiri historikoa¹ UNESCOren gizateriaren ondarea

Mota	Kulturala
Irizpideak	i, ii, iii, vi
Erreferentzia	379
Kokalekua	Espainia
Eskualdea²	Europa/Ipar Amerika
Izen ematea	1986 (X. bilkura)
¹ UNESCOk jarritako izen ofiziala (euskaratua) ² UNESCOren sailkapena

Toledoko alde zaharra mendixka batean gainean dago, Tajo ibaiaren eskuinaldean. Bertan aurkitzen dira hiriko monumentu nagusiak, izandako historia aberatsaren lekuko. Grekoa margolari greziarra bertan bizi izan zen.

Toledoko hirigune historikoa Multzo Historiko-Artistiko izendatu zen 1940an eta UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zuen 1986an eginiko bileran.

Ikusi beharrekoak dira:

San Servando gaztelua, Erdi Aroko gaztelua Tajo ibai ertzean.
Katedral gotikoa, XIII. mendekoa. Bertan dago Narciso Tomeren Transparentea, barrokoa.
San Juan de los Reyes monasterioa, XV. mendeko isabeldar gotikoa.
Santa Cruz museo-ospitalea, XVI. mendekoa
Grekoaren museoa, Grekoari buruzko museo-etxe berreraikia, berau orain dela mende ugari galdu baitzen. Margolan ugari ditu.
Andre Maria Zuriaren sinagoga , Europako sinagoga zaharrena, ondoren eliza katolikoa.
Samuel ha-Levi sinagoga, baita ere Tránsitoko sinagoga juduen auzoko eraikina. Egun museo sefardia da.
Taverako ospitalea museoa, XVI. mendeko pizkundetarra. El Escorial monasterioaren antolamenduan eragina izan zuen.
Santiago del Arrabal eliza, mudejar estilokoa.
Santo Tomé eliza, XIV. mendeko mudejar estilokoa. Bertan dago Grekoaren Orgazko kondearen ehorzketa margolana.
Argiaren Kristo eliza, 999an eraikitako meskita-otoiztegia. Gerora eliza bihurtu zuten eta abside mudejarra gehitu.
Galiana jauregia, XIII. mendeko mudejar estiloa.
Tornerías meskita, XI. mendekoa.
Alkazarra, XVI. mendeko gotorlekua, hiriaren gailurrean eraikia. 2009tik Armadaren Museoa dago bertan.
Bisagra Nueva atea, hiriko sarrera nagusia.
Bisagra atea, hiriko sarrera nagusia Al Andalusen garaian
Eguzkiaren atea, XIV. mendeko mudejar estiloko atea.
Odolaren arkua
Bab al-Mardum zubia, ate zaharrena
Alcántarako zubia, zati batzuk erromatarren garaikoak.
San Martín zubia, Erdi Aroko zubia