Buhara

... Bizim maksadımız, okumayı bilen her Türk evladını ecdadımızın mühim simalarından Babür Mirza ile yakından tanıştırmaktır.
        Her halkın tarihini, milli kültürünü ve insanların gözündeki görünüşünü belirleyen büyük devlet adamları, bilginleri, büyük yazar ve şairleri vardır. Babür de Türk siyasi tarihinde hayatı en çok ilgi görmesi gereken devlet adamlarından biri, büyük bir komutan, ilim adamı, şair ve yazardır. Büyük bir hanedanın varisidir. Küçük yaşta büyük işler yapmış, zaferler, yenilgiler, ihanetler görmüştür. Buna rağmen bir devleti kaybettikten sonra uzaklarda yeni ve büyük bir devletin temellerini atmıştır. Çok kaybetmiş lakin her kaybettiğinde tekrar kazanmayı bilmiştir. Bu sebeple de Türk gençliğinin Babür’ün hayatından alacağı çok dersler vardır.
...
    Yalnızlığı ve ihaneti yaşadığı günler şiirine şöyle yansımıştır:
“Cânımdan özge yâr-i vefâdâr tapmadım
  Gönlümden özge mahrem-i esrâr tapmadım…”
(Kendi canımdan başka vefalı yar bulamadım. Kendi gönlümden başka sır saklayacak kimse bulamadım…)

Irak Türkmenleri denildiği zaman hafızamızda ilk olarak Kerkük ve Musul canlanır. Fakat Osmanlı İmparatorluğunun dağılmasından sonra maalesef Türkler için hüznün ve acının adeta merkezi haline gelmiştir. Bu acılar dokunaklı bir şekilde halk edebiyatına ve o bölgenin türkülerine de yansımıştır;

“Yıktılar kal’amızı
Sürdüler balamızı
Daha can boğazdayken
Çektiler sâlamızı
Ah Kerkük yüz ah Kerkük
Her zaman yüz ak Kerkük
Ölseydim düşmeseydim
Men senden uzak Kerkük...”
 
Türkünün dizelerinden de anlaşılacağı gibi Türkmenler maalesef kaderine terkedilmiş ve geçen yıllar boyunca adeta bir mum gibi yavaş yavaş bölgede asimile politikaları ile erimektedirler. Bu konuya değinmeden önce bölgedeki Türk varlığını incelemekte fayda vardır. Türklerin Irak’a ilk girişleri H. 54 / M. 674 tarihlerine kadar uzanmaktadır. Emevi Halifesi Muaviye tarafından Horasan’a gönderilen Ubeydullah bin Ziyad ile Buhara prensesi Hatun emrindeki Türk kuvvetleri arasında yapılan çarpışmadan sonra bir barış yapılmıştır. Bu barıştan sonra Ubeydullah yanına aldığı Türk askerlerini Irak’a götürüp, Basra’ya yerleştirmiştir. Türklerin Irak’a gelişleri Abbasi döneminde, Halife Memun ve Halife Mutasım’ın iktidarı sırasında meydana gelen siyasi gelişmelerden dolayı daha da sıklaşmıştır. Emevi ordularında olduğu gibi Abbasi ordularında da yer alan Türkler, üstün savaşçı yetenekleri ile maharetlerinden dolayı üst mevkilere getirilmişlerdir. Ayrıca H. 211 / M. 836 ’da Halife Mutasım’ın emriyle Türk kumandanı Türk hassa askeri için Somerna şehri kurulmuştu. 25 Aralık 1055’te Bağdat’a giren Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey Büveyhoğulları’nın Irak’taki hakimiyetine son verilmiştir. Tuğrul Bey Bağdat ve Oğuzların yayıldığı Irak’ı Selçuklu Ülkesine katmıştır. Bu tarihten sonra Oğuz boylarına mensup birçok Türk, bu bölgeye yerleştirilmiştir. Böylece bölgede Büyük Selçuklular ile Türk hakimiyeti başlamıştır. Türklere daha önce yalnızca Etrak (Türkler) diyen Araplar, “Etrak-u Bağdat” (Bağdat Türkleri) demeye başlamışlardır.  1258 Moğol istilası ile Abbasi hilafeti son bulmuş, bölge Moğolların eline geçmiştir. Ayrıca bu bölgede Moğollarla birlikte çok sayıda Türk askeri gelmiştir. 1258 – 1336 İlhanlılar, 1338 – 1360 Celayirliler, 1360 – 1469 Karakoyunlular ve 1470 tarihinden itibaren de Akkoyunlular hakimiyetinde kalan bölge 1508 yılında Safevilerin eline geçmiştir. Safeviler’in Çaldıran’da (1515) Yavuz Sultan Selim Han’a yenilmesi ve Kanuni Sultan Süleyman Han’ın da 1534’te Bağdat’ı almasıyla bugün Irak olarak anılan bölge Osmanlı hakimiyetine geçmiştir. Osmanlılar Irak’ı, Bağdat, Basra, Musul, Şehrizor ve el-Ahsa olmak üzere beş bölgeye ayırarak idare ettirmişlerdir. 1623’te bölge tekrar Safeviler’in eline geçmiş ve Safeviler binlerce kişiyi katletmişlerdir. Sultan IV. Murad Han’ın 1638’de Bağdat’ı tekrar geri almasıyla Kasr-ı Şirin Antlaşması yapılmış ve kesin sınır çizilmişti. Böylece Musul-Kerkük bölgesi de dahil olarak I. Dünya Savaşı sonuna kadar bölge Osmanlı hakimiyetinde kalmıştır. Sonuç olarak Kanuni Sultan Süleyman Han ve Sultan IV. Murad Han zamanında Anadolu’dan getirilen çok sayıda Türk de bölgeye yerleştirilmiştir. I. Dünya Savaşından itibaren Irak’ın işgal edilmesi ve 1926 Musul Meselesi görüşmeleri sonucu Musul ve Kerkük’ün Irak’a bırakılmasıyla Musul ve Kerkük Irak’la birlikte İngiliz sömürgesi haline gelmiştir. 1920 – 1932 yılları arasında Irak’ın İngiliz Mandası altında bulunduğu dönemde Türkler baskı ve zulüm dolu bir devre yaşamışlardır. Irak’ın 1932 ’de Milletler Cemiyeti’ne kabul edilip bağımsızlığına kavuşmasından sonra da Irak Türkleri rahat yüzü görmemiş, baskı ve şiddet daha da artmıştır. Bütün bu baskı ve sindirme politikalarının Irak’ta bulunan Türk varlığını yok edemediği 1937 Sadâbâd Paktı’yla ortaya çıkmıştır. 27 Haziran 1937’de imzalanan Sadâbâd Paktı için bölgedeki Türkler büyük bir sevinç yaşasalar da pakttan sonra polis tarafından yapılan işkence ve zulme maruz kalmışlardır. II. Dünya Savaşı’nın sıkıntıları sebebiyle savaşı sakin geçiren Türkler savaştan sonra yeni bir katliamla karşılaştılar. 1946 yılında Gavurbağı’nda Kerküklü işçiler polis kuvvetleri tarafından yaylım ateşine tutulmuşlardır. Yine Bağdat Paktı’nın imzalanacağını duyan Türkler, bölgelerinde büyük bir sevinç yaşamışlardır. Fakat yine paktın imzalanmasından sonra Türklere yapılan baskılar artmıştır. Irak’ta 14 Temmuz 1959 Cumhuriyet’in birinci yılı kutlamalarında sokağa dökülen Kerkük Türkleri komünistler tarafından katliama uğramışlardır. 3 gün süren bu katliamda soydaşlarımız inanılmaz derecede zulüm ve işkenceye maruz kalmışlardır. Yaklaşık 1500 yıl kadar bu topraklarda varlığını gösteren Türkler I. Dünya Savaşı’ndan sonra batılı devletlerin bölgedeki çıkarlarından dolayı sistematik olarak çeşitli haksızlık, baskı ve katliama uğramışlardır. Emperyalist güçlerin özellikle yer altı bakımından zengin olan kuzey Irak’taki emellerinden dolayı bölgede yaşayan Türkler birçok zorlukla karşılaştıysa da bunlar karşısında Türk hükümeti ise maalesef hiç bir etkinlik göstermemiştir.

Oğuzların Boz-Ok koluna mensup olan "Bayat" boyu, hepsinin en büyüğü olan ve aynı zamanda eski devirlerde Oğuzların hâkim kısmını oluşturan Boz-Ok boyları arasında Kayı boyundan sonra gelen ikinci ve en büyük boydur.  Bayatlar denildiği zaman akla "Dede Korkut" ve "Fuzûli" gibi önemli şahsiyetleri yetiştirmiş ve Türk Musikisine "Bayatî" makamını kazandırmış "Bayat" boyu gelmektedir.

Kârî Rahmetullah Vâzih, XIX. yüzyıl Buhârâ’sında yaşamış olan bir edip, şair, doktor, bilim ve devlet adamıdır. İyi bir eğitim almış olan Kârî Rahmetullah Vâzih, Arapça, Farsça ve Türkçeyi (hem Çağatay hem de Anadolu Türkçesi’ni)çok iyi derecede bilmekte olup her üç dilde de şiirler yazmıştır. Kendisi on üç adet kitap yazmış olup en önemli eseri ise Tuhfetü’l-Âhbâb Fî Tezkireti’l-Âshâb adlı şair tezkiresidir.
Tuhfetü’l-Âhbâb Fî Tezkireti’l-Âshâb Farsça olarak kaleme alınmış olup, XIX. yüzyıl ortalarından XX. yüzyıl başına kadar olan dönemde Buhârâ Hanlığı coğrafyasında yazılmış olan yedi tane şair tezkiresinden birisidir. Eser biyografik tezkire geleneği içinde kaleme alınmış olup kendisinden sonra yazılmış olan bütün tezkireler ve edebiyat tarihi kitapları için kaynak eser hükmündedir. Tezkirenin Taşkent, Duşanbe ve St. Petersburg’un değişik kütüphanelerinde on beş adet el yazması nüshası bulunmaktadır. Ayrıca eser 1914 yılında Taşkent’te ve 1977 yılında Duşanbe’de olmak üzere iki defa yayınlanmıştır.
Çalışmamızda öncelikle şair tezkirelerini tanımını yapılarak Farsça ve Türkçe tezkire yazma geleneğinin tarihi gelişimini incelenmiştir. Daha sonraki bölümlerde ise yazar ve eseri hakkında ayrıntılı bilgiler verilerek tezkirenin tahlili yapılmıştır. Tahlilden sonra ise tezkirenin karşılaştırmalı metni, Türkçe tercümesi ve tıpkıbasımı yer almaktadır. Sonuç bölümünde ise tezkirelerin tarihi gelişimi ve Tuhfetü’l-Âhbâb Fî Tezkireti’l-Âshâb’ın bu gelişimdeki yeri ve önemi üzerinde durulmaktadır.

Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, M. IX. yüzyılın yarısı ile X. yüzyılın başlarında Maveraünnehir bölgesinde yaşamıştır. Burası Baharat Yolu ile İpek Yolu gibi ticaret yollarının kesiştiği bir yer olması nedeniyle çeşitli din, inanç, ideoloji, kültür ve medeniyetlerin kaynaştığı bir konuma sahip önemli bir bölge olarak ortaya çıkmıştır. Ayrıca düşünce ve inanç farklılığının özgürce yaşandığı bu bölge, başta İran olmak üzere Bizans, Çin ve Hindistan gibi bölgelerdeki çeşitli din mensuplarının, baskılara maruz kaldıklarında, gelip yerleştikleri emin bir sığınak olmuştur. Bu özelliğinden olsa gerek Mâverâünnehir özellikle Semerkand ve Horasan, tarih boyunca çeşitli din, mezhep ve felsefî akımlara beşiklik etmiştir. Bu nedenle bölge tarihsel olarak çok kültürlü ve çoğulcu özelliğini her zaman koruyabilmiştir.
Bu tebliğde Mâtürîdî’nin düşünce sisteminin doğru anlaşılabilmesine katkı sağlayabilmek için yaşadığı dönemde ve bölgede mevcut olan veya etkisi devam eden din, mezhep ve felsefî akımların sosyo-kültürel tarihlerini ele alacağız. Bu suretle yaşadığı bölgenin inanç coğrafyasını çizmeye çalışacağız.
Anahtar Kelimeler: Mâtürîdî, Mâverâünnehir, Dinler, Sosyo-Kültürel Çevre
Abstract
Abu Mansur Al Maturidi lived in the period of the second half of 9th and the first of half of 10th centuries in Mā Warāʾ al-Nahr. This area emerged as an important location that many various religions, beliefs, ideologies, cultures and civilizations had been mixed up because of it was the junction of trade routes such as the Spice Road and the Silk Road. Furthermore, Mā Warāʾ al-Nahr was the place of peaceful coexistence for all the different religions and beliefs. Therefore, it was a safe sanctuary for oppressed people fled from many countries such as Persia, Byzantium, India and China. Consequently, the area, especially Samarqand and Khorasan, had been the cradle of different religious and philosophical thoughts and the multicultural environment throughout centuries.
In this paper, the social and cultural history of religions, sects and philosophical trends at the time of Maturidi will be evaluated in order to contribute significantly to understand his systematic thought accurately. Thus we will try to draw generally upon the geography of beliefs in that area at his time.

Bu makale; 1238 yılında, Orta Asya'da Buhara bölgesinde, Moğol yönetimine ve onun yerli işbirlikçilerine karşı Mahmud Târâbî isimli bir sûfî şifacının liderliğinde gelişen halk ayaklanmasını konu edinmektedir. Mahmud Târâbî İsyanı, Moğol Hükümdarı Ögedey Kağan döneminin siyasî ve sosyal hâdiselerinden biridir. Makalenin esas amacı; bu isyanı ortaya çıkaran sebepleri tespit etmek, isyanın gelişim seyrini ortaya koymak, isyanın sonuçlarını ve karakterini belirlemektir. Yöntem olarak dönemin ana kaynaklarına dayanılarak ve çağdaş çalışmalar da dikkate alınarak araştırma yapılmış, isyanın değişik yönlerden tahlil edilmesine çalışılmıştır. İsyanın siyasî, sosyal, ekonomik ve psikolojik faktörlere bağlı olarak Buhara halkının zihninde oluşan insanüstü güçlere sahip bir kurtarıcı beklentisinden ve bunalım halinden kaynaklandığı; ciddi bir hazırlık ve teşkilatlanma olmaksızın geliştiği, Moğol İstilasının Türk-İslam toplumu üzerindeki psikolojik etkilerinin bir sonucu olduğu ve mesiyanik hareketler kategorisinde değerlendirilmesi gerektiği tespit edilmiştir. Zaman açısından neredeyse aynı tarihlerde ama farklı coğrafyalarda gelişen Mahmud Târâbî İsyanı ile Babaîler İsyanı arasındaki benzerlikler ve farklılıklar incelenmiş, iki hâdise arasında doğrudan bir bağlantı olmadığı, ancak iki hareketin aynı düşünceden kaynaklandığı anlaşılmıştır.

2015 yılında Özbekistan'a yaptığımız bir seyahatin izlenimleridir. Taşkent, Hive, Buhara, Semerkant, Urgenç, Nukus gibi şehirler başta olmak üzere, Özbekistan'ı baştan başa dolaşırken görüp gözlemlediklerimizi Türkoloji bilgileriyle harmanlayarak yazmaya çalıştık.

Buhara tarih boyunca siyasi, ticari, kültürel özelliklerini korumayı başarmış önemli bir şehirdir. Merkezi konumu ve farklı medeniyetlere ev sahipliği yapması şehrin bölge üzerindeki ehemmiyetini arttırmıştır. Narşahî’nin Tarih-i Buhara isimli eseri kentin ve bölgenin kadim tarihini anlatan mühim bir kaynak eserdir. Narşahî’nin eserinde coğrafi şartların bölge sakinleri üzerindeki etkisi, buna bağlı olarak ekonomik ve kültürel faaliyetleri gibi tarihi coğrafyayı ilgilendiren konular hakkında bilgiler bulunmaktadır. Sonuç olarak bu önemli eseri tarihi coğrafya unsurlarıyla yorumlayarak bölgenin tarihi ve coğrafyası arasındaki ilişki tespit edilmeye çalışılmıştır.

https://brill.com/downloadpdf/journals/jjl/5/1/article-p81_4.xml

The present article describes the vowel chain shift that occurred in the variety of Tajik spoken by Jewish residents in Bukhara. It identifies the chain shift as constituting of an intermediate stage of the Northern Tajik chain shift and accordingly tentatively concludes that in the Northern Tajik chain shift Early New Persian ā shifted before ō did, shedding light on the process whereby the present-day Tajik vowel system was established. The article is divided into three parts. The first provides an explanation of the variety of Tajik spoken by Jewish inhabitants of Bukhara. The second section explains the relationship between this particular variety and other varieties that have been used by Jews in Central Asia. The third section deals specifically with the vowel system of the variety and the changes that it has undergone since the late 19th century.

Öz
Çin ve Rusya kıskacı arasında kalan, çaresiz Orta Asya ülkelerinin asırlarca süren ilmî ve kültürel geri kalmışlığı, aslında bölgenin Çarlık Rusya tarafından işgal edilişi ile yakından ilgilidir. İşgalin ön çalışmaları da, Nikolay Petroviç Ostroumov gibi bilim adamlarının, o bölgenin kültürel araştırmalarını konu edinen, oldukça kapsamlı eserlerine dayanmaktadır. Bu nedenle biz, bu makalemizde, Ostroumov’un yaklaşık kırk senelik Taşkent tecrübesine dayanarak, daha doğrusu konuları yerinde araştırdığı görüşleri ve eserlerini araştırma konusu edindik. Özellikle, diğer bilim adamlarına nazaran işgalle ilgili daha insancıl görüşlerini, bununla birlikte genel olarak İslam dini ile ilgili özel olarak da İslam Hukuku ile ilgili kaleme almış olduğu eserlerini detaylıca inceleyerek, günümüz akademik dünyasına önemli katkıda bulunabilecek pek kıymetli bulgu ve sonuçlara ulaştık. 
Anahtar Kelimeler: İslam Hukuku, Çarlık Rusya, Orta Asya, İşgal, Ostroumov, Şarkiyatçı.

Political and religious controversies between Sunni forming a great majority of the Muslims and managing the goverment intervened in the situation on the conditions that the tension turned from the level of idea into the argument and conflict. These inverventions occurred in the form of finding a solition by gathering the leading people of the two groups or soldiers taking the situation in hand. An ancient city of the Central Asia, Bukhara is a place where both Sunni and Shiite people lived together for a long time. At the beginning of 1910, Shiite people organized a mourning ceremony under favour of the anniversay that Hz. Hussein was martyred. In addition to the public, approximately 200 students coming from the madrasas in Tashkent and Hokand participated in the mourning ceremony of the Shiite. Considering the laugh of one student of the Hokand madrasa during the mourning ceremony as an insult for themselves, Shiite people killed the that student. Expanding as a result that the students of Tashkent and Hokand madrasas went back to their cities and invited the students in these madrasas to protect their rights, the events moved to the streets of Bukhara and continued for days. In order to settle down the events, support was also received from Russian unions. Considering some Shiite bureaucrats serving for the government as the reason of these events, Sunni people wanted the removal of these people from the government. Sunni people calmed on account of the fact that these bureaucrats were dismissed by the Khan of Bukhara, Abdulahad (1885-1911). Khan Abdulahad tried to prevent the appearance of new tensions between two groups with the edict he published.

Öz: Şah Murad mütevazı, dindar ve adaletli kişiliğiyle Türk hükümdarlık anlayışının temel ilkelerine sahip bir hükümdardır. Şah Murad dönemini anlatan sınırlı sayıda ana kaynak bulunmaktadır. Çalışma bu ana kaynaklara sadık kalınarak yapılmıştır. Çalışmanın temel amacı dönemin yönetim anlayışını ortaya koymaktır. Şah Murat devletin bozulan merkezi otoritesini sağlamak, toplum içerisindeki sosyal ayrışmaları önleyebilmek için idari, siyasi ve iktisadi alanda önemli ıslahatlar yapmıştır. Aldığı önlemler sayesinde bozulmuş olan devlet nizamını düzeltmiş ve Buhara hanlığını kısa sürede eski gücüne kavuşturmayı başarmıştır. Devlet yönetiminde İslami kaide ve kurallar esas alınarak önceki dönemlerde yapılan hataların düzeltilmesi amaçlanmıştır. Ekonomik olarak halkın refahını engelleyen birçok vergi tipi kaldırılmıştır. Ulema sınıfına verilen önem artmış birçok medrese onarılmıştır. Yapılan askeri harekatlar ile devletin mali ve siyasi olarak gücü arttırılmıştır.

Abstract: Shah Murad is a ruler who has the basic principles of Turkish rule by his modest, religious and fair personality. There are a limited avaibility of main sources describing the Shah Murad period. The study was carried out by adhering to these main sources. The main aim of the study is to reveal the management mentality of the period. Shah Murad providing the corrupt central authority of the state has made important reforms in the administrative, political and economic fields in order to prevent social segregation within the society. Thanks to the measures taken to correct the state of decay and Bukhara Khanate was able to restore the old power in a short time. It is aimed to correct the mistakes made in the previous periods on the basis of Islamic rules and rules in state administration. Many tax types that prevent economic prosperity have been removed. Many madrasas have been repaired with the importance given to the Ulema class. With the military operations, the state's financial and political power has been increased.

Muhammed b. İbrahim, 15 ve 16. yüzyıllarda yaşamış bir şairdir. Ulaşabildiğimiz tek eseri Şir’a-i Manzûme’dir. Bu eser, meşhur Hanefî âlimi İmâmzâde’nin (öl. 573/1177) Şir’atü’l-İslam adlı ese-rinden Türkçeye 911/1505 yılında tercüme edilmiştir. Şir’atü’l-İslam, Arapça olarak telif edilen bir ilmihal ve ahlâk kitabıdır. Bu eser, Osmanlı toplumu ve âlimleri arasında çok rağbet görmüş-tür. Bu makalemizin birinci bölümünde Şir’atü’l-İslam’ın şerh ve tercümeleri tanıtılmıştır. İkinci ve üçüncü bölümlerde ise Şir’a-i Manzûme’nin muhteva incelemesi ve Muhammed b. İbrahim’in tercüme metodu yer almaktadır. Türk Edebiyatı’nın en uzun manzum ilmihali olan Şir’a-i Manzûme 8442 beyitten oluşmaktadır. Mesnevî nazım şekliyle telif edilen eser, Sultân II. Bâyezîd’e (1481–1512) ithaf edilmiştir. Los Angeles nüshasının sonunda şairin Eceabatlı olduğu bilgisine yer verilmektedir. Türkçenin yanında Arapça ve Farsça ile de şiir yazabilen Muham-med b. İbrahim, müştak, müteradif ve cinasları eserinde ustalıkla kullanmıştır. Kaynak esere bağlı kalmakla birlikte kendi katkılarını da eserine yansıtmıştır. Dînî içerikli mesnevîler guru-buna giren Şir’a-i Manzûme’de birçok ayet ve hadisin de manzum tercümesi vardır.
15. ve 16. yüzyıllar Türk Edebiyatı’nda mesnevî türünün altın çağı olarak kabul edilir.



Muhammad b. Ibrahim is a poet who lived in the 15th and 16th centuries. His only work which we could reach is Shir'a-i Manzūme. It was translated from Shir'at al-Islām into Turkish in 911/1505. Shir'at al-Islām is a book of ilmihal (catechism) and ethics written in Arabic by famous Hanafī scholar Imāmzadāh (d. 573/1177). It was very popular in Ottoman society and among scholars. In the first part of this article, the commentaries and translations of Shir'at al-Islām are introduced. In the second and third parts, there is content review of Shir'a-i Manzūme and Muhammad b. Ibrahim's translation methods. The longest poetic ilmihal (catechism) in Turkish Literature, Shir'a-i Manzūme is consists of 8442 couplets. The work, which was written in form of the mathnawī, was dedicated to the Ottoman Sultan Bayazid II (1481-1512). At the end of the Los Angeles copy of Shir'a-i Manzūme, it is stated that the poet was from Eceabat. Muhammad b. Ib-rahim, who could write poetry in Arabic and Persian besides Turkish, skillfully used derivations, synonymous and puns in his work. Along with adhering to the source, he reflected his contributions to his work. There are also translations of many Qur'ān verses and hadiths in Shir'a-i Manzūme which is included in the religious group of mathnawīs. The 15th and 16th centuries are considered as the golden age of the mathnawī type in Turkish Literature. During these centuries many different religious-mystical and moral mathnawī have been written. The translation made by Muhammad b. Ibrahim under the name of Shir'a-i Manzūme is one of these mathnawīs. There is no information about the literary personality of the poet. All the opinions mentioned in our article about his poetics are based on Shir'a-i Manzūme. It is understood from his work that Muhammad b. Ibrahim received a good madrasa education as well as his poetry skills. Shir'a-i Manzūme has a simple wording and the characteristics of Old Anatolian Turkish. The wording of the work is very similar to the other mathnawīs

Öz: Buhara Emirliği, 1747-1920 seneleri arasında Mangıtlar sülalesinin yönettiği Orta Asya’daki Türk Hanlıklarından/devletlerinden biridir. Şeybânî ve Aştarhânîler hanedenları tarafından yönetilen Buhara Hanlığı, Mangıtlar hanedanın iktidara gelmeleriyle Buhara Emirliği olarak anılmaya başlamıştır. Hanlık/Emirlik ismini, başşehir olan Buhara’dan almıştır.  Orta Asya’nın kalbi diyebileceğimiz Buhara şehri, Emevî ve Abbâsiler dönemlerinde Müslüman fatihlerinin şehri fethetmelerinden Cengiz Han istilasına kadar geçen zaman diliminde, İslâmî ilimlerin ve İslâm medeniyetinin beşiği olmuştur. Çarlık Rusya İmparatorluğu’nun Buhara Emirliği’ni işgaline kadarki süreçte de İslâmî ilimlerin ve İslam medeniyetinin daha da ilerletilmesi söz konusu olmuştur. Buhara Emirliği üzerine çok sayıda ilmî çalışmalar yapılmıştır. Ancak Buhara Emirliği’nin yargı sistemi, özellikle şer‘î mahkemeleri hakkında yeterli çalışmalar yapılmamıştır. Bu nedenle makalemizde genel olarak Buhara Emirliği’ndeki yargı sistemi, hususî olarak da şer‘î mahkemeler konusu ele alınmış, önemli bulgu ve sonuçlara ulaşılmıştır.

Bu çalışmada, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verildikten sonra, kelam ilmindeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Mâtürîdî, tarihte çeşitli din, inanç, ideoloji, kültür ve medeniyetlere beşik vazifesi gören Maveraünnehir bölgesinde yaşamıştır. Onun yaşadığı dönem, İslâm dünyasında pek çok gelişme ve değişimlerin yaşandığı, değişik dinî, itikadî, felsefî, siyasî akımların peş peşe türediği, diğer din ve kültür mensuplarıyla ilişkilerin yoğunlaştığı, İslâm’ın temel esaslarına içeriden ve dışarıdan meydan okumaların arttığı bir dönemdir. Böyle bir dönemde yetişen Mâtürîdî, eserlerinde İslam inancına karşı çıkan inkârcı dinî ve felsefî akımların görüş ve iddialarını inceleyerek rasyonel bir tutumla çürütmeye çalışmıştır. Ayrıca, İslam’a yönelik bu fikrî saldırılara karşı büyük mücadele vererek İslam inanç esaslarının yerleşip sistemleştirilmesine ve yayılmasına önemli katkılar sağlamıştır.

Mâverâünnehir, çeşitli din, mezhep ve medeniyetlere ev sahipliği yapmış, bu sayede en büyük dinî ve fikrî kesişim noktalarından biri olma özelliği kazanmış bir bölgedir. Ayrıca İslâm medeniyetinin kuruluşunda ve sonraki dönemlerde Sünnîliği müdafaa eden pek çok ilim adamlarıyla da müstesna bir mevkie sahiptir. Bilhassa Semerkand ve Buhara gibi kültür merkezlerinde dinî ve aklî ilimlerde kaydedilen gelişmelerle, X. yüzyıldan itibaren İslâm dünyasının parlayan yıldızı haline gelmiştir. Özellikle Sâmânî ler döneminde (874-999) Türklerin İslâm dinini benimsemelerinde, Türk-İslâm kültürünün temellerinin atılmasında önemli bir rol oynamıştır. Diğer taraftan bu coğrafya, İslam çatısı altında ortaya çıkan Ehl-i Sünnet ve Ehl-i Bid‘at mezheplerine de ev sahipliği yapmıştır. Fakat bölgede hâkim konumda olan mezhep genelde Ehl-i Sünnet özelde Hanefî-Mâtürîdîlik olmuş, dinî ilimler Ebû Hanîfe’nin fikrî temelleri üzerine inşa edilmiştir. Özellikle Semerkand ve Buhara’da belirleyici olan Hanefîler, medreselerde sonraları Mâtürîdî kelamına temel teşkil edecek Hanefî inanç esaslarının öğretilmesinde büyük katkı sağlamışlardır. Bu bakımdan bu coğrafyada Sünnî kelâm, Semerkand ve Buhara merkezli olarak Hanefîler tarafından temsil edilmiştir.  Onlar sayesinde bu topraklarda pek çok Hanefî otorite ortaya çıkmıştır. Bunların ilk temsilcileri de Sünnî kelamının kurucularından İmam Mâtürîdî (ö. 333/944) ve talebeleri olmuş, Hanefî-Sünnî akidenin teşekkülüne, sistemleşmesine ve yayılmasına öncülük etmişlerdir. Bu bakımdan bu coğrafyanın en temel özelliklerinden biri İslâm inancının sistemleştirilmesinde hayati öneme sahip olan Mâtürîdî Kelam Ekolü’ne ev sahipliği yapmasıdır.
Bölgenin bir diğer özelliği ise bu coğrafyada yetişen âlimlerce Hanefî-Mâtürîdî geleneği savunmak amacıyla yazılan temel eserlerin önemli bir kısmının yine burada yazılmasıdır. Bu eserler, Hanefî-Mâtürîdî ekolünün bölgede yaşayan Müslümanların mezhebi haline gelmesinde ve Türk İslâm düşüncesinin şekillenmesinde önemli rol oynamıştır. Öte yandan Kur’an’ın Mekke’de indiği, Mısır’da okunduğu, İstanbul’da yazıldığı ve Maveraünnehir bölgesinde, özelde de Semerkand’da anlaşıldığı ifade edilerek bu bölgenin İslam düşüncesinin teşekkül sürecinde oynağı önemli role işaret edilmiş, Şam, Endülüs, Bağdat ve İstanbul’un yanı sıra Semerkand’ın da İslam’ın medeniyet başkentlerinden biri olduğu ifade edilmiştir.
Bu bölümde yukarıda teorik zeminine dikkate çekmeye çalıştığımız bilgiler doğrultusunda İslam düşünce tarihi bakımından hayati öneme sahip Mâverâünnehir bölgesinin Mâtürîdîliğin teşekkül sürecinde sağladığı katkılar ile jeo-sosyo-politik durumu ele alınacaktır.

İbnü’l-Hümâm Hanefî-Mâtürîdî kelâm düşüncesinin müteahhirîn dönemi âlimleri içerisinde önemli bir yere sahiptir. İslâmî disiplinler içerisinde özellikle fıkıh ve kelâm ilminde ön plana çıkmıştır. Kelâm alanında yazdığı el-Müsâyerefi’l-akâidi’l-münciyefi’l-âhire adlı eserinde İslâm’ın inanç esaslarını müteahhirîn döneminde kullanılan kelâmî metodolojiye uygun bir şekilde oluşturmuştur. İbnü’l-Hümâm, meseleleri ele alışı ve izahında Mu‘tezile, Eş‘arîyye gibi mezheplerin görüşlerini de ele almış, kendi görüşlerini/tercihlerini de açıkça zikretmiştir. Ayrıca Hanefî-Mâtürîdî kelâmî çizginin kendi içerisindeki ihtilaflara da değinmiştir. İhtilafları ortaya koyarken ‘‘Hanefîlerin Semerkant ve Buhara ulemasının bu konuda ihtilafları vardır’’ diyerek onların hangi konularda farklı düşündüklerini delilleriyle ortaya koymuştur. Semerkantlıların imamı olarak Mâtürîdî’yi belirtirken, Buharlılar için böyle bir kayıtta bulunmamakla birlikte bazen isim de vermiştir. Semerkant ve Buharalı Hanefî âlimler arasındaki kelâmî ihtilafların tekvîn sıfatının ezelî olup olmadığı, kâfirin duasının kabul edilip-edilmeyeceği, fiillerin zatında güzel ve çirkin olup olmadığı ve bunun akılla bilinebilirliği, kendisine davet ulaşmayan kimsenin dinî konumu ve imanın yaratılmışlığı konularında olduğunu belirtmiştir.