Gorosti

Gorosti
	Irudi gehiago
Iraute egoera
	; Arrisku txikia (IUCN 3.1)
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Plantae
Ordena	Aquifoliales
Familia	Aquifoliaceae
Generoa	Ilex
Espeziea	Ilex aquifolium; L.
Banaketa mapa
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	holly (en)

Gorostia (Ilex aquifolium) zuhaixka edo zuhaitz txiki dioikoa da (ale batzuk arrak eta beste batzuk emeak dira), 10 m-rainokoa. Gorostia Europako hegoaldean eta ekialdean, Afrikako iparraldean eta Asiako hego-mendebaldean zabaltzen da. Iberiar penintsulan ugaria da ipar-erdian eta eskasa hegoaldean.

Zuhaitz hau dioikoa da, hau da, ale eme eta arrak daude eta soilik emeek dituzte fruitu gorri karakteristikoak. Emeen gehiegizko ustiatzearen ondorioz, hala ere, gaur egun gorostia babesturiko zuhaitza da. Euskal Herriko toponimian eragin handia izan du (Gorostitza, Gorostiaga...).

Etimologia

Gorosti hitza agian garai batean hitz elkartua izan zela iradoki zuen Mitxelenak, -d(o)i atzizkia erraz antzeman zitekeela aipatu zuen^[1]. -doi/-toi/-di/-ti atzizkiak, behar bada, izenarekin bat egin zuen. Beste jatorri eta esanahia ere ba da^{[erreferentzia behar]}: GOROSTI < GOŔ ORO HOSTO ERI DAUN, Que Tiene Hoja Toda Dura Que Pincha, > GO^ ORO ^OSTU E^I REU^ > GŌRŌSTI IÎ ^IÎ = GŌRŌSTĪ

Ezaugarriak

Zuhaixka edo zuhaitz txikia izaten da; 10 m-rainokoa eta oso adarkatua. Enborraren azala leuna eta grisaxka izaten da gaztetan, ondoren arre bihurtzen da. Aldiz, adarrak tente ditu bortizki eta kolore berde distiratsua dute.

Hostoak

Hostoak, iraunkorrak eta oso koriazeoak dira, obatu eta luzanga-eliptiko bitartekoak, hortz zorrotzez hornituak dira, nahiz eta zenbaitetan ertza leuna izan. Edozein kasutan, ertza kartilaginosoa izaten da. Hosto sinple txandakatuak dira, ilegabeak. Linboa 5,5-12 x 2,5-6 cm-koa da, eliptikoa edo obatua eta mutur zorrotza du. 3-15 mm-ko pezioloa dute, ilerik gabea edo ile gutxi dituena. Hostoak berde ilunak dira gainaldetik eta oso distiratsuak. Azpialdea berriz, kolore nahiz distira aldetik motelagoa du.

Loreak

Gorostia landare dioikoa da, hau da, gorosti emeak eta arrak daude. Loreak, beraz, unisexualak dira, oso txikiak eta txuri edo arrosak. Lore aktinomorfoak dira, tetrameroak, eta galtzarbetan agertzen dira, infloreszentzia pilatuetan. Kalizak 4 sepalo ditu, 1 x 1-1,5 mm-koak, obatuak, pubeszenteak eta oinarritik lotuak. Korolak ere 4 petalo ditu, 4-5 x 2-3 mm-koak, zuriak, oblongo-obobatuak, glabroak eta oinarrian lotuak.

Androzeoa petaloekin txandakatzen diren estaminez eratuta dago eta korolaren oinarrian daude lotuta. Aldiz, lore emeek obario superoa dute, tetralokularra eta primordio seminal bakarra duena kabitateko.

Fruituak

Fruitua drupa txiki bat da, kolore gorri bizikoa eta adar edo hostoen kolore eta distirarekin kontraste nabarmena sortzen duena. Tamainaz, 9-9,6 x 6,5-7 mm-koa da, globosoa eta glabroa. Heldutasunean 7-8 mm-ko haziak ditu.

Banaketa

Gorostia eta gorostidia Xolko mendian, Biriatun

Banaketari dagokionez, ia Europa osoan zehar dago, Asiako alde gehienetan eta Afrikako Iparraldean ere bai. Euskal Herrian, hegoaldean eta Pirinioetako mendi gailurretan izan ezik, gainerakoan bananduta dago.

Ekologia

Ia baso mota guztietan aurki daiteke, lur sakon eta freskoetan. Itzala behar du eta tenperatura epelak. Lur pixka bat azidoak behar ditu (pH 4,5-7,5) eta ez da hazten asko ongarritutako lurretan.

Fenologia

Apiriletik ekainera bitartean loratzen da eta fruituak udazkenean heltzen dira, zeinak askotan hurrengo udaberrira arte zuhaitzean geratzen diren.

Erabilera

Gorostia fruitu gorriekin Ametzagaina parkean.

Bere zura oso gogorra eta astuna izaten da, tornularitzan eta zurgintzan estimatua eta erabilia, nahiz eta lantzen zaila izan. Sendabelartzat ere erabili ohi da gorostia; toniko, sudorifiko eta sukarraren kontrako modura. Dituen substantziak taninoak eta gai mikatzak dira.

Gorostia eta kultura

Gorostiaren adarrak, fruitu gorriekin batera, Eguberrietako apaingarri moduan erabiltzen dira Europako hainbat herrialdetan, besteak beste, Euskal Herrian.

Landare hau urtearen amaieraren garaiko jai eta erritualetan erabili izan da antzinatik, eta gaur egun, Eguberriko kristau jaian erabiltzen da dekoratzeko. Erromatarren erabiltzen zuten Saturnoren jaietan (Saturnalian) eta galoek ere neguko solstizioren inguruko jaietan erabiltzen zutela jakina da^[2].

Baina horretaz gain, beste urtaro batzuetan eta beste erritual batzuetara lotuta erabili izan da.^[3]

Espezieen arteko elkarrekintzak

Marasmius hudsonii eta Trochila ilicina onddoak, gorostiaren eroritako hosto hiletan hazten dira.

Erreferentziak

Edukiaren zati bat EuskalNatura.eus webgunetik hartu da, copyrightaren jabeak onartu baitu hango testu-edukiak Euskarazko Wikipedian CC BY-SA 3.0 ES Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 Espainia lizentziarekin argitaratzea, baldin eta iturria aipatzen bada (ikusi eztabaida orria).

↑ (Gaztelaniaz) Mitxelena, Koldo. ((1955) 1997). Apellidos vascos. Txertoa, 97 or. ISBN 84-7148-008-5..
↑ Kate Horowitz: "Why Is Holly a Symbol of Christmas?", Mental Floss 2017ko abenduaren 15.
↑ Rita Yolanda Cavero: Ilex aquifolium L.: Inventario Español de los Conocimientos Tradicionales relativos a la Biodiversidadhttps://dadun.unav.edu/bitstream/10171/53899/1/pdf.pdf

Kanpo estekak

(Ingelesez)ITIS 503154
(Ingelesez)GRIN 19666^{[Betiko hautsitako esteka]}
Gorostia EuskalNaturan. CC-BY-SA lizentzia

Datuak: Q192190
Multimedia: Ilex aquifolium / Q192190
Espezieak: Ilex aquifolium

[1] (Gaztelaniaz) Mitxelena, Koldo. ((1955) 1997). Apellidos vascos. Txertoa, 97 or. ISBN 84-7148-008-5..

[2] Kate Horowitz: "Why Is Holly a Symbol of Christmas?", Mental Floss 2017ko abenduaren 15.

[3] Rita Yolanda Cavero: Ilex aquifolium L.: Inventario Español de los Conocimientos Tradicionales relativos a la Biodiversidadhttps://dadun.unav.edu/bitstream/10171/53899/1/pdf.pdf

[1]

[2]

[3]