[go: up one dir, main page]
Перайсьці да зьместу

Готы

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Готы
«Біскуп Вульфіла тлумачыць готам Эвангельле», ксыляграфія 1890 году
Агульная колькасьць —
Рэгіёны пражываньня Эўропа
Мовы гоцкая
Рэлігія політэізм, хрысьціянства
Блізкія этнасы вандалы, гепіды, скіры

Го́ты (гоцк. 𐌲𐌿𐍄𐌰𐌽𐍃, Gutans, лац. Gothi, Got(h)ones, Gutones, стар.-грэц. Γότθοι) † — германскі народ II—IX стагодзьдзяў, які да VIII стагодзьдзя адыгрываў значную ролю ў гісторыі Эўропы. Гэта былі плямёны скандынаўскага паходжаньня, якія размаўлялі на гоцкай мове — мове ўсходняе групы германскае галіны індаэўрапейскае сям’і моваў, для якой біскуп Вульфіла ў IV стагодзьдзі распрацаваў гоцкую пісьмовасьць). У першыя стагодзьдзі нашай эры прарабілі шлях з Швэцыі да Чорнага мора і ракі Дунаю, дасягнуўшы самых аванпостаў Рымскае імпэрыі. У III ст. падзяляліся на вэстготаў (вэзэготаў, тэрвінгаў; тэрыторыя сучаснай Малдовы), остготаў (астраготаў, грэўтунгаў; тэрыторыя Паўночнага Прычарнамор'я на ўсход ад Днястра), малых готаў (Мэзія, сучасная Баўгарыя) і готаў-тэтраксытаў (трапэзытаў; Крым). Пазьней у выніку некалькіх міграцыяў вэстготы апынуліся ў Гішпаніі, а остготы стварылі сваю дзяржаву ў Італіі (да сярэдзіны XVI ст.)[1].

У сярэдзіне I стагодзьдзя ў нізоўі Віслы з удзелам готаў утварылася вельбарская культура, у III ст. у Паўночным Прычарнамор'і ўзялі ўдзел у стварэньні чарняхоўскай культуры. На тэрыторыі сучаснай Беларусі археолягі выявілі помнікі вельбарскай культуры Вялічкавічы, Скорбічы, Берасьцейскі курганны могільнік ды іншыя[1].

Раньняя гісторыя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Пашырэньне готаў (прыкладнае)

      — Готлянд,

      — Гёталянд (гістарычная тэрыторыя),

      — Вельбарская культура,

      — Чарняхоўская культура,

      — Рымская імпэрыя

Асноўныя артыкулы: Скандза і Оюм

Готы сфармаваліся ў Скандынавіі, у краіне, якую Ярдан заве Скандза. Хоць пытаньне пра сваяцтвае готаў з проташвэдзкім племем ётаў спрэчнае, пад Скандзай у гістарыяграфіі звычайна разумеюць поўдзень сучаснай Швэцыі і востраў Готлянд. За караля Бэрыга яны пераправіліся цераз Балтыйскае мора і занялі ў II стагодзьдзі нізоўі Віслы (Ярдан называе гэту краіну Гатыскандза).

Зь пераправы готаў у кантынэнтальную Эўропу гісторыкі пачынаюць адлік Вялікага перасяленьня народаў. Выцесьненыя готамі з тэрыторыі сучаснай Польшчы вандалы і ругі пачалі рух на поўдзень, прымушаючы мясцовае насельніцтва ссоўвацца ў бок Міжземнамор’я. Адсюль — першы націск барбараў на паўночна-ўсходнія межы Рымскай імпэрыі, які яна адчула за Маркам Аўрэліюсам.

Пяты па Бэрыгу кароль готаў Філімэр прывёў іх, паводле адной з вэрсіяў, у Прыдняпроўе, дзе на тэрыторыі цяперашняй Украіны узьнікла гоцкая дзяржава Оюм. Да гэтага Прыдняпроўе, як мяркуецца, займаў народ спалаў. У археалягічным пляне знаходжаньню готаў у Прыдняпроўі адпавядае чарняхоўская культура, з цэнтрам на сярэднім Днястры, а больш раньняму пэрыяду іх гісторыі — культура вельбарская.

Пісьмовыя крыніцы з гісторыі Оюму позьнія і ненадзейныя — «Гетыка» Ярдана і скандынаўскія сагі (у першую чаргу, «Сага пра Гервэр»), якія апавядаюць пра змаганьне готаў з гунамі. Сталіцай адзінай гоцкай дзяржавы ў скандынаўскім фальклёры лічыўся горад на Дняпры — літаральна Данпарстад. У сазе пра Гэрвэр сталічным названы «рачны дом» — Аргэймар.

Каля 230 году готы спусьціліся ў Прычарнамор’е. Калі з готамі ўпершыню сутыкнуліся рымляне, яны ўжо падзяліліся на дзьве галіны — усходнюю (остготы) і заходнюю (вэстготы). Да ліку гоцкіх плямёнаў належалі таксама скіры, таіфалы і крымскія готы, ад якіх пазьней адлучыліся готы-трапэзыты Тамані.

Гоцкія войны

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Гоцкі водца — мазаіка Вялікага палацу ў Канстантынопалі
Асноўныя артыкулы: Скіфская вайна III стагодзьдзя і Гоцкая вайна (377—382)

Остготы, вэстготы, крымскія готы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Вэстгоцкая брошка
Асноўныя артыкулы: Остготы, Вэстготы, і Крымскія готы

Пісьмовасьць

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Маўзалей Тэадорыха (520 г., Равэнна) — адзіны захаваны помнік гоцкай архітэктуры
Асноўныя артыкулы: Гоцкая пісьмовасьць і Гоцкая Біблія

Готы першымі з германскіх плямёнаў прынялі хрысьціянства (арыянства). Гоцкая Біблія — першы літаратурны помнік на германскім мове; адначасна гэта і першы перакладны германскі пісьмовы помнік. На сёньняшні дзень захаваліся толькі асобныя фрагмэнты гэтага перакладу. Разам з тым, з пункту гледжаньня філялёгіі (як літаратуразнаўства, так і параўнальна-гістарычнага мовазнаўства) ён унікальны і каштоўны. Гэты пераклад зьдзейсьніў у IV стагодзьдзя н. э. арыянскі біскуп Вульфіла.

Памяць пра готаў

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Фрагмэнт мапы С. Мюнстэра(en) (1578 г.) з подпісам «Codinia», які часам зьвязваюць з готамі[2] (разам з тым, на тэрыторыі сучаснай Украіны існаваў рэгіён Кадымія(uk))

У часы Адраджэньня готы разглядаліся гуманістамі як носьбіты барварскага пачатку, вінаватыя ў разбурэньні антычнай цывілізацыі. Да зьяўленьня тэрміну Сярэднявечча ўсё германска-барбарскае ў эўрапейскай культуры пазначалася эпітэтам «гатычны». Адсюль паходзяць тэрміны готыка і гатычны шрыфт, хоць адпаведныя зьявы да готаў беспасярэдняга дачыненьня ня маюць.

За часамі знаходжаньня готаў ва Ўсходняй Эўропе іх суседзі — славяне — перанялі з гоцкай мовы мноства словаў — «хлеб», «кацёл», «купіць», «вярблюд» і інш. (падрабязьней гл. слоўнік Фасмэра). На пераемнасьць у дачыненьні да готаў прэтэндавалі швэдзкія каралі («каралі швэдаў (свэяў), готаў і вэндаў»), нашчадкамі вэстготаў лічыла сябе гішпанская арыстакратыя.

Прапаганда з боку расейска-летувіскіх і пруска-нямецкіх аўтараў гіпотэзы пра «перакручваньне старажытных летувіскіх імёнаў» (імёнаў ліцьвінаў) з боку славянскіх, лацінскіх і нямецкіх пісараў разам з адвольнымі тлумачэньнямі гоцкіх імёнаў і асноваў зь летувіскай мовы прычынілася да выданьня ў 1929 годзе кнігі на ангельскай і летувіскай мовах з псэўданавукова «адноўленымі» арыгінальнымі («летувіскімі») формамі імёнаў готаў з дынастыі Балтаў (то бок «не перакручанымі» лацінскімі, грэцкімі і нямецкімі аўтарамі[3])

У 1650 годзе ў Каралявецкім унівэрсытэце навучаўся Hindricus Petri Littovius, Norcopensis Gothus[4].

Швэдзкі гісторык Юган Тунман(en) у сваёй працы «Дасьледаваньні старажытнай гісторыі некаторых паўночных народаў» (Бэрлін, 1772 год) зазначаў наконт паходжаньня «лецкіх народаў» (летувісаў і латышоў), што паўднёва-заходняя Русь, Літва, большая частка Прусіі і Польшчы былі пачатковым месцам пражываньня славянаў або вэнэдаў і што «леты», якія насяляюць частку гэтых краін — гэта «не асобны народ, не старажытная нацыя, а славяне, зьмяшаныя зь фінамі і готамі»[a][5].

Францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн у сваім дакладзе[6] на Першым Міжнародным кангрэсе тапанімікі і антрапанімікі ў Парыжы (1938 год) зазначыў, што «нават сёньня амаль усе літоўскія шляхецкія імёны маюць гоцкае паходжаньне»[b][7]. На падставе ўласных шматгадовых дасьледаваньнях ён прыйшоў да высновы, што многія літоўскія ўласныя імёны альбо будуюцца паводле германскіх, альбо ёсьць запазычанымі з германскіх[8]. Тое, што ліцьвіны былі «аднаго народу» з готамі і гепідамі, «на што імёны іх князёў і каралёў ясна паказваюць», адзначаў яшчэ Мацей Стрыйкоўскі ў сваёй Хроніцы польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсёй Русі. Ён падаваў усходнегерманскія імёны і імёны ліцьвінаў у іх германскіх формах (Algimunt, Germunt, Romunt, Narimunt, Dowmunt, Skirmunt), у тым ліку літоўскае імя Rodiswid і гепідзкае Rodiswida[9]. На вялікае падабенства імёнаў ліцьвінаў зь імёнамі готаў таксама зьвяртаў увагу Эварыст Андрэй Курапатніцкі(pl) ў выдадзеным у 1789 годзе гербоўніку Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага[10]. Паходжаньне ліцьвінаў ад готаў («дый ліцьвінаў, якія таксама паходзяць з племя готаў») сьцьвярджалася ў лацінамоўнай паэме «Эпас пра Сьвятога Казімера» (1604 год), напісанай навучэнцам Віленскай акадэміі Янам Крайкоўскім[11]. Пра тое, што старажытную шляхту ліцьвінаў большай часткай складалі готы, вэнэды і герулы, пісалі ў XVI стагодзьдзі гісторыкі Крыштаф Гарткнах і Лукаш Давід; пра паходжаньне ліцьвінаў ад готаў і гепідаў пісалі ў XVI стагодзьдзі Эразм Стэла і Аляксандар Гваньіні[12].

Міграцыя германамоўных готаў ад нізоўяў Віслы праз Прыпяць да Чорнага і Азоўскага мораў пацьвярджаецца археалягічнымі зьвесткамі (вельбарская культура), якія сьведчаць, што готы (або іх частка) затрымаліся на Палесьсі амаль на два стагодзьдзі (II—IV стст. н. э.). Археолягі знайшлі гоцкія магільнікі каля Берасьця, у нізоўях Гарыні таксама знайшлі сьляды гоцка-гепідзкай культуры. У готаў была ўласная назва для Палесься — Oium, што прыкладна азначае 'край вады'. Дасьледнікі зафіксавалі ў мясцовых дыялектах Цэнтральнага Палесься геаграфічны тэрмін вое, вой — 'хуткая плынь у рацэ', што ёсьць водгаласам гоцкага бытаваньня ў рэгіёне. З гоцкай мовы выводзяць гідронім Гарынь, з гоцкім (шырэй — германскім) этымонам зьвязваюць палескія тапонімы Агдэмер, Лютымер, Валавель, Гадавель, Хутамір, Адрыжын, а таксама назвы з фармантам -аха (гоцкае aha 'вада') — Утваха, Пскаваха, Лахва ды іншыя[13].

У ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад Ліды (Беларусь) знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй Рымскай імпэрыі ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на Падляшшы знаходзяць гоцкія мячы[14].

З готамі звычайна зьвязваюць летувіскае найменьне «гуды»[15]. Гісторык Вячаслаў Насевіч зьвяртае ўвагу на тое, што агульнапрызнанае сярод лінгвістаў паходжаньне назвы «гуды» ад імя готаў атрымлівае важкае падмацаваньне з боку сучаснай генэтыкі — амаль кожны шосты беларус належыць да субгаплягрупаў R1a-L1029 і R1a-Y2902, якія зьвязваюць з готамі. Гэта сьведчыць пра вельмі значную ролю готаў ва ўтварэньні той раньнеславянскай папуляцыі, якая ўрэшце замацавалася на беларускіх землях і дала ёй сваю мову[16].

Глядзіце таксама

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Заўвагі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ ням. «Die erste betrift den Ursprung der alten Preußen und übrigen Lettischen Völker. Das südwestliche Rußland, Litauen, und der größte Theil von Preußen und Polen, ist der ursprüngliche Wohnsitz der Slawe oder Wenden gewesen. Die Letten, welche jetzt ein Stück von diesen Ländern bewohnen, sind kein eigenes Volk, keine alte Nation, sondern Slawen, vermischt mit Finnen und Gothen»
  2. ^ франц. «Aujourd’hui encore, la presque totalité des noms de noblesse lituaniens sont d’origine gotique»

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ а б Мядзведзеў А. Готы // ЭГБ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 95.
  2. ^ Готы на тэрыторыі Беларусі, Гісторыя Беларусі, 9 студзеня 2020 г.
  3. ^ Rackus A. Guthones (the Goths). — Chicago, 1929. P. 36, 38, 42—215.
  4. ^ Die matrikel der Universität Königsberg i. Pr. Bd. 1: Die Immatrikulationen von 1544—1656. — Leipzig, 1910. S. 516.
  5. ^ Thunmanns M. J. Untersuchungen über die alte Geschichte einiger Nordischen Völker. — Berlin, 1772. S. V.
  6. ^ Notes de toponymie lituanienne, dans Actes et Mémoires du premier Congrès International de Toponymie et d’ Anthroponymie. — Paris, 1938. P. 221.
  7. ^ Schmittlein R. Voies et impasses de la toponymie lituanienne // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1958. P. 126.
  8. ^ Юркенас Ю. Проблема отражения так называемых «древнеевропейских» элементов в антропонимии // Kalbotyra. № 33 (2), 1981. С. 28.
  9. ^ Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa, 1846. S. 47.
  10. ^ Wiadomość o kleynocie szlacheckim oraz herbach domów szlacheckich w Koronie Polskiey i Wielkim Ziestwie Litewskim. — Warszawa, 1789. S. 30.
  11. ^ Некрашэвіч-Кароткая Ж. Беларуская лацінамоўная паэма: позні Рэнесанс і ранняе Барока. — Менск, 2011. С. 169.
  12. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 16.
  13. ^ Басик С. Н. Субстратные топонимы в структуре топонимического комплекса Белорусского Полесья // Вестник БГУ. Сер. 2. № 2, 2008. С. 76.
  14. ^ Алесь Кіркевіч, Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?, Budzma.org, 19 ліпеня 2022 г.
  15. ^ Літвіновіч А. Беларуская мова на старонках «Энцыклапедыі літоўскай мовы» // Наша слова. № 32 (975), 2010 г.
  16. ^ Вячаслаў Насевіч, Этнічнасць нашых продкаў, Пэрсанальны сайт беларускага гісторыка Вячаслава Насевіча, 2023 г.

Літаратура

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Племянныя зьвязы: Інгевоны · Істэвоны · Герміноны
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Готы&oldid=2567907»