Ipar Amerika

Ipar Amerika
Azalera	24.709.000 km²
Biztanleria	528.720.588 (2008, 4.a)
Biztanle-dentsitatea	22,9 bizt/km²
Jentilizio	iparamerikar
Herrialdeak	23
Hizkuntzak	ingeles, gaztelania, frantses eta besteak
Ordu-eremuak	UTC-10-UTC
Hiri nagusiak	Mexiko Hiria, New York, Los Angeles, Toronto, Chicago

Ipar Amerika^[1] kontinente bat da. Osorik dago ipar hemisferioaren barruan eta ia dena mendebaldeko hemisferioaren barruan. Amerikako iparraldeko azpikontinente bezala ere deskriba daiteke^[2]^[3], zazpi kontinente baino gutxiago erabiltzen dituzten ereduetan. Mugakide ditu iparraldean Ozeano Artikoa, ekialdean Ozeano Atlantikoa, mendebaldean Ozeano Barea eta hegoaldean Hego Amerika eta Karibe itsasoa.

Ipar Amerikak 24.709.000 kilometro koadroko eremua hartzen du, lur lehorraren azaleraren %16,5 eta Lurraren azalera osoaren %4,8 inguru. Ipar Amerika hirugarren kontinenterik handiena da, Asiaren eta Afrikaren ondoren^[4], eta laugarrena biztanleriaren arabera, Asia, Afrika eta Europaren ondoren^[5]. 2013an, ia 579 milioi pertsona bizi ziren bertan, 23 estatu independentetan, edo munduko biztanleriaren %7,5 inguru, hurbileko uharteak barne (batez ere Karibe inguruan).

Ipar Amerikara azken glaziazioan iritsi ziren bere lehen giza populazioak, Beringeko lurreko zubia pasatzean, duela 40.000 eta 17.000 urte inguru. Paleoindiar garaiak duela 10.000 urte arte iraun zuela uste da (garai arkaiko edo mesoindiarraren hasiera). Aro Klasikoa, gutxi gorabehera, VI. eta XIII. mendeen artean hedatzen da. Kolonaurreko aroa 1492an amaitu zen, migrazio transatlantikoen hasierarekin, Europako kolonoen etorrerarekin aurkikuntzen aroan eta aro moderno goiztiarrean. Egungo patroi kultural eta etnikoek Europako kolonoen, herri indigenen, Afrikako esklaboen eta haien ondorengoen arteko elkarrekintzak islatzen dituzte.

Amerikako kolonizazio europarraren ondorioz, iparramerikar gehienek Europako hizkuntzak hitz egiten dituzte, hala nola ingelesa, espainiera edo frantsesa, eta beren estatuetako kulturek mendebaldeko tradizioak islatu ohi dituzte.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Ipar Amerikako historia»

Nahiz eta adituek Ipar Amerikako jatorrizko biztanleak Asiatik etorritako etorkinak zirela uste, Ipar Amerikako amerindiarrek Lurra sortu zenetik bertan daudela sinesten dute.

Europarrek Amerika ikusi baino lehengo biztanleak politikoki egitamu ezberdinetan banatuta ziren, talde txikietatik inperio handietara. Kontinentean bazeuden zabaldi handietan bizi ziren bisonte-ehiztari tribuak eta Maia edo Azteka inperio aurreratuak.

1492an, espainiarrak kontinentera heldu zirenean, historia goitik-behera aldatu zen. Espainiak azteka inperioa suntsitu zuen eta Erresuma Batuak eta Frantziak iparralderantz jo zuten 300 urte iraungo duten koloniak sortzeko.

1776an Estatu Batuek Europaren boterepean egoteari uko zutenean, eskualdeko beste herriek hasitako ibilbidea jarraitu zuten (adibidez Mexiko 1810ean). Hortik hasi zen egun azpi-kontinentea munduko posturik aurreratuenean jarri duen bilakabide hedakorra.

Geografia

Geografia fisikoa

Sakontzeko, irakurri: «Ipar Amerikako geografia»

Ipar Amerika Amerika kontinentearen iparraldeko aldean kokatzen da. Hego Amerikarekin duen muga eztabaidatusa da oso:

batzuen ustez Kolonbia eta Panama arteko mugan dago,
besteen ustez Panamako kanalan,
badaude Mexikoko Tehuantepeceko istmoan dagoela esaten dutenak, Erdialdeko Amerika bananduz.

Kostaldea luzea eta irregularra da. Tartean Mexikoko Golkoa, Hudsoneko badia, San Laurendi golkoa eta Kaliforniako golkoa daude.

Baditu uharte asko ere: Uhartedi Artikoa, Antilla Handiak eta Antilla Txikiak, Alexander uhartedia, Aleutiar uharteak, Groenlandia, eta abar nagusiak izaki. Bermudak geografikoki ez daude Ipar Amerikan.

Giza-geografia

New York, Estatu Batuetako hiririk handiena.

Ipar Amerikako hizkuntza nagusiak ingelesa, gaztelania eta frantsesa dira. Angloamerika Amerikako herrialde anglofonoak izendatzeko erabiltzen da, hau da, Estatu Batuak, Kanada, Belize eta zenbait Karibe uharte. Latinoamerika, berriz, Amerikako herrialde latinetiko hizkuntzak aritzen direnak izendatzeko erabiltzen da, hau da, Erdialdeko Amerikako gehiena, Mexiko eta Karibe uharte asko, Hego Amerikarekin batera. Frankofoniako lurraldeak Ipar Amerikan Kanada, Frantziar Antillak, Saint-Pierre eta Mikelune, AEBetako Louisiana eta Haiti dira.

Kulturalki hizkuntza muga handia da. Angloamerikako kultura eta Latinoamerikakoa ezberdinak dira oso.

Ekonomikoki, Kanada eta Estatu Batuak aurreratuenak dira, Mexiko garapen-bidean dagoen herrialde bakarra izaki. Eskualdean badaude erakunde amankomunak, adibidez Caribbean Community and Common Market (CARICOM), edo North American Free Trade Agreement (NAFTA).

Demografikoki, Ipar Amerika mestizoa da.

Estatuak

Eskualde edo herrialdearen izena eta bandera	Azalera (km²)	Populazioa (2005-07-01 zenbatetsia.)	Dentsitatea ( /km²)	Hiriburua
Aingira (Erresuma Batua)	102	13,254	129.9	The Valley
Antigua eta Barbuda	443	68,722	155.1	St. John's
Aruba (Herbehereak)	193	71,566	370.8	Oranjestad
Bahamak	13,940	301,790	21.6	Nassau
Barbados	431	279,254	647.9	Bridgetown
Belize	22,966	279,457	12.2	Belmopan
Bermuda (EB)	53	65,365	1,233.3	Hamilton
Birjina uharte britainiarrak (EB)	153	108.708	308,8	Road Town
Birjina uharte amerikarrak (AEB)	352	22,643	148.0	Charlotte Amalie
Kanada	9,984,670	32,805,041	3.3	Ottawa
Kaiman uharteak(EB)	262	44,270	169.0	George Town
Costa Rica	51,100	4,016,173	78.6	San Jose
Kuba	110,860	11,346,670	102.4	Habana
Dominika	754	69,029	91.6	Roseau
Dominikar Errepublika	48,730	8,950,034	183.7	Santo Domingo
El Salvador	21,040	6,704,932	318.7	San Salvador
Groenlandia (Danimarka)	2,166,086	56,375	0.026	Nuuk
Grenada	344	89,502	260.2	St. George's
Guadalupe (Frantzia)	1,780	448,713	252.1	Basse-Terre
Guatemala	108,890	14,655,189	134.6	Guatemala Hiria
Haiti	27,750	8,121,622	292.7	Port-au-Prince
Honduras	112,090	6,975,204	62.2	Tegucigalpa
Jamaika	10,991	2,731,832	248.6	Kingston
Martinika (Frantzia)	1,100	432,900	393.5	Fort-de-France
Mexiko	1,972,550	106,202,903	53.8	Mexiko Hiria
Montserrat (EB)	102	9,341	91.6	Plymouth; Brades
Holandarren Antillak (Herbehereak)	960	219,958	229.1	Willemstad
Nikaragua	129,494	5,465,100	42.2	Managua
Panama	52,853	2,498,717	47.3	Panama Hiria
Puerto Rico (AEB)	9,104	3,916,632	430.2	San Juan
Saint Kitts eta Nevis	261	38,958	149.3	Basseterre
Santa Luzia	616	166,312	270.0	Castries
Saint-Pierre eta Mikelune (Frantzia)	242	7,012	29.0	Saint-Pierre
Saint Vincent eta Grenadinak	389	117,534	302.1	Kingstown
Trinidad eta Tobago	5,128	1,088,644	212.3	Port of Spain
Turkak eta Caicoak (EB)	430	20,556	47.8	Cockburn
AEB	9,629,091	295,734,134	30.7	Washington Hiria
Total	24,486,305	514,144,046	21.0