Kentsel Donusum

Özet: Günümüzde kentlerin değişim ve dönüşüm biçimlerinin öngörülerin dışında farklı dinamiklerin etkisiyle geliştiği görülmektedir. Küresel sermayenin akışı, teknolojik atılımlar, küresel ekolojik tehditler, inşaat ve rant ekonomisine dayalı ekonomik büyüme, artan enerji ihtiyacı, küresel göç gibi olguların mekanda bıraktığı izler yeni, güçlü, baskın ve bir o kadar da yıkıcıdır. Var olana eklenmek, sürdürmek, anlamlandırmak yerine onun izlerini silmeye, hatta kendi varlığını da ortadan kaldıracak yeni müdahalelerin oluşmasına ortam hazırlamaktadır. Bu durumda mekânsal niteliklerin sürdürülebilirliliği tehdit altındadır. Tehdit altında olanın sadece kentin fiziksel formu ve strüktürünün olmadığı, mekânın bütüncül anlamı, kimliği olduğu anlaşılmaktadır. Türkiye’de bu süreç, "Kentsel dönüşüm" adı altında gerçekleştirilen tekil mimari projeler ve yapı adalarını kapsayan müdahalelerle gündeme gelmiş fakat bu farklılaşma sürecinin nasıl tanımlanabileceği, müdahalelerden etkilenen mekânın hangi ilişkiler bağlamında sorgulanması gerektiği, mekânın kimliği ve sürdürülebilirliği konusunda ortak bir değerlendirme platformu oluşmamıştır. Kentsel morfoloji araştırmalarının içeriği ve yaklaşımının bu kapsamda yeniden tartışılarak, bütünleştirici bir platform olarak geliştirilmesi mümkündür. Morfoloji araştırmaları, farklı araçlarla kent plastiği ya da mekânsal izlerin sorgulandığı tekil analizler yerine, mekânsal niteliklerin bir arada değerlendirilmesine imkân tanıyan bütünleştirici kentsel morfoloji kapsamında ele alınmalı, kentsel kimliğin sürdürülebilirliğine yönelik tasarım ilkelerinin belirlenmesi amacıyla geliştirilmelidir. Bu ihtiyaçtan yola çıkarak bildiride kentsel morfolojiye bütüncül yaklaşımın amaç, yöntem ve araçlarının tanımlanması ve uygulama deneyimlerinin tartışılması amaçlanmıştır.

ÖZET

Kamusal mekanlar, kentte tüm kentlilerin kullanımına açık, herkesin erişebildiği mekanlardır. Kamusal mekanlar, bir kentin sosyal hayatının sürdüğü, her türlü kollektif etkinliğin gerçekleştirildiği, kentte olmazsa olmaz mekanlardandır. Bir kentin sokakları, kaldırımları, meydanları ve her türlü kamusal mekanı o kentin sosyal, ekonomik, kültürel ve mekansal özellikleri ile şekillenmekte ve aynı zamanda da içerisinde bulunduğu kenti şekillendirmektedir. Kamusal mekanlar, özellikle 1980’lerden itibaren kentleri etkilemeye başlayan neoliberal politikalar nedeniyle kentte ve mekanda yaşanan değişimden etkilenmiştir.
İstanbul’un merkezi Beyoğlu’na yakınlığı, tarihi yapı stoğu, çokkültürlü yapısı ve farklı kamusal mekan pratikleriyle önemli bir kent parçası olan Tarlabaşı, 1950’lerden beri önemli sosyal, ekonomik, kültürel ve mekansal değişimler yaşamaktadır.

Günümüzde ise bölge, Tarlabaşı Yenileme Projesi ile dönüştürülmekte, soylulaştırılmaktadır. Bu süreç, Tarlabaşı’nın mekansal özelliklerinde ciddi değişikliklere neden olmaktadır.

Çalışmada, Tarlabaşı bölgesi, kamusal mekan açısından incelenmekte, kamusal mekanda ‘80 sonrasında yaşanmaya başlanan değişimlerin, günümüzde soylulaştırma süreci yaşanan bölgede ne gibi etkiler doğurduğunun, bölgenin kamusal mekan açısından ne gibi bir değişim yaşadığının araştırılması amaçlanmaktadır.

Çalışmada, Tarlabaşı’nda gerçekleşen mekansal değişim, Tarlabaşı Yenileme Projesi öncesi ve sonrası olmak üzere iki aşamada ele alınmış ve 2003-2013 yılları arasını kapsayan 10 yıllık süreçte yaşanan kamusal mekan değişimi karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir.

ABSTRACT

Public spaces are opened and accessible spaces for all the citizens where city’s public life and lots of different kinds of collective activities take place. A city’s streets, pavements, plazas and all the other public spaces are shaped by and are shaping the city’s social, economic, cultural and spatial dynamics. Thus especially after 1980’s public spaces are effected by the changes in cities and spaces because of the neoliberal politics.
Tarlabaşı, which is facing social, economic, cultural and spatial changes since 1950’s, is a significant city part of İstanbul because of its close location to Istanbul’s center, Beyoğlu, its historical building reserve, its multicultural social structure, and its different public space usages. Today, the region is gentrificating by Tarlabaşı Renewal Project which is making significant changes on Tarlabaşı’s spatial features.

In this work, Tarlabaşı region is examined by its public space dynamics. It is intended to investigate the changes occurred in public space beginning from the 80’s, especially after the today’s gentrification process, and their effects.

This work aims to explain the spatial changes in Tarlabaşı on two stages: before and after the Tarlabaşı Renewal Project. It focuses on a ten year time period -between 2003-2013- and tries to explain the changes occured in the public spaces comparatively.

"Bu çalışma, gündelik yaşam ve yoksulluk kavramlarının etkileşimini ve yoksulluğun gündelik yaşama nasıl yansıdığını incelemektedir. Yoksulluğun sadece ekonomik bir sonuç olmadığını ve yoksulluğa dair çözümlerin gündelik yaşamdaki ayrıntılarda saklı olduğunu savunan çalışmada, yoksulluk yaklaşımlarının üzerinde durulmuş ve yoksulluk sorununa bakarken aslında sadece yoksul alanlar üzerinden bir araştırmanın yetersiz olduğu düşüncesi savunulmuştur. Bu nedenle, toplumun yoksulluğa bakışı farklı gözler üzerinden değerlendirmeye alınmıştır.

Çalışmada, öncelikle yoksulluk kavramı üzerinde durulmuş, dünyada yoksulluğun tarihi özetlenmeye ve ardından da Türkiye'de ve dünyadaki yoksulluğun boyutları ortaya konmaya çalışılmıştır. İkinci olarak ise Lefebvre, Heller ve De Certau üzerinden bir gündelik yaşam okuması gerçekleştirilmiş ve gündelik yaşamın yoksullukla olan ilişkisi açıklanmaya çalışılmıştır.

Gündelik yaşam ve yoksulluk arasındaki ilişkiyi ortaya koymak için yapılan bu çalışmanın ardından, iki kavramın etkileşimi Sulukule özelinde incelemiştir. Sulukule'nin konumuna, tarihine ve kırılma noktalarına değindikten sonra, bunların 2006'da gündeme gelen yenileme projesini ne kadar etkilediği üzerinde durulmuştur. Sulukule'deki yoksulluk farklı çalışmaların verileri ile ortaya konmuş, bu yoksulluk hallerinin süreç içinde nasıl bir hal aldığı izlenmeye çalışılmıştır. Ardından da gündelik yaşam üzerinden yoksulluğun nasıl anlaşılır kılınabileceği, “fotoğraf” gündelik yaşama dair bir belge olarak kullanılarak göstermek istenmiştir.

Çalışma boyunca, tepeden inme kararların kente nasıl yaralar açtığı, bir müdahale öncesinde yaşayanların kültürünün, sorunlarının ve isteklerinin ortaya konmasının gerekliliği, kentte fırsatların eşit dağıtılmasının önemi üzerinde durulmuştur. Bu önemli noktalar ve gereklilikler uygulanmadığı takdirde gerçekleştirilen projelerin her zaman eleştirileceği, eşitsizliklere ve dolaylı olarak “yoksulluğa” sebep olacağı ve bu yoksulluk halini sürekli kılacağı, Sulukule özelinde ortaya konmaya çalışılmıştır."

Köy, kır ve kent tartışmaları ekseninde bugün dünyada yaşanan toplumsal değişimlere yönelik detaylı açıklamalara ihtiyaç duyulmaktadır. Köy ve kenti açıklayıcı mahiyetteki çalışmaların tamamı köyü ve kenti birbirinden ayırıcı tanımlamalar üzerine inşa edilmiştir. Bir tarafta kırsal alanın ne olduğu ve diğer tarafta onu kentten ayıran özellikler sıralanmaktadır. Yerleşim birimleri olarak köy ve kentin birbirinden farklılıklar gösterdiği söylenmekte, kırsal alanın ise her iki birimi çevrelediği gerçeği çoğunlukla ihmal edilerek ya kent sınırına ya da köyün sınırına dahil edilmektedir. Dolayısıyla son dönemlerdeki gelişmelere de dikkat edildiğinde küresel ölçekte köy ve kentin etkileşim yönünden benzerlikler gösterdiği ortadadır. Bu çalışmada da dünyada yaygın şekliyle bilinen kırsal alan ve Türkiye'de de yerleşim birimi merkezi olarak köy ve kentin bütünleşme linkleri ve etkileşimlerinin ne olduğu temellendirilmekte ve gri set olarak tanımladığımız köy ya da kente yakınlaşmış bölgelere, periferileşmeye yönelik yapılacak kavramsallaştırma ve tanımlamalar için açıklamalar geliştirilmiştir.

Türkiye’de 1980’li yıllarda ilk kez gündeme gelen ve 31.05.2012 tarihinde “6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun”un yürürlüğe girmesiyle hız kazanan kentsel dönüşüm sürecinin belirgin sonuçları bugün görülmeye başlanmıştır. Kentsel dönüşümün
çok geniş bir sahayı kapsadığı, yalnızca fiziksel değil, işlevsel, tarihsel, ekonomik, sosyo-kültürel ve gündelik yaşama dair pek çok sonuçlarının olduğu bu süreç içinde iyice anlaşılmıştır. Bu yazıda Türkiye’de izlenen kentsel dönüşüm politikası ve her alanda etkileri hissedilen kentsel
dönüşüm eylemleri genel olarak değerlendirilmekte ve daha uzun yıllar devam edecek sürecin daha iyi sürdürülmesi noktasında çeşitli önerilerde bulunulmaktadır.

"1984 yılında TOKİ'nin kurulurken yüklendiği özellikle dar gelirli grupların konut ihtiyacını planlı bir yaklaşım ve ülke koşullarına uygun şekilde karşılama misyonunu hatırlayacak olursak meslek odalarının, sesleri gittikçe yükselen mahalle derneklerinin ve diğer sivil grupların taşıdığı endişeler çok da yersiz sayılamaz. Temel endişe, hazine topraklarının ve mülkiyetten arındırılmış arazilerin bir kamu otoritesine koşulsuz olarak aktarılması ve üstelik bu otoritenin, çeşitli ayrıcalıklarla elindeki kaynağı hiçbir kamu yararı gözetmeksizin değerlendirebilmesi. Ya da diğer bir deyişle, hatrı sayılır bir arazi stokunun esasen sosyal misyonlar yüklenmiş bir devlet kuruluşu eliyle özelleştirilmesi. En önemlisi de, bütün bunlar olurken aynı kamu kuruluşunun hiçbir denetime maruz kalmaması."

Ayfer Bartu Candan ve Cenk Özbay tarafından derlenen ve Metis yayınlarından çıkan "Yeni İstanbul Çalışmaları" adlı kitapta yer almıştır. Bölümün içeriğine dair kısa bilgi:

"Girişimci kent politikalarına karşı örgütlü ve sivil eleştiri/muhalefet, büyük ölçekli yatırımların kentsel gelişim ve değişimin ivmesini belirlemeye başladığı 1980’li yıllardan beri mevcut. Gerçekleştirilen operasyonların tarihi ve doğal alanlar üzerinde yarattığı yıpratıcı etki ile aynı operasyonların yürürlükte olan imar kanunlarına aykırılığı, erken dönemde özellikle meslek odaları ve mahalle ölçekli ‘güzelleştirme dernekleri’ gibi baskı gruplarının tepkisini çekmişti. Ancak girişimci yatırımların kamusal alanlar, devlet arazileri, yıpranmış kent-içi yoksulluk alanları ve enformel konut bölgelerine sıçramaya başladığı  2000’li yıllar ile birlikte muhalif söylemin çerçevesi hatrı sayılır ölçüde genişlemiştir. Buna göre artık yalnızca kentin doğal kaynakları ve tarihi miras varlıkları ile planlama mantığı değil, aynı zamanda kentlinin kente dair çeşitli hakları baskı altındadır – temel hizmet ve kaynaklara demokratik erişim ile en mağdur grupların sağlıklı konutlarda barınma hakkı bunlardan yalnızca ikisi.

Söz konusu baskılara tepki, hem sermaye odaklı dinamiklerin kent alanına nüfuz etmesini aktif olarak protesto eden ve sayısı giderek artan sivil oluşumlar, hem de protestonun zenginleşen formlarında somut ifade bulmuştur. Devlet eliyle dönüşümün birebir etkilediği alanlarda ikamet eden kent sakinlerinin örgütlenme biçimleri ise bütün bu gelişmeler dahilinde kuşkusuz en dikkat çekici unsurlardan biridir. Bu zeminden yola çıkarak bu çalışma şu soruları cevaplamaya çalışacaktır: İstanbul’da kentsel dönüşümün boyutları neleri baskılamaktadır? Kent sakinleri bu baskılara karşı ne tip tepkiler vermekte ve bunlarla nasıl başetmektedir? Dönüşüm alanlarında taban örgütlenmesi nasıl biçimlenmektedir? Söz konusu örgütlenme biçimlerinin zayıf ve güçlü noktalarını yakın geçmiş deneyimlerine bakarak tariflemek mümkün müdür? Bütün bunların sonucunda ortaya çıkan direnişin bugünkü stratejileri ve uygulamaları ne tip potansiyeller barındırmaktadır?"

The global weakening of nation states has isolated cities. On the other hand, the authority of local administrations has been increasing rapidly. Urban planning responsibility is under the authority of local governments. Due to intense competition for attractive solutions, local authorities have tended to use methods that produce immediate results. Therefore, planning approach has been changing and in place of comprehensive plans, we find quick fix projects. According to comprehensive planning approach and the planning legislation in Turkey, urban plans should be made according to the principle of planning hierarchy. This principle defines the consistency of plans in different scales and refers to the holistic principle of urban planning. However, local governments have adopted project-based policy implemented in the form of urban transformation. This policy leads to practical applications that contradict the principles of the discipline of urban planning. Then, it forms a basis for negative results such as unplanned development. This study focuses on projects in Ankara and their consistency with upper scale plans in order to make a rational assessment of urban transformation projects.This thesis aims to show how local authorities and new legislative frameworks encourage urban transformation while ignoring the principle of planning hierarchy in case of Ankara. Local governments prefer project-based policy since development serves the benefit of investors and therefore municipalities. To avoid this situation, legislation should be examined and laws that lead to conflicting investments of authority should be simplified. Additionally, through law, planning agenda should be focused on the structural planning approach.

İstanbul'da uygulanmaya konulan kentsel dönüşümün bu denli büyük tartışmalara yol açmasının ana sebebi, dönüşümün adımlarının toplumla müzakere edilememesinde yatıyor. Dahası idare ile muhalefet, bu müzakereyi mümkün kılabilecek ortak bir dil arayışında gibi de gözükmüyorlar. İdarenin “yenileme” gibi gördüğü uygulamalar, muhalefet için “soylulaştırma” anlamı taşıyor. Dönüşümün getirdiği mülkiyet transferinde taraf olan idare giderek meşruiyetini yitiriyor. Oysa küresel bir nitelik taşıyan kentsel dönüşüm uygulamaları İstanbul için de onlarca çözüm ihtimali barındırıyor.

Bugün, özellikle Türkiye'de dindar Müslümanlar hakkında düşünmek her zaman olduğundan daha zor. Çünkü siyasetin olduğu kadar ekonominin de dümeninde geçmişin onlar için karanlık “onlar gibi olmayanlar için” ise görece aydınlık zamanlarına oranla daha şeffaf ve görünür durumdalar. Bu görünürlük onları olduğu kadar onlar hakkında düşüneni ve siyaset geliştirmek isteyeni de kırılganlaştırıyor. Çünkü, dindarlık görünürleştikçe Cumhuriyet “aydınlanması”nın şekillendirdğii dogmalar etrafında yapılan toplumsal ve siyasal müzakere yenileniyor. Bir başka deyişle dindarlığın görünürlüğü Cumhuriyet'in ürettiği toplumsal ve siyasal zeminin pek de müzakereye açık olmayan (tutulmayan) kimi parçalarını yeniden tartışmayı hem zorunlu hem de mümkün kılıyor. Bütün bu müzakereler manzumesinin 1980'lerde başlayıp, 2000'lerde dümenine dindarlığıyla malum kesimlerin geçtiği bir siyaset ortamında ve elbette küresel gelişmelerle (hadi adını koyalım, neoliberalizmin kurumsallaşması ya da kendisinden önceki kurumları dönüştürmesiyle) tanımlanan daha geniş bir çerçevede vuku buluyor olması ise söz konusu zemini iyiden iyiye kayganlaştırıyor.

Kentsel dönüşüm yasası kapsamında riskli alan ilan edilen ve rant katsayısının yüksek olduğu çokça bilinen bu bölgelerde, yeni inşaatlara sağlanan vergi avantajları ve imar artışı olanakları da hesaba katıldığında, asıl kaygının depremin yaratacağı büyük yıkım ve on binlerce can kaybından öte bir şey olabileceği endişesi haklı olarak zihinlerde ürkütücü bir olasılık olarak belirmektedir.

The purpose of this study is to test the validity of the social capital knowledge that belongs to the local business community as an instrument for the formation of the initial strategies of urban transformation and to test the effect of independent variables in the formation of such social capital. This study takes as its point of departure the recently increasing interest in the role of social capital in planning and development, and the need for access to embedded knowledge in the sites of urban transformation. The lack of field data makes managing implementations of urban transformation difficult, and these implementations are not supported by appropriate policies. It is important to study this issue in İstanbul, which is going through the process of urban transformation and harbors a variety of resources for social capital due to its unique conditions. The hypothesis of this study, which aims to contribute to research being conducted in the field, is that the levels of security, belonging, awareness, and expectations inherent in social capital can change according to the profile of the small business community and according to the characteristics of the physical capital in sites of urban transformation. In this study, conducted in 2012, data from the neighborhood of Çeliktepe were collected using “mixed methods social research.”

Keywords: social capital, local networks, small businesses, urban transformation, mixed methods social research