Mutezile

Peygamberler Allah’tan aldıkları emir ve yasakları insanlara iletmekle görevli elçilerdir. Tarih boyunca söz konusu peygamberlere iman edenler olduğu gibi etmeyenler de vardır. Nübüvveti reddeden düşünce kendini bazen bir akım şeklinde gösterirken bazen de kişi bazlı olarak ortaya çıkmıştır. Örneğin Hint kökenli olduğu bilinen “Berâhime” ile kökeni hakkında farklı rivayetler bulunan “Sümeniyye” akımı buna örnek verilebilir. Yine günümüzde “Deizm” adıyla ortaya çıkan düşünce akımının da bu amaca hizmet ettiği söylenebilir. Öte yandan Ebû Îsâ el-Verrâk (ö. 247/861), İbnü’r-Râvendî (ö. 301/913) ve Ebûbekir er-Râzî (313/925) gibi şahsiyetlerin nübüvvete ve Hz. Peygamber’in nübüvvetine itirazda bulunduğu bilinmektedir. İbnü’r-Râvendî başlarda bir Mu’tezile âlimi olmasına karşın sonraları bu düşünceden ayrılarak mülhidce fikirler ortaya koymuştur. O, nübüvvetin yanı sıra Hz. Peygamber’in nübüvvetini iptal etme yoluna gitmiştir. İbnü’r-Râvendî bunu yaparken bazen Hz. Peygamber’in mucizelerini öne çıkarmış, bazen de Kur’an-ı Kerim’in belâgatinde birtakım noksanlık ve çelişkilerin olduğunu iddia etmiştir. İbnü’r-Râvendî’ye göre Kur’an’da birçok çelişkili bilgi söz konusudur. Ona göre yapılan gereksiz tekrarlar, bazı yerlerde sözün gereksiz uzatılması ve Arapça kökenli olmayan kelimelerin bulunması, Kur’an’ın mucize bir kitap olmadığını ve evrensel olarak nitelenemeyeceğini göstermektedir. Mu’tezile âlimlerinden Kâdî Abdulcabbâr (ö. 415/1025), bu itirazları büyük bir itina ile ele alarak analiz etmiş ve cevaplamıştır. Kelâm kaynaklarında buna benzer tartışmaların sayısı oldukça fazladır. Örneğin İmam Mâtürîdî’nin Kitâbü’t-Tevhîd’i ve Bâkillânî’nin Kitâbü’t-Temhîd’inde bu tarz polemikler söz konusudur. Bu çalışmada da Kâdî Abdulcabbâr’ın el-Muğnî’sinin XVI. cildinde geçen tartışma ele alınacaktır. Söz konusu tartışmada Kâdî Abdulcabbâr öncelikle İbnü’r-Râvendî’nin Kur’an’a yönelik itirazını belirtmiş, sonrasında da bu itirazı uygun şekilde bertaraf etmiştir. Burada dikkat çeken en önemli nokta, İbnü’r-Râvendî’nin söz konusu eleştirileri yaparken Arap dili özelliklerini, Kur’an’ın kendi içinde bir bütünlük arz ettiğini ve bir amacı olduğunu görmezden gelmesidir. O bu nedenle eleştirileri sunarken, ayetleri kendi bağlamlarından koparmış, öncesini ve sonrasını dikkate almamış, dolayısıyla mesajı doğru bir şekilde anlamamış veya anlamak işine gelmemiştir. Kâdî Abdulcabbâr ise eleştiri alan ayetleri, bağlamları ile ilişkilendirerek, gerçek manayı ortaya koymak suretiyle ikna edici tarzda cevaplar vermiştir.

Öz 1849'da Paris'e giden Şinasi, orada kaldığı süre boyunca pozitivizmin egemen olduğu bir düşünce dünyasının içindeydi. Şinasi bu yıllarda etkisinde kaldığı pozitivizmi 19. yüzyıl Osmanlı toplumuna olduğu gibi kabul ettirmenin güçlüklerini doğru ön görmüş ve teoloji ve metafizikle hesaplaşan Batılı pozitivizmin yerine İslam düşüncesinde öteden beri var olan ve sonraları yerini başka ekollere bırakarak tarih sahnesinden çekilen Mutezile gibi İslam içi akılcı ekollerden ilham alan bir akılcılığı savunmuştur. Şinasi'nin Medeniyet, hukuk, adalet, hürriyet kavramlarına getirdiği yorumlar Osmanlı düşüncesinde Aydınlanmacı bir atılımı temsil eder. Bütün bunlar göz önüne alındığında Şinasi'nin edebiyatımızda akılcılık geleneğinin kurucusu ve edebiyatımız ve kültür hayatımızdaki sözcüsü olduğu söylenebilir. Aydınlanma ve değerlerinin de Batılı değerlere dayanan kanun ve düzen fikrinin de Osmanlı'ya taşınması sancılı ve çelişkili bir süreçti; çünkü bu değerleri üreten tarihsel gelişmeler ve toplumsal yapı bizdekinden çok farklıydı. Şinasi doğrudan doğruya bu üretimi taklit etmektense bir senteze gitmek ister ve bu değerleri yadırgatıcı olmaması ve kabul görebilmesi için kendi geleneğimizdeki köklere bağlamaya çalışır. Bu noktada akılcılık ile İslam inancını uzlaştırmak için İslam'daki akılcılık geleneğine başvurur. Bu makalede İslam içi akılcı ekollerden Mutezile ve Maturidilik, Şinasi'nin şiirlerinde de ele alınan akıl, kader, adalet gibi temel problemlere yaklaşımları açısından tanıtılmıştır. Ardından Şinasi'nin Münteheât-ı Eş'arım adlı eserinde yer alan şiirler incelenmiş, İslam'daki akıl kavrayışının öne çıktığı bölümler ele alınmış ve bu geleneğin Şinasi'nin şiirlerindeki izleri tespit edilmiştir. • Abstract Şinasi, who went to Paris in 1849, was in a philosophical world where positivism prevailed during his stay there. As he predicted correctly the difficulties of making Ottoman society accept Western positivism as it is, he defended a type of rationalism inspired by Islamic rationalist schools such as Mu'tazila instead of the Western positivism which radically challenged theology and metaphysics. Şinasi's interpretation of the concepts of civilization, law, justice and liberty represent an Enlightenment breakthrough in Ottoman thought. In the light of all this, Şinasi can be seen as the founder of rationalist tradition in Turkish literature as well as the spokesman of it in Turkish literature and cultural world. The transfer of values of Enlightenment and the idea of law and order based on Western values to the Ottomans was a problematic and contradictory process; because the

Bu çalışma, Gazzâlî öncesi kelâm anlayışında örtük şekilde de olsa Aristocu yöntemle hakikat, tanım ve kavram anlayışının olmadığını temellendirme amacıyla kaleme alınmıştır. Çalışma, temellendirmenin amacına yönelik olarak Eş‘arî kelâm düşüncesinin değişim ve dönüşü- münde azımsanmayacak derecede etkisi olan, aynı zamanda Gazzâlî gibi bir sîmânın hocalığını yapan İmâmü’l-Haremeyn Cüveynî’yi merkeze alır.
Cüveynî, ilk dönemlerinde Bâkıllânî’nin etkisinde kalarak kelâm atomculuğunun tümel modeli şeklinde tâbir ettiğimiz hâller teorisini benimser. Bu teori baz alınarak dilin ötesinde zâtlar için ortak hakikatların sâbit olduğu ve bu sayede hakikî tanımların geçerlilik kazandığı savunulur. Ancak ortak haki- katler mesâbesindeki hâller, Aristocu anlayıştaki tümeller gibi bir işleve sahip olmakla beraber dönemin kelâm anlayışının üzerine inşâ edildiği zât-sıfat ayrımından ötürü beş tümel gibi bir yapıya evrilmemiştir. Hâller teorisi üzerinden kavram gerçekçiliğine yaklaşan kelâmcılar, önerme merkezli düşün- me biçiminden kavram merkezli bir düşünme biçimine geçiş sağlamamıştır. Bu bakımdan onların önermeleri konu olarak tikellerden, yüklem olarak da kelâm atomculuğunun tümelle-ri olan hâllerden oluşur. Bu önermelerin konusu zât-sıfat ayrımından ötürü kaçınılmaz şekilde tikellerden oluştuğu için hâllerin içlemleri de (mefhûm) ortaya çıkmamıştır.

This work was written with the purpose of substantiating that, even implicitly, the pre-Ghazali theological understanding lacks truth, definition, and conceptual comprehension through an Aristotelian method. The study centers around Imam al-Haramayn Juwayni, who significantly influenced the transformation and evolution of Ash’ari theological thought and also served as a mentor to prominent figures like Ghazali.

During his early years, Juwayni embraced the theory of “states” (ahwāl) as a comprehensive model for theological atomism, influenced by Bakillani. Based on this theory, it is argued that beyond language, there exist fixed shared truths for entities, allowing genuine definitions to hold validity. However, these states, which occupy a position akin to common universals in Aristotelian thought, do not evolve into a structure resembling the five universals due to the fundamental distinction between essence and attribute upon which the theological understanding of the time was built. While theologians approaching conceptual realism through the theory of states did not transition from a proposition-centric mode of thinking to a concept-centric one, their propositions consist of subjects (particulars) and predicates (ahwāl), which are the universals of theological atomism. Since the subject-predicate distinction inevitably relies on subjects, the internal operations of states (mefhûm) remain unexplored.

Öz: Bu makale, Mu'tezile ve Eş'âriye fırkalarının kendi ilk kaynakları üzerine yapılan genel bir incelemedir. Kelam ilminin usulüne göre, ilmi bir konu hakkında araştırma yaparken tek bir kaynaktan veya fırkanın/ mezhebin düşüncesinden beslenmek doğru ve mümkün değildir. Dolayısıyla makalede adı geçen her fırkanın kurucusu ile birlikte fırkaya etkisi olan ilk

. Mu‘tezile kelâm bilgini Zemahşerî, dil, belagat, tefsir ve kelâm alanında çeşitli eserler kaleme alarak bu alanda kendisinden söz ettiren bir isimdir. Tefsir alanında kaleme aldığı el-Keşşâf isimli eseriyle kendisinden sonraki müfessirler üzerinde büyük bir tesir bırakan Zemahşerî’nin kelâm ilmi ile alakalı görüşlerini ise el-Minhâc adlı eserinden öğrenmek mümkündür. Onun kelâmcı kimliğini ve mensubu olduğu Mu‘tezilî ekolübu iki eser üzerinden okumak önemlidir.
Zemahşerî’nin Mu‘tezile’ye mensubiyeti ile ilgili bazı tartışmalar da mevcuttur. Bu açıdan onun i‘tizâlî görüşlerinden dolayı tövbe ettiği iddialarının vüzuha kavuşturulması İslâm düşüncesi açısından önem arz etmektedir. Ayrıca Zemahşerî’nin Mu‘tezile’nin bakiyesi birkaç isimden biri olması dolayısıyla onun düşünce dünyasının arka planını aralamaya çalışmak aynı zamanda Mu‘tezilî düşüncenin son kertedeki durumunun tespitine katkı sağlayacaktır.
Bilindiği üzere Mu‘tezile hakkında sünnî düşüncenin sahip olduğu bilgilerin pek çoğu yine sünnî makâlât müelliflerinin eserlerine dayanmaktadır. Bu nedenle sık sık dile getirilen husus bir mezhebi/toplumu tanımanın en sağlıklı yolunun onları kendi kaynaklarından okumak olduğu gerçeğidir. Yapılan bu çalışmanın da söz konusu amaca hizmet edeceği muhakkaktır. Nitekim Mu‘tezile hakkında genelleme yoluyla isnad edilen bir kısım iddiaların şâz görüşler üzerinden yapılan nitelendirmeler olduğunu söylemek mümkündür. Bu vesileyle Mu‘tezilî bir müellif olan Zemahşerî’nin hem tefsirine hem de kelâma dair yazdığı el-Minhâc adlı eserine dayanılarak, Mu‘tezile’nin bizzat kendi eserlerinden tanınmasına katkı sunulması amaçlanmaktadır.

Doktora Tezi / Doctoral Thesis

Bu çalışma, kelam düşüncesinde yer verilen bilimsel bilgi ve kelamın bilim ile kurduğu ilişkiyi ele almaktadır. Kelamcılar, kelamın teşekkülü ile birlikte bilim tarihi açısından bilim olarak kabul edilen alanlarla ilişki kurmuş, kelam eserlerinde bu bilgi türüne benimseme ya da eleştiri bağlamında yer vermiştir. Allah’ın görülmesinin imkanının tartışıldığı rü’yetullah meselesi, görme duyumunun teorik açıklamasını içermesi bağlamında kelamcıların bilimin araştırma alanına giren görme konusundaki yaklaşımları üzerinden kelam-bilim ilişkisini incelemeye müsait bir konudur.

Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde rü’yetullah konusu, problemin tarihsel sürecinden başlamak üzere, erken dönem Mu‘tezile Eş‘arîyye ve Mâtürîdîyye kelamındaki tartışmalar çerçevesinde ortaya konulmuştur. Bu çerçevede Allah’ın görülemeyeceği ve görülebileceği iddialarının akli ve nakli delilleri ele alınmış, zaman ve mekan açısından Allah’ın görülmesinin tartışıldığı bağlamlar ayrıca incelenmiştir. İkinci bölümde rü’yetullah tartışmaları sebebiyle kelam içerisinde yer alan bilim olarak görme duyumunun teorisi tespit edilmiştir. Bu çerçevede kelamcıların görmenin gerçekleşebilmesi için gerekli olan şartlar, görme süreci, görmenin gerçekleşme biçimi, görmeyi engelleyen problemler ve nelerin görülebileceği konularındaki yaklaşımları incelenmiştir. Kelamcıların bilimsel bilgi ile kurduğu ilişki ise, görme olgusu çerçevesinde teolojinin bilimsel açıklamayı belirlemesi ve bilimsel açıklamanın teolojiyi belirlemesinin örnekleri üzerinden açıklanmıştır. Son olarak kelamcıların görme konusundaki temel iddialarının güncel bilim açısından değerlendirmesi yapılmıştır.

----------

In this doctoral thesis, the scientific knowledge in Islamic theology (Kalām) and the relationship between theology and science has been studied. Islamic theologians (Mutakallimūn), with the formation of Kalām, established relations with the fields categorized as science in terms of the history of science, and included parts of this knowledge in their books. Vision of God (Ruʿyat Allāh) issue is a suitable subject for examining the Kalām-science relationship because of Mutakallimūn’s investigation of the theoretical explanation of the sense of sight within the subject.

This study consists of two chapters. In the first chapter, the subject of Ruʿyat Allāh is portrayed within the framework of the discussions in the early Muʿtazilah, Ashʿariya and and Māturīdīyah Kalām, starting with the history of the problem. The proofs of Mutakallimūn about whether Ruʿyat Allāh is possible or not are discussed and various aspects of the issue in terms of time and place are also scrutinized. In the second chapter, Mutakallimūn’s theory of vision, which is the science within Kalām due to the problem of Ruʿyat Allāh, is unveiled. In this context, assumptions of Mutakallimūn about the conditions necessary for seeing, the mechanism of seeing, the problems that prevent seeing and what can be seen are examined. The relationship between Kalām and scientific knowledge is explained through examples of theology's determination of scientific explanation and the scientific explanation's determination of theology within the framework of sight. Lastly, principal claims of the Mutakallimūn about vision are evaluated in terms of contemporary science.

FÂIDELI BILGILER
Ö N S Ö Z
Besmeleyle baslıyalım kitâba,
Allah adı, en iyi bir sıgnakdır.
Ni’metleri sıgmaz ölçü, hisâba,
Çok acıyan, afvı seven bir rabdır!
Allahü teâlâ, dünyâda bütün insanlara acıyarak, fâideli seyleri yaratıp göndermekdedir. Dünyâda iken, günâhlarına tevbe etmis olan mü’minlerin günâhları ne kadar büyük olsa da, âhiretde, bunları muhakkak afv edecekdir. Tevbe etmeden ölen, Cehenneme
gitmesi gereken mü’minlerden, diledigini afv edecek, Cennete kavusduracakdır. Her canlıyı yaratan, her vârı, her ân varlıkda durduran, hepsini korku ve dehsetden koruyan yalnız Odur. Böyle bir Allahın serefli ismine sıgınarak, bu kitâbı yazmaga baslıyoruz.
Allahü teâlâya hamd olsun! Resûlullaha salât ve selâm olsun! Onun temiz Ehl-i beytine ve âdil, sâdık Eshâbının “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” hepsine hayr düâlar olsun!
(Dünyâ mücâdeledir) sözünü lüzûmsuz sanmamalıdır. Yazın siddetli sıcak ile, kısın karlı havada dondurucu soguklar gibi, tabî’at kuvvetlerine ve kötü kimselerin, kâfirlerin hîle ve iftirâlarına karsı ma’nevî silâhlarla ve maddî saldırılarına karsı mücâdele hâlindeyiz.
Düsmanla mücâdele için, önce düsmanı iyi tanımak lâzımdır.
Yoksa, kendimizi koruyacagız derken, komsumuza, dostumuza zarar verebiliriz. Insanın râhat yasaması için, lâzım olan seylere (Mal) ve (Mülk) denir. Igneden, iplikden, eve, apartmana kadar, hersey maldır. Allahü teâlâ, ba’zı kimselere ve topluluklara,
ba’zı malları kullanmak için, izn vermisdir. Bu mallar ve bir adamın zevcesi, çocukları, komsuları, akrabâları, onun fâidelendigi seyler olur. Herkes malını ve mülkünü, Allahü teâlânın izn verdigi kadar kullanır. Fazlasını kullanmak ve baskasının mülkünü kullanmak hiç câiz degildir. (Mala, mülke olma magrûr, deme var mı ben gibi. Bir muhâlif yel eser, savurur harman gibi!) sözü meshûrdur. Harâm yoldan gelen mala, mülke (Dünyâ) denilmekdedir. Dünyâ, ya’nî harâm ve mekrûhlar zararlıdır. Bir seyin fâideli, zararlı oldugu, kitâblarda baska dürlü bildirilmekdedir. Bunlardan en dogrusu, Allahü teâlânın ayırdıgıdır.

Bu çalışma Mutezile’nin nüzûl-i İsa ve mehdilik meselelerine ilişkin yaklaşımları üzerine yapılmış bir araştırmadır. Çağdaş dönemde bu konu tartışılırken geçmiş döneme özellikle Mutezile ekolünün yaklaşımına dair bazı iddialar ileri sürülmüştür. Ancak Mutezilî kaynaklarda durumun tam olarak iddia edildiği gibi olmadığı görülmektedir. Mutezilî bilginlerinin mehdiliğe ve nüzul-i İsa’ya dair temelde üç farklı yaklaşımının mevcut olduğu söylenebilir.  İlk dönem bilginleri bu inançları kökten reddetmektedirler. Sonraki dönem bilginleri arasında ise te’vil edenler olduğu gibi bir inanç unsuru olarak benimsemeseler de kabul eden bazı bilginler vardır. Bu anlamda makale konuyu çeşitli boyutlarıyla ele almayı ve Mutezile’nin meseleyle ilgili yaklaşımının bütüncül bir resmini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

This article is an inquiry into the approaches of Mutazila to the issues of the second coming of Jesus (nuzūl al-‘Isa) and appearance of al-mahdī (zuhūr al-mahdī). In the contemporary era, a number of assertions on the approaches of previous generations, especially of Mutazila’s, have been put forward during the discussions of the subject. However, the Mutalizite sources reveal that the claims do not correspond neatly to the actual situation. It could be stated that the Mu’tazilites had three different tendencies towards the descending of Jesus and the Mahdism. The first generation of scholars tended to reject the beliefs completely. Although there were scholars among the later generations who performed ta’wil on the subject, some others accepted it, however, they did not consider it as a credential component. Hence this article aims to analyse different dimensions of the subject and reveal the approach of Mutazila to the problem by drawing a holistic picture.

Daha önce Süleyman Hayri Bolay’ın “Bediüzzaman’ın Felsefeye Bakış Açısına Eleştiriler” adlı tebliğine verdiğim cevapta bu 30. Söz’ün Birinci Maksadını uzunca açıklamıştım. Fakat o çalışma cevap niteliğinde kaldığından ene ve benliğe ait olan bu maksat, temel kavramlar olarak bir derece kapalı kalmıştı. Şimdi inşaallah bu birinci maksadı bu boyutuyla ele alacağız. Ve çok önemli olan bu ene (benlik) bahsini daha çok Psikoloji bilimi açısından irdelemeye çalışacağız. Çünkü bu maksadın yazılışının birinci amacı, Müslümanlar için sağlam bir Psikoloji epistemolojisini oluşturmaktır.

İslâm tarihinde Müslümanlar arasında bir takım aşırılıklar ve sapmalar olmuş, Müslüman toplumun inançlarını bozmaya çalışan bazı Ehl-i Bid‘at mezhep ve fırkalar ortaya çıkmıştır. Buna karşılık Ehl-i Sünnet mensubu birçok âlim, onların bâtıl inançlarının Müslümanlar arasında yayılmasını engellemek ve Sünnî inancı korumak amacıyla fikrî mücadelede bulunmuşlardır. Bunlardan birisi de, M. XIII. yy. son çeyreği ile M. XIV. yy. ilk çeyreğinde çok kültürlü bir ortama sahip bulunan Mâverâünnehir bölgesinde yaşayan, Hanefî-Mâtürîdî geleneğinin öncülerinden olan Ebü’l-Berekât en-Nesefî’dir.
Bu çalışmada, Nesefî’nin yaşadığı dönem ve çevrenin dinî, mezhebî, siyasî ve sosyo-kültürel yapısı yanında, İslâm çatısı altında ortaya çıkmış siyasî ve itikadî mezheplerle olan tartışmaları üzerinde durulmuş; tarihsel arkaplana sahip, “Bazı Müslümanların birbirlerini tekfir etme” sorununun çözümünde, mezhep kavgalarının önlenmesinde ve farklılıklara rağmen bir arada yaşama bilincinin yerleşmesinde, Nesefî’nin yaklaşımlarının tespiti amaçlanmıştır. Bu doğrultuda kitap, mezhepler arasında yaşanan itikadî ve fikrî tartışmalarda çıkabilecek sorunların çözümünde takip edilecek yöntem konusunda günümüze ışık tutacak bir niteliğe sahiptir.

Hici II. asrın ilk yarısında ortaya çıkan halku’l-Kur’an meselesi “ilahi kelam” bağlamında yapılan tartışmaların en önemli konularından biridir. Ancak Abbasiler döneminde halku’l-Kur’an meselesinin siyasî bir boyut kazanması bu meseleyi diğer kelamî meselelerden farklı bir konumda de-ğerlendirilmesine sebep olmuştur. Kur’an’ın yaratılıp yaratılmadığı konu-sunda yapılan kelamî tartışmalar içinde ön plana çıkarılan “Kur’an mahlûktur” söylemi Abbasi halifelerinden Me’mun tarafından devletin resmi politikası olarak benimsenmiş ve bu kelamî söyleme karşı çıkanlara karşı şiddetle mücadele edilmiştir. Kur’an’ın mahlûk olmadığını dile geti-ren kesimlere karşı uygulanan baskılar İslam tarihine “mihne” olarak geçmiş ve “mihne” ile ortaçağını yaşayan Avrupa’da uygulanan “engizis-yon” arasında bir benzerlik kurulmaya çalışılmıştır. Bu makalemizde Kur’an’ın mahlûk olup olmadığı hakkında İslam kelam ekollerinin yaptık-ları kelamî tartışmalara girmeden bu meselenin politik istismar konusu haline getirilmesinin sebep ve sonuçları üzerinde duracağız.

Mu‘tezile düşüncesinin anahtar kavramlarından olan tevlîd; mezhebin uluhiyet, tabiat ve insan fiilleri hakkındaki görüşlerinin anlaşılması bakımından merkezî bir öneme sahiptir. Erken dönemden itibaren, en çok tartışılan konu olan kader ve insan fiilleri hususunda cebr ve ihtiyar arasında sıralanan çeşitli izah denemelerinden biri de tevlîd teorisidir. Adalet ilkesi gereği insan özgürlüğü ve sorumluluğuyla ilgilenen Mu‘tezile, failin kudret mahallinde doğrudan gerçekleştiği fiile mübaşir, onun dış dünyada sebep aracılığıyla ve nedensellik esasına  meydana getirdiğine ise mütevellid adını verir.
Nedensellik Kitabı, meşhur Mu‘tezile teorisyeni Kâdî Abdülcebbâr’ın ansiklopedik eseri olan el-Muğnî’nin, “Kitâbü’t-Tevlîd” adını taşıyan IX. cildinin çevirisidir. Burada müellif, insan fiillerinin sonuçları ile failin etkinliği arasındaki değer ve sorumluluk ilişkisini tespite çalışmakta, bu doğrultuda ortaya atılan görüşleri değerlendirmekte ve böylece insanın ve tabiatın fiili arasında nedensel bir ilişki kurarak tevhid ve adalet merkezli bütüncül bir yapının inşasına olanak vermektedir.

Öz Kâdî Abdulcebbâr rü'yetullahı ontolojik ve epistemik açılardan reddetmiştir. Ona göre rü'yetin kabulü Allah'ın bir mekân ve yönde yer almasını gerektirir. Bu ise aşkın varlığın sonlu ve sınırlı olan hâdislere benzemesidir. Mu'tezilî tevhid ilkesine göre Allah'ın zâtı itibariyle mahlukata benzemesi muhaldir. Dolayısıyla rü'yetin reddi Allah'ı teşbih ve tecsimden korumak için zorunludur. Bu doğrultuda o, rü'yete ilişkin ayetleri aklın belirlediği ilkelerden hareket ederek tevil etmiş ve bir anlamda vahyin görüşünü değil, aklın öngörüsünü doktrinleştirmiştir. Bunu, onun, tevhid ve adalet konularındaki ayetleri aklın önceden belirlediği ilkelerle anlaşılması gerekir, şeklindeki beyanından anlamak mümkündür. Neticede o, tevhid prensibine dayalı olarak argümanlarını geliştirmiş ve rüyetullah konusunda Mu'tezilî menfî görüşü ortaya koymuştur. Bunun yanında ona göre rü'yetullah bahsinde delil olarak öne sürülen rivayetler hem sübutu hem de delaleti açısından epistemik değer taşımaz. Bu çalışma, aklın adeta bir postulat olarak ileri sürdüğü ilkelerle nassı okumanın nasıl bir sonuca ulaştırdığını ortaya koymaya çalışacaktır. Lafzın zahirinin açıkça bir söz söylediği yerde tevilin konuşması, kabulü ya da en azından ispatı mümkün olmayan sonuçlara ulaştırır. Bu yüzden özellikle ahiret hayatı gibi sem'iyyât alanına dahil bir konuda aklın değil vahyin diliyle konuşmak daha isabetlidir. Abstract Qadi Abd al-Jabbar has rejected visibility of Allah because of ontological and epistemological reasons. According to him the acclaim of visibility requires the existence of Allah in particular environment and direction. This means that transcendental presence is similar to finite and limited cases. As to Mu'tazila tawhid principle it is impossible for Allah to resemble a creature. So that the rejection of visibility of Allah is inevitable in order to protect Him from embodying and similitude. In accordance with those thoughts Abd al-Jabbar has interpreted verses on visibility of Allah on the basis of reason, so that he has built a doctrine on foresight of mind instead of the arguments of the verses. This can be inferred from his declaration which indicates that the verses on tawhid and justice should be understood by principles of mind. As conclusion he built

Prophethood is one of the three pivotal principles of religion, together with deity and hereafter. Its relevance with the revelation is the founding doctrine of religion in terms of symbolizing communication between God and humans. Considering this importance, naturalists, who deny God’s intervention in the universe and that God sent revelations to show the true path to people, try to create suspicion on the nature and content of the divine speech to shake the religious belief. For this purpose, they brought up the historical personalities of the prophets, and the parables of the prophets were reflected in the form of mythological stories by them. In this sense, one of the stories that naturalists associate with mythology in terms of authenticity is the Parable of Noah. According to some naturalists whose culture definitions are based on Eurocentric values, the origin of Noah’s Parable in the Qur'an and other holy books is the legend of Atlantis. In our text designed to evaluate this claim of naturalists, the fact that the Noah Flood and the legend of Atlantis are different events in terms of truth and originality, and the thesis that the Atlantis legend was inspired by the Parable of Noah, was justified in terms of place and time.

Özet:
Klasik dönem İslâm mezhepleri/fırkaları zamanın ruhuna göre yeniden ele alınabilir mi? Klasik mezheplerin gerek düşünce yapısı gerekse sosyolojik birikimi bugüne nasıl taşınabilir? Neler söyler? Klasik İslâm düşünce ekolleri bugüne tam anlamıyla transfer olamazsa, isimlendirme ve nazarî birikimin farklılığı nasıl ifade edilmelidir? Bu gibi soruların modern dönemlerde İslâm düşüncesinin nerelerine tekâbül ettiğini ortaya koymak ve bugünün sorun ve söylemlerini asırlar öncesinin birikimiyle özdeşleştirmek daha başka açmazları da beraberinde getirmektedir. Tarihin donmadığı ve sürekli akış içinde olduğu aşikârdır. Bu gerçeğe aykırı çıkarımlar ve yorumlar yapmak demek; anakronizme, zaman-fikir ve kavram kaymalarına davetiye çıkarmak demektir. Bu konuda yapılan çalışmaların dikkat çektiği bazı hususlar olduğu gibi eksik ve gözden kaçan önemli noktalar da mevcuttur. Örneklem olarak aldığımız Yeni/Neo Mu'tezile söylemini, zikrettiğimiz sorular etrafında düşünmek, tarih sahnesinden çekilmiş bir klasik düşünce okulu olan Mu'tezile'nin bu modern söylemle bazı yönler üzerinden irtibatının kurulması tarihî ve nazarî yönden birtakım problemleri beraberinde getirmektedir. Bu noktada düşünce ekollerinin fikrî birikimlerinin tarihsel bir süreç içinde ve o günün şartlarında değerlendirilmesi oldukça mühim bir yerde durmaktadır. Her ne kadar klasik dönemin düşünce ekolleri tarihten çekilmiş olsa da zihniyet ve ruh olarak başka şekillerde kendini hissettirebilir. Bu durumun takip edilmesine ve karşılaştırmalı zihniyet analizlerine tarihî bakış açılarını da dikkate alarak yoğunlaşmak gerekir. Çalışmamızda, modern zamanların bazı çıkarımlarından yola çıkılarak yapılan "Akılcı-İslâmî" yorumların Mu'tezile düşünce geleneğiyle irtibatlandırılıp "Yeni/Neo Mu'tezile" adıyla yeniden sunulmasının bazı sakıncalı ve karmaşık yönlerine dikkat çekip, bu durumun yanlış okumalara sebebiyet vermemesi noktasında önerilerimizi sunacağız. İslâm Düşünce Ekolleri Geleneğini bir bütün olarak okuma, anlayıcı-açıklama ve tasvîrî-betimleyicilik (descriptivity) ilkelerini çalışmamızda ön planda tutmaya gayret göstereceğiz.
Anahtar Kelimeler: İslâm Düşüncesi Ekolleri, Mezhep, Mu'tezile, Çağdaş İslâm Düşüncesi, Yeni/Neo Mu'tezile.
Abstract:
Is it possible to reconsider the Islamic sects/denominations according to the spirit of time? How can the thought structure and sociological accumulation of classical sects be carried to the present? What does it say? If the classical Islamic schools of thought are not fully transferred to today, how should the differentiation of naming and theoretical accumulation be expressed? Identifying the question of Islamic thought in modern times and identifying today's problems and discourses with the accumulation of centuries ago brings with them other impasses. It is clear that history is not frozen and is in constant flow. This means making inaccurate inferences and comments; anachronism, time-ideas and concept shifts are invitations. There are some points that draw attention to the studies on this subject as well as missing and overlooked important points. As a sample, we think about the Neo Mu'tazilah discourse, the questions around the questions we have mentioned, and the establishment of the connection between Mu'tazilah, which is a classical school of thought, drawn from the stage of history, through some aspects of this modern discourse, which brings about some problems in historical and theoretical terms. At this point, it is important to consider the intellectual accumulations of schools of thought in a historical process and under the conditions of that day. Although the schools of thought of the classical period have been withdrawn from history, they can make themselves felt in other ways as mentality and spirit. This situation should be followed and comparative mindset analyzes should be concentrated considering the historical perspectives. In our study, we will present some suggestions about some objectionable and complex aspects of "Rational-Islamic" interpretations based on some implications of modern times and the re-introduction of the "Neo Mu'tazilah" with the Mu'tazilah thinking tradition and do not give false readings. Reading the tradition of Islamic Thought Schools as a whole and we will try to keep the principles of descriptivity and understanding-explanatory in the foreground in our study.

İnançlı veya agnostik bütün bilim adamları biliyorlar ki; evren dediğimiz bu varlık sistemi, sonsuz bir yazılım (bilgi ve bilinç), irade (istekli tercih) ve her şeye elverişli bir kudret ve kuvvetten (enerjiden) oluşuyor.

Bu temel üç özellik içinde en önemlisi, varlığın bilgi ve bilinç içeren bir yazılım, bir plan olma niteliğidir… Yazılımda zahiren her data öbürüne dayanıyor görünse de, gerçekte hiç biri ötekine dayanmıyor. Hepsi de yani bütün datalar ve dosyalar, ana yazılımdaki soyut koordinasyona ve zekâ düzenine dayanıyorlar. İşte aynen bunun gibi her biri irili–ufaklı bir dosya olan evrendeki bütün nesneler ve olaylar, zahiren sebepler zinciri olarak birbirine dayanıyor görünüyorlar. Fakat gerçekte hepsinin de varlığı, ancak sonsuz bir ilim, irade ve kudret ile olabilir. Demek bütün evrene ve bütün ekolojik sisteme egemen olamayan bir güç ve bilgi, bir elmayı yaratamaz. Onun için başka bir yazımda Ekolojik sistem, Allah’ın bir avucudur, diye evrim yazılımını + âdemiyet (insanlık) yazılımını anlatmıştım. Ve ispat etmiştim.

Osmanlı’nın son dönemiyle Cumhuriyet’in ilk dönemi arasında köprü vazifesi gören son devrin din âlimi Kıvâmüddin Burslan, Dârülfünun Edebiyat Fakültesinde asistanlık, Diyanet İşleri Başkanlığı Müşavere ve Dinî Eserler İnceleme Kurulu görevlerini ifa etmiştir. Sahasında iyi yetişmiş bir ilim adamı olan Burslan’ın birçok eseri olduğu gibi değişik konularda tercüme ve telif birçok makalesi de vardır. Çalışmalarının önemli bir kısmı 1928 yılı öncesine aittir. Bu çalışmaların günümüz Türkçesine kazandırılması ise bir ihtiyaçtır. Burslan, Kelam ve İslam Mezhepleri Tarihi için önem verdiği ve aynı zamanda birincil kaynak özelliğine sahip olan Ahmed b. Hanbel’in “er-Red ale’z-Zenâdıka ve’l-Cehmiyye” adlı risalesini 1927 yılında “İmam Ahmed’in Bir Eseri” başlığında Osmanlı Türkçesi ile tercümesini yapmıştır. Biz ise bu çalışmamızla, Burslan’ın kendi yaşadığı zamanın şartlarında ortaya koyduğu tercümeyi günümüzde erişiminin daha hızlı ve kolay olabilmesi için latinize edip sadeleştirme ve değerlendirme yap-mak suretiyle günümüz okuyucusuna kazandırmak istedik. Bu risalede Ahmed b. Hanbel’in Cehm b. Safvân ve Cehmiyye’ye karşı halku’l-Kur’ân, ru’yetullah, Allah’ın arşa istivası, Allah’ın sıfatları gibi konularda reddiyeleri yer almaktadır.

İngilizce Öz
Kıvamuddin Burslan acting as a bridge between the last period of Ottoman and the first period of the Republican term and religious scholar of the last period performed his duties assistantship in faculty of Darulfunun Literature and in department of religious affairs and consultant and religious works review board. Burslan, who is a well-trained scholar in his field, has many works, as well as translation and many copyright articles on different topics. An important part of his work belongs to the years before 1928. It is a necessity to bring these studies in to today’s Turkish. Burslan, translated the treatise which. He gave importance to the history of Islamic sects and which also has primary source in 1927 to the Ottoman Turkish in the little of “a work by Imam Ahmed” with this study. We wanted to bring the translation that Burslan did under the conditions of the time of his own life into today’s reader, by transcription it making simplified and evaluating so that it can be accessed faster and easier in the treatise. There are polemics by Ahmad b. Hanbal on issues such as creation of Quran, ru’yatullah, istiva of Allah, Attributes of Allah against Jahm b. Safwan and Jahmīyah.

Öz: Halku'l-Kur'an tartışmasının kelâm ilminde önemli bir yeri olmuştur. Önce Cehmiyye, daha sonra Mu'tezile, Kelâmullahın Allah'ın sıfatı değil fiili olduğunu ve Kur'an'ın yaratılmış olduğunu savunmuştur. Çünkü o, kelimeler, harfler ve ses-lerden oluşur. Bunların her biri de bir diğerinden sonra varlık alanına gelir. Ehl-i sünnet de başlangıçta kelâmın sıfat, Kur'an'ın da yaratılmamış olduğunu söy-lemiştir. Ama daha sonra Ehl-i sünnetin iki kelâm ekolü olan Maturidiyye ve Eş'ariyye, kelâm-ı nefsî ve kelâm-ı lafzî ayrımı yapmıştır. Onlara göre harfler, sesler ve kelimenin ötesinde bir nefsî kelâm vardır. Hâdis olan, kelâmın hakikati değil ona işaret eden, harfler, sesler ve ibarelerden oluşan lafzî kelâmdır. Böylece onlar, Mu'tezilenin argümanlarını dikkate alarak yeni bir görüş ortaya koymuşlar-dır. Anahtar Kelimeler: Kelâm, halku'l-Kur'an, mahlûk, harf, ses, kelâm-ı nefsî, Mu'tezile, Ehl-i sünnet Reflections Mu'tezilites' Opinion of Createdness of Quran on The Theologies of Ash'ariyyah and Maturidiyyah: The Concept of " Interior Speech " Abstract: Whether the Holy Quran is created or not initially had been an important debate subject in the Islamic theology. At first and Jahmiyyah afterwards Mu'tezilites had asserted that Kalāmullah (The Speech of God) is not a divine attribute but an action of God. According to them The Holy Quran is created, because it consists of words, letters and voices and meanings. Each of them is coming into existence after the other. In the beginning, Ahl al-Sunnah has asserted that the kalam is one of the attributes of God and so The Holy Quran isn't created. But afterwards the two theological schools of Ahl al-Sunnah i.e. Ash'ariyyah and Maturidiyyah have said the speech splits into two: divine interior speech and its pronunciation. They say that there is the divine interior speech beyond the utterances, letters, words and their pronun

ÖZET İslâm düşüncesinin teşekkülünde önemli katkıları olan Mu'tezile ekolü akla ve özgür düşünceye verdiği önemin bir neticesi olarak, birçok konuda farklı fikirler beyan etmiştir. Bu farklılık çoğu defa kendi içerisindeki tartışmalara yansımıştır. Aslah teorisi de bunlardan birisidir. Mu'tezile, Allah'ın adaleti konusuyla bağlantılı olarak değerlendirdiği bu teoride, yaratılmışlarda bir gayenin varlığını ve bunun da kulun faydasına olduğunu savunmuştur. Allah'ın bir gaye gözetmeden bir takım fiillerde bulunduğunu kabul etmenin de yanlış olduğunu söylemiştir. Mu'tezile, aslah teorisiyle Allah'ın mutlak ahlaki mükemmelliğe sahip olduğunun ve insanın yaptıklarından da sorumlu olması gerektiğinin mantıksal açıklaması üzerinde durmuştur. Buradan hareketle genel olarak ekolün çoğunluğu, Allah'ın tüm fiillerinin iyi ve O'nun iyi olanı irade ettiğini kabul etmiştir. Fakat kul için en faydalı olan hususların neler olduğu, Allah'ın bunları yaratmak zorunda olup olmadığı ve yaratılmış olan şu ortamdan daha uygun olan (aslah) başka bir ortamın yaratılıp yaratılamayacağı konularında görüş ayrılığına gidilmiştir. Bir takım bilginler, peygamber göndermek, tebliğe muhatap olabilmek, iyilik yapanlara mükâfat, kötülük yapanlara ceza vermek ve tövbeleri kabul etmek gibi dinî konuları kul için en faydalı olduğundan Allah'a vacip olarak değerlendirmektedirler. Diğer bir grup ise meseleye daha geniş bir perspektiften bakarak yukarıda sayılan konuların yanı sıra, âlemin yaratılışı ve insanın yaratılışı gibi konuları da Allah'a vacip olarak değerlendirirler. Bunlarla beraber ekol içerisinde aslah teorisini tamamen reddedenler de bulunmaktadır. Bu makalede Mu'tezilî bilginlerin aslah teorisi hakkındaki dağınık fikirleri bir arada sunulmuştur.

Öz Kelamda peygamberin özel sıfatlarından birisi olan ismet, Mu'tezile tarafından da benimsenmiştir. Mu'tezile'de ismet vahyin selameti ve peygamberin risâlet görevinde muvaffakiyeti için gereklidir. Bu sıfat, Allah Resulünün nübüvvet vazi-fesi öncesinden başlamak üzere nefret uyandıracak ve kendisinden uzaklaşılma-sına neden olacak günah, davranış, yüz kızartıcı fiil, ahlaki yapı ve mizaçtan ko-runması demektir. Peygamber, kendi iradesiyle günahtan uzak kalmaktadır ve dolayısıyla da tekliften muaf değildir. O nefret uyandırmayan ama sevap azlığına neden olan küçük günahı işleyebilir. Nitekim peygamber de bir beşerdir ve tebliğ vazifesinin dışında diğer insanlar gibidir. Bu yüzden de insanî ve ictihadî söz ve kararlarında hatayla mualleldir. Neticede Mu'tezile'de ismet sıfatı peygamberlik müessesesini koruma odaklıdır. Bu bağlamda Mu'tezile'nin ısrarla altını çizdiği nitelik " nefret uyandırmama " dır. Onların peygamberden ancak nefret uyandır-mayan fiillerin sadır olacağını savunmalarının temel nedeni de peygamberlik müessesine olan güveni sarsmamak içindir Mu'tezile'de ismetin dayanakları mucize, salah-aslah ve adalet prensibi, lütuf il-kesi ve peygamberin hüccet olmasıdır. Buna göre Allah, peygamberi, insanlara maslahatlarını bildirmesi için göndererek lütufta bulunmuştur. Bu maslahatın, lütfun en güçlü şekilde gerçekleşmesi için onun masum olması elzemdir. Onun mucize ile desteklenmesi ve hüccet olması da korunmuşluğu gerektirmektedir. Zira masum olmayan peygamber, risâlet görevinde hedefine ulaşamayabilir. Bu ise Allah'ın âdil olması ile bağdaşmaz.. Abstract Ismah, one of the special attributes of Prophets in Kalam, is also adopted by Mu'tazila. Ismah is necessary in Mu'tazila for the safety of revelation and for the Prophet to be successful in risala duties. This quality, which the Messenger of Al-lah has before his prophethood, means he is immune from sins, indecent behavior , disgraceful act, bad moral structure and temperament that would arouse hatred and cause people to stay away from him. Prophet stays away from sin * Yrd. Doç. Dr., Mardin Artuklu Üniversitesi İlahiyat Bilimleri Fakültesi, Kelam Anabi-lim Dalı, veysinet@hotmail.com.

The aim of this article is to discuss the causality concepts of Muslim scholars (mutakallimūn) in terms of modern physics theories and to shed light on the ongoing debates in this context. It is possible to say that there are three attitudes about causality in the Islamic kalām. The first one is the concepts that adopt the principle of causality based on the theory of nature (ṭabʽ); the second is the concepts of Ashārītes that deny causality and explain the relations between entities in the universe with the concept of possibility based on the theory of custom (ʽādah), and the third one is the understanding of the Baṣra school, which accepts causality in some subjects and explains some issues with the concept of ʽādah. In modern physics, a similar divergence is seen between Newtonian determinist understandings and indeterminist understandings based on Quantum uncertainty. In some recent research, it is argued that there are significant similarities between the principle of quantum uncertainty and the theory of custom. In this article, the causality conceptions of mutakallimūn are addressed with the context of the theories of ʽādah and ṭabʽ. Then analyzes are made on the aspects of these understandings that match and diverge with the idea of causality implied by modern physics. Consequently, a new reading is suggested, taking into account modern physics, based on the theories of mutakallimūn who accept natures and causality in natural beings-especially Abū Isḥāq al-Naẓẓām (d. 231/845)- .

Bu makalede, Müslüman kelâmcıların nedensellik anlayışları modern fizik teorileri açısından ele alınmakta ve bu çerçevede süregelen tartışmalara ilişkin değerlendirmeler yapılmaktadır. Nedensellik konusunda, arada farklı tonlar olmakla birlikte, kelâmda üç farklı anlayışın olduğu görülmektedir. Bunların ilkinde nedensellik ilkesi tümüyle reddedilmektedir. Eşʽarîlerin temsil ettiği bu yaklaşımda neden ile sonuç arasındaki ilişkinin zorunlu olmadığı, âlemde meydana gelen tüm değişim ve olayların doğrudan Allah’ın yaratması ve âdetiyle gerçekleştiği savunulmaktadır. Bu yaklaşımın temelinde, onların savunduğu atomculuk doktrininde tüm cevherlerin denk olması, hiçbir arazın sürekli olamaması, Allah’ın dışında hiçbir varlığın yoktan bir şey meydana getirememesi gibi kabuller yatmaktadır. Ayrıca onlar, varlıkların bağımsız işleyen bir tabiata sahip olduğu fikrinin, Allah’ın tabiata müdahalesini ve dolayısıyla mucizeyi imkansız kılacağını düşünmüşlerdir. Nedensellik konusundaki ikinci yaklaşım Muʽtezile’nin Basra ekolüne aittir. Onlar nedensellik ilkesini belli bir ölçüde kabul etmişlerdir. Çünkü onların cevher-araz anlayışında, cevherlerin bazı arazları meydana getirmesi ve bu arazların sürekliliği mümkün olduğu gibi, cisimlerdeki iʽtimâdlar onların başka cisimler üzerinde tesir meydana getirmesine de imkan verir. Böylelikle nesnelerin birbirini etkilemesi, yani neden-sonuç ilişkisi mümkün olmaktadır. Ayrıca onlar tevlîd teorisiyle, bir fâilin fiilinin doğadaki sonuçlarının nedensellik ilkesi gereği zorunlu bir şekilde meydana geldiğini kabul etmişlerdir. Bazı konularda ise işleyişin âdet gereği olduğunu kabul ederek mutlak determizm fikrinden uzaklaşmışlardır. Üçüncü yaklaşım ise Mu‘ammer (ö. 215/830), Nazzâm (ö. 231/845), Câhız (ö. 255/869) ve Ka‘bi (ö. 319/931) gibi Muʽtezilî âlimlerin savunduğu tabiat/tabʽ teorisidir. Bu anlayışta nesnelerin Allah tarafından belirli tabiatlar üzere yaratıldıkları ve bu tabiatların bir gereği olarak neden-sonuç ilişkisi içerisinde varlıklarını sürdürdükleri kabul edilmektedir. Bu isimlerden Nazzâm ve Câhız sebep-sonuç ilişkisinin her durumda zorunlu olarak gerçekleşmeyeceğini, sebep olduğu halde bazı engellerden dolayı sonucun meydana gelmeyebileceğini de vurgulamıştır. Bu yönüyle onlar tabiatların kendi yapılarından kaynaklanan mekanik bir işleyişi reddetmiş, ilahi müdahaleye açık ve mucizenin mümkün olduğu bir evren tasavvurunu savunmuşlardır.
İslam düşüncesinde tabiat ve âdet teorileri etrafında cereyan eden nedensellik tartışmalarının bir benzeri modern fizikte determinizm-indeterminizm şeklinde cereyan etmektedir. Newton fiziğinin egemen olduğu bilim çevrelerinde determinizm savunulurken bazı kuantum fizikçileri belirsizlik ilkesinin indeterminist bir evren tablosu sunduğunu ileri sürmektedir. Kopenhag Yorumu olarak da bilinen bu yaklaşıma göre varlığın en temel yapı taşları olan atomaltı parçacıklar bazen parçacık bazen de dalga gibi davrandığından onlara ait hız ve konum gibi niteliklerin tam olarak tespit edilmesi mümkün değildir. Burada ancak olasılıklardan söz edilebilir. Parçacıkların davranışları ölçüldüğünde ise gözlemcinin ve gözlem yapılan aletin etkisi parçacığın davranışını bozmakta ve bu olasılıklardan birinin gerçekleşmesine yol açmaktadır. Öte yandan “kuantum dolanıklığı” ve “uzaktan etki” ile ilgili deneylerden elde edilen veriler iki parçacığın uzayzamanda herhangi bir bağlantı olmaksızın uzaktan etkiyle birbirilerini etkileyebileceği ortaya konmuştur. Bu durum klasik fizikteki nedensellik ilkesinin tümüyle ihlal edilmesi anlamına gelmektedir. Bazı fizikçiler ise atomaltı dünyada nedensel ilişkilerin tümüyle geçersiz olduğu, atomların ve elektronların hareketlerinin herhangi bir nedeni olmadığı şeklindeki yorumların yanlış olduğunu savunmaktadırlar. Onlara göre burada olasılıksal bir determinist bir yapı hala geçerlidir. Çünkü atomaltı dünyadaki olaylar belli olasılıklar çerçevesinde meydana gelmekte ve bu olasılıklar da kendisinden önceki dalga fonksiyonları tarafından belirlenmektedir. Kuantum fiziği ise sadece sonuçların önceden kesin olarak öngörülemeyeceğini ve nedenlerin sonuçlar tarafından zorunlu olarak belirlenmediğini ortaya koymaktadır.
Şimdiye kadar yapılan çalışmalarda genellikle Kopenhag Yorumu ile âdet teorisi karşılaştırılmış ve iki teorinin büyük ölçüde örtüştüğü savunulmuştur. Bu makalede ise varlıklardaki tabiatları ve nedenselliği kabul eden kelamcıların teorileri teorileri ile Kuantum fiziğinin soft-determinist yorumları karşılaştırılmaktadır. Buradan hareketle de modern fiziği dikkate alan yeni bir okuma önerilmektedir. Nazzâm'ın kumûn-zuhūr kavramlarını ve atomcu kelamcıların cevher-araz kavramlarını ödünç alarak bunu şöyle ifade edebiliriz: Elektron, tıpkı cevher gibi konum ve momentum gibi niteliklere sahip değildir, sadece belli olasılıklara sahiptir. Dolayısıyla, boyutu olmadığı için, dalga fonksiyonu çökünceye, yani konum ve hız gibi niteliklere sahip oluncaya kadar gerçek bir varlığı da yoktur. Bu dalga fonksiyonlarında bulunan tüm olasılıklar, maddede gizli (kumûn) potansiyel olasılıklar olarak tanımlanabilir. Bunlardan birinin ortaya çıkması ve aktüel hale gelmesi maddenin de gerçek anlamda var olması anlamında gelir. İslam düşüncesinde, sözü edilen olasılıklar arasında seçim yapan, dalga fonksiyonunun çökmesini sağlamayan ve hem gözlemcinin hem de hem de nesnenin aktüel bir gerçeklik olarak var olmasını sağlayan Allah'tır. Böyle bir karar vericinin varlığı kabul edilmezse, bu olasılıklardan hiçbiri gerçekleşmek için yeterli bir sebebe sahip olamaz. Bu şekilde nitelik kazanan nesnelerin, bu nitelikler aracılığıyla diğer nesneler üzerinde etkili olması mümkündür. Mucizelere gelince, Allah normalde görmeye alışık olduğumuz durumla çelişen en düşük olasılığı yaratarak mucizeleri meydana getirebilir. Sonuç olarak böyle bir varsayımda hem doğadaki nedensel ilişkiler hem de varlıkların belli tabiatlara sahip olduğu kabul edilmiş olur. Bu da varlıkların tabiatlarından kaynaklanan mutlak determinist bir yapıyı reddetmekle birlikte ilahi fiiller ve mucizeleri kabul etmeye imkan sağlar.

Bu bilgi notlarına geçmeden önce, doğrusu din ile özellikle İslam ile ilgili gerçek verileri toplayan ve yorumlayan bir bilim adamı olarak bir şeyler yazmak istediğimde zorlanıyorum. Çünkü:

a) Dindarlar ve özellikle Müslümanlar dinlerini bilmedikleri için onların yaşadığı bütün eksikliklerin faturası bana da çıkartılıyor.

b) Onun için bazen bana Yahudi diyorlar, bazen Hıristiyan diyorlar, bazen mürteci diyorlar, bazen sapık bir dinsiz olarak değerlendiriliyorum.

c) Ve bunun sonucu olarak gerçek bir şekilde terk ediliyorum. Bana ve kitaplarıma ambargo uygulanıyor. Ve daha düne kadar ağabey ve babam kadar kendime yakın bildiğim bazı cemaat liderlerinin “Bırakın unutulsun!”, “Ona cevap vermeyin!” gibi ilkel su-i kastlarına mahkûm ediliyorum.

Fakat yine de insanlığa hizmet için ve doğruluk daima kârlı çıkar prensibiyle bu gibi uğraşlardan vazgeçemiyorum. Ve doğrusu güzel de yaptığıma inanıyorum. Çünkü benim gece-gündüz tam 40 yılım bu uğurda harcanmıştır. Artık güzel ilmî ve manevi meyveleri almam lazım. Yoksa israf olur. Hâlbuki tabiatta asla israf yoktur.

Geçmişe baktıkça ve insanın kadîm mirasını inceledikçe görüyorum ki, en az anlaşılan Hz. Muhammed’dir. Çünkü Onun dini, inancı, hukuk kültürü denge idi. Ve dengeye dayanıyordu. Fakat genellikle insanlar aşırı uçları tercih ettiklerinden onu anlamadılar. Yani insanlar genellikle terazinin bir kefesi oluyorlar, terazi olamıyorlar; hâlbuki tarihte başta Hz. İbrahim de Hz. Muhammed de terazi idiler. Ve bu asrın bütün başarıları diyalektik süreci dengelemesindendir. Ve bütün eksiklikleri insanların bu doğal veya sosyal dengeyi kaybetmelerindendir.

Muʽtazilah is one of the kalām schools in which intellectual freedom is seen the most and therefore divergences within the sect are the most common. Although al-usûl al- ḥamsa/five principles constitute the main framework on which Muʽtazilah has agreed, opposing ideas have emerged within the sect on the principles of ʽadl (divine justice) and al-manzilah bayna al-manzilatayn and on the issues of nature and imamah. As a matter of fact,
Muʽtâzilī scholars wrote many refutations to each other on the disputed issues. One of those who have opposing views within the Muʽtazilah is Muḥammad b. Shabīb al-Baṣrī (d. mid 3rd/9th century), who lived between the end of 2nd and the middle of the 3rd century ofhij ra. Ibn Shabīb is one of the students of Ibrāhīm Ibn Sayyār al-Naẓẓām (d. 231/845), who was one of the leading scholars of Muʽtazilah. He initially opposed the principle of al-manzilah bayna al-manzilatayn, while he was Muʽtezilî, and accepted the Murji’ah approach on this issue. However, after he accepted the idea of irjā’, he continued his loyalty to Muʽtazilah with regard to the principles of tawhīd (divine unity) and ʽadl. Ibn Shabīb, who had a theological assembly of his own and is respected by the people in Baṣra, was an important scholar who
stands out with his comprehensive knowledge of religious and philosophical schools of his time. In the doxographical tradition, his adoption of Murjī’ ideas is generally emphasized, except that he has not been referred to much. However, when the sources of kalām are examined
meticulously, it is understood that he influenced many Muslim theologians with his works and views and that he was a source for them regarding many topics. The most important reason for this is that he was one of the first scholars to defend the Islamic belief against various philosophical and religious movements. Naturally, this situation provided him with a wide
knowledge of religious and philosophical trends. Considering the quotations made from him, it is understood that he recorded this accumulation in a doxographical work. Another remarkable feature of Ibn Shabīb is that he was one of the first scholars to write in the genre of Kitāb al-Tawhīd . It is possible to see both contextual and methodological effects of this work in the quotations and narratives of Al-Māturīdī's book with the same name. What makes him different is that he adopts Muʽtazilī and Murjī’ ideas at the same time and develops a unique discourse on the subjects of grave sins and waʽīd (divine warning). Although he was raised in a strong tradition of thought such as Muʽtazilah, his ability to oppose his sect and his teacher
Al-Naẓẓām and also to develop a different definition of faith despite accepting the doctrine of irjā’, makes him stand out as an original and intellectual personality. His different definition of faith is important in that it represents a more moderate approach to the issue of takfīr. For,
he drew an encompassing framework based on the Quran and the Sunnah regarding the definition of faith and the conditions of takfīr, thus, he tried to preserve the unity of Muslims. He did not consider the denial of controversial issues that are not explicitly included in the Quran
and Sunnah as a reason for takfīr. With this attitude, Ibn Shabīb took an important approach in ensuring social peace and free thought. In this article, all the information contained in Muʽtazilī sources, and doxographical works related to the life, scientific personality and theological
views of Ibn Shabīb are gathered and analyzed, and then his theological thought is reconstructed based on these data. From this point of view, identifications and evaluations have been made regarding the issues that make him different and unique in the history of Muslim
thought.
Keywords: Kalām, Muʽtazilah, Murjiʽah, Muḥammad b. Shabīb, Murtakib al-kabīra (Committter
of a grave sin), Waʽīd (Divine warning).
Fikir ve düşünce özgürlüğünün en çok görüldüğü, bundan dolayı da mezhep içi ihtilafların en çok yaşandığı ekollerin başında Muʽtezile gelmektedir. Usûl-i hamse/beş ilke Muʽtezile’nin üzerinde uzlaştığı ana çerçeveyi teşkil etmekle birlikte, adalet ve el-menzile beyne’l-menzileteyn ilkeleri ile tabiat ve  imamet meselelerinde mezhep içinde muhalif fikirler ortaya çıkmıştır. Nitekim ihtilaf edilen konularda Muʽtezilî âlimler birbirlerine çok sayıda reddiye yazmışlardır.  Muʽtezile içinde muhalif düşünceye sahip olanlardan biri de hicri 2./8. yüzyılın sonları ile 3./9. yüzyılın ortaları arasında yaşamış olan Muhammed b. Şebîb el-Basrî’dir (öl. 3./9. yüzyılın ortaları).  Muʽtezile’nin önde gelen âlimlerinden İbrâhim b. Seyyâr en-Nazzâm’ın (öl. 231/845) öğrencilerinden olan İbn Şebîb,  önceleri Muʽtezilî iken el-menzile beyne’l-menzileteyn ilkesine muhalefet ederek bu konuda Mürciî yaklaşımı kabul etmiştir. Ancak o, ircâ fikrini kabul ettikten sonra da tevhîd ve adalet ilkelerinde Muʽtezile’ye bağlılığını sürdürmüştür. Basra’da kendisine ait bir kelâm meclisi ve halk nezdinde saygınlığı bulunan İbn Şebîb, döneminin dinî ve felsefî ekollerine vukufiyeti ile ön plana çıkan önemli bir âlimdir. Makâlât geleneğinde genellikle onun Mürciî fikirleri benimsemesi ön plana çıkarılmış, bunun dışında kendisine pek atıf yapılmamıştır. Ancak kelâm kaynakları titiz bir şekilde incelendiğinde onun eserleri ve görüşleriyle birçok kelâmcıyı etkilediği ve onlara birçok konuda kaynaklık ettiği anlaşılmaktadır. Bunun en önemli nedeni, onun çeşitli felsefî ve dinî akımlara karşı İslam inancını savunan ilk âlimlerden olmasıdır. Bu durum ona dinî ve felsefî akımlar konusunda geniş bir birikim sağlamıştır. Kendisinden yapılan nakiller dikkate alındığında bu birikimlerini makâlât türü bir eserde kayıt altına aldığı anlaşılmaktadır.  İbn Şebîb’in dikkat çeken bir özelliği de onun Kitâbü’t-Tevhîd türü eser telif eden ilk âlimlerden olmasıdır. Mâturîdî’nin Kitâbü’t-Tevhîd adlı eserinde yaptığı alıntılar ve nakillerde, onun bu eserinin hem içerik hem de metodolojik etkilerini görmek mümkündür. Onu asıl farklı kılan yönü ise, Muʽtezilî ve Mürciî fikirleri aynı anda benimsemesi, büyük günah sahipleri ve vaîd konularında kendine özgü bir söylem geliştirebilmesidir. Muʽtezile gibi güçlü bir düşünce geleneği içinde yetişmesine rağmen mezhebine ve hocası Nazzâm’a muhalefet edebilmesi ve ayrıca ircâ doktrinini kabul etmesine rağmen farklı bir iman tanımı geliştirebilmesi onu özgün ve entelektüel bir şahsiyet olarak ön plana çıkarmaktadır. İman tanımındaki farklılığı ise tekfir konusunda daha mutedil bir yaklaşımı temsil etmesi bakımından önemlidir. Zira o, imanın tanımı ve tekfirin şartları ile ilgili Kur’an ve sünneti esas alarak kuşatıcı bir çerçeve çizmiş, bu şekilde Müslümanların birliğini muhafaza etmeye çalışmıştır. Kur’an ve sünnette açıkça yer almayan tartışmalı hususların inkârını ise tekfir sebebi olarak değerlendirmemiştir. İbn Şebîb, bu tavrıyla toplumsal barışın ve özgür düşüncenin temini hususunda önemli bir yaklaşım sergilemiştir. Bu makalede İbn Şebîb’in hayatı, ilmi kişiliği ve kelâmî görüşlerine ilişkin Muʽtezilî kaynaklar ve makâlat türü eserlerde yer alan tüm bilgiler bir araya getirilerek tahlil edilmiş; sonrasında bu verilere dayanarak onun kelâm düşüncesi yeniden inşa edilmeye çalışılmıştır. Buradan hareketle de, Müslüman düşünce tarihinde İbn Şebîb’i farklı ve özgün kılan hususlara ilişkin tespit ve değerlendirmeler yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kelâm, Muʽtezile, Mürcie, Muhammed b. Şebîb, Mürtekib-i kebîre, Vaîd.

In the verse (2:31) of the Qur’ān, it is mentioned that all names were taught to Adam (PBUH). This verse indicates that revelation is decisively the source of language. On the other hand, it is a common fact that people have been constantly producing symbols to express new ideas and concepts. This situation makes it necessary to associate the utterance (muṭlaq) and static with the relative (al-muqayyah) and dynamic between language and reality in religious thought. In the historical process, Mutakallims have undertaken the responsibility of understanding and interpretation between the transcendent dimension of the religion (ad-Dīn) indicated in the Qur’ān and the innovative and dynamic dimension of life. The Mutakallims’ responsibility continues today. However, to establish the relationship among language, thought, and existence in today’s kalâm, it is necessary to identify the roots of this subject in kalām’s classical sources. In our study designed for this purpose, the truth and value of naming divine meanings in the context of ta‘līm al-asmā’ are examined. On the other hand, since dealing with such a large subject in a limited study is not possible, it is just focused on the research of linguistic theories, the relationship between language and thought, and the issue of whether the names used in the main sources to indicate the meanings are divinely determined (tawqīfī). In fact, it has been determined that the subject of ta'līm al-asmā’ is overshadowed by the vehement debates over the createdness of the Qur’ān (Khalq al-Qur’ān) and the relationship between Allāh’s essence and His attributes, although it is a Qur’ān-centered issue. As can be seen in the study, the approach of the Mutakallims to the issue of ta‘līm al-asmā’ is parallel to their understanding of Allāh’s essence and His attributes. As stated in this research, if the divine names were determined by Allāh, then Allāh’s names will be eternal. Besides, if the names expressed in human languages are the same as the essence of Allāh, this will lead to the problem of eternality. If it is said that the names are separated and unrelated from Allāh’s essence, there will be also more than one independent and eternal being. The idea of multiple eternal beings is against the principle of tawḥīd. However, in cases where the distinction between attributes and essence of Allāh is separated from each other in the mind, it causes attributes to be considered as something existing independently of the essence of Allāh. Therefore, as stated in the study, Mu‘tazilite theologians, who were very sensitive about this issue, attached great importance to the concept of eternity (qadīm) while transcending the essence of Allāh from the attributes of the created. As they appealed to tanzīh by which they transcend Him from all the originated things in time, they were focused on His eternality (qidam). In this regard, all His actions concerning the universe are regarded as temporal, in other words, originated in time (ḥādith). From this point of view, according to them, Allāh’s names specified in the Qur’ān are created just like the Qur’ān itself. Although their meanings are within the boundaries of the Divine Knowledge, their wordings (lafiẓ) belong to humans. Therefore, these names (asmâ’) that people use to describe Allāh in their speech, as Abū ‘Alī al-Jubbā’ī argues, are determined by the convention of the human. It has been determined by people via consensus, like other words of the language, to indicate the essence and attributes of Allāh in a language because of communication. Then, Allāh has sent down His message to people with these words. The conclusion that Mu‘tazilite theologians have regarded the connection of names with the meanings in Allāh’s knowledge as a linguistic use, while Sunnī theologians have addressed this issue based on the creative act (Khalq) of Allāh. There is another explanation which is known as the theory of faculty or habitus as an alternative way. Some Ash‘arî and Māturīdī theologians supported this theory. Today, the importance of this new perspective is clear, which appears another association of both ideas. In this context, it has been determined that the views of Māturīdī, who attributes the content (or meaning) of revelation (waḥy) to Allāh while arguing that its wordings belong to humans, are more appropriate to the theory of the faculty (malakah).

llah tasavvuru ve tevhid, bütün ilâhî dinlerin özellikle de İslâm'ın temelini oluşturur. 1 Allah her insana kendi varlık ve birliğini idrâk edecek akıl, güç ve kabiliyet bahşetmiştir. İnsanın Tanrı'yla kurduğu ilişki, temelde Tanrı'nın bir tasavvuru aracılığıyla mümkündür. Aşkın varlık Allah kendisini nasıl tanıtıyorsa o kadar bilinebilir. 2 İnsan kendi özlemlerini, sorunlarını, amaç ve korkularıyla belki de farkında olmaksızın Tanrı tasav-vurunu şekillendirmektedir. İnsanda bulunan ilâhî lütuf ve en aziz şey olan akıl 3 geniş tabanlı bir bilgi, kültür, tecrübe vs. alanından beslenerek tasavvur ÖZ Mûtezile'nin beş temel prensibinden birisi de tevhiddir. Bu ilke Allah tasavvurunun özünü oluşturmaktadır. Onlar bu prensip temelinde Allah tasavvurunu şekillendirmişlerdir. Tanrı'nın varlığı ve sıfatları sorunu insanlığın eski problemlerinden birisidir. Kelâm âlimleri İslâm'ın tevhîd inancını aklî açıdan temellendirerek İslâm dışı tevhîde aykırı ilâh anlayışlarındaki çelişkileri göstermeye çalışmışlardır. Mûtezile ekolünün Allah tasavvuru ve sıfatları konusunda geliştirdiği aklî yaklaşım tarzları ve ortaya attığı fikirler hem orijinal hem de birçok kelâm mezheplerini etkileyip, onların fikrî ve metodik olarak şekillenmelerine önemli rol oynadığı söylenebilir. Bu makâlede Mûtezile'nin önemli temsilcisi Kâdî Abdülcebbâr'ın (ö. 415/1025) Allah tasavvuru ve tevhid hakkında görüşleri ve ulûhiyyetle ilgili problemlere çözüm önerileri incelenip değerlendirilmektedir. ABSTRACT One of the main principles of Mu'tazilâh is tawhid. This principle constitutes the essence and the backbone of the vision and understanding of Allah. They have shaped the image of Allah on the basis of this principle. The problem of God's existence and his attributions are one of the oldest problems of humanity. The Islamic theology scholars try to base their arguments on the unity of God in terms of reason, and they aim to show some contradictions in other belief systems , which they consider them as diverted ones. The School of the Mutazilâh developed mental approaches and ideas about the imagination of Allah and Attributes; it can be said that the rational approaches and ideas presented by Mutazilâh have affected various significant theological schools while the methodology presented by it has played an important role in shaping related ideas. In this article, important recent representative of Mu tazilâh, Qadi Abd al-Jabbar's (D. 415/1025) opinions are examined and evaluated, the Imagination of Allah and about tawhid is analyzed and suggestions solutions to problems about the issue are examined.

“Power And Authority of Reason on Belief in God According to Mutezilite”
Schools of Islamic theology have the consensus on the view that maarifatullah is rational knowledge. Some Mutezilite leading school in the movement authorizing reason on the subjects of Islamic faith, say that an inherent intuition in human mind is decisive on belief in god. However, maarifatullah (knowledge of god) is an a posteriori knowledge. According to others maarifatullah is an a priori knowledge.
While the latter says that implication and inference is not a religious obligation, according to the first group, implication and inference is obligatory on everyone who has reached the age of discretion. As for Esharite and some of Maturidite are in the opinion that religious responsibility does’nt occur unless the divine order comes.
According to Mutezilite, faith, which is incumbent on human beings through reason, must be founded on reasoning. That they have considered imitative belief as null is related to the opinion that growing out of mental process and inference is a great sin (kabira).
Mutezilite esteems inference and authorize the reason and hold it responsible. This school has influenced in the belief that inference in theological subjects has become a theological doctrine in Islam.
Keywords: Maarifatullah, compulsory knowledge, a posteriori knowledge, inference, imitatively belief, incumbent.
ÖZET
"Mutezileye Göre Allah'a iman Konusunda Aklın Gücü ve Sorumluluğu"
Kelâm ekolleri marifetullâh'ın aklî olduğunda görüş birliğine varmıştır, itikadî alanda aklı yetkilendirmekte öncülük eden Mutezileden bazıları, insanda onu Allah'ı bilmeye yönelten doğuştan gelen bir sezgi olmakla birlikte marifetullahın nazarî olduğunu belirtirken, diğer bazılarına göre marifetullah zarurî bir bilgidir. Bu gruba göre akıl yürütme vacip değilken, birinci grup, her akıl sahibi bireye Allah'ı bilmek için akıl yürütmenin vacip olduğunu söylerler. Eş'arîler ve bazı Maturîdîlerin nazarında ise ilahî direktif olmadıkça, dinî yükümlülük gerçekleşmez.
Mutezileye göre, akıl sebebiyle vacip olan iman akıl yürütmeye dayalı olmalıdır. Onların taklidî imanı geçersiz saymaları, imanın bilgi temeline ulaşmak için bir düşünme süreci ve istidlalin vacip olduğu görüşüne bağlıdır.
Mutezilî düşünce, akıl yürütmeyi öne çıkarır, aklı yetkilendirir ve sorumlu tutar. Bu düşüncenin itikadî konularda akıl yürütmenin bir öğreti olarak yer almasında önemli rolü olmuştur.

Anahtar Kavramlar: Mutezile, marifetullah, zarurî bilgi, nazarî bilgi, akıl yürütme, taklidî iman, vacip.

Özet
Allah’ın görülebilmesi rü’yetullah sorunu tevhid ve inanç bağlamında tartışılır. Kur’ân’da bazı insanların Allah’ı görme ve peygamberlerden Allah’ı kendilerine gösterme taleplerinden söz edilir. Bununla insanın fıtratında olan merak duygusunun aşkın varlık Allah’ı görme arzusuna dönüştüğü söylenir. Rü’yetullah’ın bilinmesi, Allah’ı yaratılmışlara benzetme (teşbih) ve Allah’ı cisimleştirme (tecsim) yani putlaştırmayı önlemektedir. Âlimlerin çoğu dünyada Allah’ı gözle görmenin mümkün olmadığını, âhirette ise büyük bir lütuf ve nimet olarak cennette görüleceğini söylerler. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye göre aziz ve celil Rabbin görülmesi gereklidir, haktır ancak bu rü’yet idrâksiz (ihatasız) ve tefsirsiz (bilâkeyf) olacaktır. Bazı İslâm âlimleri rü’yetullaha karşıdırlar. Ontolojik ve epistemik nedenlerden ötürü aşkın varlık Allah’ın görülmesini reddederler. Mu’tezile âlimi Kâdî Abdülcebbâr’a göre aşkın varlık Allah dünyada ve âhirette hiçbir şekilde görülemez. Allah’ı övgü ve tenzih; Mâtürîdî’ye göre rü’yetullah’ın ispatıyla; Kâdî Abdülcebbâr’a göre ise rü’yetullah’ın yokluğuyla gerçekleşir.
Anahtar Kelimeler: Rü’yet, Rü’yetullah, Mâtürîdî, Kâdî Abdülcebbâr

The problem of Allah’s being seen (ru’yatallah) is discussed in the context of tawhed and faith. The Qur'an mentions the demands of some people to see Allah and to show Allah to them from the prophets. It is said that the sense of curiosity in man’s fitness turns into the desire to see the transcendent being Allah. The knowledge of ru'yatullah prevents the analogy of Allah to the creatures (taşbih) and the incarnation (tecsim) of Allah, that is, the idolization. Most scholars say that it is not possible to see Allah with the eye in the world, and in the hereafter it will be seen in heaven as a great grace and blessing. According to Abu Mansur al-Maturidi, Allah, the victorious (Al-Aziz) and the mighty (Al-Jalil), must be seen/ru’yat, it is true, necessary, real but this will be seen without understanding (no idrak) and without exegesis (bilakeyf). Some Islamic scholars are against (ru’yatullah) the sight of Allah. They reject the view of transcendent beings for both ontological and epistemic reasons. According to the mutazilah scholar Qadi Abdaljabbar believes that the transcendent being of Allah cannot be seen in any way in the world and in the hereafter. According to Maturidi, the praise and the tanzih of Allah occurs with the proof of ru’yatullah; according to Qādi Abd Al-Jabbār, it occurs with the absence of ru’yatullah.
Keywords: Ru’yat (See), Ru’yatullah (Allah’s Being Seen), Al-Maturidi, Qādi Abd Al-Jabbār

Mu‛tazila, the first systematic theological school in the history of Islamic thought and the founder of the kalām, successfully defended the Islamic belief against oppositional religious and philosophical movements. However, the wrong policies that they followed during the mihna caused them to be marginalized and discredited by society, and after a while, they were seen as a heretic sect. This situation destroyed many Mu‛tazilite works belonging to the first period; it has become impossible to learn the school from its sources. Mu‛tazilite ideas, which were put forward especially in the first two centuries, could only be followed from the works of Firaq. However, since the main purpose of many of such works is to reject the schools whose views are conveyed and to reveal the correctness of the author's sect; the Mu‛tazila depiction in these works has generally been incomplete, wrong, and biased. This has led to the establishment of a false image of Mu‛tazila in the Islamic world. In the formation of this false image, sectarian fanaticism as well as the fact that the information conveyed in these works were based on Ibn al-Rawandi, who was the opponent of the Mu‛tazila, was effective. In this study, it has been proved through some examples that the Mu‛tazila depiction in the firaq works is based on the work of İbn al-Rawandi called Fadīhat al-Mu‛tazila.

Causality is one of the concepts that Muslim theologians (mutakallimūn) use while explaining both interactions between natural beings and the occurrence of human acts and the relationship between God and the universe. The investigations of causality begining in the field of human acts during the constitution of Kalām continued through the results of these acts in nature and then has evolved into causality in divine acts in the context of the wisdom and purpose of creation. These discussions have been taken a different dimension along with the Kalām-philosophy interaction, especially after the theories such as atomism and naturalism have been emerged, it has been placed within a system framework. Therefore, without grasping subject of causality, it is impossible to understand the thoughts of mutakallimūn about relations between God and universe and human and to determine the structure, role and limits of these three beings.

We can find the origins of the notion of void in the Kalām tradition’s recognition of atomism. However, the main debates on the subject appeared after the Greek philosophical heritage transitioned to the Islamic world in the 3rd century of Hijra. The literature of Kalām, just as in the metaphysical tradition, has two main types for this void being discussed. The first one is the external void (extracosmic) in which the cosmos floats. In the sources of Kalām, the question of whether such a type of void exists is debated around the questions of whether anyone who might look beyond the cosmos can see anything or whether someone who stretches their hand outside the cosmos can move it. The second type of void, which occupies more of the Mutakallimūn agenda, is the internal void (intercosmic), assumed to be within the cosmos and between the body-forming atoms. This kind of void is discussed around the question of “Whether separating the two atoms is possible so that a third one can be ins...

Prophethood is the founding doctrine of revelation in that it expresses the communication between God and man and the basic structure on which the principles of belief are built. Based on this importance, those who deny religious truths and those who defend them have focused on the issue of prophethood. While those who do not believe in God, Christians, Jews, and groups such as Barāhima and Summaniya criticized Islam's understanding of prophethood. On the contrary, the Mutakallims tried to advocate the prophethood through reason and religious evidence. In this context, one of the issues on which opinions are expressed is the subject of the authenticity and truth of the parables. In the fact that the exemplary historical events were called as the qissa in a religious-moral sense instead of usṭūre which Arabs before Islām called it. Not only the naming of past social events but also their content has been corrected. Nevertheless, the question of the authenticity of the parable has always been the subject of debate. There are two dimensions of the nobility of the prophetic parables as reality and authenticity. While the truth is about whether narrations refer to a case outside of the mind, the issue of authenticity is about the cultural base to which stories belong to. One of the attitudes about the authenticity and reality of the prophetic parables is the positivist approach. According to this approach, parables are a reflection of mythological narratives on religious beliefs. The second form of approach is the Psychoanalytic approach, based on the interpretations made on the symbolic manifestations of stories. According to this approach, parables are religious experiences that appear symbolically in consciousness through symbols and metaphors. In the theological approach, in which the possibility of revelation is accepted, there is a general acceptance that parables are signifying a truth properly. On the other hand, there are three different means of this approach, whether the stories are a complete expression of truth or symbolic messages created to give specific meanings. The first of these ways is the literalist view, in which the verbal of the stories are regarded as the truth. The second is the bātinī intuitionist approach that is considered the truths are under the apparent verbal meaning of stories, and that claims to be reached only through intuition only, not by way of literal meaning. The third approach is that the truth will be reached by understanding the language employing the real meaning suitable for the speaker. Among all approaches, the double truth paradigm, in which Ibn Rushd draws attention to the distinction between religion and philosophy, has come to the fore as a remarkable method. Thus, the fields of religion and philosophy have been separated from each other, and it has become important not to confuse the areas where interpretation is necessary and the areas that should be believed. As a conclusion proposal, the Mutakallims should consider this perspective in terms of providing a way out of the tension between religion and science in the modern period. In our study designed to evaluate the claims put forward in this regard, the ways of approaching the reality and authenticity of the parables of the Qur'an will be examined. As a result, in this study, in which the basic views of some Mutakallims on the subject are also stated, a method has been tried to be presented about the way they approach the nature and content of the prophetic parables.

Al-Zamakhsharī’s Muʿtazilī identity is undisputed, aside from a few
isolated assertions or inquiries to the contrary. In fact, alongside
historical records that depict him as a loyal Muʿtazilī and even a
propagandist for his madhhab, the opinions he expressed and the
approaches he employed in his works serve as evidence for this claim.
The two Muʿtazilī schools that operated during his time in the Muslim
world, in particular in his own region of Khwārazm, were the
Bahshamiyyah and the Ḥusayniyyah. Considering this fact, in terms of
his theological identity, it could be asserted either that he is a member
of one of the Bahshamī or Ḥusaynī schools or that he positions himself
“in search of a broadly based, catholic Muʿtazilism” instead of taking a
clear stand. This study, while providing partial evidence for the latter
claim, argues that his Ḥusaynī identity is rather evident from his
ideological stance and opinions.