Vapur Ulaşımı

Karadeniz’de Yabancı Vapur Kumpanyaları ve Göç

19. Yüzyılda Karadeniz ve havzasında yaşanan siyasi ve askeri olaylar bu denizi bir mülteci ve göçmen denizine dönüştürdü. Bu hareketlilikteki en büyük payı yabancı vapur şirketleri aldı. Yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren Karadeniz sularında faaliyet göstermeye başlayan yabancı vapur kumpanyaları, toplumsal hareketlilikte en mühim kolaylaştırıcı unsur oldu. Yolcularının kamaralarda taşınabilmesine yönelik inşa edilen buharlı gemiler zamanla değişime uğradı. Artan göçler ve yolcu trafiği ihtiyacını karşılamak ve daha fazla gelir elde edebilmek için azami oranda güverte yolcusu taşınacak surette yeniden dizayn edildiler.
Mülteci ve göçmen taşıma rekabetinden daha fazla pay alabilmek amacıyla yabancı vapur acenteleri, göç komisyonu, simsarlar ve komisyoncular aralarında çıkar ilişkileri ağları tesis ettiler. Liman kentlerinden vapurlara binen bir mülteciyi göç yolunda, deniz tutması,
hastalıklar, karantinalar, açlık ve sefalete duçar olmak gibi meşakkatli bir süreç beklemekteydi. Kimi vapurlar mültecilerle beraber gemi hangarlarında küçük ve büyük baş hayvanlar taşıdılar. Çalışmada bu bağlamda yabancı vapur kumpanyalarının bir araç olarak göç üzerindeki etkileri ele alınacaktır.

Bu araştırma buharlı şirketleri üzerine tarihsel bir çalışma yapılırken dikkat edilmesi gereken temel hususlar üzerinde durulacaktır. Osmanlı deniz nakliyatında büyük yer işgal eden buharlı şirketleri konusunda araştırma yapılırken bu alana ait özel bir metodoloji kullanılmalıdır. Osmanlı Tarihi araştırmalarında kullanılacak temel kaynaklar yanında ne gibi kaynaklar kullanılması gerektiği, kaynakların hangi sırayla değerlendirileceği gibi materyal sorunları tartışılacaktır. Yabancı buharlı kumpanyalarının Osmanlı Devleti’yle çeşitli düzlemlerde münasebetleri bulunması dolayısıyla elde edilecek verileri sağlıklı bir şekilde analiz edebilmek için başvurulacak farklı alanlar konusunda bilgi verilecektir.

Avrupa’da XIX. Yüzyılda yaşanan Sanayi İnkılâbı sonrasında kapitalizm-devlet- bürokrasi ve toplum ilişkisinin kamusal alan işleyişinde disiplinli çalışma ve meslek ahlakı, siyasi ve sosyal hayatın vazgeçilmez bir unsuru olarak, derinden nüfuz etmeye başladı. Geleneksel devletçi zihniyet, yerini zamanla şirketvari ve işletmeci zihniyete bıraktığından,
bürokraside de akıl, nitelik ve meslek ahlakına daha fazla önem verildi.
Bürokratın devletin/şirketin kendisine sağladığı sıfatı kendi çıkarına kullanması devletin/şirketin zarara maruz kalmasıyla eş değer şekilde tanımlanmıştır. Bu anlayış, Batı merkezli mikro-makro ölçekli işletmeler ve müstahdemlerince de vazgeçilmez ölçütler olarak benimsendi.
Bu yüzyılda Osmanlı Devleti’nin bütün müesseseleri liberal ekonomiye dâhil olmaya başladı. Yabancı sermayenin bilhassa Osmanlı liman kentleri merkezli yatırımlarda bulunması ve buralara yerleşmesi, kapital meslek/bürokrasi anlayışının klasik Osmanlı gündelik siyasi ve sosyal hayatına sirayet etmesine neden oldu. Gelenek ve modernlik ikilemiyle süregelen geçiş dönenimde asker-sivil bürokratın bir kısmı kimi zaman patrimonyal yönetim mekanizmasını, kimi zaman da denetimsiz kapitalizmi pragmatist/fırsatçı bir yaklaşımla mesleki ve gündelik hayatlarına uyarlayabildiler. Kendi coğrafyaları dışında faaliyet gösteren Avrupalı şirketler/kumpanyalar, gördükleri bu farklı anlayış karşısında, sanki her şey Batıda oluşmuş öteki bunun dışında kalmış gibi disiplinli iş ve meslek hayatını öğretici ve terbiye edici bir yaklaşımla
misyonlarını ifa edebilmekteydiler. Öncelikle farklı kültürlere saygıyla başlayan bu süreç zamanla ötekileştirme ve çatışmaya dönüştü, nihayetinde ise Avrupai yaşam şekli tüm kurumlarıyla çevre ülke ve toplumları değişim ve dönüşüme zorladı.