[go: up one dir, main page]
Gaan na inhoud

Europa

Wysig skakels
in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Europa
Ligging van Europa op 'n wêreldkaart
Oppervlakte 10 180 000 km² (6de)
Bevolking 742 452 000 (2013, 3de)
Bevolkingsdigtheid 73/km²
Lande ~50 (en ~5 omstrede)
Afhanklike gebiede 6
Taalfamilies Indo-Europees
Oeraals
Turks
Baskies
Semities
Noordwes-Kaukasies
Noordoos-Kaukasies
Mongools
Tydsones UTC-1 (Ysland) tot UTC+4 (Rusland)
Grootste stede Vlag van Turkye Istanboel (transkontinentaal)
Vlag van Rusland Moskou
Vlag van Frankryk Parys
Vlag van Verenigde Koninkryk Londen
Vlag van Spanje Madrid
Vlag van Spanje Barcelona
Vlag van Rusland Sint Petersburg
Vlag van Italië Rome
Vlag van Duitsland Berlyn
Portaal Europa
Vir die vierde grootste maan van die planeet Jupiter, sien Europa (maan).

Europa (afgelei van Grieks Εὐρώπη of Eurṓpē) is 'n vasteland wat oor die westelike vyfde van die Eurasiese landmassa strek. Alhoewel dit in geografiese opsig eerder as subkontinent geklassifiseer kan word wat saam met Asië die vasteland van Eurasië vorm, word dit vanweë sy historiese en kulturele ontwikkeling meestal as selfstandige kontinent beskou. Eeue lank was Europa in kulturele en ekonomiese opsig die middelpunt van die wêreld. So het die term Europa naas sy geografiese definisie ook betrekking op kulturele, politieke, ekonomiese, regtelike en ideële aspekte.

Naam

[wysig | wysig bron]

Die naam Europa strek in sy Griekse vorm Εὐρώπη ver terug. Hier is die term Eurṓpē meestal as 'n samestelling van die Oud-Griekse εὐρύς (eurýs, "wyd") en ὄψ (óps, "sig, gesig") opgevat – dus was Eurṓpē "die (vrou) met die wye sig".

Volgens die Griekse mitologie was Europa die naam van 'n Fenisiese koningsdogter wat deur die god Zeus in die gestalte van 'n stier swemmend na die eiland Kreta ontvoer en daar deur hom verlei is. Sommige etimoloë neem aan dat hierdie naam oorspronklik aan 'n Semitiese taal ontleen en daarna vergrieks is.[1] Dit is moontlik van die Fenisiese erob "donker" of "aand" afgelei.

Geografie

[wysig | wysig bron]
'n Satellietfoto van Europa (ortografiese projeksie)

Europa word deur die Bosporus en die Dardanelle van Klein-Asië geskei en deur die Middellandse See en die Straat van Gibraltar van Afrika. In die weste word dit deur die Atlantiese Oseaan en in die noorde deur die Noordoostelike Yssee begrens. In die suide, weste en noorde strek seearms van die Atlantiese Oseaan diep in die landmassa in en maak van Europa die vasteland met die mees onreëlmatige kuslyn – die hartland word deur talle skiereilande en eilande omring.

In die ooste is daar geen presiese geografiese of geologiese grens tussen Europa en Asië nie. Die "grense van Europa" word dus as gevolg van maatskaplike konvensies bepaal, terwyl 'n geografiese definisie van Europa steeds willekeurig is. So het die Franse filosoof Bernard-Henri Lévy opgemerk dat Europa eerder 'n "gedagte" sou wees as 'n plek.

Die Sweedse offisier en aardrykskundige maar Duitse boorling Philip Johan von Strahlenberg (1676–1747) het die Oeralgebergte en -rivier as die oostelike grens van Europa gedefinieer. Tussen die Kaspiese See en die Swart See loop die grenslyn noord van die Kaukasus-gebergte.

Europa strek oor 'n oppervlakte van sowat 10,5 miljoen vierkante kilometer en is dus die tweede kleinste vasteland ná Australië. Die mees noordelike punt van die Europese vasteland lê op die skiereiland Nordkinn in Noorweë, die mees suidelike is die Punta de Tarifa in Spanje, die mees westelike die Cabo da Roca in Portugal. In noord-suidelike rigting strek die vasteland oor 'n afstand van sowat 3 800 kilometer, in oos-westelike rigting oor sowat 6 000 kilometer, vanaf die Oeralgebergte in Rusland tot by die Atlantiese kus van Portugal.

Topografie

[wysig | wysig bron]

Wes-Europa kan rofweg in drie groot landskapsvorme verdeel word: die vlaktes van die noordweste en noorde, die laer bergreekse en die relatief jong hoë bergreeks wat nog gedeeltelik vergletser is en vanuit die Pireneë-bergreeks langs die Frans-Spaanse grens oor die Alpe van Sentraal-Europa tot by die Karpate-bergreeks strek. Hieraan sluit aan: die Pireneë-, Apennyne- en Balkanskiereilande in die suide, Skandinawië, Jutland en die Britse Eilande in die noorde. Oos-Europa is 'n wydgestrekte en amper eenvormige vlakte wat van die Noordelike Yssee tot by die Swart See strek.

Waterliggame

[wysig | wysig bron]
Finland is eweneens bekend as "die Land van die Duisend Mere".[2][3]

Die meeste groot Europese riviere het dwarsdeur die jaar genoeg water om as belangrike waterweë en lewensare te dien. Baie van hulle word deur kanale met mekaar verbind. Die meeste Europese mere is in die vroeër vergletserte gebiede van Noord-Europa en aan die voet van die Alpe geleë. Die langste riviere is Wolga (3 531 km), Donau (2 858 km), Dnjepr (2 201 km) en onder meer die Ryn (1 320 km); die grootste mere sluit die Ladogameer (17 700 km²), Onegameer (9 720 km²) en Vänernmeer (5 584 km²) in.

Klimaat

[wysig | wysig bron]
Sneeu op die kerkhof van Mariazell, Oostenryk

Vanweë die nou verbinding tussen land en see en die bergreekse wat van wes na oos loop word Europa in klimatiese opsig deur die heersende westelike winde en die matigende invloed van die warm Golfstroom gekenmerk – so trek die vasteland voordeel uit baie gunstige klimaattoestande met 'n gematigde seeklimaat wat dwarsdeur die jaar reënval verseker, soms selfs jaarlikse neerslae van meer as 2 000 millimeter. Die gemiddelde jaarlikse temperatuur in Bordeaux, Suidwes-Frankryk beloop byvoorbeeld 12,8 °C, terwyl Halifax in die Kanadese provinsie Nova Scotia met slegs 6,3 °C merkbaar koeler is – ofskoon dit op dieselfde breedtegraad lê.

Hierdie seeklimaat gaan eers ver in die ooste en suidooste in 'n kontinentale klimaat met groter seisoenale temperatuurskommelinge en somerreën met soms minder as 500 millimeter per jaar oor. Net die gebied suid van die Alpe-bergreeks strek tot in die subtropiese sone met droë somers en winterreën, die sogenaamde Mediterreense klimaat. Die uiterste noorde van Europa het 'n Arktiese klimaat.

Demografie

[wysig | wysig bron]
Verspreiding van tale in Europa
Bevolkingsgroei in en rondom Europa in 2010[4]

In 2017 is die bevolking van Europa deur die Verenigde Nasies rondom 742 miljoen geskat,[5] wat effens meer as een negende van die wêreldbevolking is. Hierdie getal sluit Siberië (ongeveer 38 miljoen mense) in, maar die Europese Turkye (ongeveer 12 miljoen) is uitgesluit.

In die 20ste eeu het Europa byna 'n kwart van die wêreldbevolking gehad.[6] Die bevolking van Europa het in die afgelope eeu gegroei, maar in ander wêrelddele (veral Afrika en Asië) het die bevolking vinniger gegroei.[7] Onder die vastelande het Europa 'n relatiewe hoë bevolkingsdigtheid, tweede net na Asië. Die grootste deel van Europa is in 'n modus van sub-vervangingsvrugbaarheid, wat beteken dat elke nuwe (gebore) generasie minder bevolk word as die ouer.

Volgens taal en historiese ontwikkeling word 95 persent van die bewoners by die Indo-Europese volksgroepe gereken (waarvan 'n derde Germane en Kelte, 'n derde Slawiërs, 'n kwart Romane en kleiner groepe van Grieke, Albanese en Balte), vyf persent is Fins-Oegriese volke.

Ná die laaste kouetydperk het talle volksgroepe hulle in Europa gevestig en oor die eeue met mekaar vermeng. Die Christelike beskawing (met Rooms-Katolieke, Protestante en Ortodokse) vorm die basis vir die oorgrote meerderheid van Europese kulture.

Europa is 'n dig bevolkte en verstedelikte vasteland. Sy nywerheidsgebiede word deur 'n baie hoë bevolkingsdigtheid van tussen 250 en meer as 1 000 inwoners per km² gekenmerk, veral dele van die Verenigde Koninkryk, Noord-Frankryk en Duitsland, Nederland, Noord-België, Noord-Italië, Opper-Silesië in Suidwes-Pole en dele van Oekraïne. Daarenteen is die bergstreke, Noord- en Oos-Europa met soms minder as 10 inwoners per km² yl bevolk. Die digbevolkste land in Europa (en in die wêreld) is die mikrostaat Monaco.

Politiek

[wysig | wysig bron]

Die politieke kaart van Europa is aansienlik afgelei van die herorganisasie van Europa na die Napoleontiese Oorloë in 1815. Die heersende vorm van regering in Europa is parlementêre demokrasie, in die meeste gevalle in die vorm van 'n republiek. In 1815 was die heersende vorm van regering nog steeds die monargie. Europa se oorblywende elf monargieë (behalwe die mikrostaat van Vatikaanstad) is grondwetlike monargieë.

Europese integrasie is die proses van politieke, wettige, ekonomiese (en in sommige gevalle sosiale en kulturele) integrasie van Europese lande, aangesien dit voortgesit word deur die magte wat die Raad van Europa geborg het sedert die einde van die Tweede Wêreldoorlog.

Die Europese Unie is, sedert sy stigting in 1993, die fokus van ekonomiese integrasie op die kontinent. Meer onlangs is die Eurasiese Ekonomiese Unie tot stand gebring as 'n eweknie wat uit voormalige Sowjetstate bestaan.

27 Europese lande is lede van die politiek-ekonomiese Europese Unie, 26 van die grensvrye Schengen-gebied en 19 van die monetêre unie Eurosone. Onder die kleiner Europese organisasies is die Nordiese Raad, Benelux, die Baltiese Vergadering en die Visegrád-groep.

Ekonomie

[wysig | wysig bron]
Steenkoolaangedrewe stoomenjins het die nywerheidsomwenteling in Engeland en ander dele van Europa aangedryf

In die 19de eeu het Europa danksy die nywerheidsomwenteling, wat sy aanvang in Engeland geneem en later oor die hele vasteland uitgebrei het, die leidende rol in die wêreldekonomie gespeel. Ná die Tweede Wêreldoorlog het Europa se ekonomiese struktuur as gevolg van die vasteland se verdeling in markekonomieë (in Wes-Europa) en sosialistiese plan-ekonomieë (in Oos-Europa) ingrypend verander. Hierdie verdeling is eers met die politieke omwenteling van 1989/90 geleidelik oorkom.

'n Verskeidenheid instellings en organisasies, soos die Europese Vryehandelsone EFTA en die Europese Ekonomiese Gemeenskap EEG (die huidige Europese Unie) bygedra tot Europa se vinnige ekonomiese groei wat in baie dele van die kontinent tot in die 1970's en 1980's voortgeduur het. Kenmerkend vir Europa se ekonomie is die sterk handelsbande met ander wêrelddele.

Die Europese landbousektor is grotendeels gemeganiseer en produseer groot oorskotte. Belangrike agrariese produkte van Europa sluit graan, aartappels, suikerbeet en voerplante asook bees-, vark- en skaapvleis. Italië en Frankryk is ook op wêreldvlak die beduidendste wynprodusente.

Europa het 'n wye verskeidenheid natuurlike hulpbronne, alhoewel die ontginning tans stagneer of afneem. So word weens die sterk vraag na ru-olie en aardgas minder steenkool ontgin. Daar is belangrike voorkomste van bruinkool, ystererts, kalisoute en metale. Groter olievelde word in die Noordsee, in Rusland en Roemenië aangetref, terwyl aardgas veral in 'n aantal Wes-Europese lande ontgin word.

Europa is die tweede grootste nywerheidsmag ter wêreld ná Noord-Amerika. Sy nywerhede het aanvanklik veral in gebiede met beduidende natuurlike hulpbronne ontwikkel – hierdie streke is tot vandag die mees digbevolkte dele van die vasteland. Ander belangrike industriële sentrums het in seehawens, groot handelstede en ander nedersettings langs handelsroetes ontwikkel. Hier word onder meer verwerkende nywerhede, tekstiel- en metaalfabrieke, masjienbou, elektriese-, papier- en voedselnywerhede asook drukkerye aangetref. Die vervaardiging van plastiek en elektroniese goedere toon sterk groei.

Ru-olie, aardgas en kernkrag voorsien in die stygende vraag na energie. Hernubare energiebronne soos wind- en sonkrag speel 'n steeds belangriker rol, terwyl waterkrag veral in die Alpelande, in Skandinawië, in Oekraïne en Rusland aangewend word.

Rasionalisering en die verskuiwing van werksgeleenthede na ekonomieë met laer kostestrukture het in dele van Europa tot grootskaalse deïndustrialisasie en die groei van tersiêre bedrywe gelei wat produksie-georiënteer (navorsing, besigheidsadvies, advertensiebedryf en ander) of verbruikers-georiënteer (opleiding, vryetydsaktiwiteite en vermaak) kan wees.

Met die Verdrag van Maastricht het in 1999 aanvanklik twaalf lidstate van die Europese Unie saamgesluit om 'n monetêre unie te vorm. Vanaf 1 Januarie 2002 is Euro-banknote en -muntstukke ingevoer. Die Europese geldeenheid is tans die wettige betaalmiddel in 16 EU-lidlande en ses ander Europese state.

Lande van Europa

[wysig | wysig bron]
Hoofartikel: Lys van Europese lande.
Die lande van Europa met vlae
Politiese kaart van Europa
Die Verenigde Nasies se indeling van Europa in substreke:[8]
██ Noord-Europa ██ Wes-Europa ██ Oos-Europa ██ Asiatiese gedeelte van Rusland ██ Suid-Europa ██ Lande van Wes-Asië met gedeeltelike gebied in Suid-Europa: Turkye ██ Asiatiese gedeeltes van hierdie lande ██ Lande van Wes-Asië met gedeeltelike gebied in Oos-Europa: Georgië en Azerbeidjan ██ Asiatiese gedeeltes van hierdie lande ██ Lande van Sentraal-Asië met gedeeltelike gebied in Oos-Europa: Kasakstan ██ Asiatiese gedeeltes van hierdie lande
Die Central Intelligence Agency se The World Factbook-indeling van Europa in substreke:
██ Noord-Europa ██ Wes-Europa ██ Sentraal-Europa ██ Suid-Europa ██ Suidoos-Europa ██ Suidwes-Europa ██ Oos-Europa
Indeling van Europa in substreke volgens kulturele kriteria
Naam van streek en gebied, met vlag [9] Oppervlak
(km²) 		Bevolking[10] Jaar Bevolkingsdigtheid
(per km²) 		Hoofstad
Noord-Europa
Vlag van Åland Åland (Finland) 1 580 28 666 2013 18 Mariehamn
Vlag van Denemarke Denemarke 42 923 5 707 251 2016 133 Kopenhagen
Vlag van Estland Estland 45 339 1 311 759 2016 28 Tallinn
Flag of the Faroe Islands Faroëreilande (Denemarke) 1 399 49 709 2013 36 Tórshavn
Vlag van Finland Finland 338 424 5 486 125 2015 18 Helsinki
Vlag van Letland Letland 64 589 1 973 700 2014 34 Riga
Vlag van Litaue Litaue 65 300 2 884 840 2016 45 Vilnius
Vlag van Noorweë Noorweë 385 178 5 214 900 2016 16 Oslo
Vlag van Swede Swede 450 295 9 851 017 2015 22 Stockholm
Vlag van Ysland Ysland 102 775 329 100 2015 3 Reykjavik
Oos-Europa
Vlag van Armenië Armenië 29 743 3 018 854 2011 102 Jerewan
Vlag van Azerbeidjan Azerbeidjan 86 600 9 624 900 2015 106 Bakoe
Vlag van Georgië Georgië 69 420 3 729 500 2015 54 Tbilisi
Vlag van Kasakstan Kasakstan 2 724 900 17 563 300 2015 6 Astana
Vlag van Roemenië Roemenië 238 391 20 121 641 2011 84,4 Boekarest
Vlag van Moldowa Moldowa 33 846 2 913 281 2014 105 Chişinău
Vlag van Oekraïne Oekraïne 603 500 44 429 471 2015 74 Kiëf
Vlag van Rusland Rusland 17 098 242 144 192 450 2015 8 Moskou
Vlag van Belarus Belarus 207 595 9 498 700 2016 46 Minsk
Sentraal-Europa
Vlag van Duitsland Duitsland 357 168 81 459 000 2015 227 Berlyn
Vlag van Hongarye Hongarye 93 030 9 855 571 2015 107 Boedapest
Vlag van Liechtenstein Liechtenstein 160 37 340 2014 227 Vaduz
Vlag van Oostenryk Oostenryk 83 879 8 662 588 2015 101 Wene
Vlag van Pole Pole 312 679 38 483 957 2014 123 Warskou
Vlag van Slowakye Slowakye 49 035 5 415 949 2013 111 Bratislava
Vlag van Slowenië Slowenië 20 273 2 063 077 2015 102 Ljubljana
Vlag van Switserland Switserland 41 285 8 211 700 2014 198 Bern (de facto)
Flag of the Czech Republic Tsjeggië 78 866 10 541 466 2015 134 Praag
Suid-Europa
Vlag van Albanië Albanië 28 748 2 821 977 2010 111 Tirana
Vlag van Andorra Andorra 468 84 082 2010 180 Andorra la Vella
Vlag van Bosnië en Herzegowina Bosnië en Herzegowina 51 129 4 613 414 2010 90 Sarajevo
Vlag van Bulgarye Bulgarye 110 994 7 364 570 2010 77 Sofia
Vlag van Gibraltar Gibraltar (Verenigde Koninkryk) 6,8 29 431 2010 4 328 Gibraltar
Vlag van Griekeland Griekeland 131 990 11 295 002 2010 85 Athene
Vlag van Italië Italië 301 338 60 418 711 2010 201 Rome
Flag of Kosovo Kosovo 10 908 1 859 203 2010 170 Pristina
Vlag van Kroasië Kroasië 56 594 4 489 409 2010 81 Zagreb
Flag of the Republic of Macedonia Noord-Masedonië 25 713 2 114 550 2010 82 Skopje
Vlag van Malta Malta 316 412 966 2010 1 307 Valletta
Vlag van Montenegro Montenegro 13 812 672 181 2010 50 Podgorica
Vlag van Portugal Portugal 92 090 11 317 192 2010 114 Lissabon
Vlag van San Marino San Marino 61 31 716 2010 501 San Marino
Vlag van Serwië Serwië 77 474 7 120 666 2010 102 Belgrado
Vlag van Spanje Spanje 504 030 46 030 109 2010 93 Madrid
Vlag van Turkye Turkye 783 562 78 741 053 2010 102 Ankara
Flag of the Vatican City Vatikaanstad 0,44 826 2010 1 877 Vatikaanstad
Wes-Europa
Vlag van België België 30 528 11 190 845 2015 364 Brussel
Vlag van Eiland Man Man (eiland) 572 84 497 2011 148 Douglas
Vlag van Frankryk Frankryk 643 801 66 644 000 2016 116 Parys
Vlag van Guernsey Guernsey 78 65 849 2014 844 Saint Peter Port
Flag of Ireland Ierland 70 273 4 635 400 2015 65 Dublin
Vlag van Jersey Jersey 118 99 500 2014 819 Saint Helier
Vlag van Luxemburg Luxemburg 2 586 562 958 2015 194 Luxemburg-stad
Vlag van Nederland Nederland 41 543 16 971 452 2015 18 Amsterdam
Vlag van Verenigde Koninkryk Verenigde Koninkryk 242 495 64 716 000 2015 256 Londen
Europa Totaal 10 180 000 742 452 000 2013 213

Sien ook

[wysig | wysig bron]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ www.etymonline.com: Europa
  2. ↑ Li, Leslie (16 April 1989). "A Land of a Thousand Lakes". The New York Times (in Engels). Besoek op 29 Desember 2021.
  3. ↑ Statistieke van Finland
  4. ↑ CIA.gov Geargiveer 27 Mei 2016 op Wayback Machine CIA population growth rankings, CIA World Factbook
  5. ↑ https://population.un.org/wpp/
  6. ↑ Groei van Wêreldbevolking, 1950–2050. Population Reference Bureau. Geargiveer 22 Julie 2013 op Wayback Machine
  7. ↑ "World Population Prospects: The 2006 Revision Population Database". UN — Department of Economic and Social Affairs. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Januarie 2010. Besoek op 10 Junie 2008.
  8. ↑ "Standard Country or Area Codes for Statistical Use" (in Engels). Millenniumindicators.un.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 April 2020. Besoek op 25 Augustus 2012.
  9. ↑ Europese Kontinent/Kaart van Europa
  10. ↑ (en) USCensusBureau:Countries and Areas Ranked by Population: 2009 Geargiveer 13 Oktober 2013 op Wayback Machine

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]


Kontinente van die wêreld

Afrika-Eurasië
Amerikas
Eurasië
Oseanië

Afrika
Antarktika
Asië
Australië
Europa
Noord-Amerika
Suid-Amerika
Geologiese superkontinente : Gondwana · Laurasië · Pangaea · Rodinia · Ur · Vaalbara
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Europa&oldid=2709885"