Dissertation

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK UNIVERSITETI Qo‘lyozma huquqida UO‘K: 930.1 (55) KBK: 63.3 (5 Ирн) Ju – 88 JUMAYEV G‘AYRATJON ISMATULLO O‘G‘LI XONDAMIRNING «HABIB US-SIYAR FI AXBOR AFROD AL- BASHAR» ASARINING TARIXIY MANBASHUNOSLIK TAHLILI (III KITOBI) 5A120304 – Tarixshunoslik, manbashunoslik va tarixiy tadqiqot usullari (Markaziy Osiyo mamlakatlari bo‘yicha) Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYA Ilmiy rahbar: t.f.d. prof. Is’hoqov M.M. Toshkent - 2022 1 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………… 3-12 I BOB. XONDAMIRNING HAYOTI VA IJODIY FAOLIYATI I.1. Xondamir asarlarining umumiy tavsifi……………………………… 12-22 I.2. «Habib us-Siyar fi axbor afrod al-bashar» asarining Xondamir merosidagi o‘rni va uning o‘rganilishi…………………………………... 22-37 II BOB. “HABIB US-SIYAR FI AXBOR AFROD AL-BASHAR” ASARIDA TARIXIY JARAYONLAR II.1. «Habib us-Siyar fi axbor afrod al-bashar» asarida Temuriylar saltanatida Amir Temur va Shohrux Mirzo davridagi siyosiy munosabatlarning aks etishi………….…………………………………… 38-62 II.2. Temuriylar davlatining Shohrux Mirzo davridagi xalqaro elchilik munosabatlarining aks ettirilishi va uning qiyosiy tahlili………….…………………………………………………………... 63-77 III BOB. “HABIB US-SIYAR FI AXBOR AFROD AL-BASHAR” ASARIDA MARKAZIY OSIYO TARIXIGA OID MA’LUMOTLAR III.1. Manbada tarixiy shaxslar, ularning faoliyati haqida ……………………………………………………………………………... 78-113 III.2. Movarounnahr va Xurosondagi geografik joy nomlarning tavsifi va tahlili………………………………………………………………………. 114-125 XULOSA…………………………………………………………………. 125-127 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………... 128-139 2 KIRISH Magistrlik dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda bebaho ilmiy va ma’naviy merosi bilan jahon sivilizatsiyasiga munosib hissa qo‘shgan ulug‘ alloma bobolarimiz asarlarini o‘rganish, tadqiq hamda targ‘ib qilish ishiga katta e’tibor qaratilmoqda. Xususan, 2022-yilning 10-fevral kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Qadimiy yozma manbalarni saqlash va tadqiq etish tizimini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori imzolanishi bu amaliy ishlarni yanada rivojlantirishga xizmat qiladi. Tarix o‘tmishimiz ko‘zgusi, bugunimiz haqiqati va kelajagimiz poydevoridir. Tarix inson orqali vujudga keladi va inson orqali abadiyatga aylanadi. Inson ongi va tafakkuri, qalbi va tuyg‘ulari orqali yuzaga kelgan hodisa sifatida qadriyatga aylanadi. Mana shu o‘rinda aytish joizki, tariximizda muhim o‘rin tutgan, o‘zining ilmiy merosi bilan nom taratgan insonlardan biri muarrix G‘iyosiddin Muhammad Xondamir hayoti, faoliyati va uning tarixiyilmiy merosini hamda tariximizni yoritishdagi ahamiyatini tadqiq qilish muhim vazifamizdir. Olimning «Habib us-Siyar fi axbor afrod al-bashar» asari umumiy tarixiy asar hisoblanib, ayniqsa, asarning uchinchi bobi e’tiborga molikdir, chunki bu bobda XV asr oxiri - XVI asr boshlarida Markaziy Osiyoning siyosiyijtimoiy, iqtisodiy-madaniy hayoti va mintaqada hukmronlik qilish uchun kurashgan uch sulola vakillarining tarixi to‘g‘risida, tarixiy jarayonlar va voqeahodisalar haqidagi ma'lumotlarni olim guvoh sifatida kuzatib, ishtirok etib yozib qoldirgan. Bu esa tariximizning ushbu davri voqealarini o‘rganib, tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shundan kelib chiqqan holda magistrlik dissertatsiyasining mavzusi: Xondamirning «Habib us-Siyar fi axbor afrod albashar» asarining tarixiy manbashunoslik tahlili (III KITOBI) deb nomlandi. Hozirda Xondamirning ushbu asari asosida Temuriylar sulolasi davri tarixi va uning inqiroz davri haqida hamda mintaqadagi xalqlarning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy tarixi, diniy e’tiqodlari, moddiy va ma’naviy madaniyati bo‘yicha ilmiy 3 izlanishlar olib borilmoqda. Bu asar ustida olib borgan tadqiqotimiz Markaziy Osiyo xalqlari tarixining bir qator muammoli masalalariga oydinlik kiritishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot ishining obyekti Xondamirning «Habib us-Siyar fi axbor afrod al-bashar» asarining 3-kitobi etib belgilab olindi. Mazkur asarda bayon etilgan Markaziy Osiyo tarixiga oid tarixiy ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, voqea-hodisalar, geografik-toponimik hududlar tasviri, tarixiy shaxslar haqida ma’lumotlar hamda Temuriylar davlati hukmdorlarining tashqi siyosati, elchilik munosabatlari va boshqa mamlakatlar bilan diplomatik aloqalari tadqiqot ishining predmeti sifatida belgilab olindi. Dissertatsiyaning maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi Xondamirning «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» asarining III kitobini tarixiy manbashunoslik nuqtai-nazaridan o‘rganish va uning Markaziy Osiyo tarixiga oid ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, tarixiy voqea-hodisalar, geografik hududlar hamda tarixiy shaxslar tasvirini kompleks o‘rganishdan iborat. Vazifalar sifatida quyidagilar belgilandi: Xondamir asarlari va «Habib us-Siyar fi axbor afrod al-bashar » asarini olim merosidagi o‘rni va ahamiyatini yoritib berish; «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» asaridagi tarixiy jarayonlarni: ijtimoiy va siyosiy munosabatlarni tadqiq etish; Asarda keltirilgan Temuriy hukmdorlarning boshqa davlat hukmdorlari hamda amirlar, hokimlar (voliylar), shahzodalar (mirzolar) bilan elchilik aloqalarini tahlil etish; «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar»da berilgan geografik hududlar tasvirini yoritish va tarixiy shaxslar tasviriga doir ma’lumotlarni o‘rganish. Ilmiy yangiligi. Dissertatsiya ishining ilmiy yangiligi shundaki, Xondamirning «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» ( ‫حبیب السیر فیاخبار افراد‬ ‫ )بشر‬asari birlamchi asosiy manba sifatida XVasr oxiri - XVI asr boshlari yurtimiz tarixiga oid voqealarni tarixiy-qiyosiy o‘rganilishi natijasida quyidagi yangiliklar qilindi: 4 - Xondamirning «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» ( ‫حبیب‬ ‫ )السیر فیاخبار افراد بشر‬asari sarlavhasining o‘zbekcha tarjimasidagi g‘alizliklarning bizning qarashimizga ko‘ra to‘g‘ri bayoni berildi. - Xondamir asarlarining tasnifi keltirildi. - Asarning III kitobining Markaziy Osiyo mintaqasiga oid tarixi bayon etilgan qismlar tadqiq va tahlil etildi natijada ushbu asar bo‘yicha ko‘rsatkichlar qilinmagani va kelajakda yangi tadqiqotlarga asos bo‘lishi aniqlandi. - Mavzuga doir xorijda e’lon qilingan tadqiqotlar o‘rganib chiqilishi va tahlil etilishi natijasida aniqlangan yangiliklar dissertatsiyada keltirildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Dissertatsiya ishida quyidagi masala va farazlarni bayon etdik: – «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» ( ‫حبیب السیر فیاخبار افراد‬ ‫ )بشر‬Xondamirning ushbu asarini Jalil Hazratqulov va Ismoil Bekjonovlar 2013yilgi o‘zbekchaga tarjimasini amalga oshirgan kitobida «Bashar ahli siyratidan xabar beruvchi do‘st» shaklida sarlavha tarjimasini keltirgan bo‘lsa, Komiljon Rahimov «Makorim ul-axloq»1 asarining 2018-yilgi o‘zbekcha tarjima nashrida «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» asarning «Insonlar qissalarida eng yaxshi tarjimai hollar» tarzdagi o‘zbekcha tarjimasini keltirib o‘tadi. Abdumajid Madraimov va Gavhar Fuzailovalar 2008-yilda chiqarilgan Manbashunoslik darsligida esa, ushbu asarni «Inson xabarlari va fardlarida do‘stning tarjimai holi» shaklida tajimasini keltirgan. Fikrimizcha, asar nomining dastlabki ikki tarjimasida g‘alizliklar bordir. Chunki grammatik to‘g‘ri tarjima amalga oshirilmagan. To‘g‘ri, tarjimashunoslik qoidasiga ko‘ra arab tili va boshqa tillar xususiyatidan kelib chiqib so‘zlarni, so‘z birikmalari va gaplarni ona tilimizga to‘g‘ridan to‘g‘ri tarjima qilish mumkin emas. Lekin ma’no va jumla qurilishi jihatdan ham eng to‘g‘ri tarjimalar qilinishi kerak deb hisoblaymiz. Jalil Hazratqulov va Ismoil Bekjonovlar tarjimasida «habib us-siyar» birikmasi Xondamir G‘iyosiddin. Makorim ul-axloq / Fors tilidan tarjimon. K. Rahimov – Тоshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – B.12. 1 5 “bashar ahli siyratidan” shaklida berilgan aslida, “do‘st siyratidan” bo‘lishi kerak edi. Komiljon Rahimov esa ushbu birikmani “eng yaxshi tarjimai hollar” shaklida va “insonlar qissalari” birikmalarini keltirib xatoga yo‘l qo‘ygan. Abdumajid Madraimov va Gavhar Fuzailovalar2 esa nisbatan to‘g‘ri tarjimani amalga oshirgan. Ammo biz «Bashar ahli xabarlarida do‘stning siyrati» kabi tarjima qilishni taklif qilamiz. Bundan tashqari, “Hazrat Alisher Navoiyga minnatdorchilik ramzi sifatida va uning yuksak insoniy fazilati, oliyjanob axloqi, ezgu amallariga bag‘ishlab yozgan asarni «Makorim ul-axloq» deb aytganda, Xondamir bu iborani Payg‘ambarimiz (s.a.v)ta'rifida aytilganini nazarda tutgan deyish mumkin” - Komiljon Rahimovning«Makorim ul-axloq» haqidagi ushbu fikriga qo‘shilgan holda, Xondamir «Habib us-siyar fi axbori afrodi al-bashar» asarini nomlashda Jalil Hazratqulov va Ismoil Bekjonovlar keltirganidek: “Safaviylar davlati vaziri Karimuddin Xoja Habibulloh Sovajiyga bag‘ishlanib, asar nomi ham qisman shu vazir ismi bilan bog‘langan.” emas, bizning fikrimizcha, esa aslida payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) siyratlari nazarda tutilgan deb hisoblaymiz. Chunki, birinchidan, payg‘ambarlar: – Muso (a.s.)-Kalimulloh, Ibrohim(a.s.)-Halilulloh, Iso(a.s.)-Ruhulloh singari payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo (s.a.v.)ni ham Qur’oni Karimda Alloh taollo Habibim deb ataydi. Shuning uchun payg‘ambarimiz (s.a.v.)Habibulloh nomini olgan. Ikkinchidan, esa “siyrat”lar payg‘ambarimiz (s.a.v.) uchun yozilgan. Biznikiga o‘xshash fikrni pokistonlik professor Shahzad Bashirning “A Perso-Islamic universal chronicle in its historical context: Ghiyās̱ al-Dīn Khwāndamīr’s Ḥabīb al-Siyar”3 (“Tarixiy kontekstdagi fors-islom umumbashariy yilnomasi: G‘iyosiddin Xondamirning “Habib as-Siyar” asari”) nomli maqolasida ham keltirib o‘tilganini kuzatishimiz mumkin: “ Khwāndamīr states that he chose the name Ḥabīb al-siyar for his work since it is concerned Мадраимов Абдумажид, Фузаилова Г. Манбашунослик. – Тошкент: Ўзбекистон файласуфлари жамияти. 2008. – Б. 52. 3 Bashir, Shahzad. A Perso-Islamic universal chronicle in its historical context: Ghiyās al-Dīn Khwāndamīr's 2 Ḥabīb al-siyar, – 2015. // Wikipedia, h-12:02, 06.03.2022. 6 with the acts of those who follow ‘God’s beloved’ (ḥabībullāh), meaning Muḥammad (ibid., 9). However, we can be sure that the work’s title is also meant to refer to his patron, Ḥabībullāh Sāvajī.” (Xondamir asari uchun «Habib us-Siyar» (‫ )حبیب السیر‬nomini tanlaganini aytadi «Xudoning mahbubi» (Habibulloh), ya'ni Muhammadga ergashganlarning xatti-harakatlari bilan bog‘liq. Biroq, asar nomi uning homiysi Habibullah Savajiga ham tegishli ekanligiga ishonch hosil qilishimiz mumkin.). –Tadqiqot davomida «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» ( ‫حبیب‬ ‫ )السیر فیاخبار افراد بشر‬III kitobining Temuriylar davriga oid qismining o‘zbekcha tarjima nashrida ba’zi bir kamchiliklar borligi aniqlandi va qiyosiy tadqiq etilib to‘g‘rilandi. Xususan, Amir Temurning ikki farzandi Jahongir Mirzo va Og‘o Begimning onasi Saroymulkxonim sifatida “Habib us-Siyar”4 asarining o‘zbek tiliga qilingan tarjimasidagi xato va kamchiliklarini aniqladik va bu xato keyingi tadqiqotlar va o‘quvchilarda xato tushunchada shakllanmasligi uchun bu xatoni bartaraf etadik. Aslida Jahongir Mirzo va Og‘o Begining onasi Turmush Og‘odir. Yana Turg‘un Fayziyevning “Temuriylar shajarasi”5 asarida Amir Temurning katta qizi Og‘o Begining nomi O‘gi Begi Xonim shaklida keltirilgan. Biz esa uning nomini Xondamir asarida qayd etganidek, Og‘o (Oqo) Begi deb nomlanishi to‘g‘ri ekanligini olg‘a surmoqdamiz, va shuningdek, boshqa gipotezalarni tadqiqotimizda keltirib o‘tganmiz. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Xondamirning «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» asari mavjudligi haqida Yevropada dastlab, 1842-yili Hoji Xalifa tomonidan keltirgan qisqa ma’lumotlar tufayli ma’lum bo‘ldi. Keyinchalik, 1918-yili Bankipur katalogini tuzuvchilar asar mavjudligi haqida eslatishadi. 1927-yilda Ch.A. Stori (“Persian literature”) «Персидская литература» nomli kitobida «Habib us-siyar fi axbori afrodi al-bashar » haqida qisqa ma’lumot keltiradi. 1972-yilda Yuriy Bregel uni Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – 294 б. 5 Файзиев Т. Темурийлар шажараси. / Масъул муҳаррир А.Самад. – Тошкент: Ёзувчи, – Хазина. 1995. – Б. 63. 4 7 qayta ishlab, to‘ldirgan nashrida asarning ilmiy tavsiflari bo‘lgan kataloglari, nashrlari va asardan olingan alohida parchalarning tarjimalari haqida eslatib o‘tadi. Xondamir va uning «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» asari haqida qisqa ma’lumotlarni quyidagi olimlar o‘z asarlarida keltiradilar: 1926-yil V.V. Bartold o‘zining «Работы по исторической географии» nomli kitobida; 1990-yil Muhammad Hidoyat Husayn Xondamirnng «Humoyunnoma» asariga yozgan kirish qismida («Habib us-Siyar» qo‘lyozmalarining qisqacha tavsiflari keltirilgan va u foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lgan kataloglariga ishora qilib); 1944-yil (birinchi nashrida) va 1965-yil (ikkinchisida) Sarvar Go‘yo E’timodiy «Fasli az Xulosat ul-axbor»ida; 1945-yil Abdulhusayn Navoiy «Rijol kitobi Habib us-Siyar» nomli asarining kirish qismida «Habib us-Siyar»ning mavjud bo‘lgan nashrlarini eslatib, undan Najmiddin Kubro (1145-1221) bilan bog‘langan voqealar to Shoh Ismoil vafotigacha tegishli qismiga oid parchasini ilova qilib keltiradi; 1947-yil A.N.Boldiryev o‘zining «Очерки из жизни гератского общества» nomli asarida Zayniddin Vosifiy (tug‘il. 890/1485-yil; vafot.958/1551 va 974/1556-1557-yillar orasida) keltirgan ma’lumotlar to‘g‘riligiga ishonch hosil qilish maqsadida asarni «Habib us-Siyar» bilan solishtiradi va uning yozilgan sanasida batafsil to‘xtaladi; 1958-yil «История Ирана с древнейших времен до конца XVIII в.» nomli kitobning mualliflar jamoasi «Habib us-Siyar»ni XIV-XVasrlar Eron tarixiga oid asosiy manbalar qatoriga kiritadilar;6 1960-yil boshlarida Said Nafisiy «Tarixi nazm va nasr dar Eron va dar zaboni forsiy» nomli asarida;7 1965-yil Bo‘riboy Ahmedov «Xondamir» nomli risolasida; 1976-yil esa «Xondamir» nomli maqolasida; 1985-yil «Историкогеографическая литература Средней Азии в XVI-XVIII в.в.» nomli kitobida «Habib us-Siyar»ni temuriylar davri tarixiga oid birlamchi manba deb; 1974-yil eronlik olim Ahmad Munzaviy «Fihristi nusxahoyi xatti forsiy»da; 1977-yil H. Beverij va De Bruijn «Энциклопедия ислама»ning Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 22. 7 Юсупова Д.Ю. Жизнь и труды Хондамира. − Ташкент: Фан, 2006. − 322 с. 6 8 yangi nashrida «Habib us-Siyar» haqida ma’lumotlar bor adabiyotga ishorasi bilan; 1969- yil Tourxon Ganjiy «Makorim ul-axloq» Kembrij nashrining kirish qismida; 1981-yil Abdulg‘affor Bayoniy shu asarning Qobul nashrining kirish qismida; 1984-yil kanadalik temurshunos Mariya Yeva Subtelni «Литературная жизнь темуридского Герата» nomli maqolasida; 1985-yil Zabihullo Safo «Tarixi adabiyot dar Eron» nomli tadqiqotida;8 1989-yil N.N.Tumanovich «Герат в XVI-XVIII веках» nomli kitobida; 1991-yil Ahmad Gulchin Bayoniy «Karvoni Hind» asarida; 1994-yil Mir Hoshim Muhaddis Xondamirning «Ma’osir ul-muluk»i Tehron nashrining kirish qismida; 1960-yil Tojikiston katalogida to‘rtta nusxa, 1962-yil A.T.Tagirjanov katalogida olti nusxa, 1963-yil esa Boku katalogida yetti nusxasi haqida ma’lumot berilgan. 1963-yil N.D.Mikluxo-Maklay o‘zining «Хондамир» и «Записки Бабура» nomli ishida mazkur asarning ba’zi nusxalari haqida ma’lumot keltirib, Xondamir asarining «Бабуранома»ga munosabati masalasini batafsil ko‘rib chiqqan, 1976-yil esa «Редакции всеобщей истории Хондамира»da «Habib us-siyar»ni o‘ziga ma’lum bo‘lgan faktlarga asoslanib, birinchi marta muallif asar tugatilgandan keyin uning ustida olib borgan ishini qisqacha ta’riflaydi. 1971-yilda Muhammad Afshor «Pokiston Milliy muzeyi va Karachida saqlanayotgan forsiy qo‘lyozmalar katalogi» u yerda saqlanayotgan «Habib us-siyar»ning uchinchi jildi nusxasining qisqa tavsifini keltiradi. 1973-yilda «Персидские и таджикские рукописи «Новой серии» Государственной Публичной библиотеки им, М,Е, Салтыкова-Щедрина» nomli alfavit katalogi tuzuvchilari ushbu kutubxonada saqlanayotgan «Habib us-siyar fi axbori afrodi al-bashar »ning to‘rt nusxasi haqida asosiy ma’lumotlarni keltiradilar. 1988yilda Г,И, Костыгова Государственной «Персидские Публичной и библиотеки таджикские им, М,Е, рукописи Салтыкова- Щедрина»katalogida eslatilgan nusxalar tavsifini takrorlaydi va yangi olingan uchta nusxa tavsifini qo‘shadi. «Habib us-Siyar»dan olingan uncha katta Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 23. 8 9 bo‘lmagan parcha (o‘sha davr mashhur odamlari, Alisher Navoiyning zamondoshlari bilan bog‘langan voqealar) o‘zbek tilida Bo‘riboy Ahmedov tomonidan tarjima qilingan. Yana Bo’riboy Ahmedovning 1965-yilda chiqarilgan «Xondamir» kitobi, «Habib us-Siyar» (1985-yil) va «Xondamir va uning ilmiy merosi» (1994-yil) nomli tadqiqotlarida Xondamir va uning asarlari haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Sharqshunos olima Dilorom Yusupova Xondamirning ilmiy merosini keng ravishda tadqiq qilib, doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan va 2006-yilda «Жизнь и труды Хондамира» nomli monografiyasini nashr ettirdi. O‘rta Osiyo tarixi bilan shug‘ullangan mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar «Habib us-siyar»dagi ma’lumotlardan keng foydalanganlar. Ular qatorida D.Erbelo, V.A. Jukovskiy, V.V.Bartold, Said Nafisiy, A.N.Boldiryev, Y.E.Bertels, A.O‘rinboyev, N.Norqulov, S.G‘aniyeva, R.G.Muqminova, A.T.Tagirjanov, A.Murodov, R.P.Jalilov, I.P.Petrushevskiy, S.A.Azimjonova, B.A.Ahmedov, N.S.Qoriyeva, M.Subtelni, D.Y.Yusupova, O.Efendiyev, O.F.Akimushkin, Zanma, N.Ibragimov, NN.Tumanovich, Kadzuyuki Kubo, U.Uvatov, T.Fayziyev va boshqalar.9 Biz tahlil etayotgan ma’lumotlar Xondamirning «Habib us-Siyar» ( ‫حبیب‬ ‫ )السیر‬asarining Jalil Hazratqulov va Ismoil Bekjonovlar tomonidan 2013yildagi Toshkentda O’zbekiston nashriyotida chop etilgan o‘zbekcha tarjimasi va Isfahondagi Qaymiye (Ghaemiyeh) tadqiqot markazi katalogidagi fixristi asosida Xayyom nashriyotida chiqarilgan nusxalarni taqqoslash hamda Komiljon Rahimovning Xondamir «Makorim ul-axloq» asari tabdilidan olindi. Bundan tashqari, Ashraf Ahmedov va Haydarbek Bobobekov tomonidan Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”tarjimasidan, Bo‘riboy Ahmedov va Mahmud Hasaniy tomonidan “To‘rt ulus tarixi” tarjimasidan, Porso Shamsiyev va Sodiq Mirzayevlarning “Boburnoma” tarjimasidan, Asomiddin O‘rinboyevning “Matla us-sa’dayn” tarjimasidan, Alixonto‘ra Sog‘uniy va Habibullo Karomatov tomonidan “Temur tuzuklari”ning tarjimasi kabi asarlarni Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 25. 9 10 o‘zaro qiyoslash orqali va «Habib us-siyar fi axbori afrodi al-bashar»dan olingan uncha katta bo‘lmagan parcha (o‘sha davr mashhur odamlari, Alisher Navoiyning zamondoshlari bilan bog‘langan voqealar) o‘zbek tilida Bo‘riboy Ahmedov tomonidan qilingan tarjimadan, yana Bo’riboy Ahmedovning 1965yilda chiqarilgan «Xondamir» kitobi, «Habib us-siyar» (1985-yil) va «Xondamir va uning ilmiy merosi» (1994-yil) nomli tadqiqotlarida Xondamir va uning asarlari haqida batafsil berilgan ma’lumotlardan, sharqshunos olima Dilorom Yusupovaning Xondamirning ilmiy merosini keng ravishda tadqiq qilib, yoqlagan doktorlik dissertatsiyasidan va 2006-yilda «Жизнь и труды Хондамира» nomli monografiyasidan, pokistonlik professor olim Shahzad Bashirning “A Perso-Islamic universal chronicle in its historical context: Ghiyās̱ al-Dīn Khwāndamīr’s Ḥabīb al-Siyar”10 nomli maqolasidan foydalanildi. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertatsiya ishining nazariy – uslubiy asoslarini tarixiylik, haqqoniylik prinsiplari, tadqiqotni tarixiy solishtirish, statistik, analiz va umumlashtirish usullari tashkil etadi. Shuningdek, tadqiqot davomida tarix fanining davriylik, uzviylik, mantiqiy qiyoslash, taqqoslash, haqchillik kabi tamoyillariga amal qilindi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Dissertatsiyaning ilmiy, amaliy xulosalaridan, ilmiy farazlaridan O‘zbekiston tarixi bo‘yicha maxsus kurslar o‘qish va o‘qitish uchun hamda oliy o‘quv yurtlari talabalariga «Manbashunoslik», «Markaziy Osiyo yozma manbalari» fanlarini o‘qitish jarayonida foydalanish mumkin. Tadqiqot materiallaridan mutaxassislar, tadqiqotchilar o‘z tadqiqotlarida keng foydalanishi mumkin. Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, 3 ta bob, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxati hamda ilovadan iborat. Dissertatsiyaning tadqiqot qismi 125 betni tashkil etadi. Bashir, Shahzad. A Perso-Islamic universal chronicle in its historical context: Ghiyās al-Dīn Khwāndamīr's Ḥabīb al-siyar, 2015. // Wikipedia, h-12:02, 06.03.2022. 10 11 I BOB. XONDAMIRNING HAYOTI VA IJODIY FAOLIYATI I.1. Xondamir asarlarining umumiy tavsifi XV asr oxiri -XVI asr boshlarida Movarounnahr va Xurosonda hukmronlik qilayotgan Temuriylar sulolasi vakillar o‘zaro taxt uchun kurashlar kuchaygan, Temuriylar imperiyasi inqirozga yuz tutayotgan davrda ham bu hududda madaniyat, ilm-fan sohasida yuksalish kuzatildi. Sababi Sohibqiron Amir Temur kabi uning avlodlari, (Shohruh Mirzo, Mirzo Ulug‘bek, Ibrohim Sulton, Boysung‘ur Mirzo, Abulqosim Bobur, Sulton Husayn, Bobur Mirzolar) amirlari (G‘iyosiddin Pir Ahmad, Jaloliddin Feruzshoh, Alisher Navoiy, Kamoliddin Mahmud va boshqalar) ham ilm-fanga va madaniyatga doimo e'tiborda bo‘ldilar. Buning natijasi o‘laroq bu davrda juda ko‘p olimu-ulamo, fozilu-fuzalo, shoiru-shuaro, ilm-fan va hunar namoyandalari yetishib chiqdi. Ular o‘z ijodi, faoliyati, yaratgan san'at asarlari, qoldirgan ilmiy merosi bilan dunyoga tanilganlar. Shunday qomusiy olimlardan biri mashhur tarixchi Xondamir bo‘lib, to‘liq ismi G‘iyosiddin Muhammad ibn Xoja Humomuddin ibn Jaloliddin Muhammad ibn Burhoniddindir. U tahminan hijriy 880-yil/milodiy 1476-yilda Hirotda dunyoga keldi. Hazrat Alisher Navoiy o‘zining «Majolis un-nafois» asarida: «Mavlono Xondamir Mirxondning farzandidur, salohiyatlik yigitdur. Tarix fanida mahorati bor» - deb qayd etgan. Alisher Navoiy asarlaridan shu narsa ma'lumki, Xondamir «Naqiy» taxallusi bilan she'rlar ham bitgan.11 Xondamirning otasi Xoja Humomuddin Muhammad ibn Jaloliddin Muhammad ibn Xoja Burhoniddin Muhammad Sheroziydir. U zamonasining ziyolilaridan bo‘lib, Temuriylardan Hisori Shodmon va Badaxshon hukmdori Sulton Mahmud Mirzoning (1453-1494) vaziri bo‘lgan. Ona tomondan mashhur Ғаниева С. Mажолис ун-нафоисга изоҳ ва таржималар. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 13 том. –Тошкент: Фан, 1997. – Б.122. 11 12 tarixchi olim «Ravzat us-safo» («Soflik bog‘i») asari muallifi Mirxondning nabirasi bo‘lgan.12 Hirot maktablarida tahsil olib, solmona va tarixiy asarlar o‘qishga qiziqadi. Tarix, adabiyot, insho va boshqa ijtimoiy fanlar bo‘yicha chuqur va keng bilim sohibi bo‘lib, o‘z davrining ulkan olimi sifatida tanildi. Albatta uning yetuk tarixchi olim bo‘lib yetishishida bobosi Mirxondning o‘rni beqiyos. Shu bilan birga buyuk mutafakkir Alisher Navoiy hazratlari ham Xondamirning tarix faniga bo‘lgan ixlos va sadoqatidan xabardor bo‘lgach, uni ma'naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlab turadi. Xondamir o‘zi haqida keltirgan ma’lumotlardan ayon bo‘ladiki, u yoshlik chog‘idayoq Navoiy qo‘liga keladi. Dastlab uning kutubxonasida kutubxonachi, keyinroq 1498-yildan esa mudir bo‘lib ishlagan. Navoiy unga o‘zining shaxsiy kutubxonasidan foydalanishga ruxsat berib, tarixiy-ilmiy ishlariga rahnamolik qilib turadi. Ulug‘ shoir ko‘rsatgan homiyligi va murabbiyligi uchun Xondamir unga atab o‘zining «Maosir ul- muluk» asarini yaratadi.13 Xondamir Alisher Navoiy hazratlari vafotigacha (1501-yil 3-yanvar), ulug‘ shoirning kutubxonasi mudiri bo‘lib ishlagan. So‘ng u Xurosondagi siyosiy voqealar girdobiga tushib, dastlab, 1503-yildan Balxda Sulton Husaynning katta o‘g‘li Badiuzzamon saroyida xizmat qiladi. Ayni shu paytda Badiuzzamon Mirzo Qunduz hokimi Xusravshohni Shayboniyxon (1500-1510) lashkari tomonidan kutilayotgan hujumdan Xurosonni himoya qilishda ishtirok etishga og‘dirish orzusida yuborilgan elchilar qatoriga Xondamir ham qo‘shilib, shaxsan o‘zi Badiuzzamonning maxsus topshirig‘ini bajaradi. Ammo Amir Xusravshohning o‘zi Muhammad Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sulton qo‘shinlari hujumiga duch kelganligi sababli Badiuzzamon Mirzoga yordam bera olmasdi. Shu sababli Xondamir va elchilar hay’ati biror natijaga erisha Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б.8. 13 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б.10. 12 фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – 13 olmay ortiga qaytadi. Shu davrda unga «sadr» unvoni beriladi.14 Hijriy-qamariy 911-yil zulhijja oyining o‘n birinchisida, dushanba kuni (milodiy 1506-yilning 4-mayida) Husayn Bayqaro vafot etadi. Hirot taxtiga Sulton Husaynning ikki o‘g‘li Badiuzzamon Mirzo va Muzaffar Husayn Mirzolar chiqariladi. Badiuzzamon Mirzo Xondamirni o‘ziga vazir qilib tayinlaydi. Xondamir bir oz fursatdan so‘ng, ya’ni, hijriy 912-yil/milodiy 1506-yilda yana Badiuzzamon topshirig‘i bilan Shayboniyxonga qarshi tuzilgan ittifoqqa Qandahor hokimi Amir Shujo‘bekni birlashtirish maqsadida u yerga jo‘natiladi. Ammo Badiuzzamon Mirzoning qizi Chuchukbegimning vafoti tufayli Xondamir safarni to‘xtatib Hirotga qaytishga majbur bo‘lgan. U Badiuzzamon topshirig‘i bilan ko‘plab diplomatik missiyalarni bajaradi. Afsuski, olimning hayoti o‘ta tahlikali davrga Temuriylar davlatining inqirozi, Muhammad Shayboniyxon (Movarounnahr), Zahiriddin Muhammad Bobur (Hindiston), Shoh Ismoil Safaviy (Eron) sulolalari tashkil topayotgan paytga to‘g‘ri keladi.15 Hijriy 913yil/milodiy 1507-yil may oyida olim Shayboniyxonning Hirotni zabt etishi shohidi bo‘ldi va Xuroson markazi Hirotni topshirishdagi shartlarni ishlab chiqishda ishtirok etib, xonga yozilgan omonlik xatini insho qiladi. Sulolalar hukmronligi oʻzgargandan soʻng, Xondamir Shayboniyxon xizmatiga kirishga majbur bo‘ladi va ushbu shaharda ikki yarim yil davomida Shayboniylar davlati bosh vaziri Xoja Abdurahim Turkistoniy devonida sadrlik vazifasini bajaradi. Hijriy 916-yil/milodiy 1510-yil 5-dekabrda Muhammad Shayboniyxon Marvda Shoh Ismoil Safaviyga qarshi jangda halok bo‘ldi. Hirot Eron shohi Ismoilning qo‘liga o‘tadi. Xondamir 1511-yil yanvarida shoh topshirig‘i bilan Hirot hukumati devonida vazirlik ishiga jalb etiladi. Muarrix ushbu notinch va alg‘ovdalg‘ov davrning voqealarini tarix sahifalariga muhrlab boradi. Milodiy 1512-yil qishida Temur Sulton ibn Muhammad Shayboniyxon Hirotni egallaydi. Isfahon qishlovida o‘tirgan Shoh Ismoil bu xabarni eshitib Xuroson tomon yuradi. Shoh 14 Xondamir G‘iyosiddin. Makorim ul-axloq / Fors tilidan tarjimon. K. Rahimov – Тоshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – B.170. Xondamir G‘iyosiddin. Makorim ul-axloq / Fors tilidan tarjimon. K. Rahimov – Тоshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – B.17. 15 14 qo‘shin tortib kelayotgani uchun Temur Sulton 1513-yilning aprelida shaharni tashlab ketar ekan, hirotlik taniqli olimlardan bir qanchasini Samarqandga ko‘chirib ketadi. Xondamir 1513-yilning boshidayoq Hirotni tark etib, Shimoliy Afgʻonistondagi Pasht qishlogʻida ijod bilan shugʻullanadi.16 O‘sha kezlari Badiuzzamon Mirzoning o‘g‘li Muhammad Zamon Mirzo Tabrizda Shoh Ismoil huzurida edi. Ammo Muhammad Zamon Mirzo Eron shohi Ismoil Safaviy va Usmonlilar hukmdori Sulton Salim Yovuz o‘rtasida 1514-yilda Choldaron mavzesida ro‘y bergan urushda qatnashishdan bosh tortib, Shoh Ismoil oldidan Xurosonga qochib kelib, Astrobodni egallaydi.17 1515-yilda Muhammad Zamon Mirzo G‘archiston va Pashtni egallaydi va o‘shanda Xondamir mazkur Mirzo xizmatiga kiradi. Hijriy 921-yil/milodiy 1516-yilda ular Balxga borib shohning xos maslahatchisi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Hijriy 923-yil/milodiy 1517-yilda Muhammad Zamon Mirzo Qandahorga ketadi va Xondamir Muhammad Zamon Mirzodan ijozat olib G‘archistonda yashab qoladi. Oradan biroz vaqt o‘tib, Xondamir Hirotga qaytib, tarixni o‘rganish va tadqiq qilish bilan shug‘ullanadi. Hijriy 927-yil/milodiy 1520-yilda Hirot hokimi Sayyid Amir G‘iyosiddin Muhammad ibn Amir Yusuf al-Husayniy al-Qozi uni tarixiy asar yozishga undaydi. Bu davrda olim Safaviylar davlati xizmatida bo‘lib, ba’zida elchilik vazifalarini ham bajaradi. Xondamir 1524-yil Shoh Ismoil vafotidan soʻng, Hirotdan butkul yuz oʻgirib, hijriy 932-yilning shavval oyi o‘rtalarida (1526yining iyul oyi oxirlarida) Qandahorga, hijriy 934-yil jumodi us-soniy oyining o‘ninchi kunida (1528-yilning 2-martida) u yerdan Boburiylar poytaxti Agraga (Hindiston) Zahiriddin Muhammad Bobur huzuriga yoʻl oladi. Yo‘ldagi vaziyatning yomonligi bois ushbu safar yetti oyga cho‘zilib, nihoyat hijriy 935yil muharram oyining to‘rtinchi kuni (milodiy 1528-yilning 18-sentabrida) Xondamir Agraga yetib keladi. Hijriy 935-yil rabi’ ul-avval oyining sakkizinchi Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б.11. 17 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б.12. 16 15 kuni (milodiy 1528-yilning 20-noyabrida) Bobur Mirzoning bir oz muddat davom etgan kasallikdan shifo topganidan keyin “Hasht behisht” bog‘da bo‘lgan bir to‘yda ishtirok etadi. U yerda Xondamir Hindiston podshohi Zahiriddin Muhammad Bobur bilan uchrashadi.18 Agraga kelgach, Boburning yaqin odamlari qatoridan joy oladi va 1529yili Boburni Bengaliya va Gang daryosi sohili tomon qilgan yurishi paytida kuzatib boradi. Bobur vafotidan so‘ng (1530), Humoyun Mirzo xizmatida qoldi. Ayni vaqtda, u «Humoyunnoma» («Qonuni Humoyuniy») asarini yozadi va bu xizmati uchun “Amir al-muarrixin” (“Tarixchilar amiri”) unvoniga sazovor boʻladi. Xondamir hijriy 942-yil/milodiy 1535-yili Humoyun bilan Manduga qaytib kelayotganda vafot etadi. Uning vasiyatiga koʻra jasadi Dehlidagi qabristonga – Nizomiddin Avliyo, shoir Xusrav Dehlaviylar yoniga dafn etiladi. Xondamirning ikki farzandi bo‘lib, birining ismi Amir Mahmud, ikkinchisi Sayyid Abdullohxon boʻlgan. Britaniya muzeyida saqlanayotgan qo‘lyozmalar katalogi muallifi Charlz Ryo «Xulosat ul-axbor» asari to‘g‘risida ma’lumot berar ekan, Xondamirning o‘g‘li Sayyid Abdullohxonning qisqacha tarjimai holi bayonida shunday yozadi: «Xondamirning o‘g‘li Sayyid Abdullohxon Buyuk Akbarshohning zamondoshi bo‘lib, uning saroyida xizmat qilgan. Akbar unga «Xoniy» taxallusini bergan. U Sayyid Abdullohxon nomi mashhur bo‘lgan va hijriy 996-yil ( milodiy 1557-yilda) Kashmir viloyatida vafot etgan.»19 Marhum Said Nafisiy «Dastur ul-vuzaro» so‘zboshisida Xondamirning ikkinchi o‘g‘li to‘g‘risida quyidagilarni qayd etgan: «Xondamirning Mir Mahmud degan o‘g‘li bo‘lib, yo otasining vafotidan so‘ng, Hindistondan Hirotga qaytib kelgan, yoki umuman otasi bilan Hindistonga bormagan. Nima bo‘lgan taqdirda ham u Hirotda yashagan. Amir Mahmud Shoh Ismoil (15021524) va Shoh Tahmasp (1524–1576) hukmronlik qilgan davr tarixini yoritgan Xondamir G‘iyosiddin. Makorim ul-axloq / Fors tilidan tarjimon. K. Rahimov – Тоshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – В.170. 19 Xondamir G‘iyosiddin. Makorim ul-axloq / Fors tilidan tarjimon. K. Rahimov – Тоshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – В.172. 18 16 asar muallifi boʻlib, u bu asarini hijriy 950-yil (milodiy 1543-yilda) Eronda hukmron bo‘lgan safaviy saroy amirlaridan turkman Muhammadxon Sharafiddin o‘g‘li Takaliyga bagʻishlagan. Asarni «Zayli Habib us-siyar»20 deb nomlab, hijriy 957-yil (milodiy 1550-yilda) yozib tugatgan. Bu kitobdan ma’lum bo‘lishicha, u otasi vafotidan o‘n besh yil keyin ham hayot bo‘lgan.» Shunday qaltis va tahlikali davrda yashashiga qaramay, Xondamir forsiy tilida o‘n uchta asar yozib katta meros qoldirdi. Hozirgi paytda ulardan faqat sakkiztasi ‐ «Maosir ul-muluk», «Xulosat ul-axbor», «Dastur ul-vuzaro», «Nomayi nomi», «Ravzat us-safo» ning yettinchi jildi, «Habib us- siyar fi axbori afrodi al-bashar» va «Humoyunnoma» bizgacha yetib kelgan.21 Muarrixning «Maosir ul-muluk» («Hamasr podshohlarning tarixi») asari Alisher Navoiy iltimosiga ko‘ra va unga minnatdorchilik izhori tariqasida 903/1498-1499yillarda yozilgan. Bu asar payg‘ambarlar, podshohlar va qadimgi donishmandlarning xayrli ishlar haqida aytilgan hikmatnamo gaplarini o‘z ichiga oladi. Jumladan, Qayumarsdan Anushirvongacha, Odam Atodan Buzurgmehrgacha bo‘lgan hamda payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) va imomlar haqida bitilgan naqllardan iborat. So‘ngra muallif Ummaviylar, Abbosiylar, Somoniylar, G‘aznaviylar va boshqa sulolalarga tegishli hukmdorlar tarixi bilan birga kurd podshohlari va turk xoqonlari tarixini yoritgan. Asarning oxirigi qismida Husayn Bayqaro va Alisher Navoiyga zamondosh hukmdorlar, olimlar va donishmandlar haqida ma'lumotlar beradi. Bu asarning yagona nusxasi Britaniya muzeyida 29-raqam bilan saqlanadi. Ushbu asar 1993-yilda Mirhoshim Muhaddis tomonidan Tehronda nashr etildi.22 «Xulosat ul-axbor fi bayon ul-ahvol ul-ahyor» («Xayrli kishilar ahvolini bayon etish borasida xabarlar xulosasi») muarrixning bu asari ham 905/1498 - 20 Amir Mahmud: Tarih-i Shah Isma’il va Shah Tahmasb-i Safavi:Zayl-i Habib us-siyar (Edition: Tabataba’i Mağd) – Tehran: 2017. – P.18. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б.5. 22 Xondamir G‘iyosiddin. Makorim ul-axloq / Fors tilidan tarjimon. K. Rahimov – Тоshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – В.174. 21 17 1499-yillar orasida yozilgan bo‘lib, asar Alisher Navoiyga bag‘ishlangan. Unda Sulton Husayn va Alisher Navoiy zamonida Hirot va uning atrofida olib borilgan ulkan qurilishlar, qazilgan suv inshootlar, shuningdek, o‘sha davr shoirlari, olimlari, matematiklari, astronomlari, musiqashunoslari, shifokorlari, san'atkorlari haqida qimmatli ma'lumotlar bor.23 Asar umumiy tarixga oid bo‘lib, dunyo yaratilishidan milodiy 1470- yilgacha bo‘lgan voqaelarni o‘z ichiga oladi. muqaddima va payg‘ambarlar, podshohlar, ilm-fan, adabiyot va siyosat arboblarining hayotlari va faoliyatlari haqidagi o‘n maqolani o‘z ichiga oladi. Muallif kitob muqaddimasida shunday yozadi: «Amir Alisher Navoiy hijriyqamariy 904-yilda (milodiy 1498/1499-yilda) o‘z kutubxonasini mening ixtiyorimga topshirdi. Olti oylik o‘qib-o‘rganish va izlanishlardan so‘ng ushbu kitobni yozib ul Hazratga taqdim etdim». Bu asarning qo‘lyozma nusxalari Kalkutta, Kobul, Toshkent va Istambulda saqlanadi. Bu kitobning bir bobi Sarvar Go‘yo E’timodiy tomonidan nashrga tayyorlanib, Kobulda chop etilgan. Ushbu kitob fransuz va ingliz tillariga tarjima qilinib, nashr etilgan,24 «Makorim ul-axloq» («Oliyjanob xulqlar») asarini olim Hazrat Alisher Navoiyga minnatdorchilik ramzi sifatida yozgan. Lekin Alisher Navoiy vafot etib, Xondamir unga bu kitobni taqdim etishga ulgurmagan. Bu asarda Xondamir Navoiyning yuksak insoniy fazilati, oliyjanob axloqi, asarlari, Navoiy qurdirgan binolar, unga zamondosh shoir, olim va fozil kishilar shuningdek, Xurosonning o‘sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, Navoiy bilan Husayn Bayqaro orasidagi munosabatlar xususida hikoya qiladi. Xondamir bu asarini «Makorim ul-axloq» deb aytganda, bu iborani Payg‘ambarimiz ta'rifida aytilganini nazarda tutgan deyish mumkin. Zero, Xondamir Alisher Navoiy siymosida, hayoti, faoliyati, ijodida poklikni his qilgan, e'tiqodini e'zozlagan. Asarning yagona qo‘lyozma nusxasi Sulton Muhammad Faxriy Hiraviyning «Latoyifnoma» asari qo‘lyozmasi bilan bir jildda joylashgan bo‘lib, Britaniya Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 16. 24 Xondamir G‘iyosiddin. Makorim ul-axloq / Fors tilidan tarjimon. K. Rahimov – Тоshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – В. 172. 23 18 muzeyida Add. 7669 raqami ostida saqlanmoqda. Qo‘lyozmaning o‘lchami bo‘yiga 24 sm. va eniga 13.38 sm. bo‘lib, uning har sahifasida 7.65 sm. uzunlikdagi 14 satrdan iborat matn yozilgan. Bir jilda joylashgan ushbu ikki asarning umumiy hajmi 185 varaqdan iborat bo‘lib, uning 1-varag‘idan 120varag‘igacha «Latoyifnoma», 121-varag‘idan 185-varag‘igacha esa « Makorim ul-axloq » asari joylashgan. Har ikkala qo‘lyozma hijriy-qamariy 965-yilning ramazon oyida (milodiy 1558-yilning iyunida) Muhammad ibn Hamza alHusayniy nomli xattot tomonidan nasta’liq yozuvida aniq va chiroyli tarzda ko‘chirilgan. Ushbu asarni 1981-yilda afg‘onistonlik adabiyotshunos Abdulg‘affor Bayoniy Kobulda to‘liq nashrini amalga oshirdi. Kitob 241 sahifadan iborat. Mazkur kitobning fors tilidan o‘zbek tiliga to‘liq tarjimasini Komiljon Rahimov amalga oshirgan.25 Tarixchining yana bir asari «Dastur ul-vuzaro» («Vazirlar uchun qo‘llanma») bo‘lib, Alisher Navoiy hazratlari iltimosiga muvofiq 906/1500-yili yozilib, Husayn Bayqaro va uning vaziri Amir Kamoliddin Mahmudga bag‘ishlangan. Bu asar oradan to‘qqiz yil o‘tib, ya'ni, 914/1508/1509-yilda qayta ishlangan va kengaytirilgan. Hazrati Sulaymon (a.s)ning vaziri Osafdan boshlab turli mamlakatlarda vazirlik qilgan mashhur shaxslarning biografiyasi ifoda etilgan asardir. Asarda Sharq mamlakatlarining VII - XVI asrlardagi tarixi, jumladan, Movarounnahr va Xurosonda Temuriylar sulolasi inqiroziga qadar o‘tgan vazirlar, Chingizxonning vaziri, keyinroq mo‘g‘ullarning Xitoydagi noibi, Xorazmlik Mahmud Yalavoch hamda uning o‘g‘li Chig‘atoyxonning Movarounnahrdagi vaziri Mas'udbek to‘g‘risida ma'lumotlar joy olgan. Ushbu kitobning bir necha qo‘lyozma nusxalari Yevropa va Osiyo mamlakatlaridagi kutubxonalarda saqlanmoqda. Asar 1938-yili Said Nafisiy tomonidan Tehronda Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 15. 25 19 nashr etilgan.26 Arab tiliga Amin Sulaymon Harbiy tomonidan 1980-yilda Qohirada chop etilgan.27 Allomaning «Nomayi nomi» («Atoqli nomalar») asarida 1522-yilda kechgan voqealar bayon qilingan. (asarning «Inshoi G‘iyosiddin», «Inshoi G‘iyosiy» degan nomlari ham bor). Kitob insho ilmiga (turli maktublar va farmonlarni yozish qoidalari, stilistika) oid bo‘lib, Sharq mamlakatlarida o‘tgan turli tabaqadagi tarixiy shaxslarga (shohlar, amirlar, sadrlar, qozilar, shayxlar, shoirlar) doir ma'lumotlar, podshoh va xonlarning yorliq va farmonlaridan namunalar, ularni bitish tartiblari etilgan. Asarning qimmati shundaki, unda ba'zi bir muhim mansablarning (parvonachi, munshiy, mustavfiy, ihtisob(muhtasib), kalontar, mubashshir, hofiz) kelib chiqishi bunday mansab egalari haq-huquqlari va vazifalari yoritilgan. Muallif asarini 1519-yilda boshlab, 1522-yilda tugatgan. Bu asar katta tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, «Devoni hind» kutubxonasida saqlanayotgan qo‘lyozma asarlar ro‘yxatidan joy olgan. Ushbu kitobning turli qo‘lyozma nusxalari Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi respublikalari kutubxonalarida ham mavjud.28 Mirxondning «Ravzat us-safo fi siyrat ul – anbiyo val – muluk valxulafo» («Payg‘ambarlar, podshohlar, xalifalar hayotiga oid soflik bog‘i») asariga Xondamir tomonidan 1522-yilda yozib tugatilgan 7-jild va geografik ilova qismlar mavjud. Bu yettinchi jild mazmunan Xondamirning «Habib ussiyar» asariining 3-jild ikkinchi va uchinchi qismi mazmuni bilan mosdir va unda Husayn Bayqaro va uning avlodlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Olimning «Humoyunnoma» asari «Qonuni Humoyun» nomi bilan ham mashhur bo‘lib, Hindiston podshohi Humoyun Mirzoga bag‘ishlangan. Asar hijriy 937-yil/milodiy 1530-yilda yoza boshlanib, 1535-yili yozib tamomlangan. Asarda davlatni idora qilish qonunlari hamda Humoyunning Boburiylar 26 Xondamir G‘iyosiddin. Makorim ul-axloq / Fors tilidan tarjimon. K. Rahimov – Тоshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – В. 172. 27 Şahin Mustafo. Habibu’s siyer’e gore Turkiye Selcukluleri. – Anqara: Anqara universiteti Til va tarix jurnali 54.1. 2014. – S. 21-40. 28 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 5. 20 davlatida hukmronlik qilgan davrida joriy etgan yangiliklari, aholining uch tabaqaga, hokimiyatning esa to‘rtta idora usuliga bo‘linishi va Humoyunning me'morchilik faoliyati haqidagi ma'lumotlar keltirilgan. Bu kitobning yagona qo‘lyozma nusxasi Britaniya muzeyida saqlanadi. «Qonuni Humoyun» 1940-yili Hidoyat Husayn tomonidan mazkur qo‘lyozma nusxa asosida inglizcha so‘zboshi bilan Hindistonda, 1993-yili esa Mirhoshim Muhaddis tomonnidan Tehronda nashr etildi.29 Xondamirning eng yirik tarixiy asari «Habib us-Siyar» 1520-1524-yillar mobaynida yozilgan. Bu asar olimning asarlari orasida hajm jihatidan ancha kattasi va salmoqlisi hisoblanadi. Asar Safaviylar davlati vaziri Karimuddin Xoja Habibulloh Sovajiyga bag‘ishlanib, asar nomi ham qisman shu vazir ismi bilan bog‘langan. Asarda qadim zamonlardan to 1524-yilga qadar Sharq mamlakatlarida, xususan, Eron, Afg‘oniston, Iroq va Markaziy Osiyoda sodir bo‘lgan voqealar qalamga olingan. Unda jahon tarixi o‘sha davr uslubi, ya’ni adabiy- tarixiy tarzda aks etgan. Xondamirning qolgan beshta asarining faqatgina nomlari ma'lum xolos. Ularning qo‘lyozmalari haligacha topilmagan. Bular «Axbor ul-axyor» («Yaxshi insonlar haqida xabarlar») Xondamir «Habib us-Siyar» (‫ )حبیب السیر‬asariga yozgan muqaddimasida yozishicha, bu asar oriflarning tarjimai hollari va hayot yo‘llari to‘g‘risida yozilgan, «Osor ul-muluk val anbiyo» («Podshoh va payg‘ambarlar haqida hikoyalar») 931/1524-1525-yilda tamomlangan asar “Habib us-siyar”ning xulosasi mohiyatidadir, «Muntaxabi tarixi Vassof» («Vassof tarixidan qo‘llanma») Elxoniylar tarixchisi Vassof asarining xulosasi shaklida, «Javohir ul-axbor» («Xabarlar gavharlari»), «G‘aroyib ul-asror» («Qiziqarli sirlar») deb nomlangan asarlardir. 30 Biz Xondamir tomonidan yozilgan asarlarni quyidagi tartibda tasniflashni ilgari suramiz: 29 Xondamir G‘iyosiddin. Makorim ul-axloq / Fors tilidan tarjimon. K. Rahimov – Тоshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – B. 172. 30 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 5. 21 - Tarixiy – «Habib us-Siyar», «Muntaxabi tarixi Vassof»; - Tarixiy-didaktik – «Axbor ul-axyor», «Osor ul-muluk val anbiyo», «Maosir ul-muluk»; - Tarixiy-biografik – «Makorim ul-axloq»; - Adabiy-tasavvufiy va diniy – «G‘aroyib ul-asror»; - Tazkira – «Xulosat ul-axbor fi bayon ul-ahvol ul-ahyor»; - Lingvistik-stilistik – «Nomayi nomi»; - Davlat boshqaruvi va siyosatshunoslikka oid – «Dastur ul-vuzaro», «Qonuni Humoyun». I.2. “Habib us-Siyar fi axbor afrodi al-bashar” asarining Xondamir merosidagi o‘rni va uning o‘rganilishi «Habib us-Siyar fi axbor afrodi al-bashar»( ‫)حبیب السیر فیاخبار افراد بشر‬ asari Xondamirning eng yirik ilmiy merosidir. Asar katta hajmdagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan, fors tilida yozilgan tarix kitoblari orasida durdonasi hisoblanadi. Xondamir o‘sha davr an’anasiga ko‘ra asarlari sarlavhasini boshqa zamondoshlari singari arabiy tilda bitgan. Arabiy nomlar asarlarga ilmiylik va shoirona kayfiyat bag‘ishlagan. Keling endi asarning nomlanishiga nazar tashlasak, «Habib us-Siyar fi axbor afrodi al-bashar» ( ‫حبیب‬ ‫ )السیر فیاخبار افراد بشر‬Xondamirning ushbu asarini Jalil Hazratqulov va Ismoil Bekjonovlar31 2013-yilgi o‘zbekchaga tarjimasini amalga oshirgan kitobida «Bashar ahli siyratidan xabar beruvchi do‘st» shaklida sarlavha tarjimasini keltirgan bo‘lsa, Komiljon Rahimov «Makorim ul-axloq»32 asarining 2018-yilgi o‘zbekcha tarjima nashrida «Habib us-Siyar» asarning «Insonlar qissalarida eng yaxshi tarjimai hollar» tarzdagi o‘zbekcha tarjimasini keltirib o‘tadi. Abdumajid Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 5. 32 Xondamir G‘iyosiddin. Makorim ul-axloq / Fors tilidan tarjimon. K. Rahimov – Тоshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – В. 172. 31 22 Madraimov va Gavhar Fuzailovalar 2008-yilda chiqarilgan «Manbashunoslik»33 darsligida esa, ushbu asarni «Inson xabarlari va fardlarida do‘stning tarjimai holi» shaklida tajimasini keltirgan. Fikrimizcha, asar nomining dastlabki ikki tarjimasida g‘alizliklar bordir. Chunki grammatik to‘g‘ri tarjima amalga oshirilmagan. To‘g‘ri, tarjimashunoslik qoidasiga ko‘ra arab tili va boshqa tillar xususiyatidan kelib chiqib so‘zlarni, so‘z birikmalari va gaplarni ona tilimizga to‘g‘ridan to‘g‘ri tarjima qilish mumkin emas. Lekin ma’no va jumla qurilishi jihatdan ham eng to‘g‘ri tarjimalar qilinishi kerak deb hisoblaymiz. Jalil Hazratqulov va Ismoil Bekjonovlar tarjimasida «habib us-siyar» birikmasi “bashar ahli siyratidan” shaklida berilgan aslida, “do‘st siyratidan” bo‘lishi kerak edi. Komiljon Rahimov esa ushbu birikmani “eng yaxshi tarjimai hollar” shaklida va “insonlar qissalari” birikmalarini keltirib xatoga yo‘l qo‘ygan. Abdumajid Madraimov va Gavhar Fuzailovalar esa nisbatan to‘g‘ri tarjimani amalga oshirgan. Ammo biz «Bashar ahli xabarlarida do‘stning siyrati» kabi tarjima qilishni taklif qilamiz. Bundan tashqari, “Hazrat Alisher Navoiyga minnatdorchilik ramzi sifatida va uning yuksak insoniy fazilati, oliyjanob axloqi, ezgu amallariga bag‘ishlab yozgan asarni «Makorim ul-axloq» deb aytganda, Xondamir bu iborani Payg‘ambarimiz (s.a.v) ta'rifida aytilganini nazarda tutgan deyish mumkin”– Komiljon Rahimovning«Makorim ul-axloq» haqidagi ushbu fikriga qo‘shilgan holda, Xondamir «Habib us-siyar» asarini nomlashda Jalil Hazratqulov va Ismoil Bekjonovlar keltirganidek: “Safaviylar davlati vaziri Karimuddin Xoja Habibulloh Sovajiyga bag‘ishlanib, asar nomi ham qisman shu vazir ismi bilan bog‘langan.” emas, bizning fikrimizcha, esa aslida payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) siyratlari nazarda tutilgan deb hisoblaymiz. Chunki, birinchidan, asar nomi zohiran do‘stning insonlar hayotidan xabari bo‘lsa, botinan, payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v)ga ishorani shunday dalillaymiz. Payg‘ambarlar: Muso (a.s.) - Kalimulloh, Ibrohim(a.s.) Halilulloh, Iso (a.s.) - Ruhulloh singari payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo Мадраимов Абдумажид, Фузаилова Г. Манбашунослик. – Тошкент: Ўзбекистон файласуфлари жамияти, 2008. – Б. 52. 33 23 (s.a.v.)ni ham Qur’oni Karimning tafsiri hisoblanmish “Tafsiri Hilol”da Alloh taollo payg‘ambarimizni Habibim deb ataydi: “Ya’ni Ey Habibim, Muhammad, sen robbing baland ustunli Eram shahrining aholisi- Od qabilasini, boshqa yurtlarda kuch-quvvatda misli yo‘q qabilani nima qilganini bilgandirsan?” 34 mazmunidagi (Fajr surasi 8-oyat) dalildan kelib chiqib, payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) - Habibulloh nomini olganidan asoslaymiz. Ikkinchidan, esa “siyrat”lar payg‘ambarimiz (s.a.v.) uchun yozilgan. Biznikiga o‘xshash fikrni pokistonlik professor olim Shahzad Bashirning “A Perso-Islamic universal chronicle in its historical context: Ghiyās̱ al-Dīn Khwāndamīr’s Ḥabīb al-siyar” (“Tarixiy kontekstdagi fors-islom umumbashariy yilnomasi: G‘iyosiddin Xondamirning “Habib as-siyar” asari”) nomli maqolasida ham keltirib o‘tilganini kuzatishimiz mumkin: “Khwāndamīr states that he chose the name Ḥabīb al-siyar for his work since it is concerned with the acts of those who follow ‘God’s beloved’ (ḥabībullāh), meaning Muḥammad (ibid., 9). However, we can be sure that the work’s title is also meant to referto his patron, Ḥabībullāh Sāvajī.”35 (“Xondamir asari uchun «Habib us-Siyar» (‫)حبیب السیر‬ nomini tanlaganini aytadi «Xudoning mahbubi» (Habibulloh), ya'ni Muhammadga ergashganlarning xatti-harakatlari bilan bog‘liq. Biroq, asar nomi uning homiysi Habibullah Savojiga ham tegishli ekanligiga ishonch hosil qilishimiz mumkin.”) «Habib us-Siyar fi axbor afrodi al-bashar» ( ‫حبیب السیر‬ ‫ )فیاخبار افراد بشر‬asari ingliz tilidagi tarjimada (“The beloved of careers reporting on the multitudes of people”) yoki “Habib al Siyar” (“Beloved of Careers”) tarjimasi (“Ko‘plab odamlar haqida xabar beruvchi martaba sevgilisi”) rus tilida “Хабиб ал-сияр фи ахбар афрад ал-башар”(“Друг жизнеописаний в преданиях о народах”) (“Xalqlar afsonalarida do‘st biografiyalari”) shaklida tarjimalar amalga oshirilganini kuzatamiz. Xondamir ushbu asarini hijriy 927-yilning birinchi oyida (milodiy 1520yil dekabr-1521-yilning yanvarida), Hirotda, qirq yetti yoki qirq sakkiz yoshida Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri Hilol. 6 jild. – Toshkent: Hilol nashr, 2013. – B 19. Bashir Shahzad. A Perso-Islamic universal chronicle in its historical context: Ghiyās al-Dīn Khwāndamīr's Ḥabīb al-siyar, – 2015. // Wikipedia, h-12:02, 06.03.2022. 34 35 24 yoza boshlaganligi mazkur asarning birinchi jildining birinchi qismida keltirilgan. Ushbu asar va uning homiysi hirotlik o‘qimishli va nufuzli zot, Hirot hokimi Sayyid Amir G‘iyosiddin Muhammad ibn Amir Yusuf al-Husayniy alQozi taklifi bilan yozdirila boshlangan. Sayyid Amir G‘iyosiddin Muhammad ibn Amir Yusuf Husayn Bayqaro davrida Bayqaro tomonidan Hirot madrasalaridan birida mudarrislik lavozimiga tayinlangan va shu lavozimda Badiuzzamon Mirzo va Shayboniyxonlar davrida ham ishlagan. Shoh Ismoil Safaviy Sayyid G‘iyosiddinni Hirot hokimi va Xuroson qozisi qilib tayinlaydi. Biroq u shahzoda Tahmasp nomidan Xurosonda hukmronlik qilgan hokim Amirxon tomonidan 1521-yilda yozida Hirotning Ixtiyoriddin qal’asida Bobur Mirzoga tarafdorlik qilgani tuhmati bilan o‘ldirilgach, Xondamir bu kitob ustida ishlashni to‘xtatadi. 1522-yilda Hirot taxtiga yangi hokim Durmushxon o‘tirishi bilan, uning vaziri Karimiddin Habibulloh Sovajiyning taklifi bilan Xondamir yana kitob ustida ishlashni davom ettiradi. Karimiddin Habibulloh Sovajiy Hirotga hijriy 928-yilning safar oyida (milodiy 1522-yil yanvarda) kelgan. Hijriy 932-yilgacha (milodiy 1525/1526-y.) vazirlik lavozimini egallab turgan va Hirotdagi harbiy g‘alayon paytida o‘ldirilgan.36 Xondamir asarini unga bag‘ishlagan va shu ikki homiysi sharafiga asariga yuqorida keltirilgan nomni bergan. Safaviylar davlatning vaziri bo‘lgan Xoja Habibulloh Sovajiy Xondamir singari mohir tarixchi qalami vositasida Shoh Ismoilga bag‘ishlangan va safaviylarning o‘sha davrgacha davlatchilik tarixidagi o‘rnini maxsus holda ko‘rsatib, bu sulolani ulug‘lashi lozim bo‘lgan alohida bir kitob yozilishini istagan. «Habib us-Siyar» to‘la holda, uning o‘zida keltirilgan xronogrammalarga (Asar ul-muluk val- anbiya va xayr az jahonmon) qaraganda, hijriy 930-yil rabi ul-avval (milodiy 1524-yil yanvar) oyida tamomlangan, uning oxirgi tahririni esa muallif Hindistonda bo‘lganida (935/1529-yildan ilgari emas) amalga oshirgan. Asarning uchinchi jildining uchinchi qismi esa bir oz ilgariroq, Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 19. 36 25 hijriy 929-yili zulqa’da oyida (milodiy 1523-yilning sentabr – oktabr oylarida) yozilgam, chunki ushbu sana uchinchi jildning eng oxirida joriy yildek ko‘rsatilgan. N.D. Mikluxo-Maklay xabar berishicha, Istanbulda saqlanadigan asarning bir qo‘lyozma nusxasida keltirilgan ma’lumotga binoan asar birinchi va ikkinchi jildlarining ko‘chirilgan yillari quyidagilar haqida guvohlik beradi: asarning birinchi jildi hijriy 928-yil rajab oyining oxirgi kunida tamomlangan, ikkinchisi esa 929-yil muharram oyining o‘rtalarida tamomlangan.37 Birinchi jildining xotimasida 933-yil shavvolida (1527-yil iyunda) u Hindistonga jo‘naganligi, 935-yil to‘rtinchi muharramda (1528-yil 9-sentabrda) Agraga kelganligi va u yerda Bengaliyaga jo‘naganligi haqida gap yuritiladi.Yo‘lda u kitob yozishda davom etgan hamda Saru va Gang daryolari qo‘shilgan joyda joylashgan Tirmoxona nomli mavzeda uni tugatgan. Aniqki, bu yerda gap kitobning birinchi variant tugaganligi emas, balki qaytadan qilingan tahriri haqida ketadi. N.D.Mikluxo-Maklay o‘zining «Редакции всеобщей истории Хондамира» nomli ishida Xondamirning ushbu asarining mavjud bo‘lgan tahrirlarini batafsil ko‘rib chiqib, quyidagi aniq xulosaga kelgan: birinchi jildining oxirgi ko‘chirishi hamda ikkinchi va uchinchi jildlarining eng so‘nggi tahriri muallif tomonidan Hindistondaligida (935/1529-yiilda oldin emas) amalga oshirilgan. «Habib us-Siyar» asari muqaddima (iftitoh), uchta bob (jild, o‘ram, mujallad) va xotima (ixtitom)dan iborat. Har bir bob to‘rt qism (juzv)ni o‘z ichiga oladi. Muqaddimada olam yaratilishi haqida so‘z yuritiladi. Birinchi bobda islomgacha o‘tgan payg‘ambarlar hamda islom payg‘ambari Muhammad (s.a.v.), xulafoyi roshiydin (choryorlar) zamonida Arabistonda ro‘y bergan voqealar hikoya qilinadi. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 20. 37 26 Ikkinchi bobda shia mazhabidagi imomlar, ummaviya va abbosiya sulolasidan chiqqan xalifalar davri voqealari hamda arab xalifaligi davridagi boshqa sulolalar (toxiriylar, safforiylar, somoniylar)ning arab bo‘lmagan o‘lkalardagi hukmronligi bayon etiladi. Uchinchi bobning birinchi va ikkinchi qismlari Chingizxonning naslnasabi (ota-bobolari) va uning taxtga chiqishi, o‘zga yurtlarga yurishlari hamda chingiziy avlodlar va chingiziylarga zamondosh (qoraxitoylar, xorazmshohlar, sarbadorlar, muzaffariylar, kartlar) sulolalar davri voqealarini o‘z ichiga oladi. Uchinchi bobning uchinchi qismida esa Amir Temurning dunyoga kelishidan tortib to vafotigacha bo‘lgan davrda kechgan siyosiy-ijtimoiy voqealar, madaniy-ma’naviy hayot hamda Xalil Sulton, Shohruh Mirzo, Ulug‘bek Mirzo, Sulton Muhammad Mirzo ibn Boysung‘ur, Abdulatif Mirzo ibn Ulug‘bek Mirzo, Abulqosim Bobur Mirzo, Sulton Abusaid Mirzo, Sulton Husayn Mirzo kabi temuriyzodalarning faoliyati bilan bog‘liq voqealar aks ettirilgan.38 Eng muhimi, uning Xitoyga yurishi va O‘tror atrofida qattiq va suronli qishning ayozlari ta’sirida qo‘shinning turli yaqin yiroq manzillarga tarqatilishi kabi ehtirosli voqealarning og‘ishmay tasvirlanishi o‘quvchini hayratga soladi. Ayniqsa, uning o‘limi oldidagi kayfiyati, vaziyati va vasiyati juda ta’sirli qilib bayon etilgan. Bundan tashqari hali Sohibqironning jasadi yerga qo‘yilmasdan, uning vasiyatiga xilof ravishda temuriy shahzodalarning taxt uchun kurashlari, Shohruh Mirzoning buyuk davlatni saqlab qolish uchun qilgan sa’y-harakatlari, o‘zbek xalqi tarixida muhim rol o‘ynashlari jonli tarzda aks etgan. Shuningdek, bu uchinchi qismda Dashti Qipchoqda Shayboniyxonning taxt tepasiga chiqishi va uning temuriylarga qarshi kurashib, Movarounnahr va Xurosonni qo‘lga kiritgani hikoya qilinadi. Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzoning ota-bobosi, yaqin qarindoshlari va dunyoga kelgan vaqti, temuriylar saltanatini saqlab qolish uchun avval ichki dushmanlar, so‘ng Shayboniyxonga qarshi olib borgan Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 6. 38 27 kurashlari hamda uning Movarounnahrni tashlab chiqib to Qobulni egallagan davrigacha sodir bo‘lgan voqealar ham shu uchinchi qismda joy olgan. Uchinchi bobning to‘rtinchi qismi Shoh Ismoil Safaviyning davlatchilik faoliyatiga bag‘ishlangan bo‘lib, dastlab bu shohning nasl-nasabi, saltanat taxtiga erishgani va Usmonli turklar davlatiga qarshi olib borgan urushlari o‘z navbatida, ichki nizolarni ham bartaraf etgani va Xurosonni Dashti Qipchoqlik o‘zbeklardan tortib olish uchun Marvda Shayboniyxon bilan to‘qnashgani, shundan so‘ng ham shohning gohi o‘zi, gohida Zahiriddin Muhammad Bobur bilan ittifoqlikda shayboniy Jonibek Sulton, Temur Sulton, Ubaydulloh Sultonga qarshi urushgani hamda shu davrda yashagan sayyid, shayx, shoir, olimlar haqida so‘z yuritiladi. Bu qismda yana Zahiriddin Muhammad Bobur podshohning Qobul davlatiga ega bo‘lgach (1504), 1524-yilgacha davr oralig‘ida kechgan siyosiy-ijtimoiy faoliyati haqida ham muhim ma’lumotlar berilgan. Aytish lozimki, «Habib us-Siyar»ning eng qimmatli jihati asosan uning alohidalik kasb etuvchi uchinchi bobi to‘rtinchi qismi ma’lumotlari hisoblanadi. Chunki Xondamir temuriylar (Sulton Husayn Mirzo avlodlari va Bobur), safaviylar va shayboniylarga bag‘ishlangan mazkur ma’lumotlardagi ba’zi bir voqealarga shaxsan o‘zi guvoh bo‘lgan, ayrimlarini esa eng ishonchli odamlardan eshitgan. To‘g‘ri, asardagi Amir Temur va dastlabki temuriylar hukmronligi davriga oid ma’lumotlarni havola etishda muallif Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma», Abdurazzoq Samarqandiyning «Matla us-sa’dayn va majma ul-bahrayn» asarlarini tanqidiy o‘rgangani ham diqqatga sazovor bo‘lib, hatto, ayrim hollarda ularga bobosi Mirxond va boshqa guvohlar hikoyalari asosida tuzatish va to‘ldirish kiritgan. Xotimada dunyo ajoyibotlari: shaharlar, hayvonot, nabotot, qushlar olami g‘aroyibotlari haqida qiziqarli ma’lumotlar berilgan.39 Ushbu asar Usmoniylar davlati davrida hukmdor Sulton Sulaymon Qonuniyining kuyovi va vaziri Ibrohim Posho himmati bilan uyushtirilgan Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 20. 39 28 sakkiz kishilik hay’at tomonidan usmonli turk tiliga tarjima qilingan.40 «Habib us-Siyar» (‫ )حبیب السیر‬tarixnavislar orasida ma’lum shuhratga ega edi. Masalan, Iskandarbek Turkman Munshiyning (tug‘. 968/1560-1561-yil) «Tarixi olamoroyi Abbosiy » («Dunyo bezovchi shoh Abbos tarixi»)ida, XVI asrdagi noma’lum tuzuvchining «Badoyi ut-tavorix» («Tarix ajoyibotlari») nomli turli asarlardan, ko‘proq tarixiy asarlardan olingan parchalardan yig‘ilgan to‘plamida, Muhammad Hoshim ibn Muhammad Qosim Kishmiy Badaxshoniy Muammoyining (vafoti 1046/1636-yil) «Nasimat ul-quds min xadoiq ul-uns» («Yaqinlik bog‘laridan muqaddaslik shamolining hidi kelishi»)ida, Muhammad ibn Arab Qatag‘onning XVII asr boshida yozilgan «Musaxxir ul-bilod» («Mamlakatlar zabt etuvchi»)ida, Mirzo Rumuzning 1124/1712-yili yozilgan «Temurnoma»sida, Hoji Mir Muhammad Salimning (1143/1730-1731-yilda tuzilgan) «Silsilat us-salotin» («Sultonlar shajarasi»)ida: Mirzo Rabi’ ibn Mir Niyoz ul-Hasaniy ul-Husayniyning (XVIII asr) «Umadat ut-tavorix» («Tarixlar ustuni»)ida, noma’lum muallifning «Muraqa ul-badoyi» («Nodir narsalar daftari»)ida va boshqa asarlarda mazkur asardan keng foydalanilgan. Yevropada «Habib us-siyar» mavjudligi haqida dastlab, 1842-yili Hoji Xalifa u haqida keltirgan qisqa ma’lumotlar tufayli ma’lum bo‘ldi. Keyinchalik, 1918-yili Bankipur katalogini tuzuvchilar asar mavjudligi haqida eslatishadi. 1927-yilda Ch.A. Stori «Персидская литература» (“Persian literature”,“Fors adabiyoti”) nomli kitobida «Habib us-Siyar» haqida qisqa ma’lumot keltiradi. 1972-yilda Yuriy Bregel uni qayta ishlab, to‘ldirgan nashrida asarning ilmiy tavsiflari bo‘lgan kataloglari, nashrlari va asardan olingan alohida parchalarning tarjimalari haqida eslatib o‘tadi. 41 Xondamir va uning «Habib us-Siyar» asari haqida qisqa ma’lumotlarni quyidagi olimlar o‘z asarlarida keltiradilar: 1926-yil V.V. Bartold o‘zining «Работы по исторической географии» nomli kitobida; 1990-yil Muhammad Hidoyat Husayn Xondamirnng «Humoyunnoma» asariga Şahin Mustafo. Habibu’s siyer’e gore Turkiye Selcukluleri. – Anqara: Anqara universiteti Til va tarix jurnali, 54.1. 2014. S. 21-40. 41 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 16. 40 29 yozgan kirish qismida («Habib us-Siyar» qo‘lyozmalarining qisqacha tavsiflari keltirilgan va u foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lgan kataloglariga ishora qilib); 1944-yil (birinchi nashrida) va 1965-yil (ikkinchisida) Sarvar Go‘yo E’timodiy «Fasli az Xulosat ul-axbor»ida; 1945-yil Abdulhusayn Navoiy «Rijol kitobi Habib us-siyar» nomli asarining kirish qismida «Habib us-siyar»ning mavjud bo‘lgan nashrlarini eslatib, undan Najmiddin Kubro (1145-1221) bilan bog‘langan voqealar to Shoh Ismoil vafotigacha tegishli qismiga oid parchasini ilova qilib keltiradi; 1947-yil A.N.Boldiryev o‘zining «Очерки из жизни гератского общества» nomli asarida Zayniddin Vosifiy (tug‘il. 890/1485-yil; vafot.958/1551 va 974/1556-1557-yillar orasida) keltirgan ma’lumotlar to‘g‘riligiga ishonch hosil qilish maqsadida asarni «Habib us-Siyar»42 bilan solishtiradi va uning yozilgan sanasida batafsil to‘xtaladi; 1954-yilda Tehronda chiqarilgan Dabir Siyaqining nashri ko‘plab G‘arb olimlari tadqiqotlariga asos bo‘lgan. 1958-yil «История Ирана с древнейших времен до конца XVIII в.» nomli kitobning mualliflar jamoasi «Habib us-Siyar»ni XIV-XVasrlar Eron tarixiga oid asosiy manbalar qatoriga kiritadilar; 1960-yil boshlarida Said Nafisiy «Tarixi nazm va nasr dar Eron va dar zaboni forsiy» nomli asarida; 1965-yil Bo‘riboy Ahmedov «Xondamir» nomli risolasida; 1976-yil esa «Xondamir» nomli maqolasida; 1985-yil «Историкогеографическая литература Средней Азии в XVI-XVIII в.в.» nomli kitobida «Habib ussiyar»ni temuriylar davri tarixiga oid birlamchi manba deb; 1974-yil eronlik olim Ahmad Munzaviy «Fihristi nusxahoyi xatti forsiy»da; 1977-yil H. Beverij va De Bruijn «Энциклопедия ислама»ning yangi nashrida «Habib us-Siyar» haqida ma’lumotlar bor adabiyotga ishorasi bilan; 1969- yil Tourxon Ganjiy «Makorim ul-axloq» Kembrij nashrining kirish qismida; 1981-yil Abdulg‘affor Bayoniy shu asarning Qobul nashrining kirish qismida; 1984-yil kanadalik temurshunos Mariya Yeva Subtelni «Литературная жизнь темуридского Герата» nomli maqolasida; 1985-yil Zabihullo Safo «Tarixi adabiyot dar Eron» Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 22. 42 30 nomli tadqiqotida; 1989-yil N.N.Tumanovich «Герат в XVI-XVIII веках» nomli kitobida; 1991-yil Ahmad Gulchin Bayoniy «Karvoni Hind» asarida; 1994-yil Mir Hoshim Muhaddis Xondamirning «Ma’osir ul-muluk»i Tehron nashrining kirish qismida; 1960-yil Tojikiston katalogida to‘rtta nusxa, 1962-yil A.T.Tagirjanov katalogida olti nusxa, 1963-yil esa Boku katalogida yetti nusxasi haqida ma’lumot berilgan. 1963-yil N.D.Mikluxo-Miklay o‘zining «Хондамир» и «Записки Бабура» nomli ishida mazkur asarning ba’zi nusxalari haqida ma’lumot keltirib, Xondamir asarining «Бабуранома»ga munosabati masalasini batafsil ko‘rib chiqqan, 1976-yil esa «Редакции всеобщей истории Хондамира»da «Habib us-Siyar»ni o‘ziga ma’lum bo‘lgan faktlarga asoslanib, birinchi marta muallif asar tugatilgandan keyin uning ustida olib borgan ishini qisqacha ta’riflaydi. 1971-yilda Muhammad Afshor «Pokiston Milliy muzeyi va Karachida saqlanayotgan forsiy qo‘lyozmalar katalogi» u yerda saqlanayotgan «Habib us-Siyar»ning uchinchi jildi nusxasining qisqa tavsifini keltiradi. 1973yilda «Персидские и таджикские рукописи «Новой серии» Государственной Публичной библиотеки им, М,Е, Салтыкова-Щедрина» nomli alfavit katalogi tuzuvchilari ushbu kutubxonada saqlanayotgan «Habib usSiyar»ning to‘rt nusxasi haqida asosiy ma’lumotlarni keltiradilar. 1988-yilda Г,И, Костыгова «Персидские и таджикские рукописи Государственной Публичной библиотеки им, М,Е, Салтыкова-Щедрина»katalogida eslatilgan nusxalar tavsifini takrorlaydi va yangi olingan uchta nusxa tavsifini qo‘shadi. «Habib us-Siyar»dan olingan uncha katta bo‘lmagan parcha (o‘sha davr mashhur odamlari, Alisher Navoiyning zamondoshlari bilan bog‘langan voqealar) o‘zbek tilida Bo‘riboy Ahmedov tomonidan tarjima qilingan. Yana Bo’riboy Ahmedovning 1965-yilda chiqarilgan «Xondamir» kitobi, «Habib ussiyar» (1985-yil) va «Xondamir va uning ilmiy merosi» (1994-yil) nomli tadqiqotlarida Xondamir va uning asarlari haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Sharqshunos olima Dilorom Yusupova43 Xondamirning ilmiy merosini keng 43 Юсупова Д.Ю. Жизнь и труды Хондамира. − Ташкент: Фан, 2006. – С. 322. 31 ravishda tadqiq qilib, doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan va 2006-yilda «Жизнь и труды Хондамира» nomli monografiyasini nashr ettirdi.44 Asarning Turkiyada o‘rganilishi Zakiy Validiy To‘g‘on “Xondamir”45 risolasidan boshlangan, Ismoil Aka “Xondamir”46 nomli asari, Mustafa Demir, Shamsiddin Gunaltay, Erkan Go‘ksu, Ogoh Sirri Lavand, Shinosiy Tekin, Go‘nul Alpay Tekin risolalari va tadqiqotlari ham alohida ahamiyatga molik. Ushbu asarga doir ilmiy tadqiqotlar quyidagilar: - 2014-yil Anqara universiteti, Til va Tarix-Jo‘g‘rofiya fakultetining jurnalida chiqarilgan Mustafo Shahinning «HABİBÜ’S-SÎYER’E GÖRE TÜRKİYE SELÇUKLULARI»47 maqolasida asarning Rum saljuqiylariga oid qismini tahlil qilgan. - 2018-yil iyunda “Tarih Okulu Dergisi” (“Tarix maktabi jurnali”) Vural O‘nturk tomonidan «RAVZATÜ’S- SAFA VE HABİBÜ’S-SÎYER’E GÖRE GURLULAR»48 nomli chiqarilgan maqolasida G‘uriylarga doir ma’lumotlar o‘rganilgan. - 2019-yil Van shahrida Van yuzunchu yil unversiteti, Ijtimoiy bilimlar instituti, Tarix va O‘rta asrlar davri yo‘nalishi magistanti Mustafo Ko‘ksalning «RAVZATÜ’S- SAFA VE HABİBÜ’S-SÎYER’DE MOĞOLLAR KISMININ TERCÜMESI»49 (1155-1259) nomli magistrlik dissertatsiyasida mo‘g‘ullarga oid ma’lumotlar o‘rganilgan. Hozirda dunyoda Xondamir va uning «Habib us-Siyar» asariga doir ko‘plb ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Germaniyaning Leipzig Universiteti sharqshunos, eronshunos olimi Filipp Bokxolt (Philip Bockholt)ning “Khvandamir” nomli maqolasi, “Same But Different? On copies of the general Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 22. 45 Togan Zeki Velidi. Hândmîr, İ.A., V, İstanbul: MEB Yayınları, 1987, – S. 210-211. 46 Aka Ismail. Temurlular.– Izmir: Ege Universitesi. 1995. – S. 1-26. 47 Şahin.M. // HABİBÜ’S-SÎYER’E GÖRE TÜRKİYE SELÇUKLULARI. – Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 54, 1 (2014), – S. 21. 48 Önturk.V.// RAVZATÜ’S- SAFA VE HABİBÜ’S-SÎYER’E GÖRE GURLULAR. Ankara Üniversitesi Journal of History School 2018, – S. 1-38. 49 Goksal.M. RAVZATÜ’S- SAFA VE HABİBÜ’S-SÎYER’DE MOĞOLLAR KISMININ TERCÜMESI. / Magistrlik dessertatsiyasi – Van: 2019. – S. 246. 44 32 history Habib al-Siyar in Saint-Petersburg manuscript collections” nomli maqolasi hamda “Weltgeschichtsschreibung zwischen Schia und Sunna. Ḫvāndamīrs (gest. 1535/6) Ḥabīb as-Siyar und seine Rezeption im Handschriftenzeitalter. Berlin, 2018 (PhD thesis, microfiche publication; book publication in preparation).”50 nomli risolasi, “Writing history is a difficult task: on Khvāndamīr’s (d. 942/1535-6) general history Ḥabīb al-Siyar and the origins of Safavid historiographical writing. Transactions of the State Hermitage Museum. Proceedings of the Eighth European Conference of Iranian Studies, Saint Petersburg” nomli ilmiy maqolalari, pokistonlik professor olim Shahzad Bashirning “A Perso-Islamic universal chronicle in its historical context: Ghiyās̱ al-Dīn Khwāndamīr’s Ḥabīb al-Siyar”51 (“Tarixiy kontekstdagi fors-islom umumbashariy yilnomasi: G‘iyosiddin Xondamirning “Habib as-Siyar” asari”) nomli maqolasi, amerikalik tarixchi olima Beatrice Forbes Manzning “The Rise and Rule of Tamerlane”52, “Power Politics and Religion in Timurid Iran”, “Tamerlane's Career and its Uses”, “Temür and the Problem of a Conqueror's Legacy”, “Nomad and Settled in the Timurid Military” nomli maqolalarida «Habib us-siyar»da keltirilgan ma’lumotlarni ilmiy o‘rganganlar. O‘rta Osiyo tarixi bilan shug‘ullangan mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar «Habib us-Siyar»dagi ma’lumotlardan keng foydalanganlar. Ular qatorida D.Erbelo, V.A. Jukovskiy, V.V.Bartold, Said Nafisiy, A.N.Boldiryev, A.O‘rinboyev, S.G‘aniyeva, A.T.Tagirjanov, Y.E.Bertels, N.Norqulov, R.G.Muqminova, A.Murodov, R.P.Jalilov, I.P.Petrushevskiy, S.A.Azimjonova, B.A.Ahmedov, N.S.Qoriyeva, M.Subtelni, D.Y.Yusupova, O.Efendiyev, O.F.Akimushkin, Zanma, N.Ibragimov, N.N.Tumanovich, Kadzuyuki Kubo, Philip Bockholt. Weltgeschichtsschreibung zwischen Schia und Sunna. Ḫvāndamīrs (gest. 1535/6) Ḥabīb assiyar und seine Rezeption im Handschriftenzeitalter. – Berlin: 2018.– P. 5. 51 Şahin.M. // HABİBÜ’S-SÎYER’E GÖRE TÜRKİYE SELÇUKLULARI. – Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 54, 1 (2014), – S. 21. 52 Manz Forbes Beatrice // The Rise and Rule of Tamerlane. – Cambridge: Cambridge University Press. 2002. – P.4. 50 33 U.Uvatov, T.Fayziyev va boshqalar.53 Shuningdek, bu asarni ba’zi qismlarining o‘zbekcha tarjimalari ham amalga oshirilgan. Jumladan marhum sharqshunos olim Ismoil Bekjonov tomonidan 2011-yilda «Habib us-Siyar» asarining Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti haqidagi boblari «Buyuklik xislati» nomi bilan Sharq nashriyoti tomonidan chop etildi. 2013-yilda Jalil Hazratqulov va Ismoil Bekjonovlar tomonidan «Habib us-Siyar» asarining Amir Temur va Temuriylar davri tarixiga oid boblari O‘zbekiston nashriyotida nashr etildi. Xondamir «Habib us-Siyar»ida manba sifatida Abu Nasr Muhammad ibn Abduljabbor al-Utbiyning (tug‘ 961-962-y.; vafoti 927/1035-1036-y.), «Tarixi Yaminiy» («Yamin ad-davla tarixi»); Mirzo Ulug‘bekning (1394-1449-y) «Tarixi arbaa’ ulus» («To‘rt ulus tarixi»); Hofizi Abro‘ning «Zubdat ut-tavorix» («Solnomalar qaymog‘i»); Abdurrazzoq Samarqandiyning (tug‘ 816/1413-y) «Matla us-sa’dayin va majma ul-bahrayn» («Ikki daodatli yulduzning chiqish va ikki dengizning qo‘shilish joyi»); Ja’fariy ismi bilan mashhur Sayyid Ja’far ibn Muhammad ibn Hasan ul-Husayniyning «Tarixi Ja’fariy»; Sharafiddin Ali Yazdiyning (vafoti 858/1454-y.) «Zafarnoma»; Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois»; XVI asr noma’lum muallifning «Tarixi shoh Ismoil» va boshqa asarlardan keng foydalangan. «Habib us-Siyar» Sharqda keng tarqalgan. Uning nusxalari nihoyatda ko‘p. Eng qadimgi qo‘lyozmasi 959(1549)yilda, eng so‘ngisi XIX asrning ikkinchi yarmida ko‘chirilgan. Hozirgi kunda bizga Sharq qo‘lyozmalari katalogidan «Habib us-Siyar»ning ko‘p sonli nusxalari mavjudligi haqida ma’lum. Ular dunyoning deyarli barcha yirik qo‘lyozma xazinalarida saqlanib kelinmoqda; O‘n to‘rtta Toshkent nusxalari – invent. № 4399 (1006-yil safar oyi/1597-yilning 13-sentabr-12-oktabrida ko‘chirilgan); № 2153 (1026/1617-yil); № 4302/I (1041-yil rabiul avval oyi/1631-yil sentabr-oktabr ); №4431 (XVIII asrning birinchi yarmi); №№1714, 3652, 5173. 5407 (XVII); №№ 4355/ III. 4497. 7446. 7447. 12011 (XVIII); №1714 (XVII)- uchinchi jilddan parcha eski o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Bu qo‘lyozmalarning eng Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 25. 53 34 qadimgisi 956/1549-yilda, eng so‘ngisi esa XIX asr ikkinchi yarmida ko‘chirilgan.54 Ushbu qo‘lyozma manbalar haqida annotativ ma’lumotlar 1987yilda Toshkentda chiqarilgan Sharq qo‘lyozmalari to‘plamida (СВР) bayon etilgan.55 Yigirmata Sankt-Peterburg nusxalari - №CCIXXXIV tavsif (929/15221523-yillarda ko‘chirilgan); inv.№Д771 (572) – (930-yil muharram oyining birinchi kuni/ 1523-yil 10-noyabr); inv.№Д77 (930-yil 3-shavvol/ 1524-yil 15avgust); C430 (572abd) – 956-yil (23-zulqa’da/ 1549-yil 13-dekabr); Дорн 284 (989-yil safar oyi/ 1581-yil mart-aprel ); Хан 65 (1002-yil 30-shavvol oyi 1597-yil 19-iyul); .№B 3961 (XVI); П.н.с 55 (1029-yil 1-rajab – 1039-yil 30sha’bon/ 1620-yil 2-iyun-1630-yil 13-aprel); .№81 (572абб)-(1630-y); П.н.с 56 (1036/1626-1627-yildan kech emas); C425 (572 ab) – (1037/1627-1628-yildan kech emas ); №C429 (572 abcd) – 1061-yil jumodil avval oyining birinchi kuni (1651-yil 22-aprel); №Д 15 (1067-yil 12-rabiul oxir/1657-yil 28-yanvar); Д78 (572а) – (XVI asr oxiri - XVII asr boshi); №C2335 (XVII asr); №C428 (572абc) - (XVII asr); П.н.с 238 (XVII asr); Д77/II (572) – (1160-yil 5-rabiul avval/1747-yil 18-mart) П.н.с 54 (1242/1826-1827-yildan kech emas); №Д 406 (1312/1894-1895-y.y.); Yettita Boku nusxalari: C – 219/9041 (1012/1603-yilda ko‘chirilgan); Д – 136/3716 (1026/1616-yil); Д – 226/11512 (1030/1620-yil); Д – 68/2909 (1067/1656-yil); Д – 76/2200 (XVII); M – 139/11691 (1206/1792yil); Д – 319/13604 (1265/1848-yil); Britaniya muzeyi qoshidagi kutubxona nusxasi; Istanbul nusxasi (Sulaymoniya kutubxonasi); 56 Hindistondagi Kalkutta shahri Hindiston Milliy Kutubxonasining Hindiston arxivlari, Hind kutubxonalari va muzeylari kolleksiyasi Hind madaniyati elektron katalogi nusxasi, Bombay kutubxonasi (litografik nusxasi); Kanadaning Kvebek provinsiyasi, Monreal shahridagi Mak Gill universiteti, Islomni tadqiq qilish institutining kutubxona fondi Eron va Markaziy Osiyo tarixi katalogida fors tilli Юсупова Д.Ю. Жизнь и труды Хондамира. − Ташкент: Фан, 2006. – С. 222-224. Собрание восточных рукописей академии наук Республики Узбекистан, История/ составители Юсупова.Д.Ю, Джалилова.Р.П, –Ташкент, Фан,изд. 1998. Ст.70-73, 56 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 25. 54 55 35 qo‘lyozmalar tarkibida ms-isl-0016-15557; ark/13960/t01012n57 raqam ostida Abu al-Hamd Nasiriddin Yahyo Liyasaniy (yoki Lisoniy), Og‘a Buzurg alTehroniy tomonidan (1035/1626-yilda ko‘chirilgan qo‘lyozma nusxasi) saqlanadi. Qo‘lyozma nasta’liq yozuvida yozilgan bo‘lib, 390 bet; 29 cm. O‘zbekiston, Tojikiston, Ozarbayjon, Rossiya, Angliya, Germaniya, Kanada, Eron, Pokiston, Afg‘oniston, Hindiston va boshqa mamlakat kutubxona fondlari, arxiv va shaxsiy kolleksiyalarda ushbu asarning qo‘lyozma nusxalar mavjud 57. «Habib us-Siyar» (‫ )حبیب السیر‬bir necha bor nashr etilgan: 1271/1854-yilda Tehronda, 1273/1856-1857-yillarda Bombayda (tipografiya usulida) va yana Tehronda 1337/1954-yillarda. Asardan ayrim parchalar rus, ingliz va fransuz tillarida turli to‘plamlarda e’lon qilingan. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, tadqiqotimizning ushbu birinchi bobining birinchi paragrafida tarixchi G‘iyosiddin Xondamirning hayoti va ijodiy faoliyati haqida ma’lumotlarni keltirib o‘tdik. Uning ilmiy merosi, ya’ni, u yaratgan asarlar to‘g‘risida va bu merosning o‘rganilishi hamda tadqiq qilinishi haqida ma’lumotlarni bayon etdik. Jumladan, muarrix yaratgan o‘n uchta asardan bizgacha yetib kelgani sakkizta bo‘lib, bu asarlarning qayerlarda saqlanishi, kimlar tomonidan o‘rganilganligi yoki tarjima qilinganligi haqida to‘liqroq ma’lumot berdik. Shu bilan birgalikda, Xondamirning bu asarilarni hozirgi fanlar bo‘yicha, o‘zimizning muqtai-nazarimizdan kelib chiqib, tasnifladik va bu tasnifni keltirib o‘tdik. Ikkinchi paragrafda «Habib us-Siyar» (‫ ) حبیب السیر‬asari haqida ma’lumotlarni bayon etdik. Tarixchining ushbu asari qachon, qayerda, kimlarning tashabbusi asosida yaratilganligi va asarining jahonda va O‘zbekistonda o‘rganilganligi, saqlanishi va uning doirasida olib borilgan hamda qilinayotgan tadqiqotlar haqida ma’lumotlar keltirib o‘tdik. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар асарининг Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳаёти ҳақидаги боблари. Буюклик ҳислати. Форс тилидан таржимон И. Бекжонов. – Тошкент: Шарқ. 2011. Б. 6. 57 36 II BOB. “HABIB US-SIYAR FI AXBOR AFROD AL-BASHAR” ASARIDA TARIXIY JARAYONLAR II.1. «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» asarida Temuriylar saltanatida Amir Temur va Shohrux Mirzo davridagi siyosiy munosabatlarning aks etishi Ushbu bobda biz bayon etayotgan ma’lumotlar Xondamirning «Habib us-Siyar» (‫ )حبیب السیر‬asarining Jalil Hazratqulov va marhum Ismoil Bekjonovlar tomonidan 2013-yildagi Toshkentda O’zbekiston nashriyotida chop etilgan o‘zbekcha tarjimasi va Isfahondagi Qaymiye (Ghaemiyeh) tadqiqot markazi katalogidagi fixristi asosida Xayyom nashriyotida chiqarilgan nusxalarni taqqoslash hamda “Zafarnoma”, “To‘rt ulus tarixi”, “Matla ussadayn”, “Temur tuzuklari” va boshqa manbalarni qiyosiy o‘rgangan holda yozildi. Xondamirning «Habib us-Siyar» (‫السیر‬ ‫ )حبیب‬asarining Jalil Hazratqulov va Ismoil Bekjonovlar tomonidan 2013-yildagi Toshkentda O’zbekiston nashriyotida chop etilgan o‘zbekcha tarjimasi va asarning Isfahondagi Qaymiye fixristi ayni tarjimadir. Isfahon nusxasining 3-jildi quyidagicha boshlanadi: Hazrat Sohibqiron Amir Temur Ko‘ragon tarixi zikri bobidan: Kitobning bu bo‘limida Sohibqiron Amir Temur hazratlarining siyosiy faoliyatiga doir ma’lumotlar keltirilgan: 58 ‫الرحیم جزو سیم از مجلد ثالث در ذکر صادرات‬ ‫بسم ه‬ ‫الرحمن ه‬ ‫ّللا ه‬ ‫افعال و واردات احوال حضرت صاحبقران امیر تیمور گورکان و‬ ‫بیان شمه از وقایع اقبال اوالد و احفاد آن پادشاه گیتیستان تا این‬ ‫زمان‬ 58 «Habib us-siyar»ning Isfahondagi Qaymiye kompyuter tadqiqot markazi katalogidagi fixristini bundan keyin Isfahon nusxasi sifatida ifodalaymiz.58 Xondamirning «Habib us-siyar» (‫ )حبیب السیر‬asarining Jalil Hazratqulov va Ismoil Bekjonovlar tomonidan 2013-yildagi Toshkentda O’zbekiston nashriyotida chop etilgan o‘zbekcha tarjimasini esa o‘zbekcha tarjima shaklida keltiriladi 37 “Bismillahi rohmanir rahim juzvi sevum az majalledi selos dar zikri sadorae af’ol va varodate ahvol Hazrati Sohibqiron Amir Temur Ko‘ragon va bayoni Shome az voqiye iqboli avlodi va ahfodi on podshohi Gitiston to in zamon” 59 “Hazrat Sohibqiron Amir Temur Ko‘ragon tarixi zikri hamda ul jahongir podshoh avlod-ajdodining saodatli kunlaridan hozirgacha bo‘lgan taqdirining qisqacha bayoni” nomli ushbu bob, Sohibqiron Amir Temurning dunyoga kelishi tarixi va o‘sha paytdagi siyosiy vaziyat bayonidan boshlangan. “Hijriy 736-yil rabi’ ul-avvalida (milodiy 1336-yil ) Sulton Abu Said Bahodirxon vafot etgach, Eron mamlakatida chingiziy sultonlar istiqloli nihoyatda baxtiyor va omadli davriga erishdi. Mazkur 736-yilning (milodiy 1336-yil 9-aprel) sha’bon oyi yigirma beshinchisida Kesh viloyatining Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘ida seshanba kunining kechasida Hazrat Sohibqiron Amir Temur Ko‘ragon Turon viloyatida shariat qonuniga binoan Amir Tarag‘ay nikohida yashayotgan Takina Xotundan tug‘ildi.”60 Mirzo Ulug‘bekning “To‘rt ulus tarixi” asarida Amir Temur tavalludi quyidagicha beriladi: «Amir Qazag‘onning Chig‘atoy ulusini istilo qilishi Qozon Sultonxon davlati ayyomida sodir bo‘ldi. Buyuk Sohibqiron Amir Temur ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 30. 59 60 38 Ko‘ragoniy safdarning vujud tug‘rosiga manshur keltirgani ham Qozon Sultonxon davrida bo‘lgan edi.»61 «1358-yil Amir Qazag‘on shahid bo‘lgandan so‘ng Turkiston va Movarounnahrda tartibsizliklar ro‘y berdi. Amir Bayon Sulduz Samarqandda oyjamollar bilan ayshu ishrat gilamini keng yoyishga kirishdi. Yasu Munka ibn Qoracho‘r no‘yon avlodidan bo‘lgan Amir Hoji Barlos Kesh shahrida davlat bayrog‘ini tikdi. Amir Boyazid Jaloyir Xo‘jandda hukmronlik masnadiga o‘tirdi. O‘ljoy Bug‘o Sulduz qubbat ul-islom Balxda hukmdor bo‘ldi. Nayman Muhammad Xoja Apardiy Shibirg‘onda o‘zini hukmdor deb hayol qildi. Ko‘histonda Badaxshon shohi amir Sotilmish, Xuttalonda amir Kayxusrav istiqlol kamarini beliga bog‘ladilar. Amir Husayn ibn Amir Musallo ibn Amir Qazag‘on va Amir Xizr Yassavuriylar Hisori Shodmon hududida lashkarlar yig‘a boshladi va har lahza biron viloyatga bostirib uni vayron qilardi. Bu xabar Chig‘atoy ulusi xoni Tug‘luq Temurxon ibn Emilxoja (Elxoja) ibn Duvoxon qulog‘iga yetib kelgach, u 761-yilda (1360-yilning bahori) yurush jilovini Samarqand tarafga qaratdi. U Xo‘jand suvi (Sirdaryo) yaqinidagi Chanoq Yayloq manziliga kelganidan so‘ng, Ulug‘ Tug‘ Temur Kerayit, Hojibek Arkanut va Bekkichikni manglay sipohidan tuzilgan bir guruh bilan jo‘natdi. Bu guruh Xo‘jand suvidan o‘tishi bilan Amir Boyazid Jaloyir qilichini g‘ilofiga solib, ularga qo‘shildi va Shahrisabzga qarab yuzlandi. Amir Hoji Barlos juda qo‘rqib Xuroson tomon ketdi.» 62 Bu haqida Amir Temur o‘zining “Temur tuzuklari”da shunday ma’lumot beradi: «Chunonchi, Chingizxon avlodidan bo‘lmish Tug‘luq Temurxon Movarounnahr mulkini bosib olish qasdida qo‘shin tortib Hoji Barlos, Xo‘jand suvidan kechib o‘tgach, menga, amir va amir Boyazid Jaloyir nomiga yorliq jo‘natib, uning huzuriga borishimizni talab qilgan edi. Ular men bilan Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи / Б. Аҳмедовнинг кириш сўзи, изоҳлари ва таҳрири остида; Форс тилидан Б.Аҳмедов, Н.Норқулов, М.Ҳасаний тарж. − Тошкент: Чўлпон, 1994. – Б. 320. 62 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 25. 61 39 kengashdilar: «O‘z el-ulusimiz bilan Xurosonga ketaylikmi yoki Tug‘luq Temurxon qoshiga boraylikmi?» Men ularga bunday yo‘l ko‘rsatdim: «Tug‘luq Temurxonning huzuriga borsangiz ikki foyda, bir ziyon bordir. Xuroson tomonga o‘tib ketishning (esa) ikki ziyoni, bir foydasi bordir». Ular mening kengashimga kirmadilar va Xuroson tomonga ketdilar. Men ham Xurosonga yoki bo‘lmasa Tuğluq Temurxonning qoshiga borish-bormasligimni bilmay ikkilanib qoldim. Shu hol asnosida pirimdan maslahat so‘rab xat yozgan edim, ushbu mazmunda javob yozib yuboribdilar: «To‘rtinchi xalifa (Ali ibn Abu Tolib)dan, unga Tangrining karamu marhamati bo‘lsin, bir kishi so‘rabdiki, osmon–kamon, yer-kamon ipi, hodisalar o‘q-yoy bo‘lsa, insonlar ul o‘q-yoylarga nishon bo‘lsa, otg‘uchi ( esa)–buyuk va qudratli Xudoyi taolo bo‘lsa, odamlar qayerga qochadilar?» Xalifa javob qilib: «Odamlar Tangrining qoshiga qochsunlar»,–debdi. Shunga o‘xshash sen ham hozir Tuğluq Temurxonning oldiga qochg‘il va qo‘lidagi o‘q-yoyini tortib olg‘il». Bu javob kelishi bilan ko‘nglim ko‘tarilib, yuragim bundan quvvat oldi va Tuğluq Temurxon qoshiga borishga ahd qildim. Lekin biron ishni qilmoqchi bo‘lsam, kengashib olgach, keyin Qur'ondan fol ochardim va Qur'on hukmi bilan ish qilur dim. Tuğluq Temurxon oldiga borishdan avval Qur'onni ochsam, «Surayi Yusuf» chiqdi va Qur'oni majid hukmiga amal qildim.»63 «Amir Temur to Amudaryo qirg‘og‘igacha Amir Hoji Barlosga uzangidosh bo‘lib, kechiktirib bo‘lmas muhim ishlarni tartibga solish haqida elulus bilan kengashish uchun u yerdan qaytishga ijozat so‘radi va ruxsat olib manglay amirlari huzuriga shoshildi. Va Kesh hududini g‘orat va talon-toroj qilishga shay turgan bu jamoatning qahru g‘azabini unutish uchun ularning ko‘nglini oldi. Amirlar Amir Temurni Tug‘luq Temur huzuriga olib bordilar. Tug‘luq Temurxon barlos amirlarining ota ajdodiga taalluqli bo‘lgan Shahrisabz tumanlari hukumati mansabini Amir Temurga topshirdi. Tug‘luq Temurxon o‘z Амир Темур Кўрагон. Темур тузуклари / Форсчадан Алихонтўра Соғуний ва Ҳабибулло Кароматов таржимаси; Сўзбоши муаллифи ва масъул муҳаррир Б.Аҳмедов. – Тошкент: Ф а н, 2 0 1 9 . – Б. 6 . 63 40 poytaxtiga qaytdi. Shundan so‘ng, Amir Husayn ibn Amir Musallo 762-yilda (1361-yil 11-noyabrdan 1362-yil 31-oktabrgacha) Amir Boyazid Jaloyir va Amir Temurdan o‘z amakisi amirzoda Abdulloh Amir Qazag‘onning qasosini olish, Amir Bayon Sulduz ustiga lashkar tortish uchun madad so‘radi. Amirlarning uchdan biri Amir Husaynning xohishini qabul qilib, muzaffar bayroqli Sohibqiron bu lashkarning manglayi etib tayinlandi.Amir Bayon Sulduz muxoliflar hujumidan xabar topdi, ammo qarshilik ko‘rsatishga tob berolmay Badaxshonga qochdi. Movarounnahrning ko‘p nohiyalari Amir Husaynning tasarrufiga kirdi. 64 Amir Hoji Barlos Xurosondan qaytib kelib, Xo‘janddagi Amir Boyazid Jaloyirning oldiga ketdi. Movarounnahr amirlari o‘rtasidagi nizo yana boshqatdan ko‘tarilib ketdi. Amir Temur esa qarindoshchilik va boshqa bir qancha sabablarga ko‘ra Amir Xizr Yassavuriyga yordam berdi va uning tarafini oldi. Oxirida undan ajralib Amir Hoji Barlosga qo‘shildi. Tug‘luq Temurxon Movarounnahrdagi parokandalikdan xabar topishi bilan 762-yilda bu tomonga shoshildi. Bir qancha manzillarni bosib o‘tib, Xo‘jand suvi qirg‘og‘iga kelib qo‘ndi. Amir Boyazid, Amir Bayon, Amir Hoji Barlos va Amir Temur itoat va qulluq qilish niyatida oldinga yurib, oliy o‘rdaga keldilar. Xon to‘satdan hech bir sababsiz Amir Boyazidni qatl etdi. Amir Hoji Xuroson tomon qochdi. Ammo Amir Temur otasining do‘sti Amir Hamid vositasida xon majlisida qatnashib, so‘zlagan edi, xonning inoyati nazariga manzur bo‘ldi. Eski ko‘rsatmasiga binoan Shahrisabz tumanlari unga taalluqli bo‘ldi. Xon qish o‘rtasida, o‘sha paytda Hisori Shodmon hokimi bo‘lib turgan Amir Husaynga qarshi jang qilish va uni tag-tomiri bilan yo‘qotishga jazm qilib, Vaxsh suvi bo‘yida unga yetib keldi. Ikki sardor ham lashkarni moslashtirib jang tayyorgarligiga kirishdi. Shu payt Kayxusrav Xuttaloniy birdan Amir Husayndan yuz o‘girib muxolif tomonga kelib qo‘shildi. Bu kutilmagan qiliq Amir Husaynning mag‘lubiyatiga sabab bo‘ldi. Xon lashkarlari esa Qunduz va Bog‘lon hududlarini ham talon-toroj qildi. Shunda xon o‘z o‘g‘li Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 45. 64 41 Ilyosxo‘jaxonni Movarounnahr hukumatiga bosh bo‘lish uchun qoldirdi hamda Jeta amirlari va sipohlarining ba’zi toifalarini uning ixtiyoriga berdi va jumladan Bekkichikni tayin etib shunday qaror qildiki, unga ko‘ra Amir Temur doim Ilyosxo‘ja o‘rdasida bo‘lishi lozim edi. Tug‘luq Temurxon ketishi bilan Bekkichik zulm va zo‘ravonlikni kuchaytirib, amirlar manfaati eshiklarini yopib qo‘ydi.»65 Temur tuzuklarida quyidagicha bayon etiladi: «Hijriy 762 (milodiy 1361) yili Tug‘luq Temurxon ikkinchi marta Movarounnahrga qo‘shin tortib kelib, meni o‘z huzuriga chorlab noma jo‘natdi. Men (rozi bo‘lib), uning istiqboliga chiqdim va u bilan ko‘rishdim. U oramizdagi ahdni buzib, Movarounnahrni o‘g‘li Ilyos Xo‘jaga topshirdi, meni esa sipohsolor qilib belgiladi. Bu ishga ortiqcha ro‘yxushlik bildirmayotganimni sezib, bobom Qachuli bahodir va o‘zining bobosi Qabulxonlarning ahdnomasini ko‘rsatdi. Po‘lat taxtaga o‘yib yozilgan ahdnomada «Xonlik Qabulxon avlodining qo‘lida, sipohsolorlik esa Qachuli bahodir bolalarida bo‘lsin, ular bir-biri bilan yovlashmasinlar» degan so‘zlar bitilgan ekan. Buni o‘qib ko‘rgach, uluğlar ahdiga vafo qilish yuzasidan sipohsolorlikka rozilik berdim.» 66 Shundan so‘ng Amir Temurning Ilyosxo‘jaga qarshi harakati manbada quyidagicha yoritilgan: “Hazrat Sohibqiron tezda ot jilovini Amir Husayn tomonga qarab burdi va Xivaq (Xiva) biyobonida Sog‘ich qudug‘i oldida unga yetdi. Amir Husayn esa ul hazrat muloqotidan ittifoqning ulkan yutuqlariga erishishga umid bildirdi. Amir Temur va Amir Husayn bir-biri bilan birlashgandan so‘ng, To‘kal ismli Xivaq hokimi oldiga bordilar, ammo u amirlarni ushlashga qasd qiladi, ular oltmish otliq bilan qochishga moyillik ko‘rsatdi. To‘kal esa ming kishi bilan qochganlarni ta’qib qilib oftob chiqish paytida ularga yetdi. Ikki orada jang bo‘lib, To‘kalning ming navkaridan ellik nafari va amirlarning oltmish otliq kishisidan yettitasi omon qoldi xolos, Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 42. 66 Амир Темур Кўрагон. Темур тузуклари / Сўзбоши, табдил, таржима, изоҳ муаллифлари Ҳ.Н.Бобобеков, А.Қуронбеков, И.Сулаймонов; Масъул муҳаррир Ҳ.Бобоев. Илмий муҳаррир Қ.Ражабов. – Тошкент: Фан, 2019. – Б. 9. 65 42 boshqalari o‘ldirildi, yarador bo‘lib qochishni afzal ko‘rdi. Shunda amirlar biyobon (sahro) ichkarisiga kirdilar. To‘kal esa Xivaqqa qaytdi. Alibek Joni Qurboniy Marv va Moxon hududini egallab olgani uchun, Amir Husayn va Amir Temur ahvolini eshitgan edi. Shuning uchun ularni tutib kelishga oltmish nafar qurollangan kishi yuborib, amir ularni Moxonga keltirdi va mahbus etdi. Alibek Joni Qurbonning akasi Muhammadbek ukasiniing bu jasoratidan xabar topib, o‘z tomonidan amirlar uchun tuhfalar junatib, Alibekka o‘pka-gina qildi va ularni ozod qilish uchun unga vakolat berdi. Alibek nihoyat darajada xasis bo‘lganligi bois, Muhammadbekning qilgan hadyalarini qo‘lga kiritgach, Amir Husayn va Amir Temurga oriq ot va tuya berib ularni umuman ozod etdi. Shu kunlari Muborakshoh Sanjariy amirlar oldiga yetib kelib Amir Temurga nisbatan bo‘lgan eski do‘stlik rishtasi asosida ularga yaxshi otlarni sovg‘a qildi. Oliyjanob Sohibqiron Amir Temur u otni Amir Husaynga tortiq qildi. Amir Husayn Xirman Garmsiriga ravona bo‘ldi. Amir Temur o‘z el-ulusi tomon yo‘l oldi. Bu diyorda niqob kiyib ozgina vaqt o‘tkazganidan so‘ng Xurosonga borib Malik Muizziddin Husayn Kart bilan muloqot qildi. Malik oldindan bul fursatdan foydalanib unga maxsus ot, o‘n ming dinor kepakiy mablag‘ va ikki yuz xarvor miqdorda g‘allani Saraxs molidan tortiq qildi, u esa qaytishga ruxsat oldi. Amir Temur Ko‘ragon Malik Husayn bilan xayrlashgandan so‘ng Movarounnahrga qaytib, bir qancha vaqt pinhon bo‘lib yurdi. Samarqandda o‘zining opasi Qutlug‘ Turkon Og‘o uyida qirq sakkiz kun va Ochig‘i qishlog‘ida yana qirq sakkiz kun yashadi. O‘sha qishloqdan kechasi Amudaryo bo‘yiga keldi.67 Shu yerda Temur Xoja O‘g‘lon va Bahrom Jaloyir unga qo‘shildi va ular birgalikda Qandahorga yo‘l oldilar, chunki Amir Xusayn Gaziv qal'asidan qochib, shu yerga kelgan edi. Amir Temur Ko‘ragon va sheriklari bir necha manzillar va shaharlarni bosib o‘tgandan so‘ng Hirmonga, Tuman Nikudariyning manziliga Amir Husayn bilan yetib keldi va ular birgalikda Seyistonga qarab jo‘nadilar. Seyiston hokimining o‘sha paytda o‘zida kuchli Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 44. 67 43 dushmanlik paydo bo‘lishiga qaramay, amirlarni qo‘llab-quvvatlash hissi g‘olib keldi, uning yomоn tabiati, fe'l-atvori esa xiyonatkorlik tariqi sulukidan ustun kelishiga sabab bo‘lib, ko‘pgina seyistonliklarga Amir Husayn va Amir Temur Seyistondan chiqishi bilan ularning yo‘lini to‘sishni tayinladi. Shunday qilib u ikki shijoatli amirga qaytishga ijozat berdi.68 Seyistonliklar yo‘l asnosida ularga duch kelib, qirg‘in boshlanib, qattiq jang ro‘y berdi. Amir Temurning qo‘liga va muborak oyog‘iga o‘q tegib yarador bo‘ldi. Otliq mavkab mulozimlari dushmanlarni orqaga surdilar. Amir Husayn va hazrat Sohibqiron Garmsirga qarab shoshilinch yo‘lga tushdi. Amir Temur jarohatlarni muolaja qilish uchun Tuman Nekudariyning uyida to‘xtadi. Amir Xusayn esa to‘qson kishi bilan Bag‘lon tomonga jo‘nadi, yo‘lda Bekkichikning ukasi Ajuniydan mag‘lub bo‘lib, o‘n ikki kishi Shirtov mavzeyiga ketdi. Amir Temur Ko‘ragon yarajarohatlari bitib, tuzalishi sababli Temur Xoja o‘g‘lon va mulozimlaridan yigirma to‘rt kishi bilan Arsif tomon jo‘nadi va Ko‘himardga yetib kelgach, Sevinch ismli bir navkarni Amir Husayn oldiga jo‘natdi. Unga zoti sharifning sog‘-salomatligi haqida xabar berib, Arsif tomon kelishini iltimos qilishni tayinladi. Ko‘himarddan ham ko‘chib, yo‘l asnosida Husaynning o‘g‘li Qazonchi yuz otliq bilan, Tug‘luq Xoja Barlos, Amir Sayfuddin va Sherbahrom qutlug‘ mavkabga qo‘shildilar. Arsif mavzeyi hazrat Sohibqiron otliq guruhi qo‘nog‘iga musharraf bo‘lishi bilan Amir Husayn bir yuz o‘ttiz otliq va bir yuz ellik nafar piyoda askar bilan bu yerga yetib keldi.U fotih Sohibqiron diydorini ko‘rishidan xursand ekanligini izhor etib, mamlakatni zabt etish borasida u bilan maslahat qildi. Birinchi bo‘lib avvalo Jur qal'asiga borib, sarkashlikni da'vo qilayotgan Mengli Bug‘o Sulduzni urib yiqitishga qaror qildilar. Mengli Bug‘o esa ahvoldan voqif bo‘lib, qochish bayrog‘ini tikdi. Shu asnoda Dulon Jovun elidan uch yuz kishi Amir Husayn va Amir Temur mulozimatiga kelib, sodiq xizmat qilishga ahd qildilar. Amlas ibn Tumanning ikki yuz nafar g‘alabayor askari uchqur otlari bilan kelib ko‘shildi. Amirlar Darayigazga borib, Elchi Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 48 . 68 44 Bug‘o maydoniga kelib tushdilar va Amir Joku ibn Muborak ibn Savg‘on ibn Qadon ibn Shirg‘a ibn Qorachor no‘yon, Amir Sulaymon Barlos, Amir Muso, Amir Jalol, Hinduka Barloslarning Termizga va bu ikkovining mulozamatiga kelayotganligini eshitdilar. 69 Shu orada Mengli Bug‘o, Abu Said va Haydar olti ming jasur kishilar bilan qirg‘in olovini yoqish xayolida Qorasuv bo‘yiga kelib tutashganligi haqida xabar keldi. Amir Husayn va hazrat Sohibqiron yashin tezligida yov tomon jo‘nadi. Shu payt Amir Joku va sheriklari Termiz tomondan yetib keldilar. Amir Husayn va Amir Temur yordam olib, ishonch va xotirjamlik bilan dushmanga qarshi jang qilishga kirishishdi hamda g‘alaba qozondi. Mengli Bug‘o esa qochdi. Amir Temur va Amir Husayn Balx, Qunduz, Bog‘lon, Talliqondan sipoh tashkil qilib, Badaxshon podshohlari bilan sulh tuzib, Tug‘luq Sulduz va Kayxusrav Xutalloniy boshliq yigirma minglik Jeta qo‘shinini mag‘lub etib Xuttalonni egalladi. Keyin esa Keshni egalladi. Amir Husayn no‘yon va Amir Temur Ko‘ragon Kesh shahri dorug‘asini mag‘lub etib quvib borgandan so‘ng biroz xursandchilik va dilxushlik qilish uchun shu tumanda turdi. Usha paytda Ilyos Xo‘ja katta ko‘shin bilan Shahrisabzdan to‘rt farsaxda joylashgan Toshariq mavzeyida turardi. Xuddi shu vaqtda Tug‘luq Temurxon o‘z poytaxtida vafot etdi. Ulug‘ Tug‘ Temur va Amir Haydar Andxudiy esa Ilyos Xojaxonni ul tarafga olib borishga kelgan edilar. Alqissa, amirlar, lashkarlar yig‘ilib to‘plangandan keyin Keshdan Xuzorga (G‘uzorga) tantanali ravishda yurdilar. U joyda Xoja Shams mozoriga borib, bir-biri bilan ahdu paymon asoslari o‘rtaga qo‘ydilar va kelishuv qoidalariga rioya qilish hamda ularga xilof yo‘l tutmaslikka qaror qildilar. O‘sha vaqtlarda bir kuni Amir Temur Ko‘ragon tush ko‘rdi. Unda yaqin kunlarda muxoliflari ustidan g‘alaba qozonajagi haqida dalolat berardi. Binobarin, u ruhan tetik, botir va ishonchga to‘lib, voqealar tafsilotini Amir Husayn bilan o‘rtoqlashdi. Ular birgalikda jang maydoniga alohida e'tibor berish va sipohlarni tayyorlashga jiddiy kirishdi. U tomondan Ilyos Xojaxon ham jangga jazm qilib, lashkar Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 49 . 69 45 to‘playotgan edi. Qubbai Matin mavzeyida ig‘vo va fitna daryosi mavjlari to‘lqinlanib, jasur botirlar va dovyurak kurashchilar janjallasha boshlashdi. Jeta (mo‘g‘ul) jasur o‘g‘lonlaridan ko‘pchiligi pahlavonlik asboblarini qo‘lga olib, hazrat Sohibqironga tashlandilar. Oliy mavkab mulozimlari xuddi shunday ishni boshlab, Ilyos Xojaning xos mulozimlaridan bir guruhini yarador va qatl etdilar. Oxir-oqibatda zafar va g‘alaba shamoli Amir Husayn va Amir Temur bayrog‘i uzra esa boshladi, Ilyos Xoja esa qochdi, uning lashkaridan juda ko‘pchiligi o‘ldirildi va amirlarning ayonlari Iskandar O‘g‘lon, Amir Hamid va Yusuf Xoja taqdir changaliga giriftor bo‘ldi. Va bir necha kun zanjirband bo‘lib, so‘ng qatl etildilar. Amir Husayn va Amir Sohibqiron fath va zafar yuzi hamda badbaxt dushmanning qochishini ko‘rgandan so‘ng hazrat xudovandning inoyati omonatligida poytaxt Samarqandga shoshildi. Durji ibn Elchikdoy ibn Duvaxonning o‘g‘li Kobulshoh O‘g‘lonni podshohlikka ko‘tardi. O‘sha qishda davlat hayotidan butunlay huzur-halovatlandi.” 70 “765-yilning bahorida (1365-yil) Ilyos Xo‘ja Qubbayi Matin janggi qasosini olish uchun Chig‘atoy ulusi tomon yurush qildi. Ikki o‘rtadagi jang Bodom suvi (Chirchiq) qirg‘og‘ida bo‘lib o‘tdi. Yada tosh tufayli mo‘g‘ullar bulutlardan tinmay yog‘ish yog‘ishi tufayli hamma yer loyga aylandi. Loy jangida Amir Husayn xoinligi tufayli Ilyos Xo‘janing qo‘li baland keldi. Amit Temur chekinishdan so‘ng Shahrisabz atrofida biroz muddat yurib, Balxga ketdi. Amir Husayn va Amir Temur mag‘lubiyatga uchraganlaridan so‘ng, Jayhundan o‘tdilar va iymonsiz mo‘g‘ullar talon-torojlikka jazm qilib Samarqand tomon yurdilar. Ul diyorda joylashgan aholining mustahkam va barqaror imoratini seldek vayron qildilar. Jasurlik va mardonalik sifatlari bilan dong chiqargan Mavlonozoda Samarqand xalqini mo‘g‘ullarni daf qilishga undadi hamda mol-mulk va ahli ayollarni himoya qilish haqida gapirdi. Samarqandliklar bu so‘zlarni qoniqish bilan eshitib, o‘z ixtiyorini boshqarishni Mavlonozoda Samarqandiy, merganlikda mohir va rpchil bo‘lgan mavlono Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 50. 70 46 Xurdaki Buxoriy va sarbadorlik harakatida sodiq bo‘lgan Abu Bakr Kalaviy kabilarning iqtidorli qo‘liga topshirdilar. Ular shahar yo‘llarini ko‘chaband qilib, Jeta (mo‘g‘ul) sipohlari yo‘llariga to‘siq, g‘ovlar o‘rnatishda sobitqadamlik va jonbozlik ko‘rsatdilar. Mo‘g‘ullar ancha muddat shahar tashqarisida o‘tirib, qamal ishlari bilan shug‘ullandilar. Shunday payt keldiki, Samarqand ularni bo‘ysundirdi. Musulmonlar moli va diyori talaf etilishiga sal qolganda, to‘satdan Alloh taoloning xohish-irodasiga ko‘ra, Ilyos Xojaxon sipohlari, chorvalari o‘rtasida o‘lat tarqaldi; har to‘rt otdan uchtasi halok bo‘lib, bittasi qoldi, xolos. Mo‘g‘ullarning ko‘pchiligi xavotirga tushib va hayron bo‘lib o‘qdon, sadoqlari va egar-jabduqlarini yelkalariga ortib, piyoda holda o‘z diyorlariga qarab yuzlandilar.”71 Amir Husaynning Movarounnahr hukmdoriga aylanishi voqealari bayoni: “Samarqand sarbadorlari bu muhim ishlar jarayonida yovuzlik va fitna vodiysiga qadam qo‘ydilar, qo‘llarini raiyat mol-mulkiga cho‘zdilar. Bu xabar darhol jahongir Sohibqironning muborak qulog‘iga yetib keldi. U bir kishini uchqur ot bilan yashin tezligida Amir Husaynning oldiga jo‘natdi va vaziyat mohiyatini bayon etdi. Amir Husayn ko‘ngli choq va xursand bo‘lib, Soli Saroy tomon harakat qildi. Amir Temur Ko‘ragon uning istiqboliga ravona bo‘ldi. Bag‘lon hududida ular o‘rtasida muloqot ro‘y berib, mamlakat taqdiri va millat ishlarini tartibga solish haqida o‘zaro so‘zlashib oldilar hamda Samarqand sarbadorlarining jasurligi va mardligining mustahkamligidan o‘yga tolib, yaxshi niyatlari bilan ularga hadyalar jo‘natdilar. Ular shu qishda Amir Husaynning Soli Saroyda yashashi va Amir Sohibqironning Kesh va Naxshabda qishlovi hamda baytul-sharafda xurshid jamshidi nozil bo‘lishi bilan ikki tomondan Samarqandga borishi haqida ahdlashib olishdi. Shunda oliy martabali Sohibqiron Naxshabga borib, o‘sha qishda Qarshi imorati devoriga asos soldi. Haligi tuhfa va hadyalar Samarqandga yetib kelgach, sarbadorlar shodu xurram bo‘lib, mavlonozoda o‘z navbatida hamidasifat Sohibqiron uchun Qarshiga Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 51. 71 47 sovg‘a-salom jo‘natdi. Bahorda Amir Husayn va Amir Temur shijoat va jasorat otiga minib, har biri o‘z qishlov manzilidan chiqib Samarqand sari yuzlandi va Konigilga kelib tushgach, sarbadorlar to‘plangandan so‘ng ularning barchasini va mol-mulkini yo‘q qilib tashladi. Mavlonozoda Samarqandiy bundan mustasnodir. U mashhur Sohibqironning iltifoti tufayli bu xatardan omon qoldi. Boshqaa birovning ishi atrofida o‘ralashmasdan yolg‘iz va odamlardan uzoqda makon qilishga urindi. Amir Husayn davlat boshqaruvini qo‘lga kiritdi.” 72 Amir Temur va Amir Husaynning o‘zaro ixtilofi va Amir Husaynning qatli quyidagicha yoritilgan: “Ammo Amir Husaynning yomon odatlari: baxillik, ziqnalik, xasislik mijozi g‘alaba qildi. U amirlar, sayyidlardan soliq yig‘ishga kirishdi. Natijada barchani o‘ziga qarshi qilib qo‘ydi. Hijriy 767 yilning kuzida (1365-yil sentabrdan 1366-yil 7-sentabrgacha) zafarli Sohibqiron jasoratli lashkari ila Amir Husayn bilan jang qilishga jazm qilib, yurish boshladi va Amir Sayfuddinni ilgariroq oldinda bordi. Amir Husayn ul hashamatli va tadbirli hazratni lashkar va hiyla bilan qasos domiga tortish uchun Malik Bahodir va Abdullani o‘zining davlati asosidan ham sustroq ahdnoma bilan ul hazrat huzuriga yubordi va undan murosa va muloqot qilishni talab qildi. Amir Temur Ko‘ragon esa Amir Husaynning vasiqasiga va uning elchilarining behuda so‘zlariga hech qanday iltifot ko‘rsatmadi. Amir Husayn ko‘p sipoh bilan shavkatli Amir Temur tomon yurish qilib, yana bir marta hiyla va nayrangni ishga soldi. Qur'oni Karim bilan qasam ichgan g‘aznachini qo‘lida Qur'on bilan yuborib, «Bizning nizo viloyatni xarob, sipoh va raiyat o‘rtasida ixtilof chiqishiga sabab bo‘ladi. Endi eng qulay, munosibi shunday ko‘rinadiki, mening ko‘ngilli askarim Chag‘oniyonda va sening lashkaring Xuzorda to‘xtasin va bizning har birimiz yuz nafar otliq bilan Chakchak darasida muloqot va beg‘araz, xolisona birga ittifoq tuzib, ahd va qasam shartlarini qat'iy va sobit qilib olaylik», deb xabar berdi. Jahongir Amir ko‘nglida Amir Husaynning bu yumshoq va muloyimsuhanligi makr va hiyladan boshqa narsa emasligini sezdi, Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 57. 72 48 ammo amirlarning gapi tufayli «ma'qul» degandek bosh irg‘ab, uch yuz otliq bilan yo‘lga tushdi. Ikki yuz otliqni ehtiyotkorlik va tadbirlilik yuzzasidan Nav qishlog‘ida qoldirib, o‘zi esa yuz otliq bilan Chakchak darasiga borishni mo‘ljalladi. Amir Husayn ul hazratning e'tiboridan xabar topib, bekorchi bahona va va'daga xilof ravishda yo‘l tutib, uch ming xanjarkashga jahongir Sohibqiron ustiga bosqin qilishga va uni qo‘lga tushirmaguncha to‘xtamaslikka farmon berdi. U jamoa Tangi Charm darasida hazrat Sohibqironga yetib, qirg‘in urush olovini alanga oldirdi.73 Dushmanlar to ulguncha jang qilgan holda Amir Temur orqasidan qolmadi. Bu xabar Xuzorga yetib, zafar shior sipoh tuzg‘ab, sochilib ketdi. Hazrat Sohibqiron esa Qarshi tomonga shoshildi, u yerdan kechasi qorong‘ilikda kam sonli guruh bilan Moxon tarafga harakat qildi. Amu suvidan o‘tib cho‘lga kirdi va Sho‘rob qudug‘ini manzil qildi. Amir Husayn lashkari Amir Temur Ko‘ragon Qarshidan jo‘nagan o‘sha kunning ertasiyoq u yerga yetib keldi. Amir Muso bu diyorning u-bu muhim ishlari bilan shug‘ullandi, ammo saodatli Sohibqiron Sho‘rob qudug‘idan gapga usta choparlarni Malik Muizziddin Kart va Muxdmmadbek Joni Qurboniy oldiga, bu ikki sardor u hazrat bilan vafo va yakdil yoki qarshi va nifoq maqomida ekanligini bilib kelish uchun ravona qildi. Elchilar safari muddati ikki yarim oyga cho‘zildi, shu muddat ichida oliy martabali podshoh Xurosondan bu yerga keladigan har bir karvonning zimmasiga to‘xtashni topshirdi. Elchilar qaytib kelishi bilan Hirot hokimi bizning kelishimizni iltimos qildi deb ovoza tarqatdi va karvonlarga ijozat berib, oila a'zolari bilan otga minib Hirot tomon yuzlandi. Tojirlar Qarshiga yetishi bilanoq Amir Muso va Amir Husayn lashkarlarining boshqa ayonlari ulardan Amir Temur xabarini so‘radi. Savdogarlar Amir Temur o‘z odamlari bilan Hirot xonligi huzuriga ketdi deb javob berishdi. Amir Muso ularning so‘zlariga ishonib Nasaf qal'asidan tashqari chiqdi va yetti ming otliq bilan Bimroq mavzeyini manzil qildi. Malik Bahodir esa besh ming otliq bilan qoraunos elidan Qo‘rg‘oshuntepa va Gumbazi Lo‘liga kelib istiqomat bayrog‘ini Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 58. 73 49 tikdi. Hijriy 771-yilda (1369-1370-yillar) Chig‘atoy ulusining amirlari va no‘yonlari Amir Husaynning xasisligi, hasadchiligi va pastkash, qabihligidan xafa bo‘ldilar va undan nafratlandilar. Ular jahongir Sohibqiron bilan yakdil bo‘lib, ahdu paymon qoidalarini iymon bilan mustahkamlab, qat'iylashtirib oldilar. Sohibqiron Suyurg‘atmish O‘g‘lon, Amir Muzaffar, Hasan Barlos va ulug‘ lashkarning ayonlaridan manglay guruh tashkil qildi, markazni esa humoyun (Amir Temur) ko‘rinish nuri bilan bezadi. Suyurg‘atmish ko‘hna Termizga yetgan paytda, Amir Husayn sipohi muqaddimasida turgan Hindushoh va Xalil ularning qorasini ko‘rib, Balx tomonga qochish jilovini burdi.74 Shu asnoda ulug‘ muhtaram kishilar qatorida turuvchi Amir Sayyid Baraka o‘sha kunlarda muqaddas shaharlarga vaqf qilish uchun Amir Husayn huzuriga borib, ko‘ngildagidek javob ololmay Amuya suvidan o‘tgan edi va Termizdan uch farsaxda joylashgan Beva mavzeyida Sohibqiron bilan uchrashdilar. Saltanat alomati izhori hisoblangan nog‘ora chalinib, bayroq ko‘tarildi. Amirlar va aslzodalar yig‘ilgandan so‘ng maqtovga loyiq xislatli Sohibqiron O‘qtoy Qoon (xoqon) naslidan bo‘lgan Suyurg‘atmish O‘g‘lon ibn Donishmandxonni Chig‘atoy ulusiga xon etib tayinladi va bir necha kunni bayram, ziyofat, vaqtichoqlik va shodu xurramlik bilan o‘tkazdilar. Bu ishlardan forig‘ bo‘lgandan so‘ng, Balxga e’tibor qaratdilar. Yo‘l asnosida Shibirg‘on hokimi Amir Zinda Chashm o‘zining otliq guruhi va mulozimlari bilan boshqa aslzoda xodimlar qatoridan o‘rin oldi. Hazrat Sohibqiron Alloh madadi bilan Balx tashqarisida zafar bayrog‘ini hilpiratib, ul nohiyaning himoyachi askarlarini kurshab oldi va ikki tarafdan jangga shay turganlar urush quroliga chang soldilar. Amir Husayn tomonidan jasur bir toifa jasorat tig‘ini yalang‘ochlab, shahardan chiqib kela boshladi va imkoni boricha urush va olishuvning zarur shart-sharoitlarini amalga oshirib, oxirida esa qochish yo‘lini ixtiyor etdi. Amir Husayn o‘z hayotida ojizlik, mahzunlik va nochorlik asoratlarini sezib, qo‘rg‘on eshigini berkitib oldi va sarafroz Sohibqironga xabar jo‘natishga ehtiyoj sezdi va Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 70. 74 50 «Men mol va davlatdan ko‘ngil uzib, sening yaxshi axloqing kamolidan so‘raymanki, mening jonim omon qolsa, Makkayi muborak tomon shoshilib, Baytullohni ziyorat qilib, ul muqaddas makonda tavba-tazarru qilib, gunohlarimni yuvay» degan xabar jo‘natdi. Jahongir Amir xusravona mehrmuhabbat sohibi uning bu iltimosiga rozi bo‘ldi va «Hech bir jonzot Amir Husaynga xalaqit bermasin, u qayoqqa xohlasa ketaversin!» degan shohona farmon sodir qildi. Ammo Amir Husayn bu so‘zga ishonmadi, xavf va umid oralig‘ida qolib, kechasi ikki mulozimi bilan Balx qal'asidan chiqdi.75 Navkarlarini ba'zi ishlar bilan band qilib, eski shahar jome masjidining minorasi tepasiga qochib chiqdi. U bu ishonchli so‘zlarga shubha qildi. Hinduvon qal'asi oqshomini xurshid jamshidi zabt etgach, otini yoq‘otgan bir kishi otini izlab har tomonga nazar solib yurib, yaxshisi shu minora tepasiga chiqib tevarak-atrofni kuzatay, ehtimol ot u yer-bu yerda ko‘rinib qolsa degan niyat bilan minora tepasiga chiqdi va u yerda Amir Husaynni ko‘rib qoldi va uni tanidi. Farovonlik kunlarida birovga bir dona bug‘doy bermaydigan Amir Husayn, bu xatarli paytda bir bo‘lak marvaridni ul shaxsning qo‘liga qo‘ydi va uni yaxshi kunlarga umidvor qilib, o‘z boshini omon saqlash uchun mubolag‘ali shart ko‘ydi. Vahvoh, shunday yo‘g‘on tuya Alvand tog‘i tagiga qanday yashirinib oldi! Va sarkash olovni baland minora tepasida nimalar nazardan yashirmoqda! Alqissa, ul kishi pastga tushib keliboq, darrov oliy sha'nli Sohibqiron huzuriga chopqillab borib, bo‘lgan voqeani unga yetkazdi. Shu zahoti Amir Husaynni qo‘lga olish uchun dovyurak davlat arboblaridan bir guruhi belgilandi va ular minora tomon yuzlandilar. Amir Husayn ko‘rdiki, piyoda va otliqlardan tashkil topgan ko‘p sonli guruhi bilan muloqot qilish ishtiyoqida birga kelmokdalar. U minora tepasidan pastga tushib, masjid devori teshigiga suqilib kirib berkindi. Ajal bo‘risi jon yoqasiga chang solgan payt edi, kiyimining tagidan ozginasi tashqarida qoldi. Uni tutishga kelganlar minora tepasiga shoshilib chiqdilar, ammo uni topa olmay, orqaga qaytdilar. Masjid devori teshigiga nazarlari Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 72. 75 51 tushdi. Doro va Iskandar xizmatiga bo‘yin egmaydigan Amir Husaynni qo‘l va bo‘yni bog‘langan holda jamshidsifat Sohibqiron saroyiga keltirdilar. Amir Temur Ko‘ragonning ko‘zi Amir Husaynga tushishi bilan amirlarga yuzini burib dedi: «Men uning qonini to‘kish maqomidan o‘tdim». Uning beqarorligini tasavvur qildi va Amir Husaynning vakillarini majlisdan tashqariga chiqardi. Kayxusrav Xuttaloniy iztirobga tushib dedi: «Amir Husayn menga berilishi kerak, toki uni o‘ldirib, ukam Kayqubodning qasosini olay». Amir Temur Ko‘ragon esa Kayxusravga taskin berishga harakat qildi. Gap orasida uning Amir Husayn bilan ittifoqlik va hamsuhbat bo‘lgan kunlari yodiga tushib ketdi va ich-ichidan achinib, ibratli ko‘z yosh qatralari uning muborak yuzidan ravon bo‘ldi. Amir O‘ljaytu Apardiy inson hayotining yaxshi va yomon kunlarida orttirgan o‘z hayotiy tajribalari asosida bo‘lgan ul hazrat yig‘isini Amir Husaynning najot topishdan boshqacha tasavvur qilib bo‘lmaydi, deb tushundi va ko‘zining chekkasi bilan Amir Muayyid va Kayxusrav Xuttaloniyga ishora qildi. Ular ko‘pni ko‘rgan kishining niyyatini darrov ilg‘ab, Amir Husaynning orqasidan shoshilib chiqdilar va uning iqboli niholini quritishga kirishdilar hamda uning hayoti rishtasini qasos qaychisi bilan kesib, bu borada o‘zlarini hotirjam qildilar.” 76 “To‘rt ulus tarixi”da bu voqealar quyidagicha keltiriladi: “Amir Temur Ko‘ragon O‘qtoy naslidan Suyurg‘atmishxon ibn Donishmandchaxonni xonlik taxtiga o‘tqazdi. So‘ng Balx tashqarisini lashkargoh qildi. Amir Husayn Balx ichkarisida edi va jang-jadal yalovini ko‘tardi. O‘sha jangda amirzoda Umarshayx Mirzo oyog‘iga bir o‘q kelib tegdi. Mirzo yaralangandan keyin uch kungacha Amir Husayn ibn Amir Kaylon ibn Amir Qazag‘on hayoti chehrasiga g‘amginlik alomatlari g‘ubor tashladi.U Sohibqiron Amir Temur Ko‘ragoni safdar lashkarlari qo‘liga asir tushdi. Amir Kayxusrav Xatloniy tomonidan Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 74. 76 52 o‘ldirildi.”77 “Habib us-siyar”da yana quyidagilar keltirilgan: “Amir Husaynning ikki o‘g‘li - Xon Sayid va Turur Sulton o‘sha kuni qatl ettirildi. Boshqa ikki o‘g‘li — Jahon Malik va Xalil Sulton Hindistonga qochib, begona yurtda oxirat olamiga ravona bo‘ldilar. Mansur cheriki Hinduvon qal'asini zabt etib, Amir Husaynning xazinasi va qimmatbaho mol-mulkini, xotinlari va yaqinlari bilan birga shoh o‘rdasiga keltirdi. Ul hazrat Husaynning xotinlaridan Chig‘atoy ulusi xoni – Qozonxonning qizi - Saroymulkxonimni, Amir Bayon Sulduzning qizi Ulus Og‘oni, Amir Xizr Yassavuriyning qizi - Islom Og‘oni va Tog‘ay Turkon Xotunni xos haramiga joylashtirdi. Tarmashirinxonning qizi - Sevinch Qutlug‘ Og‘oni Bahrom Jaloyirga taqdim etdi, Dilshod Og‘oni Zinda Chashmga, Kayqubod Xuttaloniyning qizi - Odil Mulkni Amir Jokuga va Amir Husaynning boshqa qarindoshlari va qizlarini amirlar hamda yaqinlariga nikohlab berdi. Bu buyuk voqea 771-yilning ramazonida (1370-yil aprelda) sodir bo‘ldi. Hinduvon devori jahongir Sohibqiron farmoniga ko‘ra vayron qilindi.”78 Amir Temurning Movarounnahr amiri deb e’lon qilinishi va hokimiyatni qo‘lga kiritish jarayonlari asarda shunday keltirilgan: “Bu omadli podshoh sayyidlarning eng mashhurlari va aslzodalarning ma’qullashi hamda shavkatli no‘yonlar ittifoqida qubbat ul-islom (islom mayog‘i) Balxda hijriy 771-yilda (1370-yil 8-aprelda) podshohlik taxtiga qadam qo‘ydi.” Bu voqea Jahongir Soxhibqiron Qutbus-saltana val-xilofa Amir Temur Ko‘ragon taxtini qo‘ga kiritishi, It yiliga to‘g‘ri keladigan 771 yil muborak ramazon oyining o‘n ikkinchisi chahorshanba kuni sodir bo‘ldi. Va ul hazratning muborak yoshlari shamsiy hisobga binoan o‘ttiz to‘rtga yetgan edi. Muhammad (s.a.v.)ning faxriy avlodi Sayyid Baraka, xonzoda Abul Maoliy, xonzoda Ali Akbar singari ulug‘ va hurmatga loyiq sayyidlar va Chig‘atoy ulusining Amir Shayx Muhammad ibn Bayon Sulduz, Amir Zinda Chashm Apardiy, Amir O‘ljaytu Apardiy, Amir Kayxusrav Xuttaloniy, Amir Dovud Do‘g‘lat, Amir Sari Bug‘o Jaloyir, Amir Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи / Б. Аҳмедовнинг кириш сўзи, изоҳлари ва таҳрири остида; Форс тилидан Б.Аҳмедов, Н.Норқулов, М.Ҳасаний тарж. − Тошкент: Чўлпон, 1994. – Б. 325. 78 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 74. 77 53 Joku Barlos, shoh Shayx Muhammad Badaxshoniy79 va boshqa shunga o‘xshash amirlari, ayonlari hamda jamiyat toifalarining aslzoda va xos ashraflari qubbat ul-islom Balxda yig‘ilgan edilar, ular jahongir Amir saltanatiga ittifoq bo‘ldilar. Sohibqiron Amir Temurning harbiy faoliyati va siyosiy hukmronligi “Habib us-Siyar”da quyidagicha bayon etilgan: “Hazrat Sohibqiron komronlik masnadiga o`tirganidan so‘ng, birinchi bo‘lib, Turkiston, Mug‘uliston, Xorazm nohiyalari, katta shaharlari va uning tevarak-atrofini fath etishga kirishdi. Ul mamlakatlar gulzorini muholiflar va buzg‘unchi isyonkor tug‘yonchilar tikanidan tozalagach, (hijriy) 782-yil oxirlarida (milodiy. 1381-yil fevral) Turondan Eronga yurib, 783-yilda (1381-yil 28-martdan to 1382-yil 17martgacha)Xurosonning barcha nohiyalarini zabt etdi va 785-yilda (1383-yil 11martdan to 1384-yil 24-fevralgacha) Seyiston va Qandahorga lashkar tortib, ul viloyatlarni ham egalladi. Hijriy 786-yilda (1384-yil oxirida)Amir Valini bo‘ysundirib, Astrobodda baxt-iqbol bayrog‘ini tikdi. 788-yilda (1385-bahorda) Iroq, Fors va Ozarbayjonga borib, oliyhimmat ehtiyojlarini qondirish maqsadida u mavzelarni fath etishga kuch sarfladi. Uch yillik yurush nomi bilan mashhur bo‘lgan bu safardan qaytgach, Dashti Qipchoq tomon shoshildi. Hijriy 793-yil rajab oyining o‘n beshinchisi dushanba kunida (1391-yil 18-iyunda) Qunduzcha mavzesida To‘xtamishxon bilan savashib, uni mag‘lub etib, quvib yubordi va Jo‘jixon ulusida qatl, g‘orat va talon-toroj uyushtirdi. Hijriy 794-yil rajab oyi o‘rtalarida (1392-yil 24-mayda)Besh yillik yurushga jazm etib, yana Turondan Eronga qarab harakat bayrog‘ini ko‘tardi va muhim safarda Mozandaron, Oli Muzaffar hukmdorlari, Ikki Iroq (Iroqi Ajam va Iroqi Arab) va Diyorbakr hokimlarini ko‘ngildagidek mute etdi. Hijriy 797-yilning jumodil avvalida (1395-yil 20-fevral) Darband yo‘lidan Dashti Qipchoq tomonga ot surdi va yana bir marta To‘xtamishxon bilan jang qilib, uni qiyin ahvolga solib qo‘ydi. 798-yil bahorining boshlarida (1396-yil fevral-mart oylari ) o‘sha yo‘ldan Ozarbayjon qaytib, ul mamlakat viloyatlarini Mironshoh Mirzoga topshirdi. So‘ng Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 75. 79 54 Samarqand sari oshiqib, 799-yilda (1397-yil bahor) Xuroson viloyatlarini Shohruh Mirzoga topshirdi. 800-yilda (1398-yil mart-aprel) g‘azot va jihod mayl qilib Hindistonga lashkar tortib, 801-yil rabi ul-oxir oyining yettinchisi, seshanba kunida (1398-yil 17-noyabr) Dehli atrofiga yetib keldi va ul hazrat bilan o‘sha viloyatlarning hokimlari Sulton Mahmud va Malluxon o‘rtasida qattiq jang bo‘lib o‘tdi. G‘alaba va zafar nasimi hazrat Sohibqiron bayrog‘i uzra esa boshladi. Shundan so‘ng sha’bon oyining yigirma birinchisi, (1399-yil 28aprel) seshanba kuni mamlakat poytaxti Samarqandga kirib keldi. 802-yil muharram oyining sakkizinchisida (1399-yil 10-mart) Yetti yillik yurushga jazm etib muborak oyoqlarini zafar uzangisiga qo‘ydi va Turondan Eronga yuz burdi. Hijriy 803-yil jumodil avval oyining o‘rtalarida (1401-yil yanvar) Damashq tashqarisida Misr podshohi Malik Farrux bilan olishib, uni mag‘lubiyatga uchratdi va Shomning barcha hududini fath doirasiga tortib, Damashqdan Bag‘dod tomon yurdi. Ul yurtni Sulton Ahmad Jaloyirning gumashtasi bo‘lgan Faraj ismli kishidan zo‘rlik bilan tortib oldi. Bu Bahromqahrli podshoh (Amir Temur) u shahrni vayron etgach, Eron va Ozarbayjonga shoshilib, 804-yil rajab oyining o‘n uchinchisida (1401-yil 15-fevral) Rum hukmdori Yildirim Boyazid bilan jang qilishga qaror qilib, bu mamlakatga e’tibor qaratdi. Mazkur yilning zulhijja oyining o‘n to‘qqizinchisi juma kuni (1402-yil 20-iyul)Ankuriya (Anqara) nohiyasida ul hazrat bilan Rum qaysari o‘rtasida olishuv va jang ro‘y berdi. Samarqand lashkari Rum sipohini mag‘lub etdi va qaysar taqdir taqozosiga ko‘ra asir tushdi.”80 Bu voqea Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”sida shunday bayon qilingan: “Yildirim Boyazid yuz mehnat va mashaqqat bila o‘rdu o‘rtasida chiqib qochdi. Bir jamoat bahodirlar uning keyinidan tushdilar. Sulton Mahmudxon Yildirim Boyazidga yetib, uni tutib keltirdi. Namoz hufton ediki, Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 75. 80 55 Yildirim Boyazidni olampanoh dargohiga keltirdi. Sohibqiron farmonladiki, qo‘lini yechib, hurmatini joyiga qo‘ysunlar.”81 Xondamir yana shunday ma’lumotlarni yozib qoldirgan: “Ul kishi oliyqadr Sohibqiron nazarlariga manzur bo‘lib, bu mamlakatda taqdirga ko‘ra xavfsizlik muhiti va osoyishtalikni bu o‘lkada mustahkam o‘rnatdi. Amir Temur Ko‘ragonning Rum hukumatini Yildirim Boyazidga topshirib, yana bir marta hashamatli va ulug‘ bayrog‘ini ul diyorda tikish niyati bor edi, lekin 805-yil sha’bon oyida (1403-yil 9-martda)Yildirim Boyazid vafot etdi. Hazrat Sohibqiron ul mamlakatni uning o‘g‘li ixtiyoriga berib, ot jilovini Ozarbayjon tomon burdi. 806-yilda (1403-yil 21-iyuldan 1404-yil 10-iyulgacha) Gurjiston tomon yurib, gurjilarning ko‘pgina qal’a va shaharlarini qilich va nayza kuchi bilan qo‘lga kiritdi. U viloyatda hukumat yurgizgan Gurgen jiz’ya to‘lash, itoat etishlikni qabul qildi. Bahorda 807-yilning muharram oyida (1404-yil 10iyuldan 9-avgustgacha) firdavsmonand Samarqandga qaytishni boshladi. Gapni qisqasi shulki Sohibqiron o‘ttiz olti yil muddatli istiqlol yilida Xitoy sarhadidan to uzoq Shomgacha, uzoq Hinddan to Mag‘rib nohiyasigacha bo‘lgan hududlardagi bir necha sultonlarni yengib, yurtlarini o‘z tasarrufi doirasiga kiritdi.”82 Samarqandga qaytganidan so‘ng, Konigilda shahzodalar Ibrohim Sulton, Mirzo Ulug‘bek, Ijal Mirzo, Ahmad Mirzo, Saydi Ahmad Mirzo va Boyqaro Mirzolarni to‘ylarini o‘tkazdi. Shundan so‘ng Xitoyga yurush qilishga farmon berdi. Jahongir lashkar 807-yil jumo-dil avvalning yigirma uchinchi kuni (1404yil 27-noyabr) Samarqanddan yo‘lga chiqib, Oqsulot qishlog‘iga yo‘l oldi. Xondamirning yozishicha, U yerdan O‘trorga kelishadi va Amir Temur ikki kecha-kunduz aroq ichadi, sharob esa vujudi tabiatiga yomon ta’sir qiladi. Hijriy 807-yil sha’bonning o‘ninchisi chorshanba kuni (1405-yil 11-fevralda) Amir 81 Шарафуддин Али Йаздий. Зафарнома: Мовароуннаҳр воқеалари: (1360-1370) // Сўз боши, табдил, изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифи ва нашрга тайёрл.: А. Аҳмад, Ҳ.Бобобеков; Масъул муҳаррир Б.Эшпўлатов; Нашрлар ва матбаачилар гуруҳи: И.Шоғуломов ва бошқ. – Тошкент: Шарқ, 1997. – Б. 261. 82 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 74. 56 Temurning ahvoli og‘irlashadi. Sohibqiron Amir Temur Amir Shayx Nuriddin hamda Amir Shoh Maliklar va ayonlarga chodirida Pirmuhammad Jahongirni saltanat valiahdi etib vasiyat qildi. Amirlar chodirdan chiqishi bilan Sohibqiron vafot topdi. Bu voqea hijriy 807-yil sha'bonning o‘n yettinchisi (1405-yil 18fevral) chahorshanba kechasi, quyosh xut burji darajasining sakkizinchisida turgan paytda ro‘y berdi.83 Shundan so‘ng, Xondamirning guvohlik berishicha arkoni davlat va amirlar Amir Temur vasiyatiga binoan Pirmuhammadni vorisligini tan olishga va Xalil Sulton hamda Ibrohim Sultonlar birgalikda Xitoyga yurishni davom ettirishga kelishiladi. Sohimqiron jasadi taxtiravoni Xoja Yusuf va Ali Qavchin hamrohligida Samarqandga olib kelinib, 807-yili sha’bonning yigirma ikkinchisida (1405-yil 23-fevral) jasadi qabrga qo‘yiladi. Anchadan keyin ul hazratning vasiyatiga binoan Sayyid Barakaning jasadini Andxuddan u yerga o‘tkazdilar va hazrat Sohibqironning bosh tomoniga dafn etdilar. Sohibqironning tobuti yuborilgandan keyin uning ahli-bayti va Ulug‘bek Mirzo Samarqand tomon ketdilar. Amir Shayx Nuriddin, Amir Shoh Malik va Ibrohim Sulton bilan Xitoy tomon ko‘chdilar. Ayni shu paytda Sohibqiron vafotidan xabar topgan amirzoda Sulton Husayn (Amir Temurning qizi Og‘a Begimning o‘g‘li) o‘zi bilan birga bo‘lgan qo‘shinning so‘l qanotini tarqatib Samarqandga bobosining taxtini egallash uchun tezlikda yo‘l oladi. Ibrohim Sulton boshchiligidagi amirlar Samarqand tomon qaytishga majbur bo‘lishadi. Toshkentda bo‘lgan amirlar Amir Xudaydod Husayniy, Yodgorshoh Arlot, Shamsiddin Abbos, Burunduq Barlos va Mirzo Ahmad ibn Umarshayxlar esa yigirma bir yoshli Xalil Sultonni saltanatga ko‘tardilar. U Samarqandda 807-yil ramazon oyining 16-kuni (1405-yil 18-mart) taxtga o‘tirdi. To‘rt yil boshqaruvi davrida Xalil Sulton Shodimulk ismli kanizak izmidan chiqmadi. Bu davr mobaynida Sohibqiron to‘plagan xazina va haramni xarob qildi. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 74. 83 57 Zafaryor xoqon Shohrux Mirzo zikri bobidan: Xondamirning “Habib us-Siyar” asarining ushbu Shohrux Mirzo zikri keltirilgan bobida shunday yozadi: “Hijriy 799-yilda (1396-1397-yillarda) Amir Temur Xuroson hukumatini Shohruh Mirzoga topshirgan edi. U esa hijriy 807yil ramazon oyida (1405-yil 3-martdan 2-aprelgacha) davlat jilovini qo‘lga olib, isyonlarni bostirib, mamlakatni birlashtirishni boshladi.” 84 Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlai sadayn va majmai bahrayn” asarida shunday keltiriladi: “Saodat nishonlining (Shohrux Mirzonning) taxtga chiqish voqeasi, hijriy 807-yil muborak ramazon oyida (1405-yil mart-aprel oyida) saltanat poytaxti Hirotda xushbaxtlik va yaxshilik bilan voqe bo‘ldi.”85 Xondamirning ma’lumot berishicha, Hijriy 809-yilda (milodiy 1407yilda) Mozandaronni fath etdi. 811-yilda (milodiy 1409-yilda) Movarounnahrni fath etishga kirishdi. Amir Xudaydod, Amir Shayx Nuriddin isyonlarini bostirib, Movarounnahrni Mirzo Ulug‘bek va Amir Shoh Malikka topshirdi. Mirzo Ulug‘bek Ko‘ragon Samarqanddan O‘zjandda hukumatni boshqarayotgan Аhmad Mirzo oldiga elchi jo‘natib, uni huzuriga chorladi. Mirak Аhmad Mirzo esa farmonga itoat etmadi. Janob Ulug‘bek esa xos va qadrindoshlari hisoblanmish Аmir Boyazid Parvonachini elchi qilib O‘zjandga jo‘natdi. Аmir Boyazid ham avvalgi elchidek qaytib keldi, Mirzo Ulug‘bek esa Аndigonga yo‘l oldi. Mirak Аhmad Mirzo ul hudud qalʼalarini mustahkamlab, o‘zi o‘tish og‘ir bo‘lgan olis tog‘da panoh topdi. Mirzo Ulug‘bek Hassi qalʼasini (‫حسی‬ ‫)قلعه‬ fath etib, uni Poyanda Bakovulga topshirdi. Mirzo Ulug‘bek Amir Musoka, Amir Muhammad Tobon, Amir Ali Qavchin kabi amirlaridan bir guruhini u viloyatda qoldirib qaytib ketdi. Shohruh Mirzoning Isfahon yurushidan Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 160. 85 Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн. II Жилд. – 1 қисм: 1405-1429 йил воқеалари / Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи А. Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 42. 84 58 ‫‪qaytganini eshitib Movarounnahrda Xurosonga otasining ziyoratiga yo‘l oladi‬‬ ‫‪1414-yil 25-noyabrda ramazonning o‘n ikkisida Hirotda otasi bilan uchrashadi.‬‬ ‫در آن اوان که خاقان سعید در حدود اصفهان بود میرزا الغ بیک‬ ‫گورکان از سمرقند ایلچی نزد میرزا میرك احمد که در اوزجند‬ ‫حکومت مینمود فرستاده او را طلب فرمود و میرزا میرك احمد‬ ‫در اطاعت فرمان بمعاذیر نادلپذیر تمسک جسته جناب الغ بیکی امیر‬ ‫با یزید پروانچی را که در سلک خواص و مقربان انتظام داشت‬ ‫بهمان مهم روانه اوزجند گردانید و امیر با یزید نیز ایلچی سابق‬ ‫بازگشته میرزا الغ بیک عازم اندکان شد و میرزا میرك احمد‬ ‫قالع آنحدود را محکم ساخته خود پناه بجبال صعب المسالک برد و‬ ‫میرزا الغ بیک قلعه حسی را مسخر کرد و به پاینده بکاول سپرد‬ ‫و از آنجا بجانب اندکان در حرکت آمده‬ ‫‪86‬‬ ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ ‫‪59‬‬ ‫‪86‬‬ “Dar on avonke Xoqoni Said dar hududi Isfahon bud. Mirzo Ulug‘bek Ko‘ragon az Samarqand elchi nazdi Mirzo Mirak Ahmadke dar O‘zjand hukumat minamud feristode u ro talab faromud va Mirzo Mirak Ahmad dar etaoti farmon be ma’ozid no dilpazir tamsik jaste janob Ulug‘bek Amir Boyazid Parvonachiro ke dar suluki xos va muqarrabon intizom dosht be man muhim ravone O‘zjand gardonid va Amir Boyazid niz elchi sobiq boz gashte Mirzo Ulug‘bek azimi Andigon shud va Mirzo Mirak Ahmad Qal’aye on xududro mahkam soxte xud panoh bijbal sa’b ul masolik bo’rd va Mirzo Ulug‘bek qal’ayi Hassiro masher kard va be Poyande Bakavul separd va az onjo be jonibe Andigon dar harakat omad…”87 “Hijriy 817-yilda (milodiy 1414-yilda) Fors mamlakatini hazrat hukumati doirasiga kiritdi. Hijriy 819-yilda (milodiy 1416-yil 1-martdan 1417yil 18-fevralgacha) Kirmon viloyatini oliy shonli podshoh fath etdi.88 823-yilda (milodiy1420-yil 17-yanvardan 1421-yil 6-yanvargacha) turkman Qora Yusuf Qora quyunli vafot etib, Ozarbayjon fathi amalga oshirildi. Mazkur yilning rajab oyi oxirlarida Shohruh Mirzo va Qora Yusufning o‘g‘li Iskandar o‘rtasida harbiy to‘qnashuv yuz berdi. Iskandar ibn Yusuf mag‘lubiyatga uchradi. Shohruh Mirzo g‘alabaga erishdi. Hijriy 830-yil rabi ul-oxirining yigirma uchinchisi (milodiy 1427-yil 21-fevral) juma kuni Ahmad Luri Badbaxt degan kishi Hirotning Jome masjidida Shohruh Mirzoning badaniga pichoq sanchadi, Ahmad esa o‘sha zahoti o‘ldiriladi. Ul hazratni hakim Ali A’lo Taloq pichoq zarbidan saqlab qoladi. Hijriy 832-yilda (milodiy 1428-yil 11-oktabrdan 1429yil 30-sentabrgacha) Iskandar ibn Yusuf yana bir marta Iroq va Ozarbayjonga hujum qildi. Shohruh Mirzo ul tomonga shoshilib, Salmos sahrosida Iskandarni yana mag‘lub qiladi. Shundan so‘ng Xuroson, Balx, Badaxshon, Movarounnahr, 87 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 316. 88 60 Turkiston, Zobuliston, Seyiston, Jurjon, Mozandaron, Iroq, Fors, Ozarbayjon mamlakatlari Shohrux Mirzo tasarrufiga kiritiladi.”89 Abdurazzoq Samarqandiy “Matlai sadayn va majmai bahrayn” asarida Shohrux Mirzo vafoti voqealarini shunday bayon etgan: “Xoqoni said (Shohrux Mirzo) Mirzo Sulton Muhammad voqeasi tadbirini ko‘rish uchun barchani jam qilgach, amirlarini amirzoda huzuriga jo‘natdi. Hazrat xoqoni said Taborik qal’asi tomon otlanib, akobir quburin ziyorat qilmoq uchun ehtirom bog‘ladi va navro‘z kuni etr bilan gardunsifat hachirga mindi. Ammo, shu payt hachir sarkashlik qila boshlagani uchun hamda mijozida zaiflik asorati tufayli uning jilovini tutishga kifoya qilmay qoldi. Hazratni taxtiravonga olishdi, taxtiravonda andak yurgach, odatiy bo‘lgan me’da og‘rig‘i kuchayib ketdi. Borgohga yetmasdan, hazratning umr shahbozi hayot omonatini qo‘ldan berdi.”90 Xondamirning “Habib us-Siyar”da Shohrux Mirzo o‘limi quyidagicha bayon etilgan: “Xoqoni said (Shohrux Mirzo) qirq uch yil mustaqil ravishda saltanat va davlatni boshqarish tojini kiydi va Ray viloyatida 850-yili zulhijja oyida (1447-yil 17-fevraldan 19-martgacha) vafot etdi. U yetmish ikki yoshda edi.” Shohrux Mirzo 1447-yil 12-mart kuni nevarasi Sulton Muhammad isyonini bostirish vaqtida Ray viloyatida o‘rniga voris belgilashga ulgurmay olamdan o‘tadi. Shohrux vafot etishi bilanoq Xuroson va Movarounnahrda temuriy shahzodalar o‘rtasida toj-taxt uchun kurash yana avjga minib, mamlakat beqarorlik va chuqur ijtimoiy-siyosiy larzalarga duchor bo‘ldi. Odatga ko‘ra taxtga Shohruxning to‘ng‘ich o‘g‘li Ulug‘bek o‘tirishi kerak edi. Ammo taxtni Boysung‘urning o‘g‘li Alouddavla egallaydi. Toj-u taxt uchun yana kurash boshlanadi. O‘zboshimcha shahzodalar Ulug‘bekka qarshi harakat boshlaydi. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 490. 90 Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн. II Жилд. – 1 қисм: 1405-1429 йил воқеалари / Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи А. Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 200. 89 61 “Habib us-Siyar”ning o‘zbekcha tarjimasida Shohrux Mirzo vafotidan so‘ng, Abdullatif Mirzo va Abulqosim Bobur Mirzolarning saltanat taxtini egallash uchun qilgan harakatlari haiqda ma’lumotlar bayon qilingan bobini tarjimasida xatolik mavjud bo‘lib, unda shunday tarjima keltirilgan: “Abdullatif Mirzo Domg‘ondan Bastomga o‘tdi. U yerda Bobur Mirzo hind amiri xohishi bilan Jurjonga kelib podshohlik taxtida katta qudratga erishibdi.” 91 ( ‫میرزا عبد الطیف از دامغان ببسطام رفته در آن مقام شنید که میرزا بابر باستدعاء امیر هندو‬ ‫ )که بجرجان شتافته بر سریر پادشاهی تمکن یافته‬92 Aslida qo‘lyozmada ham, ma’no jihatdan ham, “hind amiri xohishi emas”, balki, “U yerda Bobur Mirzo Amir Hindu quvvatlovi bilan Jurjonda podshohlik taxtiga erishibdi.” – ma’nosida kelgan. II.2. Temuriylar davlatining Shohrux Mirzo davridagi xalqaro elchilik munosabatlarining aks ettirilishi va uning qiyosiy tahlili Shohrux Mirzo temuriylar imperiyasini qo‘l ostida qaytadan birlashtira oldi. Shohrux Mirzo davrida davlatni boshqarish amirlar, shahzodalar va mahalliy hokimlar orqali amalga oshirildi. U ichki va tashqi siyosatda anchayin mohir, kechirimli, ulug‘vor, taqvodor, oliyjanob va saxiy hukmdor edi. Shohrux Mirzo davrida temuriylar davlatining elchilik munosabatlarida tashqi va ichki siyosatda o‘ziga xos tizim va jarayonlarni kuzatamiz. Ichki siyosiy Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 490. 92 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ 91 62 jarayonlardalar Shohrux Mirzo va shahzodalar, amirzodalar o‘rtasida diplomatik vazifalarini hukmdorning yaqinlari amalga oshirgani ma’lum. Barlos, qavchin, arlot, do‘g‘lot, nayman kabi turkiy urug‘lardan bo‘lgan amirlardan, no‘yonlardan, tarxon amirlardan, diniy ulamolardan (sayyidlar, shayxlar) chiqqan e’tiborli shaxslar ushbu vazifalarni amalga oshirdi. Shuninngdek ushbu elchilik vazifasini bajargan diplomatlarni markaziy hokimiyat tizimida (devonda) ma’lum vazifadagi amaldorlardan bo‘lganini kuzatishimiz mumkin. Jumladan, sadr, tavochi, ko‘kaldosh, qozi, parvonachi, bakovul, yasovul va boshqa mansab egalari keltirib o‘tishimiz mumkin. Masalan, Turkiston viloyatlari hokimi Amir Xudaydod Husayniy Samarqand yaqinidagi Sheroz qishlog‘idagi jangda Xalil Sultonni mag‘lubiyatga uchratib, Movarounnahrning barcha hududini o‘z tasarrufiga kiritgan davr voqealari “Habib us-Siyar” da93 quyidagicha bayon etilgan: “Hijriy 811-yilda zulqa’daning o‘n uchinchisida Xalil Sulton Xudaydodning qo‘liga asir tushdi. Bu paytda Samarqandda bo‘lgan Shayx Nuriddin Bodg‘is yaylovida bo‘lgan Shohrux Mirzo bilan birlashish uchun Buxoro tomon yurdi Shohruh Mirzo Amudaryodan o‘tganda, Mirak Ahmad Mirzo va Saydi Ahmad Mirzolar ham o‘z qo‘shini bilan Hisori Shodmondan Xuzorga uning mulozamatiga yetib keladi. Shunda Amir Xudoydod Xalil Sultonni hibs olib, Mo‘g‘uliston tomon qochadi. Shohrux Mirzo Samarqandni egallagandan so‘ng, Ladino («Matla us-sa’dayn»da Ladunyo deb berilgan) Tarxonni Amir Xudaydod oldiga nasihat va mulozamatiga keltirish uchun yuboradi.” Yana shunday holat Amir Shayx Nuriddin isyon ko‘targan paytda Shohrux Mirzo Mavlono Qutbiddin va To‘kal Qarqarani Shayx Nuriddin oldiga yuborishida kuzatamiz. Xondamir «Habib usSiyar» asarida keltirishicha: “Hijriy 817-yilda (milodiy 1417-yil) Mirzo Ulug‘bek Samarqanddan O‘zjandda (O‘zgand) hukumatini boshqarayotgan Mirak Ahmad Mirzo oldiga elchi jo‘natib uni huzuriga chorlaydi. Mirak Ahmad Mirzo esa elchini nopisandlik bilan jo‘natib yuboradi. Janob Ulug‘bek esa xos Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 360. 93 63 va qarindoshlari hisoblanmish Amir Boyazid Parvonachini o‘sha muhim ish bilan O‘zjandga jo‘natdi. Amir Boyazid ham avvalgi elchidek qaytib keldi, Mirzo Ulug‘bek esa Andigonga yo‘l oldi.”94 Shohruh Mirzo shuningdek, shahzodalar va amirlar o‘rtasidagi munosabatlardan ham doimo ogoh bo‘lib turganini tarxiy manbalarda shunday bayon etishgan: “Mirzo Ulug'bekning navkari Malik yasovul kelib, Mirzo Ulug'bek bilan amir Shohmalik orasida bir kudurat mavjud ekanligini arzga yetkazdi. Onhazrat mo'g'ullarning qaytib ketganligi va Malik yasovulning xabari jihatidan Movarounnahrga yurish borasida ikkilanib, bir necha kun Jijiktu maysazorida to'xtab turdi va amir Sayyid Ali tarxonni xabarlarni tekshirib aniqlash uchun Samarqandga jo'natdi. Amir Sayyid Ali ahvolni surishtirib ko'rib bildiki, onhazrat amir Shohmalikka inoyat ko'rsatib, Movarounnahr mulklariga sohib ixtiyor qilib tayinlaganidan beri (amir Shohmalik) barcha ishlarni ko'pchilik ra'yiga muvofiq to'g'ri fikr va o'tkir nazar bilan tartibga solgan, Mirzo Ulug'bekka nisbatan esa pand-nasihat qilish va davlatxohlik ko'rsatish maqomida ekan. Ammo ko'pchilik tabiatiga, xususan podshohlarga, nasihat achchiq tuyuladi, chunki ular hamma vaqt tiriklik ta'mini o'zlari uchun shirin va mazali bo'lishini istaydilar va butun olamni o'zlaridan past deb biladilar. Agar amir (Shohmalik) biror maslahatga binoan shahzodaning ra'yiga xilof ish qilgudek bo‘lsa, g‘arazli kishilar uni betartiblik va bemulohazalikka yo‘yib, boshqa bir suratda ko‘rsatadilar.” 95 Shohruh Mirzoning tashqi siyosatda ham faol bo‘lganini o‘z davlati xavfsizligi uchun va mintaqada hukmronlikni o‘z qo‘liga olish uchun olib borgan tashqi elchilik aloqalarida,jumladan, Oltin O‘rda, Xitoy, Hindiston, Misr singari davlatlar bilan bo‘lgan elchilik munosabatlarida ko‘rishimiz mumkin. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 380. 95 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 381. 94 фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – 64 Xurshid Fayziyevning «XV asr birinchi yarmida Temuriylarning Ko‘k va Oq O‘rda bilan siyosiy aloqalariga doir» nomli maqolasida quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: “Shohrux Mirzo (1377-1447) mamlakat birligini saqlash va xavfsizligini ta'minlash uchun Dashti Qipchoqdagi davlatlarning siyosiy hayotiga bevosita va bilvosita aralashishga majbur bo‘ldi. Movarounnahrda nisbatan mustahkam hokimiyatni barpo etgan Shohrux Mirzoning Xorazm masalasidagi keyingi faoliyati amir Idiku bilan olib boriladigan muzokaralar, siyosiy mavqeni mustahkamlash bilan bog‘liq turli harakatlar orqali xarakterlanadi. 1409 yilda Oltin O‘rda hukmdori bo‘lgan Fo‘ladxon va amir Idiku tomonidan keskinlashayotgan vaziyatni tartibga solish va munosabatlarni shakllantirishda tashabbusni qo‘lga olish maqsadida Shohrux Mirzo huzuriga elchilar kelgan. Voqealarning bunday rivojidan manfaatdor bo‘lgan Shohrux Mirzo elchilarni yaxshi kutib olgan. Shohrux Mirzo Ko‘k O‘rdaga Fo‘ladxon va amir Idikuning elchilariga qo‘shib amir Hasan boshchiligida o‘z elchilarini yuborgan. Mazkur elchilik orqali o‘z o‘g‘li Muhammad Jo‘ki Mirzoga amir Idikuning qizini so‘ratgan. Shu o‘rinda aytib o‘tish kerak, mazkur so‘rov ijobiy hal bo‘lgan yoki yo‘q masalasi shu paytgacha tadqiqotlarda o‘z aksini topmagan.” 96 Temuriylar va Oltin O‘rda munosabatlariga oid xabarlarni Abdurazzoq Samarqandiy “Matla us-sa’dayn” asarida bayon qilishicha: «O'zbek viloyatiga, amir Idiku huzuriga ketgan Abon tavochi qaytib kelib, «amir Idiku (xoqoni said)ning qadr-qimmatini ulug‘lash va amr-farmonini hurmatlash borasida biror daqiqani ham rioyasiz o‘tkazmadi, maktub yetib borganligi munosabati bilan iftixor boshini falakka ko‘tardi», — deb arz qildi. Amir Idiku amir Abonning chechan tili bilan qaytargan javob so‘zlar va uning shirin adosiga havola qilgan hikoyatlardan xayrixohliklar isi sodiqlik dimog‘iga yetib keldi, mazmuni shunday: «Men onhazratning quli va xizmatkoriman, har nimaiki buyursalar farmonni ado etuvchiman; onhazratning iltifotlaridan iltimos shuki, shu tariqa Файзиев Х.Т. XV аср биринчи ярмида темурийларнинг Кўк ва Оқ ўрда билан сиёсий алоқаларига доир // Шарқшунослик: илмий тўплам. – 2009. – № 1-2. – Б. 94-101. 96 65 (bizga) rioya qilib, ittifoqsizlik pardasini ko‘tarish va do‘stlik eshigini ochish borasida muxlislar uchun yupanch bo‘lgan elchilar almashinish va maktublar yozishish yo‘lini ochiq va serqatnov tutsinlar, g‘arazgo‘ylarning so‘zlariga iltifot qilmasinlar va loyiq xizmatlarni bajarishga ishorat qilishdan bizni darig‘ tutmasinlar, chunki biz xizmatni ado etishda davlatxohlik asarlarini zohir qilurmiz»97 Bundan munosabatlarga tashqari oid Temuriylar ma’lumotlar va Xitoy “Habib o‘rtasidagi us-siyarda” diplomatik 98 asarida keltirilishicha:“Hijriy 815-yil muharramning juma kunida (1412-yil 15-aprel) humoyunning xumo soyaboni yetib kelib, «Bog‘i Zog‘on» uzra o‘z soyasi bilan uni bahramand qildi. Shunga yaqin paytda Xitoy xoni Voy Mang xonning elchilari kelib, u oliyjanob podshohning turli sanalarda yozilgan maktubini topshirdi. U maktub salom va tabrik so‘zlaridan tashqari Xalil Sulton Mirzoning maqtovga molik qilmishi va ishlaridan iborat edi. Hazrat xoqoni said elchilarga shohona izzat va hurmat ko‘rsatib, ≪Oliy martabali shahzodalar va amirlar ularga to‘y qilib bersin!≫ deb buyurdi. Xitoy elchilari ishlarini ham yetarli darajada tezlashtirib, Shayx Muhammad Xo‘shiyni ularga hamroh qilib, ul tomonga jo‘natdi. 815-yilda (1412-yilda) Voy Mangxonning elchilari Hirotga Shohrux Mirzo huzuriga keldi. Xitoy elchilarini ishlarini yetarli darajada tezlashtirib, Shayx Muhammad Xo‘shiyni ularga hamroh qilib, Xitoyga jo‘natdi. Va yana – hijriy 822 yil ramazon oyida (1419-yil 21-sentabr-20-oktabr oralig‘i) Ardasher tavochi Mochinning Doy Mang xonligi elchilari hamrohligida olampanoh dargohiga qaytdi. U 820 yilda Xitoyga ketgan edi. U podshohona sovg‘a-salomlar keltirish bilan birga, Doy Mang Xonning mehr-u muhabbat va yakdillikka to‘la maktubini ham yetkazdi. Hazrat Said esa Chinning Bi To va Mochin xoni elchilarini izzat-hurmat bilan qabul qildi va ularga juda ko‘p 97 Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн. II Жилд. – 1 қисм: 1405-1429 йил воқеалари / Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи А. Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 148. 98 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 400. 66 in'omlar berdi. Elchilarning ba'zilari Mirzo Ibrohim Sultonning oldiga — Sherozga ketdilar, bir guruhi esa Amir G‘iyosiddin Shoh Malik bilan uchrashish uchun Xorazmga qarab yo‘lga tushdilar. 823 yilda (1420-1421-yillar) hammalari birgalashib Samarqandga keldilar. Mirzo Ulug‘bek Ko‘ragon ularga katta to‘ydek bazm uyushtirdi va Xitoyga kuzatib qo‘ydi.” 99 Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla us-sa’dayn” asarida bu voqea shunday bayon etilgan — “Shu orada Xitoy viloyatidan, u mamlakatlarning Chin-u Mochin va boshqa yerlari podshohi Doy-Ming xon tarafidan elchilar yetib keldi. (Xoqoni said tomonidan): «Shahar va bozorlarga ziynat berilsin, har bir san'at egasi o‘z hunarini to‘la zohir qilib do‘konini bezatsin», — degan humoyun farmon sodir bo‘ldi. Amirlar istiqbol rasmi bo‘yicha (shahardan) tashqari chiqib elchilarning hammasini izzat-hurmat bilan shaharga olib kirdilar. (Bu) xuddi yoshlik chog‘idek shodlikni orttiruvchi bir zamon va visol kechasidek g‘amni tarqatuvchi bir on edi. Hazrat xoqoni saidning (Shohruh Mirzoning) farmoni bo‘yicha Bog‘i Zog‘onga xuddi jannat bog‘idek oro berib, Bahrom savlat, sher haybat yasovullar har kimning (o‘ziga xos) joy va makon tayin qildilar. Hazrat xoqoni said balandlik avjidagi oftob singari xurshid chehra bilan saltanat taxtiga ko‘tarildi. Ulug‘ amirlar elchilarni qo‘l o‘pish sharafiga yetkazib, tortiqlarni qo‘ydilar va ularning so‘zlarini arz qildilar. Xitoy podshohining maktubi quyidagi mazmunda edi. Xitoy podshohi maktubining surati: «Doy-Ming, podshohi muazzam, Samarqand diyoriga Shohrux bahodir uchun noma yubormoqda! Biz fikr qilamizki, xudovandi taolo yer bilan osmon o‘rtasidagi jami xaloyiqni ularning har biri rohat va farog‘atda yashasin deb yaratgan. Biz xudoyi taoloning madadkorligida ilohiy hukmga bo‘ysunib jahondorlik qilib kelmoqdamiz. Shu sababli biz yaqin-u yiroq orasida farq qilmaymiz, hammani bir tekis, barobar bilamiz. Bundan ilgari eshitgan edikki, sen oqil va kamolotga yetgan kishisan va boshqalardan ulug‘roqsan, xudovandi taoloning amriga itoat qilib kelmoqdasan, raiyat va askarlarni parvarish qilib, Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 400. 99 67 ularning hammasiga ehson-u yaxshiliklar ko‘rsatibsan; shu sababli biz behad shod bo‘ldik. Alalxusus, kimxob va tarqu kiyimlarni yetkazsin uchun, elchi yubordik; elchi u yerga yetib borgach, sen bizning so‘zlarimizga hurmat bilan qarab marhamatimizni yaxshi yuzaga chiqaribsan, katta-kichik hamma shodmon bo‘libdilar va sen ham darhol elchi yuboribsan; elchilar sening salomingni, otlar ham u diyor matolaridan iborat tuhfalaringni yetkazdilar. Sening do‘stlik yo‘lida ekanligingni ko‘rdim: sen maqtov va navozishga sazovor ekansan. Ilgariroq mo‘g‘ullar davri oxiriga yetgan edi. Sening otang Temur fumo xudovandi taoloning amriga itoat qilib, bizning ulug‘ podshohimiz Toy-Zuyga nisbatan yaxshi do‘st bo‘lib, elchilar va tuhfalarni qat' qilmagan. Shu sababli (Toy-Zuy) u diyorning (Xitoydagi) odamlariga omon berib, hammasini davlatmandlikka yetkazgan. Biz ham ko‘rdikki, sen otangning himmat va ravishiga yaxshi mutobiat qilibsan. Endi Su- Jo'ning Kasoy hazorasi odamlaridan Du-JixunBoyni va Sun-Qung-Ji sadasi(dan) Dong-Chingni bir guruh kishilar bilan qo‘shib, sadoqat zohir bo‘lsin uchun tabriknoma, kimxob kiyim va targ‘ular bilan yubordik. Bundan keyin ham odamlarni yuboramiz, toki ular bordi-keldi qilsinlar va yo‘llar kesilib qolmasin; ular o‘z istaklaricha tijorat va kasb qilsinlar. Xalil Sulton sening birodarzodang; o‘z tug‘ishganlik haqqingni bajo keltirmog‘ing uchun sen uni yaxshi tarbiyat qilishing kerak. Sen bizning sadoqat-u ra'yimizga hamkorlik qilishing lozim. Bildirib qo‘ymoqchi bo‘lganimiz ana shu». Bu maktubga qo‘shib yana bir maktubni yuborgan edilar, unda jo‘natilgan sovg‘a-tuhfalar mufassal tarzda bitilgan edi. Yana bir (maktub) yo‘l xati qabilida bo‘lib, u elchilar uchun edi. Uch maktubning har biri fors xati bilan fors tilida yozilgan va xuddi o‘sha maktubda so‘z mazmuni mo‘g‘ul xati bilan turkiy tilda yozilgan, yana o‘sha maktubda o‘sha mazmunni xitoy xati bilan o‘z (xitoy) tilida yozgan.100 “Xoqoni said hazratlari maktubni (o‘qittirib) eshitib, uning nozik mazmunini o‘tkir fikr bilan mulohaza qildi va maqsadlarini to‘la tushunib olgach, hammani ishtirok etishga chaqirib, «Amirlar elchilar Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн. II Жилд. – 1 қисм: 1405-1429 йил воқеалари / Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи А. Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 148. 100 68 sharafiga to‘y bersinlar», — degan farmon sodir bo‘ldi. Xitoy elchilarining muhim ishlari to‘la bitganidan keyin, ularga ijozat berilib, qaytib ketdilar. Shayx Muhammad Baxshiy elchilik rasmi bo‘yicha ular bilan birga ravona bo‘ldi. Xitoy podshohi to shu vaqtgacha islom dinini qabul qilmaganligi va shariat talabi bo‘yicha ish tutmayotganligi sababli hazrat xoqoni said do‘stlik yuzasidan: «Zoraki u hidoyat nuri tufayli imonga musharraf bo‘lsa» — degan umidda arab va fors tillarida yozilgan ikki nasihatnomani yubordi.”101 Xitoy bilan elchilik aloqalarining o‘ziga xos xususiyatlari shundaki, Xitoy hukmdori o‘z elchisiga uchta maktub yozdirib berib yuboradi. Bulardan birinchisi Shohrux Mirzoga atalgan bo‘lib, o‘zining asl maqsadi bayon qilingan maktubdir. Ikkinchisi esa Xitoy hukmdori yuborgan sovg‘a-salomlar ro‘yxatidir. Uchinchisi esa elchilarning o‘ziga yo‘l xaritasi tarzidadir. Unda ehtimol elchilar yurgan yo‘llar va shaharlar ahvoli haqida yozib olib kelish (razvedka ma’lumotlari) buyurilgan bo‘lishi mumkin. Elchilik maktublari fors, turkiy va xitoy tillarida yozilgan e’tiborga molik. Xuddi shunday Shohrux Mirzo ham elchilik maktublarida o‘sha davr xususiyatiga xos ish yuritganligi ma’lum, uning maktubi fors tilida yozilganligi manbalarda aniq keltirilgan va yana ehtimol turkiy, xitoy tillarda va mo‘g‘ulchada ham yozilgan bo‘lishi ham mumkin. u ham yuqoridagi uchtalik maktub an’anasida maktub jo‘natgan. Elchilar xatlarning xavfsizligi va mahfiyligiga qattiq e’tiborda bo‘lishgan. Shohruh Mirzo maktubining yana bir xususiyati esa Xitoy hukmdorini islom diniga o‘tishga chorlab nasihatnoma yozishidadir. Asarda yana — “ Xitoy podshohi Doy-Ming xon yana elchilar yuborib, ular (shu 820 yili) rabi' al-avval oyida (18 aprel — 17 may, 1417) (Hirotga) yetib keldilar. Ularning boshliqlari Bi-Bochin, Tu-Bochin, Jot-Bochin va TatqBochinlar uch yuz otliq bilan birga sovg‘a-salomlar, shunqorlar, atlas va kimxoblar, targ‘u, chinni asboblar va boshqalardan iborat ko‘p hadyalarni keltirdilar; shahzodalar va og‘olar uchun esa alohida podshohona hadyalar Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн. II Жилд. – 1 қисм: 1405-1429 йил воқеалари / Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи А. Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 340. 101 69 keltirgan edilar. Shuningdek, o‘tmishdagi aloqalarni (yakunlovchi) bezak bo‘ladigan va kelajakdagi o‘zaro xayrxohlik uchun asos bo‘ladigan so‘zlarni o‘z ichiga olgan bir maktubni ham keltirdilar. Mazmuni shunday: «Har ikki tomondan ham g‘ayrilik va begonalik pardasi daf qilinmogi, muvofiqatchilik, birdamlik eshigi ochilmog‘i lozimdir, toki raiyatlar va savdogarlar o‘z istakixtiyorlari bilan borib kelsinlar, yo‘llar bexavotir bo‘lsin».102 Birinchi marta (Xitoy) elchilari kelib, yana qaytib ketayotgan vaqtlarida (355) amir Sayyid Ahmad tarxon podshohga atab bir to‘riq otni yuborgan edi. U ot podshoh nazarida g‘oyat tahsinga sazovor ko‘ringan va podshoh ot evaziga amir Sayyid Ahmadga ko‘p hadyalar jo‘natgan va o‘sha otning jilovini ikki tarafdan ikki axtochi tutib turgan holdagi (Xitoy) naqqoshlari chizgan rasmini ham yuborishgan edi. Elchilarni mehmon qilib, kerak-yaroqlarini hozirlab, yuqorida aytilganidek, qaytarib yubordilar. Onhazrat Ardasher tavochini elchilarga hamroh qilib Xitoy tomon jo‘natdi. (sakkiz yuz) yigirmanchi (1417) yil oylari (voqealari orasida) Xitoy podshohi Don-Ming xon humoyun dargohga elchilar yuborganligi va hazrat xoqoni said Ardasher tavochini elchilarga hamroh qilib jo‘natganligi haqida aytib o‘tilgan edi. Shu kunlarda Ardasher qaytib kelib, u viloyat ahvoli va (yana) elchilar kelganligini arzga yetkazdi. Ramazon oyining oxirida (21 sentyabr – 20 oktyabrь, 1419) elchilar: Pi-Mochin va Xon-Mochin Hirotga keldilar va sovg‘a-tortiqlar va maktub taqdim qildilar. Xitoy podshohining maktubi (quyida) ularning qoidasi bo‘yicha naql qilinadi. Sakkiz yuz) yigirma ikkinchi (1419) yil voqealari orasida hazrat xoqoni said Shodixoja boshchiligidagi elchilarni Xitoy mamlakatiga borishga tayin qilganligi haqida eslatib o‘tilgan edi. Mirzo Boysung‘ur (o‘z nomidan) Sulton Ahmad bilan G‘iyosuddin naqqoshni (elchilarga qo‘shib) yuborar ekan, Xoja G‘iyosuddinga dorussaltana Hirotdan chiqish kunidan to qaytib kelish kunigacha har bir shahar va viloyatda yo‘llarning qandayligi, viloyat va imoratlarning sifati, qonunqoidalari, podshohlarning kuch-qudrati va ularning davlatni boshqarish ham Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн. II Жилд. – 1 қисм: 1405-1429 йил воқеалари / Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи А. Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 345. 102 70 siyosat uslubi, u shahar va diyorlarning ajoyibotlari va nomdor maliklarning fe'latvoriga oid nimaiki ko‘rib bilsa, hammasini ro‘znoma tarzida kunma-kun yozib borishi lozimligini g‘oyat ta’kidlagan edi. Bu yil, ya’ni (sakkiz yuz) yigirma beshinchi yili, o‘n birinchi ramazonda (29 avgust, 1422) elchilar Hirotga qaytib keldilar va Xitoy podshohining sovg‘a-tortiqlarini arzga yetkazdilar. 103 Shohruh Mirzoning Kichik Osiyo, Yaqin Sharq, Misr, Arab va Fors diyori bilan elchilik munosabatlari juda ham yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lgan va bu diyordagi barcha voqealarni sinchikovlik bilan kuztib borgan va bu jarayonlarga o‘zi ham davlati manfaatlari yo‘lida aralashib turgan. Misol uchun — “Hijriy 817-yilda (1414-yil) Shohruh Mirzo Fors mulkini Ibrohim Sultonga topshirgandan so‘ng u yerda ibodat maskani Yazdga yo‘l oladi. Ko‘histon orqali Hirotga kirib kelganda, Sayyid Abdullatifning akasi Sayyid Abdulmalik Makkayi muborakdan qaytishda ul muqaddas maqbaraning voliysidan muhabbat va samimiyatga to‘la maktub olib keladi. Kichik Osiyodan esa — Hazrat xoqoni said Muhammad Qaromonning Rum sovg‘a-salomlarini keltirgan elchisi, Malik Qutbuddin Seyistoniy va Pirakning Garmserdan kelgan elchisi kabi atrof (mamlakatlar) elchilarining barcha iltimoslarini bajo keltirib va in'om-ikromlar bilan taqdirlab qaytib ketishlariga ijozat berdi.” 104 Shu qatorda Mo‘g‘uliston xonlari bilan ham elchilik aloqalari anchayin rivojlangan bo‘lgan. Masalan: “Shayx Nuriddin isyoni paytida Mo‘g‘uliston xoni Muhammadxondan Amir Shohmalik huzuriga Hofizxon ismli elchi kelgani va ularning orasida xusumat yo‘qligi Shayx Nuriddinni himoya qilmasligin bayon etadi. Amir Shohmalik elchiga e'tibor berib, xushvaqt qilib qaytardi va Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн. II Жилд. – 1 қисм: 1405-1429 йил воқеалари / Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи А. Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 348. 104 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 380. 103 71 Navro‘z Baxshiyni shohona sovg‘a-salomlar bilan Muhammadxon huzuriga jo‘natdi. Ikki tarafdan sodiqlik qoidalari ta’kid topdi.” 105 Xondamirning «Habib us-Siyar» asarida shunday bayon qilinadi — Shohruh Mirzo Isfahonni qamal qilishga qasd qilgan vaqtida Abdulloh parvonachi va Ali Darveshlarni Koshon tarafga yuborgan edi, ular raiyatni el qilib viloyatni bo‘ysundirdilar va ulardan arza-xat keldi. Hazrat xoqoni saidning podshohona rahm-shafqati va xusravona marhamati mirzo Iskandarga pand-nasihat qilib uni xayrli yo‘lga chorlash uchun bahona talab qilar hamda shu tufayli mirzo Iskandar g‘aflat uyqusidan uyg‘onib, bundan so‘ng urush olovi alanga olmasa va u tarafda zarurat yuzasidan turgan qadim xizmatkorlar (bu alangada) kuyib ketmasa, degan umidida edi. Shunga binoan xudojo‘y donishmand mavlono G‘iyosuddin Semnoniyni Isfahonga kiritib, u orqali mirzo Iskandarga «Mamlakat xarob bo‘lmasligi va raiyat tashvishga tushmasligi uchun sulh so‘zi har ikki taraf maslahatiyu har ikki tomon islohiga tegishlidir», — deb aytishga qaror qilindi. Qozi shaharga kirib elchilik so‘zini arzga yetkazdi. Ammo mirzo Iskandar biror daqiqani ham tajanglik, qo‘pol so‘zlik, mazammat va fisq-fujurdan xoli o‘tkazmadi va asossiz zo‘ravonlik qilishdan sira andishaga bormadi, natijada, taqdir taqozosi bo‘yicha, o‘z qilmishiga yarasha jazosini topdi. Qozi qaytib kelib o‘tgan mojaro suratini arzga yetkazdi. Hazrat xoqoni said, afsus, yuz afsuski, mirzo Iskandar sulh so‘zini ojizlik va nuqsonlilikka yo‘yganligini tushundi va: «Uning mizojini davolash qahrdan boshqa narsani ko‘tarmas ekan va uning fasodi maddasini daf qilish shamshirdan bo‘lak tadbirga yo‘l qo‘ymas ekan», — deb buyurdi.” 106 Shohruh Mirzoga nisbatan Misr hukmdori Chaqmoqbekning ishonche’tiqodi yuqoriligi va uning tushi ta’biri haqidagi voqealar qiziqarlidir. Asrlar davomida Baytullohga Misr hukumati ka’bapo‘sh jo‘natib turgan davrda 105 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 385. 106 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 376-378. 72 Shohruh Mirzoning kasal bo‘lib sog‘ayishi va ka’baga joma jo‘natish voqealari Temuriylar imperiyasi va Misr mamlakati o‘rtasidagi diplomatik aloqalar yuqori darajada yo‘lga qo‘yilganligi bilan bog‘liq. Bu munosabatlar manbada quyidagicha bayon etilgan: “Misr mamlakati Malik Ashrafga taalluqli bo‘lgan paytda uning miroxuri Chaqmoqbek omad ko‘magida kechasi bir tush ko‘rdi. Unda hazrat Shohruh uni ko‘tarib, podshoh taxtiga o‘tkazdi. Nihoyatda xursand bo‘lganidan, xushyorlik holatiga kelib, Misr mamlakatidan umidvor bo‘lib yashadi. Malik Ashraf vafot etgach, arkoni davlat va ulur a'yonlari, jumladan, amirlarning ko‘pchiligi Chaqmoqbekni saltanatga loyiq deb topdi. Uni podshoh taxtiga o‘tqazib, al-Mulki Zohir deb laqab berdilar hamda itoat etish qonunqoidalarini bajarib, uning saltanatiga mehr qo‘ydilar. Chaqmoqbek davlatni boshqarishda mustahkam o‘rnashib olgandan keyin, xos amirlar safida turuvchi Chichaktuqoni munosib tabriklar va hadyalar bilan olampanoh dargohiga yubordi. Chichaktuqo 843-yilda (1437-yil) Hirot dorussaltanatiga yetib kelib, uch kundan keyin ulug‘ amirlar vositasida hazrat xoqon (Shohruh Mirzo) bilan ko‘rishish saodatiga erishdi. Ul hazrat lutf ko‘rsatib va marhamat qilib, mamlakat ahvolini unga zohir ayladi, mehr-muhabbat va do‘stlik rishtalarini mustahkamlash haqida o‘z aqidalarini izhor etdi.” Shohruh Mirzo elchilar sharafiga to‘y-bazmlar uyushtirgani manbalardan ma’lum Misr hukmdori elchilar orqali Mirzo kutubxonasida mavjud bo‘lgan quyidagi mo‘tabar kitoblarni so‘rattirgan: “Shayx Abu Mansur Moturidiy, Alloma Roziyning «Tafsiri kabir»i, Xoja Mas'ud Buxoriy asarining sharhi, Mavlono A'louddinning «Sharhi Kashshof»i va shofe'iylar mazhabidagi ravzalardir. 107 Bu kitoblar majmuasi humoyun kutubxonasida mavjud bo‘lganligi bois xoqoni said buyruq berdiki, har besh kitobni chiroyli xat bilan yozib, jadval tortib, Chichaktuqoga topshirdilar. Chichaktuqo qaytishga ijozat so‘raganda, unga atab qaytadan ziyofat berdi va Sulton Chaqmoq uchun podshohona tabriklar va xusravona hadyalar tayin etildi. Elchiga ellik ming dinor kepakiy Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 388. 107 73 miqdorida mablag‘ in'om etildi, uning ellik navkarining har biriga ot, kiyim va ming dinor inoyat qilindi, Mavlono Hisomiddin Muborakshoh Parvonachining elchi sifatida ul elchi hamrohligida Misrga borishiga qaror qilindi. Mazkur yil rajab oyining o‘n sakkizinchisida (1439-yil 25-dekabrda) Chichaktuqo ruxsat olib, yo‘lga tushdi. Bu elchilar guruhi Isfahon Sheroz, Yazd va Koshon orqali o‘tishni niyat qilganlari uchun, hazrat xoqoni said ul viloyatlarga choparlar jo‘natib, «Elchilar shaharga kirgan vaqtda shaharni bezatsinlar va har to‘rt shahardan ellik ming dinori kepakiy unga in'om etsinlar», deb xabar berdi.” 108 Temuriylar imperiyasi va Misr mamlakati o‘rtasidagi diplomatik aloqalar juda ham yaxshi yo‘lga qo‘yilganligini 1444-yilda Shohruh Mirzoning Ka’baga ka’bapo‘sh jo‘natish jarayonida ham guvohi bo‘lamiz — “O‘tgan yilda hazrat xoqoni said janob Murtazoviy Sayyid Muhammad Zamzamiyni Sulton Chaqmoqdan Ka'baga joma yopish uchun ruxsat olishga Misrga jo‘natdi, Sayyid ul viloyatga shoshilib, Misr podshohidan muddaoga muvofik, javob olib, qaytdi. Shuning uchun ushbu kunda sharif zotli xoqon shifoxonadan Alloh lutfi-karami bilan salomatlik sharbatini ichib, o‘sha safar qarori bo‘yicha Shayx Nuriddin Muhammad al-Murshidiy va mavlono Shamsuddin Muhammad al-Abhariyni Baytullohga borish uchun vakil etib tayinladi va ular bu ishga kirishdilar. Hazrat shayxulislom va janob mavlaviy jomalarni Yazd dor-ul libodasida tayyorlatib, Hirotga olib kelgan edilar, uni olib yo‘lga tushdilar. Ular Shom mamlakatiga kirgan ham edilar, ul davlat amirlari va a'yonlari bularga nisbatan hurmat ko‘rsatib, ziyofat berdilar. Misr hududiga kirgandan keyin esa Sulton Chaqmoq o‘z yaqinlari va xos odamlarini u ikki buzrukvorni kutib olib, izzat-xurmat bilan shaharga keltirishlari uchun jo‘natdi. Janob Shayx va hazrat Mavlono uch kun dam olgandan keyin Sulton ularni huzuriga chorlab, ularni e'zozlab, ularga iltifot ko‘rsatdi. Ulardan xoqoni saidning ahvolini so‘radi. Bir necha kundan so‘ng Hijoz safari jihozlarini to‘g‘rilab, ularga ruxsat berildi. Elchilar Makkaga yetib kelgach, tavof saodatiga erishib, Alloh uyiga joma kiygizdilar. Shunday buyuk Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 380. 108 74 ish jahongir xoqon e'tibori tufayli amalga oshirildi. Janob shayx va hazrat mavlaviy haj amallarini bajargandan so‘ng Xuroson tomon yo‘lga tushdilar.” 109 Shohruh Mirzo Isfahonda Iskandar Mirzo isyonini boshtirish paytida uning oldiga Dehli hukmdori Xizrxondan elchilar keladi. Bundan oldin va bundan so‘ng ham juda ko‘p marta Hindistonga elchilar borib kelgani va u yerdan elchilar kelib ketgani ma’lum, bu Shohruh Mirzo tashabbusi bilan davlat darajasidagi diplomatik missiyalar (Amir Burhoniddin Sayyid Xalilulloh ibn Amir Na'imuddin Sayyid Ne'matulloh undan so‘ng Abdurazzoq Samarqandiy boshchiligidagi Hindistonga elchilik safarlari bunga misoldir) yoki Temuriylarning mahalliy hokimlari (amirlar, dorug‘alar) tomonidan amalga oshirilgan elchilik, ekspeditsiya, savdo-sotiq missiyalari va xatto boylik orttirish yoki islomni yoyish uchun qilingan yurushlarni keltirib o‘tish mumkin. Bu haqida Abdurazzoq Samarqandiy o‘zining “Matla us-sa’dayn” asarida yozishicha: “Ramazon oyining o‘n sakkizinchisida (30 yanvar 1442-yil) Kermon shahriga kirib keldim. Durust shahar va saxovatli maqom, dilkusho, jonga rohat bag‘ishlovchi joy ekan. U yerning dorug‘asi amir Hoji Muhammad Qanoshirin (767) (men borganimda) yo‘q edi. Beshinchi shavvolda (16 fevral 1442-yil) men Kermondan jo‘nab ketdim. Yo‘l asnosida Banpurga bo‘lgan bosqinidan qaytib kelayotgan amir Hoji Muhammad bilan uchrashuv yuz berdi. — va yana Kermondaligimda Oliy xulq egasi, Kermon shahriga, balki butun dunyoga taniqlik Olloh ruhini pok qilib, go‘rini nurga to‘latgur amir Burhonuddin Sayyid Xalilulloh ibn amir Na’imuddin Sayyid Ne’matulloh oliy hazratlari Hindiston mamlakatidan qaytib keldilar.” – deb bayon qilgan. Abdurazzoq Samarqandiy o‘zining Hindistonga safarini quyidagicha boshlaydi: “Hazrat xoqoni said inoyat qilib, menga in'omlar va (yo‘lga) alufa ham yom otlari bilan ta'minlanishim uchun hukmlar inoyat qildi va bu zaif kerakli Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 437. 109 75 tayyorgarlikni ko‘rib bo‘lgach, ramazon oyining boshida (13 yanvar 1442-yil) Ko‘histon yo‘li bilan chiqib, jo‘nab ketdim.” 110 Xulosa qilib aytganda, ushbu bobning birinchi paragrafida Amir Temur va Shohrux Mirzo davridagi siyosiy jarayonlar haqida ma’lumotlar bayon etilgan. Ikkinchi paragrafda esa Shohruh Mirzo davrida Temuriylar davlatining qo‘shni davlatlar va boshqa mamlakatlar elchilik munosabatlari anchayin rivojlangani manbalar asosida qiyosiy tahlil etilgan. Shohrux Mirzoning Kichik Osiyo, Yaqin Sharq mamlakatlari, Misr, Fors, Xitoy bilan elchilik aloqalarini juda yaxshi yo‘lga qo‘gani va bu diyorlardagi barcha siyosiy voqeliklarni sinchikovlik bilan kuzatib borgani hamda bu jarayonlarda o‘zi ham saltanati manfaatlari yo‘lida aralashib turgani yoritilgan. Uning davrida Temuriylar davlatida madaniy, harbiy, savdo-iqtisodiy sohalarning anchayin rivojlangani Shorux Mirzoning mintaqadagi hukmronlik uchun olib brogan tashqi siyosati va elchilik munosabatlarining manbalarda aks etishi yozilgan. Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн. II Жилд. – 1 қисм: 1405-1429 йил воқеалари / Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи А. Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 344. 110 76 III BOB. “HABIB US-SIYAR FI AXBOR AFROD AL-BASHAR” ASARIDA MARKAZIY OSIYO TARIXIGA OID MA’LUMOTLAR III.1. Manbada tarixiy shaxslarning yoritilishi Ushbu bobda Xondamirning «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» asarida tasvirlangan Temuriy hukmdorlar va sulola vakillari hamda Temuriylar davlati devoni va dargohida xizmat qilgan tarixiy shaxslar haqidagi ma’lumotlar o‘rin olgan. Ma’lum bo‘ldiki, ushbu asarning o‘zbek tilidagi tarjimasi va boshqa tadqiqotlarda tarixiy shaxs nomlari, tarixiy-geografik hududlar, toponimik nomlar bo‘yicha ko‘rsatkichlar qilinmagan. Bu bo‘yicha keyingi tadqiqotimizni amalga oshirishni maqsad qilib belgilab oldik. “Hazrat Sohibqiron Amir Temur Koʻragon ( ‫حضرت صاحبقران امیر تیمور‬ ‫ — )گورکان‬sultonlar va xaliflar tayanchi Аmir Temur Ko‘ragon ibn Аmir Tarag‘ay ibn Аmir Barqul ibn Ilangiz no‘yon ibn Аmir Iyjal ibn Qorachor no‘yon ibn Аmir Sug‘av Chichan ibn Irumchi ibn Qochuli Bahodir ibn Tumanayxon ibn Boysung‘urxon ibn Dutuminxon ibn Bug‘oxon ibn Buzanjar Qaon ibn Аlanquva va chunonchi mazkur jildning birinchi faslida sihat qalami bilan bitilganidek, Аlanquva Qiyot naslidan edi va Qiyotning nasli Yofas ibn Nuh alayhissalomga bog‘lanadi. 111 ( ‫صاحبقران عالی حسب امیر تیمور گورکان را مورخان عالیشان بر این منوال مسطور‬ ‫گردانیدهاند که قطب السلطنۀ و الخالفه امیر تیمور کورکان بن امیر ترقاي بن امیربرکل بن ایلنگیز‬ ‫نویان بن امیرانجل بن قراچار نویان بن امیر سوغوجیجن بن ایرومجی بن قاجولی بهادر بن تومنه خان‬ ‫بن بایسنقر خان بن دوتومین خان بن بوقا خان بن بوزنجرقاآن بن آالنقوا و چنانچه در جزو اول ازین‬ ‫)مجلد‬112 Amir Temur devonxona ishlarini va sultonlikning taniqli kishilari tahsilini tartibga solishda maʼlum qonun va qoidalar o‘rnatdi. Hazrat kutilmagan voqealar, ro‘y bergan hodisalar, safarlar tashvishlari, jangga jo‘nash paytlarida amirlar, arkoni davlat, no‘yonlar va aʼyonlar bilan oyati karima taqozosiga ko‘ra 111 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 35. 112 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ 77 mashvarat qilish odatini kanda qilmas, ammo ko‘pgina vaqtlarda oqibat-natijada jiddiy, muhim masalalarni o‘z adolatli qarori taqozosiga ko‘ra amalga oshirar va ularni xotiriga naqshdek muhrlab, harakat jilovini savob tomon burardi. Izchil ravishda sayyidlar va ulamolarni izzat-ikrom qilish, fuzalo va solihlarga hurmat ko‘rsatishda jiddiy qayg‘urar edi. Safarda va uyda hamisha bu oliyqadr tabaqa xizmatida bo‘lib kun kechirardi. Shohona yig‘inlarda diniy ilmlar bo‘yicha bahslar uyushtirib, masalalarni tahqiq, va tahlil etishda aniq, ishonchli hal qilishga harakat qilardi. Bu daryodil, tanti podshoh iqtidorli, qudratli kunlarida din arboblari va fozil kishilar uchun suyurg‘ollar va inʼomlar muqarrar etdi. Аmirlar maoshi va iqto’lari borasida hamda vazirlar, uyur otlar va otar qo‘ylar boquvchilari, xodimlar va qullar haqini berishda ham saʼy-harakat bayrog‘ini mahkam tikdi.”113 Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” asarida Amir Temur haqida shunday ma’lumotlar keltirilgan: “Temur Ko‘ragon — agarchi nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar, ammo nazm va nasrni andoq xo‘b mahal va mavqe’da oʻqubdurlarkim, aningdek bir bayt oʻqugʻoni ming yaxshi bayt aytqoncha bor. Tabarruk haysiyatidinkim, ul hazratning muborak ismi bu muxtasarda boʻlgʻay va ul latoyifdin biri bila ixtisor qo‘shilur. Mundoq naql qilurlarknm, chun Tabrizda Mironshoh Mirzo chogʻirgʻa koʻp ishtigʻol koʻrguzdi. Dimogʻi va mizoji e’tidol tariqidin inhirof topib, andin nomuloyim amr koʻp surat tuta boshladi. Samarqandda ul hazrat arzigʻa bu nav’ yetkurdilarkim, uch nadimi borkim, mufrit chogʻir ichmakka bois alardurlar. Hukm boʻldikim, tavochi miod bila chopib borib uchalasining boshin keltursun. Alardin biri Xoja Abdulqodir erdi va yana biri Mavlono Muhammad Koxin erdi va yana biri Ustod Qutb Noyi erdi. Tavochi borib ikkisini yasoqqa yetqurdi. Ammo Xoja Abdulqodir qochib qalandar boʻlub, oʻzin devonaliqqa solib mulkdin mulkka mutavori yurur erdi, to ulkim, ul hazrat yana Iroq yurushi qildi. Ul mamolikda Xojaning ul holi ba’zigʻa ma’lum boʻlub, yuqori arz qildilar. Hukm boʻldikim, tutub keltursunlar. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 37. 113 78 Ul hazrat taxtda erdilarkim, Xojai faqirni devonaliqqa qoʻymay, sudrab taxt ilayiga kelturdilar. Andin burunkim, siyosat hukm boʻlgʻay, chun Xojaning kamolotidin biri Qur’on hifzi va qiroat ilmi erdi, filhol biyik un bila Qur’on oʻqumoq bunyod qildikim, ul hazratning gʻazabi lutfqa mubaddal boʻlub, fazl va kamol ahli sori boqib, bu misra’ni ba vaqt oʻqudikim: Abdol zi biym chang bar mushaf zad. Andin soʻngra Xojagʻa iltifot va tarbiyatlar qilib, oʻz oliy majlisida nadim va mulozim qildi. Idrok va fahm ahli bilurkim, yillar balki qarnlarda mundoq latif soʻz voqe’ boʻlmas. To olam ahli bilgʻaylarkim, Sulton sohibqirongʻakim, majolisda paydar-pay xub abyot va yaxshi soʻzlar darmahal voqe’ boʻlur dagʻi. mavrusiydurkim, nisbatin ul jaddi buzurgvorgʻa tuzaturkim, ul birining makoni ravzayi-jinon va bu biri jahon mulkidajovidon boʻlsun!.”114 Amir Temur ajdodlari va ahli oilasi: Alanquva (‫ – )آالنقوا‬Qiyot naslidan. 115 Qachuli bahodir (‫ – )قاجولی بهادر‬Chingizxoning uchinchi otasi Qobilxonning inisi, Barloslar qabilasining nomi ham Qachuloy no`yondan boshlangan. Amir Temurning shajaradagi sakkizinchi otasi. Qorachor no‘yon (‫ – )قراچار نویان‬Chig‘atoyning lashkarboshisi. Amir Temurning beshinchi otasi. Tumanayxon (‫ –)تومنه خان‬shajaraning Amir Sohibqiron tarmog`i Chingizxon ajdodlaridan Tumanoyxon (Tumanxon) farzandlaridan boshlab ajraldi. Ilangiz No‘yon (‫ – )ایلنگیز نویان‬Amir Temurning bobosi. Amir Barqul (‫ – )امیربرکل‬Barlos qabila boshlig‘i, mo‘g‘ul qo‘shini sardorlaridan, Amir Temurning bobosi. Ғаниева С. Mажолис ун-нафоисга изоҳ ва таржималар. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 13 том. –Тошкент: Фан, 1997. Б. 221. 115 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 38. 114 79 Amir Tarag‘ay (‫()امیر ترقاي‬To‘rg‘ay) – Amir Temurning otasi. Takina Xotun (‫ – )تکینه خاتون‬Amir Temurning onasi, Buxoro sayyidlaridan “sadr ash-shari’a val olam” taniqli olim Ubaydulloh qizi. Amir Tarag‘ayning xotini. Takina xotun 16 yoshida 1334-yilda Kesh amiri Muhammad Taragʻaybekka uzatilgan. ( ‫امیر تیمور کورکان در والیت توران از مکینه‬ ‫ )خاتون که بآئین شریعت غرا در حباله امیر ترغاي بسر میبرد و متولد گردید‬116 Isfahon fixristda Amir Temur onasining ismi Makine Xotun shaklida xato berilgan. Amir Bita (Bolta- ‫ – )امیر بیته‬Amir Temurning amakisi. Qutlug‘ Turkon Og‘o (‫ – )قتلق ترکان آغا‬Amir Temurning opasi Amir Temurdan besh yosh katta bo‘lib, nihoyatda don ova zakovatli ayol bo‘lgan. Samarqandda Amir Temur qirq sakkiz kun opasining uyida jeta qo‘shinidan yashirinib yashagan. (45.) Shirinbeka Og‘o ( ‫ – )شیرین بیکه آغا‬Amir Temurning singlisi. Amir Temurning farzandlari: Muhammad Jahongir Mirzo (1356-1376) (‫–)امیرزاده محمد جهانگیر‬ Amir Temur sohibqironning katta o‘g‘li. 1356-yilda tug‘ilgan. Onasi Turmush Og‘odir. Amir Temurga o‘xshab bir so‘zli, qat’iyatli va jasur bo‘lgan. Amir Temur to‘ng‘ich o‘g‘liga alohida e’timod qo‘ygan edi, uni taxtining vorisi sifatida ko‘rar edi, janglarda faol qatnashgan.117 1373-yilda Xorazm hokimi qo‘ng‘irot urug‘idan Husayn So‘fining ukasi Oq So‘fining qizi, O‘zbekxonning nabirasi Suyun Beka (Sevin Beka, Xonzoda)ni o‘z nikohiga oladi. 1374-yilda Ilyos Yasuriy (Yassavuriy)ning qizi Baxt Mulk Ogo‘ga uylanadi. Xonzodadan Muhammad Sulton, Baxt Mulk Og‘odan Pir Muhammad ismli farzand ko‘radi. 116 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ Файзиев Т. Темурийлар шажараси. / Масъул муҳаррир А.Самад. – Тошкент: Ёзувчи, – Хазина. 1995. – Б. 35. 117 80 777/1376-yilda Samarqandda yigirma yoshida kasallikdan vafot etadi. Uni Amir Temur Shahrisabzda dafn ettiradi.118 Umarshayx Mirzo (1356-1393) (‫ –)عمر شیخ بهادر‬Amir Temurning ikkinchi o‘g‘li. 1356-yilda tug‘ilgan. Onasi To‘lin (Tuman Og‘o) Og‘odir. “Habib us-Siyar” asarining Isfahon fixristida ( ‫توملون آغا که والده میرزا عمر شیخ‬ ‫“ )بود‬Tumelun Og‘oke volidayi amizoda Umarshayx bud.”119 kabi yozilgan. Amir Temurning yana bir mard, jasur, jangovar farzandidir. 1370-yilda 15yoshida Amir Temurning Amir Husaynga qarshi kurashida jasorat ko‘rsatadi va oyog‘idan yaralanadi. Amir Temurning ko‘plab yurushlarida qatnashadi. Qoshg‘ar va Forsni egallashga mutassadi qilib tayinlangan. Istaxr, Farak, Shahriyor qal’alarini egallagan.1393-yilda Harmotu qal‘asini zabt etish paytida bir tepalikka chiqib, qal’ani egallashni o‘rganayotgan amirzodaning bo‘yniga nogahoniy o‘q tegib vafot etadi. Vaqtincha Sherozda so‘ngra Keshda dafn etiladi. Xotinlari – Sevinch Qutlug‘ Og‘o Begim, Beka Mulk Og‘o Begim, Mulkat Og‘o Begim. Undan oltita o‘g‘il qolgan bo‘lib, kattasi Pir Muhammad Mirzo (Sheroziy) o‘sha paytda o‘n olti yoshda bo‘ladi. Rustam Mirzo, Iskandar Mirzo, Ahmad Mirzo, Saydi Ahmad Mirzo va Boyqaro Mirzo edi.120 Mironshoh Mirzo (1366-1408) (‫ – )میرانشاه‬Amir Temurning uchinchi o‘g‘li. 1366-yilda tug‘ilgan. Onasi Menglibeka Og‘oyi Jon Qurboniydir. “Habib us-Siyar” asarining Isfahon fixristida ( ‫منکلی بیک آغا جونی قربانی که والده امیرزاده‬ ‫“ )میرانشاه بود‬Menglibek Og‘o Joni Qurboniyke volideyi amirzoda Mironshoh bud.” deb bayon qilingan. Mironshoh yoshligida jasur va yovga nisbatan shafqatsiz jangchi sifatida nom taratgan. 1382-yilda akasi Jahongir Mirzoning xotini Xonzodani hikohiga olib otasiga o‘xshab Ko‘ragon nisbasi bilan sharaflangan. 1393-yilda Amir Temur unga Shimoliy Eron, Iroq, Kavkazortini 118 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 88. 119 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ Файзиев Т. Темурийлар шажараси. / Масъул муҳаррир А.Самад. – Тошкент: Ёзувчи, – Хазина. 1995. – Б. 84. 120 81 idora qilishga topshirdi. Poytaxtini Ozarbayjondagi Sultoniya shahri qilib belgilagan.1396-yil kuzida ovda otdan yiqilib shikastlanadi va Xondamir ma’lumot berishicha, shundan so‘ng uning ruhiyatida o‘zgarish sori bo‘ladi. Mironshoh shundan so‘ng aysh-ishratga berilib, davlat ishlariga qaramay qo‘yadi va davlat xazinasiga katta ziyon yetkazadi. 1399-yilda Xonzodaning Samarqandga qochib kelib Amir Temurga arz qilishi bilan Mironshoh Amir Temur g‘azabiga duchor bo‘ladi va qatliga hukm bo‘ladi. Sayyid Baraka, amirlar va shahzodalarning iltimosi bilan qatldan qutulib qoladi. Amir Temur Mironshohning katta o‘g‘li Abu Bakr Mirzoning otasini o‘z yonida qoldirish borasidagi iltimosini bag‘ishlaydi va uni olib Bog‘dodga ketishiga ruxsat beradi. Mironshohga berilgan viloyatlarni boshqarish uning ikkinchi o‘g‘li Umar Mirzoga beriladi. 1408-yil 21-aprelda Mironshoh Mirzo Ozarbayjonning Sardrud mavzeyida turkman Qora Yusuf bilan bo‘lgan jangda asir olinib qatl etiladi va Surxob tumanida dafn etiladi. Bir qancha vaqt o‘tgandan so‘ng Shams G‘uriy degan shaxs darvesh kiyimida Mironshoh suyaklarini olib Movarounnahrga keltiradi va Shahrisabzda dafn etiladi. Tahminan, Abusaid Mirzo davrida Shahrisabzdan Samarqandga Go‘ri Amirga otasining qabri yoniga qayta dafn etiladi. Xotinlari – Xonika Begim, Xonzoda Begim .., O‘g‘illari – Kattasi Abu Bakr Mirzo (1382-1417), Temur vafot etganda yigirma uch yoshda edi.), Mirzo Umar ibn Mironshoh (1383-1407), Xalil Sulton (1384-1411), Iyjal Mirzo (1395-1415), Suyurg‘atmish (1399-1411). 121 Shohrux Mirzo (1377-1447) (‫ – )میرزا شاهرخ‬Amir Temurning to‘rtinchi o‘g‘li. 779 yil rabi ul-oxirning o‘n to‘rtinchisi, payshanba kuni (1377-yil 20avgustda) tug‘ilgan. Onasi qoraxitoy urug‘idan Tag‘oy Turkon Og‘odir. “Habib us-Siyar” asarining Isfahon fixristida ( ‫موجب طغاي ترکان آغا که از قوم قراختاي بود و‬ ‫“ )میرزا شاهرخ از وي تولد نمود‬Mujib Tag‘oy Turkon Og‘oke az qavmi Qoraxitoy bud va Mirzo Shohrux az vuyi tavalud manud.”122 Shohruh Mirzo yigirma Файзиев Т. Темурийлар шажараси. / Масъул муҳаррир А.Самад. – Тошкент: Ёзувчи, – Хазина. 1995. – Б. 54. 122 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ 121 82 yoshigacha otasining yonida bo‘lib, uning harbiy yurushlarida, jumladan Falastin yurushida qatnashadi. 1397-yilda unga Amir Temur Xuroson, Seyiston va Mozandaron hokimligini topshiradi. Shundan to 1405-yilgacha u Xuroson hukmdori nomi bilan kifoyalangan. 1405-1447-yillarda Amir Temurdan so‘ng, davlatni qayta birlashtirib boshqardi. Xotinlari – Gavharshodbegim, Mulkat Og‘a Begim, To‘tibegim…, O‘g‘illari – Muhammad Tarag‘ay (Mirzo Ulug‘bek), Ibrohim Sulton, Boysung‘ur Mirzo, Suyurg‘atmish Mirzo, Muhammad Jo‘ki Mirzo, Jon O‘g‘lon va Yardi Mirzo. Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” asarda quyidagilarni keltiradi: “Xoqoni Said Shohrux Mirzo kim, avlodi vaamjod orasida sohibqiron otasining qoyim maqomi boʻldi. Ham nazmgʻa mashgʻulluq qilmas erdi, ammo xub bayt va yaxshi soʻzlar koʻp ul hazratdin ham voqe’ boʻlur erdi. Muni ham bir naql bila ixtisor qililur. Bu faqiri haqir Bobur Sulton muborak tilidin mundoq eshittimkim bir majlisda akobir sari boqib Shohrux Mirzodin naql qildilarkim, ustod Qivomiddin me’morgʻa bir imorat jihatidin e’tiroz qilib bir yil mulozamatdin mahrum ekondur. Yil boshida taqvim istixroj qilib bu vasila bila shoyad Mirzoning muborak dindorin koʻra olgʻaymen deb eshikka kelib, sudurni vosita qilib, oni sudur koʻrguzub taqvimin arz qilibturlar, Mirzo tabassum qilib bu baytni oʻqubdurlarkim: Tu kori zaminro naku soxti Ki, bo osmon niz pardoxti ” 123 Amir Temurning qiz farzandlari: Og‘o Begim – Amir Temurning katta qizi, onasi Turmush Og‘o. Tug‘ilgan yili noma’lum, 1382-yilda kasallikdan vafot etgan. Undan Sulton Husayn Mirzo nomli bitta o‘g‘il farzand qolgan. U 1380-yilda tug‘ilib, 1404yilda qatl etilgan. Sulton Husayn Mirzoning otasi Amir Musoning o‘g‘li Muhammadbek bo‘lgan. Ғаниева С. Mажолис ун-нафоисга изоҳ ва таржималар. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 13 том. –Тошкент: Фан, 1997. – Б. 99. 123 83 Sulton Baxt Begim – Amir Temurning ikkinchi qizi, onasi O‘ljoy Turkon Og‘odir. 1360-1366-yillar oralig‘ida tug‘ilgan. 1430-yilda Nishopurda vafot etgan. Dastlab Sher Bahromning o‘g‘li Muhammad Mirkaga nikoh qilingan. Amir Temur Xuttalon viloyatini kuyovi Muhammad Mirkaga in’om qiladi.Biroq, 1388-yilda u Amir Temurga qarshi isyon ko‘taradi. Isyon bostirilib, Amir Temurning ikkinchi o‘g‘li Umarshayx Mirzo farmoniga binoan Muhammad Mirk ava ukasi Abulfath bilan birga qatl etiladi. 1389-yilda Sulton Baxt Begim amir Dovud Do‘g‘lotning o‘g‘li Sulaymonshohga nikohlanadi. 124 Amir Temurning harami: Xondamirning ma’lumotiga ko‘ra, Amir Temur o‘n sakkiz ayolni o‘z nikohiga olgan. Turmush Og‘o (‫ – )تورمیش آغا‬Jahongir Mirzo va Og‘o Begimning onasi. Joku Barlosning qizi 1352-yilda Amir Temur nikohiga olgan. “Habib us-Siyar”ning Isfahon (fixristi) nusxasida (‫ )بورمیش آغا‬Burmish Og‘o shaklida keltirilgan.125 Bu esa xatodir. Bu nusxada gaplar nuqta bilan tugallanmay davom ettirilgani, vergul bilan ajratilmagani bois o‘zbekchaga tarjimani amalga oshirgan mualliflar Bibixonim haqidagi ma’lumotlarni tarjima qilishda xatoga yo‘l qo‘ygan ko‘rinadi. O‘ljoy Turkon Og‘o (‫– )اولجاي ترکان اغا بنت امیر مسال بن امیر قزغن‬ bintu Amir Musallo ibn Amir Qazag‘on. Sulton Baxtbegim shu ayoldan tug‘ilgan. Amir Husaynning singlisi. 1355-yilda Amir Temur o‘z nikohiga olgan. 1365/66-yilda kasallanib vafot etadi. Bibixonim (‫خان‬ ‫ – پاك سراي ملک خانم بنت قرا سلطان‬Pok xonzoda Saroymulkxonim) – Qozon Sultonxon qizi. 1341-yilda tug‘ilgan. 1355-yilda Amir Husayn nikohiga kiritgan. 1370-yilda Amir Temur o‘z haramiga oladi. “Habib us-Siyar”ning Eronning Isfahon fixristi va o‘zbekcha tarjimasida Saroymulkxonim Qora Sultonxon qizi shaklida berilgan. Aslida Sharafiddin Ali Файзиев Т. Темурийлар шажараси. / Масъул муҳаррир А.Самад. – Тошкент: Ёзувчи, – Хазина. 1995. – Б. 56. 125 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ 124 84 Yazdiy “Zafarnoma”sining (67-bet.) o‘zbekcha tarjimasi va Turg‘un Fayziyevning “Temuriylar shajarasi” (54-bet.), “Temuriy malikalar” asarida Saroymulkxonim Qozon Sultonxonning qizi ekanligi bayon etilgan. “Habib usSiyar”ni126 (295-bet.) o‘zbek tiliga tarjima qilgan Jalil Hazratqulov va marhum Ismoil Bekjonovlar Saroymulkxonimni ikki farzandning onasi shaklida ma’lumot keltirgan: “Покиза хонзода Сароймулкхоним — К,ора Султонхон Турмиш Oғo қизи булиб, Жаҳонгир Мирзо ва Oғo Бегининг онасидир.” Ushbu ma’lumot tarjimonlarning noto‘g‘ri tarjimasi yoki nashrga tayyorlovchi muharrirlarning xatosi bo‘lishi ham mumkin. Keyingi tadqiqotlar va o‘quvchilarda xato tushuncha shakllanmasligi uchun yuqoridagi xatolikni to‘g‘rilab o‘tishni joiz deb bildik. Islom Og‘o (‫ – )اسلم آغا‬Amir Xizr Yassavuriyning qizi. Amir Husaynning xotunlaridan bo‘lgan. 1370-yilda Amir Temur nikohiga o‘tgan. (Sharafiddin Ali Yazdiy Zafarnoma.67.) Dilshod Og‘o Do‘g‘lot (‫ – )دلشاد آغا د غالت‬Sulton Begimning onasi. Sulton Uvays Shayx Hasan Jaloyir qizi. Onasi – Amir Shamsiddin no‘yonning xotini Bo‘yan Og‘odir. U 776/1374-yilda Amir Temur nikohiga kiradi. Dilshod Og‘oni amirzoda Jahongir Mirzo Qamariddinni quvib borganda Parmonda qo‘lga tushiradi va otasiga peshkash qiladi.(Nizomiddin Shomiy.Zafarnoma ) Xondamirning “Habib us-Siyar ”127 asarida Jahongir Mirzo Amir Temurga 126 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 295. 127 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 120. 85 Dilshod Og‘oni tortiq qilgan joy Uchfarmonning Qoraqismoq tepaligi sifatida qayd etilgan. (Habib us-siyar 85-bet.) 785/1383-yilda kasallanib vafot etadi. Isfahon nusxasida yana bir xatolik bor, urug‘ nomi bo‘lgan Do‘g‘lot so‘zi Vo‘g‘lot (‫)و غالت‬128 shaklida berilgan. Saodat Sulton (‫ – )سعادت سلطان بنت توغدي بیاق صوفی قنقرات‬Tug‘di Bey Oqso‘fi Qo‘ng‘irot qizi. Isfahon nusxasida malika ismi tushib qolgan va otasining ism keltirilgan (‫ )توغدي بیساق صوفی قنقرات‬Tug‘di Biysoq So‘fi Qo‘g‘irot shaklida129 Tuman Og‘o (‫ – )تومن آغا بنت امیر موسی تایجوت‬Saroymulkxonimning akasi Muso Toyjuvitning qizi. 1366-yilda tug‘ilgan. 1378-yilda 12 yoshida Amir Temurga nikoh qilingan. Amir Temurning suyukli malikalaridan bo‘lgan, u Tuman Og‘o sharafiga Samarqandda “Bog‘i Behisht”ni barpo ettirgan.130 1406yilda Xalil Sulton Shayx Nuriddinga jangda mag‘lub bo‘lgandan so‘ng, Shayx Nuriddin xotinlikka oladi. 1411-yilda Shohrux Mirzo tomonidan Shayx Nuriddin qatl etilgach, Tuman Og‘o Hirotga olib kelinadi. To‘kal xonim (‫ – )تکل خانم بنت خضر خواجهح خان‬Xizr Xo‘jaxon qizi. 800/1397-yilda Sohibqiron Konigilda katta to‘y qilib, uni o‘z nikohiga kiritadi. To‘kal xonim haramda xonning qizi bo‘lgani tufayli Saroymulk xonimdan keyingi o‘rinda, ya’ni “kichik xonim” deb atalgan. Amir Temur Ko‘ragon (mo‘g‘ulcha-kuyov) nisbasini Saroymulk xonim va To‘kal xonimga uylangani uchun olgan. 1397-yilda Sohibqiron To‘kal xonim sharafiga Samarqandda “Bog‘i Dilkusho”ni barpo ettiradi. Ibn Arabshohning yozishicha, 1408-yilda Xalil Sulton Mirzoning xotini Shodi Mulk To‘kal xonimni zaharlab o‘ldiradi131. “Habib us-Siyar”ning Isfahon fixristda To‘kal xonim ismi ( ‫بکل خانم بنت‬ ‫ )خضر خواجه خان‬Bo‘kal xonim shalklida qayd etilgan. Bu xatodir. 128 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ 129 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ Файзиев Т. Темурийлар шажараси. / Масъул муҳаррир А.Самад. – Тошкент: Ёзувчи, – Хазина. 1995. – Б. 62. 130 86 Cho‘lpon Mulk Og‘o (‫ – )جلبیان ملک آغا‬Hojibek Mo‘g‘ulning qizi. Nihoyatda go‘zal bo‘lgan, u Amir Temurning 1391-1394-yillardagi harbiy yurushlarida birga bo‘lgan. Kastiliya elchisi Klavixo malikani 1404-yilda ko‘rganligini esdaliklarida qayd etgan. Ulus Og‘o (‫ – )الوس آغا بنت امیر بیان سلدوز جانی بیک آغا‬Amir Bayon Sulduz Jonibekning qizi. Amir Husayn xotinlaridan bo‘lgan. 1370-yilda Amir Temur nikohiga o‘tgan. “Habib us-Siyar” asarining Isfahon fixristida Ulus Og‘oning otasi Jonibek emas, Xonibek ( ‫الوس آغا بنت امیر بیان سلدوز خانی بیک‬ ‫ )آغا‬shaklida yozilgan. 132 Davlat Turkon Og‘o (‫–)دولت ترکان آغا‬ Sulton Og‘o (‫– )سلطان آغا‬ Burhon Og‘o (‫–)برهان آغا‬ Og‘o Mundar (‫– )موندر آغا‬ Baxt Sulton Oroy Og’o ( ‫– )بخت سلطان آراي آغا‬ Og‘o Neko‘z Og‘o (‫“ – )نکوزآغا‬Habib us-Siyar” asarining Isfahon fixristida (‫ )بکور‬Bekur shaklida uchrab, Navro‘z Og‘o nomiga qo‘shib ketilgan. Navro‘z Og‘o (‫–)نوروز آغا‬ “Habib us-Siyar”da Amir Temurning yigirma ikkita xos kanizaklari bo‘lganligi qayd etilib o‘tiladi.133 Tuman Og‘o (To‘lin Og‘o) (‫ –)توملون آغا‬Umarshayx Mirzoning onasi. “Habib us-Siyar” asarining Isfahon fixristida (‫ )توملون آغا‬Tumalun Og‘o shaklida berilgan bo‘lib, tarjimasini amalga oshirishda kamchiliklar yoki xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lishimiz mumkin. Menglibeka Og‘o Joni Qurboniy (‫– )منکلی بیک آغا جونی قربانی‬ turkman ulusidan, Mironshoh Mirzoning onasi. 132 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 71. 133 87 Tag‘oy Turkon Og‘o (‫ – )طغاي ترکان آغا‬Qoraxitoy urug‘idan. Shohrux Mirzoning onasi. Amir Husayn haramida bo‘lgan. 1370-yilda Amir Temur haramiga o‘tgan. (71-bet.) Ruhparvar Og‘o – Amir Temurning xos kanizaklaridan. Undan farzand ko‘rmagan. Nihoyatda go‘zal bo‘lgan. Sohibqiron vafotidan so‘ng, amir Hamza Sulduz xotinlikka olgan. Uning vafotidan so‘ng, amir Ali Tarxon o‘z nikohiga kiritgan. Ali Tarxon vafotidan so‘ng, Hasan So‘fi o‘z haramiga olgan. Ruhparvar Og‘o 1423-yil 7-dekabrda vafot etgan. 134 Jahon Baxt Og‘o (‫– )جهان بخت آغا‬ Takor Uch Berur Og‘o (‫– )تکار اوچ برور آغا‬ Latik Og‘o (‫“ – )لتیک آغا‬Habib us-Siyar” asarining Isfahon fixristida Latik Og‘o nomi oldidan bir (‫ )و‬harfi yozilgan, bu balki,-va bog‘lovchisidir. 135 Yobi Beka Og‘o (‫–)یبیبیک آغا‬ Dar Sulton Og‘o (‫سلطان آغا‬ ‫– )در‬ Dilshod Og‘o (‫– )دلشاد آغا‬ Dilxush Og‘o (‫–)دلخوش آغا‬ Murod Beka Og‘o (‫– )مرادبیک آغا‬ Feruz Baxt Og‘o (Piruz Baxt) ( ‫–)پیروزبخت آغا‬ Xush Keldiray Og‘o (‫– )خوش گلدیري آغا‬ Barot Og‘o (‫–)براة آغا‬ Savinch Malik Og‘o (Sevinchmulk) (‫“ – )سونج ملک آغا‬Habib us-Siyar” asarining Isfahon fixristida (‫ )بسونج ملک آغا‬Besevinchmulk Og‘o shaklida Sevinch nomi oldidan )‫(ب‬-be harfi orttirilib yozilgan. Azruniy Og‘o (‫– )ازرونی آغا‬ Yodgor Sulton Og‘o (‫– )یادگار سلطان آغا‬ Файзиев Т. Темурийлар шажараси. / Масъул муҳаррир А.Самад. – Тошкент: Ёзувчи, – Хазина. 1995. – Б. 62. 135 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ 134 88 ‫– )خداداد آغا( ‪Xudodod Og‘o‬‬ ‫‪)– “Habib us-Siyar” asarining Isfahon‬بخت نکار آغا( ‪Baxt Nigor Og‘o‬‬ ‫‪) Baxt Bikor Og‘o shaklida berilgan.‬بخت بکار آغا( ‪fixristida‬‬ ‫– )ملکان شاه آغا( ‪Mulkon Shoh Og‘o‬‬ ‫– )فیلونی( ‪Filuniy Og‘o‬‬ ‫ذکر اسامی خواتین و سراري حضرت صاحبقرانی مغفرت شعاري‬ ‫درآورد و اسامی ایشان اینست اولجاي ترکان اغا بنت امیر مسال بن امیر قزغن که سلطان‬ ‫بخت بیگم از وي تولد نموده خانزاده‬ ‫پاك سراي ملک خانم بنت قرا سلطان خان بورمیش آغا که مادر میرزا جهانگیر و آگهبیگی‬ ‫بود دلشاد آغا و غالت که از‬ ‫آنحضرت دختري داشت سلطان نام توغدي بیساق صوفی قنقرات تومن آغا بنت امیر موسی‬ ‫تایجوت بکل خانم بنت خضر خواجه‬ ‫خان دولت ترکان آغا سلطان آغا برهان آغا الوس آغا بنت امیر بیان سلدوز خانی بیک آغا‬ ‫موندر آغا جلبیان ملک آغا بخت‬ ‫سلطان آراي آغا بکور نوروز آغا و از سراري آن مهر سپهر شهریاري اسامی بیست و دو‬ ‫نفر بنظر درآمده برین موجب طغاي ترکان‬ ‫آغا که از قوم قراختاي بود و میرزا شاهرخ از وي تولد نمود جهان بخت آغاتکار اوچ برور‬ ‫آغا ولتیک آغا یبیبیک آغا در سلطان‬ ‫آغا دلشاد آغا مرادبیک آغا پیروزبخت خوش گلدیري آغا و دلخوش آغا براة آغا بسونج ملک‬ ‫آغا ازرونی آغا منکلی بیک آغا‬ ‫جونی قربانی که والده امیرزاده میرانشاه بود یادگار سلطان آغا خداداد آغا توملون آغا که‬ ‫والده میرزا عمر شیخ بود بخت بکار آغا‬ ‫‪.‬ملکان شاه آغا فیلونی‬ ‫‪136‬‬ ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ ‫‪89‬‬ ‫‪136‬‬ Amir Temurning vazirlari: Mavlono Qutbiddin Qurumiy (‫ –)موالنا قطب الدین قرومی‬Amir Temur davlatining bosh vaziri, Mavlono Ubaydullo (‫ّللا‬ ‫ – )موالنا عبید ه‬Amir Temur davlatining vaziri, vaqf yerlari noziri Xoja Mahmud Shahob (‫ – )خواجه محمود شهاب‬Amir Temur davlatining vaziri Xoja Yahyo Semnoniy (‫ – )خواجه یحیی سمنانی‬Amir Temur davlatining vaziri Xoja Imodiddin Mas’ud Semnoniy (‫– )خواجه عماد الدین مسعود سمنانی‬ Amir Temur davlatining vaziri Jalol al-Islom (‫ – )جالل االسالم‬Amir Temur davlatining vaziri Xoja Ali Semoniy (‫ – )خواجه علی سمنانی‬Amir Temur davlatining vaziri Xoja Sayfuddin Tuniy (‫ – )خواجه سیف الدین تونی‬Amir Temur davlatining vaziri Amir Temurning pirlari: Shayx Shamsiddin Kulor (‫ – )شیخ بزرگوار شمس الدین کالر‬Amir Temur otasining piri. Amir Sayyid Baraka – 1370-yilda Amir Temur bilan Termizda uch farsaxda joylashgan Beva mavzeyida uchrashadi.137 1370-yil 9-aprelda Balxda Amir Temurning saltanat bosqaruvini qo‘liga kiritganda chaqirgan qurultoyda ishtirok etadi. Amir Temurning amirlari: Eng yaqin navkarlarimdan uch yuz o‘n uch kishiga amirlik mansabi berishni buyurdim, chunki ular asli toza, aql-farosatli, bahodir, dovyurak, Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 71. 137 90 tadbirkor, sergak, ehtiyotkor, oldi-ketini o‘ylab ish tutadigan kishilardir. Ularning har biriga o‘rinbosar tayinladim. Аgar amirlardan birontasi vafot etsa, u holda, o‘rinbosari uning o‘rniga o‘tiradi va uni «amirlikka nomzod» deb ataydilar. Mening bu uch yuz o‘n uch amirimning barisi aql-hush egalari, bazmu jang sherlari, mahoratli sarkardalar, lashkar to‘pini buzib, uni mag‘lub etuvchi kishilardandurlar. Tajribamdan sinab bildimki, jangning sir-asrorini, g‘anim askarlarini sindirish yo‘lini bilgan, urush qiziganda o‘zini yo‘qotmasdan, qo‘l-oyog‘i bo‘shashmasdan, lashkar favjlarini jangga boshlay oladigan, agar qo‘shin safiga raxna tushsa, uni tezda tuzata oladigan kishigina amirlik va hukmronlikka loyiq hisoblanadi. Shunday kishi amir ul-umaro bo‘la oladiki, men yo‘g‘imda, tinchlig-u savashda o‘rinbosarim bo‘lib, shon-shavkat va mahobat bilan butun sipohga buyruq berib, unga qarshilik qilganlarni jazolay oladigan bo‘lsin. Uch yuz o‘n uch kishidan to‘rt nafarini beglarbegi etib, bir kishini amir ul-umaro qilib tayinlashni buyurdimki, uning hukmi yurishlarda, urushlarda amirlar va butun sipoh tomonidan so‘zsiz ijro etilsin. U o‘zim borimda yo‘ldoshim, yo‘g‘imda esa o‘rinbosarimdir. G‘ayratli, or-nomusli bo‘lgan yana o‘n ikki kishiga ushbu tartibda amirlik darajasini berdim. Birinchi amirni ming kishiga buyruq berish huquqi bilan amir etib tayinladim. Ikkinchi amirni ikki ming kishiga buyruq berish huquqi bilan ikki ming askarga amir etib qo‘ydim. Shunga o‘xshash, uchinchi amirni–uch ming, to‘rtinchisini–to‘rt ming, beshinchisini–besh ming va shu tartibda o‘n ikkinchi amirgacha ko‘paytirib borib, olti mingdan o‘n ikki minggacha askarga amir qilib belgiladim.138 Аmirlik tartibiga qarab, birini ikkinchisiga noib etdim. Masalan, birinchi amirni ikkinchi amirning noibi, ikkinchi amirni uchinchi amirning noibi, shu tartibda o‘n birinchi amirni o‘n ikkinchi amirning noibi qilib Амир Темур Кўрагон. Темур тузуклари / Сўзбоши, табдил, таржима, изоҳ муаллифлари Ҳ.Н.Бобобеков, А.Қуронбеков, И.Сулаймонов; Масъул муҳаррир Ҳ.Бобоев. Илмий муҳаррир Қ.Ражабов. – Тошкент: Фан, 2019. – Б. 100. 138 91 belgiladim. O‘n ikkinchi amir esa amir ul-umaroning noibi bo‘ldi. Аmir ulumaro esa mening noibim hisoblanadi. Qaysi bir amirga biror korhol bo‘lsa, o‘rniga noibi o‘tirsin. Yana buyurdimki, o‘sha uch yuz o‘n uch kishidan yuztasi–o‘nboshi, yuztasi–yuzboshi, yuztasi–mingboshi bo‘lsin. Jang paytida amir ul-umaro– amirlarga, amirlar–mingboshilarga, mingboshilar–yuzboshilarga, yuzboshilar– o‘nboshilarga boshliq, deb buyruq berdim. Shuningdek, o‘nboshining ishini– yuzboshiga, yuzboshining ishini–mingboshiga, mingboshining ishini–amirga, amirning ishini–amir ul-umaroga buyurmasinlar. O‘nboshi bilan bitadigan ishni yuzboshiga, yuzboshi bitirsa bo‘ladigan ishni mingboshiga yuklamasinlar. Аmirlardan qaysi biri o‘zi qiziqib ish so‘rar ekan, unga buyursa bo‘lur. Amir Xudoydod – barlos urug‘idan, Amir Temurning amir ul- umarosi, unga Badaxshonni in’om qilingan. (Temur tuzuklari, 52-bet ) 139 Amir Dovud Do‘g‘lot – do‘g‘lot ulusidan, Amir Temurning opasi Qutlug‘ Turkon Og‘oning eri. 1370-yil 9-aprelda Balxda Amir Temurning saltanat bosqaruvini qo‘liga kiritganda chaqirgan qurultoyda ishtirok etadi. Samarqand voliysi va devonbegi lavozimiga tayinlangan. Amir Muayyad – arlot ulusidan, Amir Temurning singlisi Shirinbeka Og‘o uning nikohida bo‘lgan, amir ul-umaro darajasida. Amir Temurning 1373yilda Xorazmga Husayn So‘figa qarshi yurushida ishtirok etgan.140 Amir Sulaymonshoh (‫ )امیر سلیمان برالس‬- barlos urug‘idan, amir ulumarosi (Temur tuzuklari, 52-bet ) Amir Joku Barlos ibn Muborak ibn Savg‘on (To‘g‘on)ibn Qadon ibn Shirg‘a ibn Qorachor no‘yon – ( ‫امیرجاکو بن مبارك بنسوغان بن قادان بن شرغه بن‬ ‫ – )قراجار نویان‬barlos urug‘idan, Amir Temurning birodarzodasi va amir ulumarosi (Temur tuzuklari, 52-bet ) Loy jangida amir Temur qo‘shinining Амир Темур Кўрагон. Темур тузуклари / Сўзбоши, табдил, таржима, изоҳ муаллифлари Ҳ.Н.Бобобеков, А.Қуронбеков, И.Сулаймонов; Масъул муҳаррир Ҳ.Бобоев. Илмий муҳаррир Қ.Ражабов. – Тошкент: Фан, 2019. – Б. 82. 140 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 82. 139 92 markazida turgan.(Habib us-Siyar 51-bet.) 1370-yil 9-aprelda Balxda Amir Temurning saltanat bosqaruvini qo‘liga kiritganda chaqirgan qurultoyda ishtirok etadi. (74.) 1373-yilda Shibirg‘onni qurshab olib, Amir Temurga qarshi isyon qilgan Zinda Chashmni taslim qilib, Amir Temurga topshiradi. (78.) Amir Idiku Barlos – Amir Temurning amirlaridan, 1377-yilda AmirTemur farmoni bilan O‘rusxondan mag‘lub bo‘lgan, To‘xtamishxonni Sabondan Samarqamdga olib boradi.141 (91.) Amir Iygu Temur Barlos – barlos urug‘idan, amir ul- umarosi (Temur tuzuklari, 52-bet ) Amir Shayx Muhammad ibn Bayon Sulduz – sulduz urug‘idan, 1370yil 9-aprelda Balxda Amir Temurning saltanat bosqaruvini qo‘liga kiritganda chaqirgan qurultoyda ishtirok etadi. (74.) 1373-yilda Amir Temurning Xorazmga Husayn So‘figa qarshi yurushida ishtirok etgan. Amudaryodan kechib o‘tib, jang taqdirini hal qilgan. Husayn So‘fini jangdan qochishga majbur qilgan. (82) Amir Boyazid – Tarxon ulusidan, yettinchi amir darajasini olgan.142 Amir Toshxo‘ja – arg‘in ulusidan, sakkizinchi amir darajasida Amir Tug‘ Temur – jaloyir ulusidan, sakkizinchi amir darajasida Amir Sher Bahrom (‫ – )شیر بهرام‬jaloyir ulusidan, to‘qqizinchi amir darajasida. Amir Abu Said Barlos – barlos urug‘idan, to‘qqizinchi amir. (Temur tuzuklari, 52-bet ) Amir Jaloliddin Barlos (‫ – )امیر جالل‬barlos urug‘idan, o‘ninchi amir. (Temur tuzuklari, 52-bet ) Amir Sari Bug‘o Jaloyir – jaloyir ulusidan, (Temur tuzuklarida qipchoq ulusidan deb qayd etilgan (52-bet) Qipchoq katta guruh jaloyir bu guruhning Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 91. 142 Амир Темур Кўрагон. Темур тузуклари / Сўзбоши, табдил, таржима, изоҳ муаллифлари Ҳ.Н.Бобобеков, А.Қуронбеков, И.Сулаймонов; Масъул муҳаррир Ҳ.Бобоев. Илмий муҳаррир Қ.Ражабов. – Тошкент: Фан, 2019. – Б. 80. 141 93 tarkibidagi bir urug‘i hisoblanadi. Shundan kelib chiqib qipchoq yoki jaloyir deyish xató emas, jaloyir yanada aniqlashtirib ko‘rsatilishidir.) 1370-yil 9aprelda Balxda Amir Temurning saltanat bosqaruvini qo‘liga kiritganda chaqirgan qurultoyda ishtirok etadi. (74.) 1376-yilda Jetadan qaytib istiqlol hayolida Amir Temurga qarshi Odilshoh jaloyir, Xitoy bahodir va Elchi Bug‘o bilan birga Samarqandga yurush qiladi. Karmanada Jahongir Mirzodan mag‘lubiyatga uchrab, Odilshoh bilan, Dashti Qipchoqqa qochishadi va O‘rusxon mulozamatiga kirishadi. Qipchoq dashti hukumatining oldingi xoni bo‘lgan Uchi Beyni xoinlarcha qilich bilan o‘ldirib, Mo‘g‘ulistonga ketadi va Qamariddinga qo‘shilib, Amir Temurga qarshi harakat qiladi. (86.) Amir Ali Darvish – to‘qay ulusidan Amir Dovud Barlos –barlos ulusidan Amir temurning birodari Amir Sulaychi bahodir – arlot ulusidan Amir Qo‘naqxon – totor ulusidan Amir Zinda Chashm Apardiy – naymanlardan, Shibirg‘on hokimi, Muhammad Xoja Apardiyning o‘g‘li. Muiniddin Natanziyning “ Muntaxab uttavorix” asarining o‘zbekcha tajimasida Zindahasham shaklida tarjima amalga oshirilgan. Amir O‘ljaytu Apardiy – tulkichi ulusidan Amir Tobon bahodir – do‘lday ulusidan, 1370-yilda Amir Temur Samarqandda qurultoy chaqirganda, farmonga bo‘ysunmay, u yerga kelmagan Znida Chashmga nasihat qilish uchun Xoja Yusuf ibn O‘ljoytu Apardiy bilan Shibirg‘onga yuborilgan.143 Amir Son bahodir – do‘lday ulusidan Amir Temur Xo‘ja O‘g‘lon – Mo‘g‘ul ulusidan Elchi Bug‘o bahodir (‫ – )ایلچی بوقا‬Sulduz ulusidan Amir Shayx Muhammad Badaxshoniy – Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 77. 143 94 Amir Murod Barlos – Cho‘g‘om Barlosning o‘g‘lidir. Amir Temur, Amir Husayn va Ilyosxo‘ja o‘rtasida bo‘lib o‘tgan Loy jangida Amir Temur qo‘shinining markaziy qismida turgan. 1371-yilda Amir Temur Qurultoydan so‘ng, Balx hukumatini unga topshirgan. Amir Sayfuddin Nikudariy (‫ الدین‬-‫ – )امیر سیف‬Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”sida nukuz urug‘idandir shaklida qayd etilgan. Loy jangida amir Temur qo‘shinining markazida turgan.144 777/1376-yilda Jahongir Mirzo vafotidan so‘ng, mol-mulk yig‘ishdan qo‘l siltab, Hijoz diyoriga ketadi. Amir Muso (‫ – )امیر موسی‬Saroymulkxonimning akasi, Amir Temurning yana bir xotini Tuman Og‘oning otasi, Sohibqironning kuyovi Muhammadbekning otasi. Qarshi qal’asini egallab olgan mo‘g‘ul amiri dastlab Amir Husayn amiri bo‘lgan. Amir Muso (‫ – )امیر موسی‬Amir Boyazid Jaloyirning o‘g‘li. (Sharafiddin Ali Yazdiy 41-bet.) Amir Yodgor Barlos – Lolo ibn Qorachor no‘yon avlodi,(84.) 1374yilda Amir Temur Xorazmga u Amir Dovud va Uzun O‘ljaoytuni Yusuf So‘fi huzuriga Jahongir Mirzo uchun Xonzodani so‘rab sovchi qilib yuborgan. (Muiziddin Natanziy “Muntaxab ut-tavorix” 122-bet.) Amir Hinduka (‫ – )هندوکاء‬barlos ulusidan Amir Qaro Barlos - barlos ulusidan, Amir Temurning o‘z birodari. (Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. 54.) Amir Oq Bug‘o – 1375-yil Amir Temur Xorazmga yurush qilganda Samarqandga dorug‘a qilib ketgan. Sori Bug‘o, Odilshoh, Xitoy bahodir va Elchi Bug‘olar jaloyir va qipchoq eli bilan Samarqandni qilganda, Amir Temurga chopar jo‘natib Samarqandni himoya qilgan. (Habib us-siyar 87.) Barot Xo‘ja Ko‘kaldosh – 1376-yilda Amir Temur tomonida Odilshohni tutib jazolashga tayinlangan. Odilshohni Oqsuvda qatl etadi. (89.) Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 71. 144 95 Siddiq Barlos – barlos urug‘idan, Qorachor no‘yon avlodidan, Amir Temurning birodari, xos askarilardan. Arsifda Amir Temur tomonidan Amir Husaynga elchi qilib jo‘natilgan. Amir Temurning bahodirlari: Аmr qildimki, qaysi bir amir biron mamlakatni fath etsa, yo g‘anim lashkarini yengsa, unga uch narsa bilan imtiyoz bersinlar: faxrli xitob, tug‘ va nog‘ora topshirib, uni «bahodir» deb atasinlar; uni davlat va saltanat sherigi (deb) bilib, kengash majlisiga kirgizsinlar; unga chegara viloyati topshirilsin va o‘sha yerlik amirlar unga bo‘ysunsinlar. Abbos bahodir – qipchoq urug‘idan. Loy jangida Amir Temur qo‘shinining markazida turgan.(Habib us-Siyar 51-bet.) Amir Temur bilan birga Sho‘rob, Qarshi, Naxshabdagi janglarda bo‘lgan. Oq Bug‘o bahodir – nayman urug‘idan, 1376-yilda Samarqand hokimi bo‘lgan. Jeta tomonga ketgan amirlar: Sari Bug‘o, Odilshoh, Elchi Bug‘o va Xitoy bahodir istiqlol hayolida qipchoq va jaloyir elini olib Samarqandga yurganda Amir Temurga xabar bergan. (86.) Elchi Bug‘o bahodir (‫ –)ایلچی بوقا‬do‘ldoy ulusidan, Tobon bahodirning ukasi, 1373-yilda Amir Temurning Xorazmga Husayn So‘figa qarshi yurushi paytida Amudaryodan o‘tishda cho‘kib o‘ladi. (82.)145 Oqtemur bahodir – Qarshi jangida Tag‘oy Temur bahodirni qilichining bir zarbi bilan o‘ldirgan. (60.) 1373-yilda Amir Temurning Xorazmga Husayn So‘figa qarshi yurushida ishtirok etgan. (82) Dur(a)ka bahodir – Qarshi jangida Amir Muso va Malik bahodirdan qochib Amir Temur qo‘shini tarkibiga o‘tgan. 60-bet Shayx Ali bahodir – 1373-yilda Amir Temurning Xorazmga Husayn So‘figa qarshi yurushida ishtirok etgan. (82) Uch Qora bahodir – Puli Sanginda Tug‘luq Sulduz va Amir Kayxusrav Xutalloniy boshlab kelgan yigirma minglik Jeta qo‘shiniga qarshi jangda Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 82. 145 96 Sohibqiron qo‘shini tarkibida bahodirlik ko‘rsatgan, u bilan birga Amir Muso va Amir Muayyad Arlot ham o‘zini ko‘rsatgan. (47) 1376-yilda Sakkiz Yig‘ochda Qamariddinni taqib qilib boradi va uning kamondan o‘q uzish mahoratiga ofarin aytib qaytadi. (87.) Xitoy bahodir – Arg‘unshoh bilan birga, Amir Temurga qarshi Termizga yurush qilgan Shibirg‘on hokimi Zinda Cashmni daf qilish uchun Amir Temur tomonidan yuborilgan lashkarboshi. 78-bet. Nizomiddin Shomiy Zafarnomada 1370-yilda Balxda Amir Husaynga qarshi jangni ikkinchi tomonida kirib hal qilgan. (81.) Umarshayx Mirzo bilan 1376-yilda Qoshg‘arga borib, u yerni Xizr Xoja O‘g‘lon va Xudoydod mo‘g‘uldan tortib oladi.(88.) 1377-yilda Sig‘noqda Amir Temur O‘rusxonga qarshi u Yoruq Temur va Muhammad Sultonshoh boshliq besh yuz kishilik guruhni shabixun jo‘natgan. O‘rusxonning o‘g‘li Temur Malik O‘g‘lon bilan jangda halok bo‘ladi. Arg‘unshoh Burdolig‘iy – Amir Temurga qarshi Termizga yurush qilgan Shibirg‘on hokimi Zinda Cashmni daf qilish uchun Amir Temur tomonidan yuborilgan lashkarboshi. 78-bet Po‘lot bahodir – Amir Temur lashkarboshisi, Turkon Arlotni o‘ldirgan. 86-bet Davlatshoh Naxshabiy bahodir – Amir Muso va Amir Temur o‘rtasidagi Qarshini egallash uchun jangda qatnashgan.146 (Habib us – Siyar 60bet.) Amir Temur askarlari: Tug‘luq Xoja Barlos (‫ – )تغلق خواجه برالس‬Arsifda Amir Temur lashkaariga kelib qo‘shilgan.(45.) Darveshak Burg‘uchi – Amir Muso va Amir Temur o‘rtasidagi Qarshini egallash uchun jangda qatnashgan. (Habib us – Siyar 57-bet.) Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 60. 146 97 Alishoh – Amir Muso va Amir Temur o‘rtasidagi Qarshini egallash uchun jangda qatnashgan. Amir Temur askari (Habib us – Siyar 57-bet.) Mahmudshoh Buxoriy – nekudariy ulusidan. Amir Temurning Sho‘robdan Qarshi va Naxshabga yurushida u bilan birga bo‘lgan janglarda qatnashgan. Amir Temur Qarshini egallagandan so‘ng, Buxoro hukumatini unga in’om qilgan. Ali Yassavuriyning kuyovi. Amir Husayn Buxoroni zabt etganda, Mahmudshoh qaynotasi bilan qochib ketgan. Javurchi – Amir Temur lashkarboshilaridan Loy janggi mag‘lubiyatidan so‘ng qo‘shinini o‘n ikki qismga bo‘lib, Amir Temur u va Temurxoja O‘g‘lon, Abbosni yetti qo‘shin manglay etib, Samarqandga borishni buyurgan. 53-bet Sevinch – Seyistonda yaralanganda, Amir Temur jarohatlarini tuzalgandan so‘ng, Amir Temur Arsif mavzeyida Amir Husaynga elchi qilib yuborgan jangchi. Payshanba – Amir Temur Turkistonda Amir Husayn yuborgan lashkarni mag‘lub etgandan so‘ng Toshkentda Amir Husayn huzuriga yuborgan elchi Amir Husayn xos elchisi Turonshoh bilan Payshanba Amir Temur Qaynar mavzeyida ekanligida kelib ittifoq ahdini yetkazgan. Odilshoh – jaloyir urug‘idan, 1375-yilda Jeta (Mo‘g‘uliston)ga qarshi yurushda Amir Temur tomonida qo‘shinga u, Jahongir Mirzo, Shayx Muhammad Bayon Sulduz, Bahrom Jaloyir manglayi etib tayinlagan. (85) 1376yilda Jetadan qaytib istiqlol hayolida Amir Temurga qarshi Sari Bug‘o, Xitoy bahodir va Elchi Bug‘o bilan birga Samarqandga yurush qiladi. Karmanada Jahongir Mirzodan mag‘lubiyatga uchrab, Sari Bug‘o bilan, Dashti Qipchoqqa qochishadi va O‘rusxon mulozamatiga kirishadi. Qipchoq dashti hukumatining oldingi xoni bo‘lgan Uchi Beyni xoinlarcha qilich bilan o‘ldirib, Mo‘g‘ulistonga ketadi va Qamariddinga qo‘shilib, Amir Temurga qarshi harakat qiladi. (86.)147 Sakkiz Yag‘ochda ham Sari Bug‘o va Qamariddin bilan birga Amir Temurga qarshi chiqmoqchi bo‘ladi. Amir Temur esa ularni to‘zg‘itib, tarqatib Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 86. 147 98 yuboradi.(88.) Qorachuq tog‘ida sarsonlikda yurgan. Buni eshitgan Amir Temur Barot Xoja Ko‘kaldosh va Elchi Bug‘oni uni tutishga yuboradi. Uni 1376-yilda Oqsuvda qo‘lga tushirib o‘ldiradilar. Hazora Qadoq – Andijonga Mo‘g‘uliston sardorlaridan Qamariddin hujum qilganda, Umarshayx Mirzoga xiyonat qilgan lashkarboshilardan. Donishmand – Umarshayx Mirzo Andijonda chiqib tog‘larda yashiringanda Amir Temurga yuborgan elchi (Habib us-siyar 87.) Muhammad Sultonshoh – (Amir Temurning kuyovi, Amir Musoning o‘g‘li ham bo‘lishi mumkin.) Amir Temur va O‘rusxon o‘rtasidagi Sig‘noqdagi jangda Amir Temur uni Yoruq Temur va Xitoy bahodirlarni boshliq qilib, besh yuz kishi bilan shabixun qilishga jo‘natgan. Pochi Kalta – 1373-yilda Amir Temurning Xorazmga Husayn So‘figa qarshi yurushida ishtirok etgan. (82) Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnomada” – “Apachi Kalta” shaklida, Nizomiddin Shomiy esa “Abochi” shaklida keltiradi. Jarag‘tu – 1373-yilda Amir Temurning Xorazmga Husayn So‘figa qarshi yurushida ishtirok etgan. (82) Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnomada” – “Jirg‘otu” shaklida (74.), Nizomiddin Shomiy esa “Shunqor Jirg‘atu” shaklida keltiradi.(93.) Tarixiy shaxslar tavsifi: Sulton Abusaid Hulokuiy (‫( – )پادشاه سعید سلطان ابو سعید‬1305-1335; 1316-1335) Eron Hulokuiylar davlati hukmdori. (30.)148 Qozon Sultonxon – Chig‘atoy ulusi xoni (1332-1347) Chig‘atoy naslidan Yasavur O‘g‘lonning farzandi. Uning davrida zulm kuchayadi ulus amirlari Amir Qazag‘on boshchiligida Qozonxonga qarshi urush boshlaydi. 1345-yilda Darayi Zangiyda bo‘lgan jangda Amir Qazag‘on yengiladi.1347yilda bo‘lgan jangda Amir Qazag‘on g‘alaba qozonib, Qozonxonni qatl etadi. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 30. 148 99 Amir Qazag‘on (‫( – )امیر غزغن‬1346-1358) Movarounnahrning amiri So‘nggi chingiziylardan bo‘lgan Qozonxonga qarshi isyon boshlab janglardan birida uni o‘ldirgan va mamlakat uning qo‘l ostiga o‘tgan. Amir Qazag‘on soxta xonlar – Donishmandcha va Bayonqulixonlarni xon ko‘tarib, amalda o‘zi hokimiyatni boshqargan. U mamlakatni adolatli boshqarish, tadbir bilan ishlarni olib borish, yurt osoyishtaligini saqlash, el-yurt hojatini chiqarishga alohida diqqat qaratadi. 1351—52 yillari Hirot ostonasida Malik Husayn lashkarini tormor etadi. Hirot amaldorlari Malik Husaynni agʻdarib, oʻrniga ukasi Malik Boqirni qoʻymoqchi boʻlishadi. Fitnadan xabar topgan Malik Husayn 1352—53 yillari Qazag‘on. huzuriga yoʻl oladi. Maʼlum muddatdan soʻng Hirotga qaytgan Malik Husayn qayta Hirot taxtini egallaydi. Shu kezlarda Qazag‘onning oʻgʻli Abdulloh Samarqanddan lashkar tortib Xorazm tomon yurish qiladi va uni zabt etadi. Tarixiy manbalarda yozilishicha, Qazag‘on qishni Soli Saroy va Qoratur (Amudaryo sohilidagi mavze), yozni esa Munk (hozirgi Baljuvon) shahrida oʻtkazgan va koʻp vaqtini ov qilishga sarflagan. Amir Qazag‘onni oʻranaytiyon qabilasidan boʻlgan kuyovi Qutlugʻ Temur Boʻrildoy oʻgʻli ov paytida oʻldirgan. Qazag‘onning amir Kayxusrav boshliq amirlari Qutlugʻ Temurni Qunduz atrofida oʻldiradilar. Amirzoda Abdulloh otasi Amir Qazag‘on oʻrniga oʻtiradi.149 Abdulloh ibn Amir Qazag‘on (‫ّللا بن امیر غزغن‬ ‫ –)عبد ه‬Amir Qazag‘onning o‘g‘li. Uning davrida mamlakatda fisqu fujur zo‘rayadi. 1358yilda Amir Bayon Sulduz va Amir Hoji Barlos unga qarshi kurash boshlaydi. Qaynotasi Amir Bayon Sulduzdan yengilib Andarobda vafot etadi. Amir Xusrav Bayon Sulduz (‫ – )امیر بیان سلدوز‬XIV asr 50-60 yillarda Samarqand viloyat mustaqillik e’lon qildi, sulduz urug‘idan. Qazag‘onning qudasi Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 30. 149 100 Amir Amir Hoji Barlos ibn Nuralqi ibn Namula ibn Yasu Munka ibn Qorachor no‘yon (‫ – )امیر حاجی برالس‬barloslardan XIV asr 50-60 yillarda Yasu Munka ibn Qorachor no‘yon avlodidan Keshda mustaqil boshqaruvni o‘rnatgan. (‫)امیر حاجی برالس که از اوالد بیسومنکا بن قراجانویان بود‬150 Amir Temurning birodarzodasi. Sabzavor viloyati, Juvayn tumani, Xurosha kentida bir xabarsiz jamoat tomonidan ukasi Idiku Barlos bilan birga o‘ldirilgan. (Sharafiddin Ali Yazdiy Zafarnoma.25-bet.)151 Amir Boyazid Jaloyir (‫ – )امیر بایزید جالیر‬XIV asr 50-60 yillarda jaloyir urug‘idan, Xo‘jand (‫ )خجند‬hokimi. O‘ljoy Bug‘o Sulduz (‫ – )اولجا یبوغاء سلدوز‬XIV asr 50-60 yillarda sulduz urug‘idan, Balx hokimi (‫)قبه اسالم بلخ‬, Amir Husayndan oldin Qunduz hukumatini boshqargan. (71.) Muhammad Xoja Apardiy (‫ – )محمد خواجه اپردي‬XIV asr 50-60 yillarda naymanlarning apardiy urug‘idan, Shibirg‘on (‫ )شبرغان‬hokimi. Muiniddin Natanziy “Muntaxab ut-tavorix” asarida naymanlardan Hamidxo‘ja viloyat hukumati qo‘lga kirgizganini qayd etgan. 152 Amir Husayn ibn Amir Musallo ibn Amir Qazag‘on (‫امیر حسین بن‬ ‫ – )امیر مسال بن امیر قزغن‬XIV asr 50-60 yillarda Hisori Shodmonda hokimi. Amir Temurning qaynog‘asi. 1370-yilda Amir Kayxurav tomonidan qatl etiladi. Xon Said – Amir Husaynning o‘g‘li, 1370-yilda otasi bilan qatl etiladi. Turur Sulton – Amir Husaynning o‘g‘li, 1370-yilda otasi bilan qatl etiladi. (71) Jahon Malik – Amir Husaynning o‘g‘li Uni Amir Husayn Amir Temurga qo‘shib Badaxshon shohlariga qarshi jo‘natadi. (67.) 1370-yilda otasi ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома: (Мовароуннаҳр воқеалари 1360-1370) / Шарқшунослик ин-ти; Масъул муҳаррир, Сўз боши муаллифи ва нашрга тайёрловчи А. Ўринбоев. Таржимон О. Бўриев. – Тошкент: Камалак, 1994. – Б. 25. 152 Натанзий Муиниддин. Мунтахаб ут-таворихи Муиний: (Муиний тарихлари танланмаси) / форс тилидан тарж., сўз боши ва изоҳлар муаллифи Ғ.Каримий; маъсул муҳаррир А.Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2011. – Б. 64. 150 151 101 qatl etilgandan so‘ng, ukasi Xalil Sulton bilan Hindistonga qochib ketadi va u yerda vafot etadi. (71.) Xalil Sulton – Amir Husaynning o‘g‘li, 1370-yilda Hindistonga qochib ketadi va u yerda vafot etadi. (71.) Qazonchi (‫ – )قزانجی ولد حسین‬Husayning o‘g‘li, Amir Temur Ko‘himarddan ko‘chganda yuz kishilik askarlari bilan uning o‘rdusiga qo‘shilgan.(Habib us-siyar 45.)153 Aslida Amir Husaynning o‘g‘li emas balki xos amirlaridandir. O‘zbekchaga o‘grilgan tarjimada xato qilingan. Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma”sida Hartu Esin o‘g‘li Qazonchi deb qayd etilgan.(37bet.) Amir Xizr Yassavuriy (‫ – )امیر خضر میسوري‬XIV asr 50-60 yillarda turkiylarning yassavur urug‘idan, Saripul va Totkandda hokimi edi. Bu hududlar Yassavur yeri deyilgan. 1365/66-yilda vafot etgan. (Sharafiddin Ali Yazdiy 43bet.) Amir Sotilmish – XIV asr 50-60 yillarda Ko‘histon hokimi. Muiniddin Natanziy “Muntaxab ut-tavorix” asaridaShohmuhammad Badaxshoniyni Ko‘histon hukumatini qo‘lga oldi deb qayd etilgan. 154 Kartlar hukmdori Malik Muiziddin Husayn Kartga qarshi Muhammad Xoja Apardi bilan ittifoq tuzib, unga isyon qiladi yengilib, Samarqandga boradi va u yerdan qaytib, yana Hirotga yurush boshlaydilar.Murg‘ob suvi kechib va Yabg‘u sahrosida Malik Husayn Kart qo‘shini tomonidan otilgan o‘qlar tufayli Sotilmish va Muhammad Xoja Apardiy halok bo‘ladi. (Sharafiddin Ali Yazdiy Zafarnoma 20-bet.) 155 Shoh Bahouddin – Badaxshon shohi Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 45. 154 Натанзий Муиниддин. Мунтахаб ут-таворихи Муиний: (Муиний тарихлари танланмаси) / форс тилидан тарж., сўз боши ва изоҳлар муаллифи Ғ.Каримий; маъсул муҳаррир А.Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2011. – Б. 52. 155 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома: (Мовароуннаҳр воқеалари 1360-1370) / Шарқшунослик ин-ти; Масъул муҳаррир, Сўз боши муаллифи ва нашрга тайёрловчи А. Ўринбоев. Таржимон О. Бўриев. – Тошкент: Камалак, 1994. – Б. 20. 153 102 Tug‘luq Temurxon ibn Emilxo‘jaxon ibn Duvoxon ( ‫توغلقتمور خان بن‬ ‫ – )ایملخواجه بن دواخان‬Chig‘atoy ulusining Mo‘g‘ulistondagi xoni. Amir Po‘lotchi yordamida hokimiyatga kelgan. Ilyos Xo‘jaxon ibn Tug‘luq Temurxon – Tug‘luq Temurxon 1360/1361-yilda otasi Movarounnahrni unga topshiradi va otasidan so‘ng taxtga o‘tiradi. Ulug‘Tug‘Temur (‫ – )الغ توقتمور‬keroyit qabilasidan, (Nizomiddin Shomiy 29.)Tug‘luq Temurxon 1360-yilda Sirdaryo sohilidagi Chanoq Yayloqmanzilida u va Hojibek Arkanut va Bekkichikni sipoh manglayi etib Samarqandga yuborgan, lashkarboshilrdan biri. 1362-yilda Tug‘luq Temurxon vafot etganda, Ilyosxojani Toshariq mavzeyiga poytaxtga olib ketgani Haydar Andxudiy bilan kelgan Hojibek Arkanut (‫ – )حاجی بیک ارکنوتی‬arkanut urug‘idan. Tug‘luq Temurxon lashkarboshilrdan biri. Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asarida Amir Erkinutiy (Arkanut) shaklida berilgan156 (29.) Bekkichik (‫ – )بیکجیک‬Tug‘luq Temurxon lashkarboshilrdan biri. (“Habib us-siyar” 40.) Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asarida Bekijak shahklida berilgan.(29-bet.) Amir Hamid (‫ – )امیر حمید‬keroyit qabilasidan. Amir Temur otasining do‘sti Amir Temurga Tug‘luq Temurxon bilan uchrashishga yordam bergan. Tug‘luq Temurxonning amirlaridan. “Habib us-siyar”ga157 (50.) ko‘ra, Qubbayi Matin jangida asir olinib, bir necha kun zanjirband qilinib, so‘ng qatl etiladi. Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”sida asir olinib, so‘ng qo‘yib yuborilgan deb qayd etgan.158 Шомий Низомиддин. Зафарнома / Форс тилидан ўгирувчи Ю. Ҳакимжонов; Таржимани қайта ишлаб нашрга тайёрл. ва масъул муҳаррир А. Ўринбоев. Изоҳлар ва луғатларни тузувчи Ҳ.Кароматов (географик номлар изоҳи О. Бўриевники). Ҳофизи Абрунинг “Зафарнома”га ёзган “Зайл”и − (“Илова”)ни форсийдан ўгирувчи ва изоҳларни тузувчи О. Бўриев. − Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 29. 157 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 50. 156 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома: (Мовароуннаҳр воқеалари 1360-1370) / Шарқшунослик ин-ти; Масъул муҳаррир, Сўз боши муаллифи ва нашрга тайёрловчи А. Ўринбоев. Таржимон О. Бўриев. – Тошкент: Камалак, 1994. – Б. 40. 158 103 Amir Kayxusrav Xuttaloniy (‫ – )کیخسرو ختالنی‬Amir Qazag‘on amirlaridan Xuttalon hokimi. 1371-yilda akasi Kayqubodni qasosi uchun Amir Husaynni qatl etadi. 1370-yil 9-aprelda Balxda Amir Temurning saltanat bosqaruvini qo‘liga kiritganda chaqirgan qurultoyda ishtirok etadi. (74.) U 1374yilda Xorazm yurushi paytida Husayn So‘fi bilan birga Amir Temurga qarshi ittifoq tuzib jang qilgani uchun qatl etilgan.(82.) Amir O‘ljoytu Apardi – Arhang hokimi, apardiy urug‘idan. Amir Husayn amirlaridan. Qarshi jangida Amir Muso mag‘lub bo‘lganda Amir Husayn Amir Temurga qarshi uni Jahonshoh ibn Tayg‘u, Po‘lot Bug‘oni Amir Temurga qarshi ming kishilik otliq bilan jo‘natgan. (63.) 1370-yilda Balxda Amir Husaynni qatl etish uchun Amir Kayxusravga ko‘zi bilan ishora beradi. (71.) 1370-yil 9-aprelda Balxda Amir Temurning saltanat bosqaruvini qo‘liga kiritganda chaqirgan qurultoyda ishtirok etadi. (74.) Amir Kayqubod (‫ – )کیقباد‬Amir Kayxusravning akasi, 1360 yilda Badaxshonga Amir Bayon Sulduz va Shoh Bahouddinga qarshi Amir Husayn va amirlar yurushi tufayli ular qochgandan so‘ng, Amir Husayn tomonidan, 1360yilda Amir Kayqubod qatl etiladi. To‘kal (‫ –)تکل‬Xivaq hokimi. U ming kishi bilan Amir Temurning oltmish kishilik otliq askariga hujum qiladi. Ming kishidan ellik nafari bilan Xivaga qaytadi. Amir Temur esa yeti askari bilan cho‘lga kirib ketadi. (Habib us-siyar 43.) Hoji Muhammad – turkmanlardan cho‘lda turkmanlar Amir Temurni o‘ldirishmoqchi bo‘lganda, uni tanib qoladi va unga ot beradi. Quloyijiy (‫ – )قوالیجی‬Hoji Muhammad tomonida Amir Temurni Amir Husayn oldiga yetkazib qo‘yishga tayinlangan shaxs.159 (Habib us-siyar 43.) Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – 43 б. 159 104 Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma”asarida bu shaxs Sori Qulonchi deb yozilgan160 (35.) Alibek Joni Qurboniy (‫ – )علی بیک جونی قربانی‬turkmanlarning Jovni Qurbon urug‘idan, Arg‘unshoh Joni Qurboniyning o‘g‘li. Marv va Moxon hududini egallab olgan bo‘lgan. 1362-yilda Turkmanlar Amir Husayn va Amir Temurni sahroda qo‘lga olib, Moxonga uning huzuriga olib borishgan. U esa amirlarni zindonga tashlagan. Amirlar 62 kun zindonda yotgan. Akasi Muhammadbekning amirlarni ozod qilish haqida maktubi va tuhfalari tufayli amirlar ozod etilgan. Muhammadbek Joni Qurboniy (‫ – )محمد بیک جونی قربانی‬turkmanlarning Jovni-Qurbon urug‘idan Moxondagi turkmanlar boshlig‘i. Amir Temur Sho‘robdaligida unga elchi yuboradi. (Habib us-Siyar 58-bet.) Muborakshoh Sanjariy (‫ – )مبارکشاه سنجري‬Amir Temurning do‘sti, Amir Temur Moxondan Alibek Joni Qurbon qo‘lidan qutulib sahroda yurganda ular oldiga ot bergan.(43) Cho‘g‘om Barlos ibn Elod ibn Uchar ibn Lolo ibn Qarachor – Zinda Chashm va Abdulloh Tayg‘u Amudaryodan kechib Termizga yurganda Amir Temurga yordamga kelgan birodarzodasi. Amir Murod Barlosning otasi. Amir Hoji barlos bilan Xuroson tomon ketayotganda Amu suvi bo‘yida Jeta bilan bo‘lgan jangda shahid bo‘lgan. (Sharafiddin Ali Yazdiy Zafarnoma. 25.) Malik Muiziddin Husayn Kart ibn Malik G‘iyosiddin ( ‫ملک معز الدین‬ ‫ – )حسین کرت‬Kartlar (Kurdlar) davlati hukmdori poytaxti – Hirot bo‘lgan. Amir Temur Hirotga uning oldiga borganda Saraxs molidan maxsus ot, o‘n ming dinor kepakiy mablag‘ va ikki yuz xarbor g‘alla hadya qilgan. Burhonshoh (‫ – )برهان شاه‬Malik Husayn Kartning xos navkari Tug‘luq Temurxon oldiga elchi bo‘lib brogan (44.) Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома: (Мовароуннаҳр воқеалари 1360-1370) / Шарқшунослик ин-ти; Масъул муҳаррир, Сўз боши муаллифи ва нашрга тайёрловчи А. Ўринбоев. Таржимон О. Бўриев. – Тошкент: Камалак, 1994. – Б. 35. 160 105 Temur Xoja O‘g‘lon (‫ – )تیمور خواجه اغالن‬Amudaryo sohilida Amir Temurga qo‘shilib Qandahorga yo‘l olgan.(44.) Loy jangidan so‘ng, Amir Temur u bilan Javurchi va Abbosni qo‘shin manglayi etib Samarqandga borishini buyurgan. Shunda ulardan ba’zilari yovga (Ilyosxo‘jaga) qo‘shiladi. Sodir qilgan aybi tufayli Amir Temur uni jazolaydi. 161 Bahrom Jaloyir (‫ – )بهرام جالیر‬Amudaryo sohilida Amir Temurga qo‘shilib Qandahorga yo‘l olgan. Tuman Nekudariy (‫ –)تومن نکودري‬Hirmon hokimi. Amir Temur Seyiston jangida yaralangandan so‘ng, uning uyida jarohatlarini tiklagan. Sevinch (‫ – )سونج‬Ko‘himardda Amir Temur tomonidan Amir Husaynga yuborilgan elchi. Mengli Bug‘o Sulduz (‫ – )منکلی بوغاء سلدوز‬Jo‘r qal’asida sarkashlik qilgan. Amir Temut yurush qilganda qochib ketgan. Amlas ibn Tuman (‫ – )املس ولد تومن‬Tuman Nekudariyning o‘g‘li. Jo‘r qal’aga Amir Temurga ikki yuz kishi bilan yordamga borgan. Nizomiddin Shomiyning Zafarnomasida 38-bet O‘lmas shaklida yozilgan. Abu Said (‫ – )ابو سعید‬Qorasuv bo‘yida Mengli Bug‘o, Haydar va oltiming askar bilan Amir Husayn, Amir Temur, Termizdan yordamga kelgan Amir Joku Barlos bilan jang qilgan. Tug‘luq Sulduz – Amir Kayxusrav bilan Jeta qo‘shinini yigirma ming askarni Puli Sanginga olib kelgan va Amir Temur bilan savashgan. Ajuniy (‫ – )آجونی‬Bekkichikning ukasi. (‫)آجونی برادر بیکجیک‬. Undan Amir Husayn Bag‘lon yo‘lida to‘qson kishilik askari bilan mag‘lub bo‘lib, o‘n ikki askari bilan Shirtov mavzeyiga ketadi. Haydar Andxudiy (‫ – )حیدر‬Tug‘luq Temurxon amirlaridan Tug‘luq Temurxon vafot etganda Ilyosxo‘jani u va Ulug‘ Tug‘ Temur Mo‘g‘ulistonga olib ketib xon ko‘targani Toshariqqa kelishgan.(48.) Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 53. 161 106 Iskandar O‘g‘lon – “Habib us-siyar”ga ko‘ra, Qubbayi Matin jangida asir olinib, bir necha kun zanjirband qilinib, so‘ng qatl etiladi. Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”sida asir olinib, so‘ng qo‘yib yuborilgan deb qayd etilgan.162 Yusuf Xoja – “Habib us-siyar”ga ko‘ra, Qubbayi Matin jangida asir olinib, bir necha kun zanjirband qilinib, so‘ng qatl etiladi.163 Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”sida asir olinib, so‘ng qo‘yib yuborilgan deb qayd etilgan. Qobulshoh ibn Durji ibn Elchikdoy ibn Duvaxon –1364-yil Qubbayi Matin jangidan so‘ng, uni Samarqandda Amir Husayn, Amir Temur va boshqa amirlar xon ko‘targanlar. (51.) “Temur tuzuklari”ning H Bobobekov, A.Quronbekov, I.Sulaymonov tomonidan 2019-yil Fan nashriyotida chiqqan. o‘zbekcha nashrida “Qobulshoh –asli chingiziy shahzodalardan, darvishtabiat odam. 1370-yil boshida Amir Husayn va uning atrofidagilar uni Balxda xon qilib ko‘tardilar. Lekin oradan to‘rt oy o‘tib, uni o‘zlari taxtdan tushirib qatl etdilar”– shaklida bayon etilgan.164 Amir Shamsiddin – Ilyosxo‘janing eng shijoatli amirlaridan Amir Temur Loy jangida uning qanotini yengib, qochirgan. (52.) Malik – Loy jangida Amir Temur va Amir Husayn ittifoqchilari Hamdariy – Loy jangida Amir Temur va Amir Husayn ittifoqchilari. Mavlono Xurdaki Buxoriy – mohir mergan, Samarqand sarbadorlari sardorlari Mavlonozoda Samarqandiy – Samarqand sarbadorlari sardorlari Abu Bakr Kalaviy – Samarqand sarbadorlari sardorlari Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома: (Мовароуннаҳр воқеалари 1360-1370) / Шарқшунослик ин-ти; Масъул муҳаррир, Сўз боши муаллифи ва нашрга тайёрловчи А. Ўринбоев. Таржимон О. Бўриев. – Тошкент: Камалак, 1994. – Б. 35. 163 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 50. 164 Амир Темур Кўрагон. Темур тузуклари / Сўзбоши, табдил, таржима, изоҳ муаллифлари Ҳ.Н.Бобобеков, А.Қуронбеков, И.Сулаймонов; Масъул муҳаррир Ҳ.Бобоев. Илмий муҳаррир Қ.Ражабов. – Тошкент: Фан, 2019. – Б. 140. 162 107 Ali Darvish – Amir Boyazid Jaloyirning o‘g‘li, Amir Musoning qaynog‘asi, u Amir Muso va Farhod Amir Husaynga Amir Temur mustaqillik uchun qo‘shin yig‘moqda degan mazmunda xat yozgan.165 Sharafiddin Ali Yazdiyning Zafarnomasida Ali Darvesh Boyazid Jaloyirning kuyovi shaklida berilgan.166 O‘rda Xotun – Tarmashirinxonning xotini, Amir Husaynning qaynonasi. Alouddin Tarmashirin – Chig‘atoy ulusini 1331-1334-yillarda boshqargan. Islom dinini qabul qilgan chig‘atoyzoda. Malik bahodir – Amir Husayn lashkarboshisi, 1366-yilda Amir Husayn va Amir Temur orasida ixtilof bo‘lganda u va Abdullani Amir Temur oldiga ahdnoma bilan yuborgan.(57.) Amir Temur Sho‘robdaligida besh ming otliq qoarunas eli janchilari bilan Qo‘rg‘oshuntepa va Gumbazi Lo‘liga kelib joylashgan.(58.) Qarshida Amir Muso qochib u bilan ittifoq qilib, yana qaytib Amir Temur askarlari bilan Qarshi qa’lasida jang qiladi va mag‘lub bo‘lib qochadi.(60.) Suyurg‘atmish O‘g‘lon ibn Donishmandxon – do‘g‘lot ulusidin, Amir Temurning yaqin ittifoqchilaridan Chingiziy o‘g‘lonlardan, O‘qtoy Qoon naslidan, 1369/70-yilda ko‘hna Termizga yaqinlashganda Amir Husaynning lashkarboshilari Hindushoh va Xalil qo‘shini bilan Balxga chekinadi. 1370-yilda Chig‘atoy ulusida xon qilib ko‘tarildi. (71.) Abdulloh – Amir Temur askarlaridan Qarshi qal’asini egallash uchun qal’aning handaqi va eshik devorlarini Amir Temur bilan o‘rganib chiqqan. (60.) Darveshbug‘o – Qarshi qal’asi darvozasi qulflarini bolta sindirib, qal’a darbozalarini ochib Amir Temur askarlari kirish uchu hozirlagan.(60.) Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 56. 166 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома: (Мовароуннаҳр воқеалари 1360-1370) / Шарқшунослик ин-ти; Масъул муҳаррир, Сўз боши муаллифи ва нашрга тайёрловчи А. Ўринбоев. Таржимон О. Бўриев. – Тошкент: Камалак, 1994. – Б. 42. 165 108 Muhammadbek – Amir Muso Tayjuvitning o‘g‘li, Amir Temurning kuyovi. Qarshi qal’asini Amir Temur egallaganida, yosh bo‘lgani uchun otasi Amir Musoga qochib qo‘shilishi uchun Amir Temur askarlari unga qochis yo‘lini ochib qo‘yadilar. (61.) Tag‘oy Bug‘o bahodir - Qarshi jangida Amir Temurning Oq Temur bahodir degan askari tomonidan bir zarb bilan o‘ldiriladi.(60.) Orzu Malak Og‘o – Amir Boyazid jaloyirning qizi, Amir Musoning xotini. (62.) Oshiq Toz – Amir Muso harami navkari. (62.) Jahonshoh ibn Tayg‘u – Amir Husayn amirlaridan. (63) Po‘lod Bug‘o - Amir Husayn amirlaridan. (63) 1367-yilda Kobulda Oq Bug‘o bilan birgalikda Amir Temur va Amir Husaynga qarshi isyon ko‘targan. Amirlar borib ularning tasarrufidan Kobulni chiqarib olishgan.167 Amir Shamsiddin mo‘g‘ul – 1367-yil Amir Temur Mo‘g‘ulistonga Amir Sari Bug‘o va Oq Bug‘o bahodirni yordam uchun uning oldiga jo‘natadi. (65.) Mo‘g‘ulistondagi nufuzli amirlardan. (67.) Turonshoh – Amir Husaynning xos kishilaridan 1367-yilda Amir Temurga elchi qilib jo‘natadi.(65.) Jovarchibek – uning o‘g‘lini sharob ichish paytida Amir Muayyad Arlot o‘ldirib qochib yurubdi deb Amir Husayn Amir Temurga qarshi siyosiy o‘yin qilgan. (69.) Hindu Qarqara – qarqara urug‘idan, 1369/70-yilda Amir Temur Amir Husaynga qarshi Shayx Muhammad Bayon Sulduz huzuriga Hulmga yuborgan. Hindushoh – Amir Husaynning lashkarboshisi Xalil Apardiy – Amir Husayn lashkarboshisi, 1369/70-yilda Termizda qo‘shin manglayida turgan. Suyurg‘atmish O‘g‘lon ko‘hna Termizga yaqinlashganda qo‘shini bilan Balxga chekinadi. Shoh Shayx Muhammad – Badaxshon voliysi (70.) Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 63. 167 109 Sevinch Qutlug‘ Og‘o – Alouddin Tarmashirinxonning qizi, onasi – O‘rda Xotun. Amir Huasynning xotini bo‘lgan. 1370-yilda Bahrom Jaloyir haramiga o‘tadi. (74.) Dilshod Og‘o – Amir Husaynning xotini, 1370-yilda Zinda Chashmga xotinlikka beriladi. (74.) Odil Mulk – Amir Kayqubodning qizi, Amir Husaynning xotini, 1370yilda Amir Joku barlosga taqdim etiladi. (74.) Abdul-Maoliy Termiziy – xonzoda Chingizxon avlodidan. 1370-yil 9aprelda Balxda Amir Temurning saltanat bosqaruvini qo‘liga kiritganda chaqirgan qurultoyda ishtirok etadi. (74.) 1372/73-yilda Amir Temurga qarshi Zinda Chashmni Termizni talon-toroj etishga chorlagan. (77.) Odun Ko‘zi mavzeyida Amir Temurga qarshi suiqasd uyushtirmoqchi bo‘lganlardan biri.(78.) Ali Akbar –xonzoda, Chingizxon avlodidan. 1370-yil 9-aprelda Balxda Amir Temurning saltanat bosqaruvini qo‘liga kiritganda chaqirgan qurultoyda ishtirok etadi.168 Xoja Yusuf ibn O‘ljaytu Apardiy – apardiy urug‘idan, 1370-yilda Samarqandda Amir Temur chaqirgan qurultoyga kelmay, muxoliflik qilgan Amir Muso va Zinda Chashmga nasihat qilib to‘g‘ri yo‘lga chorlash uchun Shibirg‘onga Tobon bahodir bilan birga Amir Temur tomonidan yuborilgan. Abu Is’hoq ibn Xizr Yassavuriy – Amir Sayfuddinning kuyovi, singlisining eri. Zinda Chashm, Amir Muso, xonzoda Abul-Maoliy, Shayx Abullays Samarqandiylar bilan birgalikda, Qorasomonda Amir Temurga suiqasd qilmoqchi bo‘lgan. (78.) Amir Muso –Saroymulkxonim singlisining o‘g‘li. Qorasamonda Amir Temurga suiqasd qilmoqchi bo‘lganlardan. (78.) Shayx Abu-Lays Samarqandiy – Qorasamonda Amir Temurga suiqasd qilmoqchi bo‘lganlardan. (78.) Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 74. 168 110 Husayn So‘fi – qo‘ng‘irotlardan, Xorazm hokimi.(80.) Amir Temur undan Kot va Xiva shaharlarini berishni talab qilib yurush boshlaydi.1374-yilda Amir Temurga qarshi jang paytida vafot etadi. (82) Yusuf So‘fi – Husayn So‘fining ukase 1374-yilda akasi vafotidan keyin Xorazm taxtiga keladi va Amir Temur bilan sulh tuzadi.(82) Oq So‘fi – Xonzodaning otasi, Husayn So‘fining ukasi. Mavlono Jamoliddin Keshiy – Amir Temurdan Xorazmga Husayn So‘figa nasihat qislih uchun borishga ijozat olgan.169 Bayram Xoja Yasovul – Kot shahri dorug‘asi, Xivaq qozisi bilan Kotni Amir Temur askarlari qamalidan himoya qilgan. (80.) Sharafiddin Ali YAzdiyning Zafarnomasida dorug‘ani Pirim Yasaovul va qozini Shayx Muhammad Muayyid shaklida keltiriadi.(73-bet.) Nizomiddin Shomiy esa Bayram Xoja va Muayyid qozi deb qayd etgan.(92.) Sulton Mahmud – Kayxusrav Xuttaloniyning o‘g‘li 1374-yilda otasi o‘limidan so‘ng, Abu Is’hoq ibn Xizr Yassavuriy qutqusi Xorazmga borib, Yusuf So‘fini Amir Temurga qarshi isyon qilishga vasvasa qiladi. (83.) Qo‘rtuka xotun – Qayduxon o‘g‘lining xotini, 1374-yilda Xorazmdan kelayotgan Amir Temur Xonzodani kutib olish uchun jo‘natadi. (83.) Qamariddin Do‘g‘lot – Mo‘g‘uliston harbiy sardorlaridan. 1375-yilda Amir Temurning o‘g‘li Jahongir Mirzo boshliq manglay qo‘shin uni mag‘lubiyatga uchratadi va u Oloy tog‘lariga qochadi. Turkon Arlot – 1376-yilda Amir Temurga yovlashadi unga qarshi Amir Temur Po‘lat bahodirni yuboradi u esa Turkonni yengib, Faryob daryosi bo‘yida o‘ldiradi. (86.) O‘rusxon (1361-1377) – Dashti Qipchoq hukmdori, Jo‘ji ulusining xoni Uchi Bey – Dashti Qipchoqning O‘rusxondan oldingi xoni, 1376-yilda Sari Bug‘o va Odilshoh jaloyir tomonidan xoinlarcha qilich zarbi bilan o‘ldiriladi. (86.) Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов . – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 80. 169 111 To‘y Xoja O‘g‘lon – O‘rusxonning ukasi, Mang‘ishloq amiri, akasining Rusiyaga yurushida qatnashmaganlik uchunyasoqqa tortiladi, qatl etiladi. (90.) Xizr Xoja O‘g‘lon – 1376-yilgacha Umarshayx Mirzo egallaguncha Qoshg‘arda hukmdorlik qilgan (88.) Xudoydod mo‘g‘ul – Xizr Xoja O‘g‘lon bilan Qoshg‘arda hokimiyatni boshqargan. (88.) To‘xtamishxon (‫ –)توقتمش خان‬Mang‘ishloq amiri, Jo‘jixonning avlodi, O‘rusxonning ukasi To‘y Xoja O‘g‘lonning o‘g‘li, otasi yasoqqa tortilgandan so‘ng Dashti Qipchoqdan qochib Amir Temur huzuriga keladi va undan yordam olib Oltin O‘rda taxtini egallaydi. (90.) Qutlug‘Bug‘o – O‘rusxonning o‘g‘li. 1377-yilda To‘xtamish bilan jangda o‘q yeb vafot etadi.170 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 90. 170 112 III.2. Movarounnahr va Xurosondagi geografik joy nomlarining tavsifi Tadqiqotning III bobi 1-paragrafi manbada keltirilgan Movarounnahr va Xurosonda joylashgan hudud nomlarining tavsifi deb nomlanib, ikki guruhga bo‘lib tavsif etdik. Birinchi guruhga gidronimlarini ya’ni suv bilan bog‘liq nomlar: daryo, ko‘l, irmoqlar nomlari va joylashuvini kiritdik. Ikkinch bo‘limga esa toponimlarni kiritdik. Ushbu paragrafda Xondamirning «Habib us-Siyar fi axbori afrodi al-bashar» asarida tasvirlangan tarixiy-geografik hududlar, toponimik nomlar bo‘yicha ko‘rsatkichlar qilinmaganini va bu bo-‘yicha keyingi tadqiqotlarimizni amalga oshirishni maqsad qilib belgilab oldik. Gidronimlar: Amuya suvi (Omuya, Amu, Jayhun, Qog‘oni O‘kuz, Ko‘hna O‘kuz daryosi, Xoqoni O‘kuz )(‫ – ) آب آمویه‬Amudaryoning asarda nomlanishi.171 (Habib us-siyar,40.) Bodom suvi – Kandibodom (Konibodom) suvi, Sirdaryoning shu manzil yaqinida tushadigan irmog‘i. (Habib us-siyar,50.) Yana shu nomdagi jilg‘a Qorjontovdan boshlanib, Chimkent shahrining janubidan oqib o‘tadi va Aris suviga quyiladi. (Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma.40.) Xo‘jand suvi (Sayhun) (‫ – )آب خجند‬Sirdaryoning Temuriylar davrida nomlanishi. (Habib us-siyar,35.) Isfahon fixristida Obi Xo‘njad (‫)آب خنجد‬ shaklida keltirilgan. Vaxsh suvi (‫ – )آب و خش‬hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh daryosi.(Habib us-siyar,41.) Sog‘ich qudug‘i – Xivaga yaqin sahrodagi quduq. (Habib us-siyar,42.) Hirmon (Hilmand (‫ – ))هلمند‬Hilmand daryosining o‘rta asrlardagi nomi. Undan ham qadimiy nomi Hindmand bo‘lgan. Daryo Kobuldan biroz g‘arbdagi Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 40. 171 113 tog‘ tizmalaridan boshlanib, Zaranj yaqinidagi Homun botqoqlik va ko‘llariga tutashadi. Obi Rahmat – Samarqand shahrini kesib o‘tgan ariq nomi, Siyob arig‘ining o‘ng tarmog‘i. Qovun suvi — nohiyadagi o‘sha davrda mavjud «Obi Qovun» nomli anhor, yaʼni Qovun anhori.172 Foryob daryosi — Аfg‘onistonning shimoli-g‘arbida shu nomli shaharda shimol tarafiga oqib, qumlarga singiydigan daryo. (Habib us-siyar .86. Hoyfun — Eron bosmasida «Hayfun» deb ko‘rsatilgan; Norin daryosining janubiy irmog‘i. Toshkent qo‘lyozmasida esa «Honfun» Sho‘rob qudug‘i – Amir Temurning Amir Husayn askarlaridan qochib, Amudaryodan kechib o‘tib cho‘l ichkarisida tutgan manzili.(58.) Qorasuv – Temizga yaqin Amudaryo irmog‘i Amir Temur u yerda Mengli Bug‘o, Abu Said va Haydarning olti ming askarini yengadi. Toponimlar: Aliobod mahallasi – Samarqanddan g‘arbda, Zarafshon daryosi yaqinidagi mavze. Arsif (‫ – )ارصف‬Balx viloyatidagi mavzelardan biri.173 (Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. 23-bet. va Sharafiddin Ali Yazdiy Zafarnomasida 30-bet. Arsaf shaklida berilgan.), Nizomiddin Shomiyning Zafarnomasida 38-bet esa Darayi Arsaf nomi bilan tilga olingan. Andxud ( ‫ اندخوى‬Andxuy) – hozirgi Afg‘onistonning shimolidagi qadimiy shahar. Faryob viloyatining ma’muriy markazi. Iskandar Maqduniy asos solgan. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 81. 173 Шомий Низомиддин. Зафарнома / Форс тилидан ўгирувчи Ю. Ҳакимжонов; Таржимани қайта ишлаб нашрга тайёрл. ва масъул муҳаррир А. Ўринбоев. Изоҳлар ва луғатларни тузувчи Ҳ.Кароматов (географик номлар изоҳи О. Бўриевники). Ҳофизи Абрунинг “Зафарнома”га ёзган “Зайл”и − (“Илова”)ни форсийдан ўгирувчи ва изоҳларни тузувчи О. Бўриев. − Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 38. 172 114 Kesh viloyati (‫ –)بلده کش‬hozirgi Qashqadaryo viloyati, Shahrisabz tumani hududlari “Qubbat ul-Xazro”- yashil gumbazli deb sifatlangan. Dashti Qipchoq (‫ –)دشت قبچاق‬Irtish daryosidan g‘arbga tomon to Dnepr va quyi Dunay daryosigacha bo‘lgan hududni o‘z ichiga oladi. (Habib ussiyar,34.) Qurum (‫ )قروم‬- togʻlarning yon bagʻirlari, yassi tepaliklar va daryolar oʻzanlaridagi yalang nuragan tosh uyumlari va sochilmalari. Qurum - atamasi joy nomlari tarkibida ham uchraydi, mas, Markaziy Osiyodagi Qoraqurum togʻlari, Tyanshandagi Chaqirqurum dovoni, Qirgʻizistondagi Qurumdi choʻqqisi, Qrim hududidagi cho‘qqi, Ummon poytaxti Maskat yaqinidagi sohil nomi va h.k. Fors tili lug‘atida – chavandoz, sipohiy ma’nolari ham bor. Amir Temurning bosh varizi Mavlono Qutbiddin Qurumiyning tug‘ilgan joyi nomi yoki taxallusidir. Qunduzcha (‫ –)موضع قندرجه‬hozirgi nomi Kondurcha Samaradan shimolroqda shu nomli daryo bilan Sok daryosining quyilish joyi. 174 Qunduz (‫ – )كندوز‬hozirgi Afg‘oniston shimolidagi shahar Qunduz daryosi bo‘yida. Qunduz viloyatining ma’muriy markazi. X asrda qadimgi Valvaliz shahri xarobalari yaqinida vujudga kelgan. XIII asrdan qo‘lyozmalarda zikr etiladi. Shu davrdan yirik shaharga aylanib viloyat markaziga aylangan. Bag‘lon (‫ – )بغالن‬hozirgi Afg‘oniston shimolidagi Shahar, Surxob daryosi bo‘yida. Bag‘lon viloyatining ma’muriy markazi – Puli Xumri shahri. Qadimiy shahar bo‘lib, So‘rxko‘tal yodgorligi shu yerdadir. Shahar nomi (qadimiy baqtriya tilida (bohtariyda) – “bagolaggo” – ibodatxona, sajdagoh) ma’nolarini anglatadi. Shu bilan birgalikda, Bag‘lon – o‘zbek xalqi tarkibiga kirgan 92 o‘zbek urug‘- qabiladan biri hisoblanadi. Dori Zangi – Surxon vohasiga shimoldan tutashgan qumloq cho‘llar. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б 34. 174 115 Balx (‫“( – )بلخ‬Qubbat ul-Islom” deb nomlangan.” Va “Madinat ul rijol”) hozirgi Afg‘onistoning shimolidagi qadimiy shahar Mozori Sharif shahrining g‘arbida joylashgan. Yunonlar Baqtra deb nomlashgan bo‘lsa, arablar bu shaharni “Umm ul-bilod” (shaharlar onasi) deb atashgan. XIII-XIV asrlarda Chig‘atoy ulusi tarkibida bo‘lgan. XIV asr 60-yillarida Amir Husayn bu shaharni o‘ziga markaz qilib olgan. 1370-yil 11-aprelda Amir Temur Balxda qurultoyda Movarounnahr amiri deb e’lon qilingan. Qandahor (‫ – )قندهار‬hozirgi Afg‘onistondagi qadimiy shaharlardan biri, Qandahor viloyatining ma’muriy markazi. Seyiston (‫ – )سیستان‬hozirgi Eron va Afg‘oniston chegarasida joylashga tarixiy viloyat. Shibirg‘on (‫ – )شبرغان‬hozirgi Afg‘onistonning shimolida joylashgan qadimiy shahar, Juzjon viloyatining ma’muriy markazi.175 (Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma.83) Xurosonning shimoli-g‘arbidagi shahar. Chig‘atoy ulusiga qaram bo‘lgan.176 (Habib us-siyar 64.) G‘ur (‫ –)غور‬Afg‘onistonning shimoli g‘arbidagi viloyat, markazi – Chag‘charon. (Habib us-siyar.66.) Hinduvon qalʼasi — Balxdagi asosiy qalʼa. Amir Husaynning qarorgohi. 1370-yilda Amir Temurning buyrug‘iga binoan vayron qilinadi. (Habib us-siyar.67,) Qora Tegin — Movarounnahrning janubidagi mavze, hozir Tojikiston Respublikasi hududida. Sabzavor – Xurosonning shimolida Mashhaddan 300km g ‘arbda joylashgan shahar. Bayhaq nohiyasiga kiradi.1337-1381-yillarda Sabzavorda Шомий Низомиддин. Зафарнома / Форс тилидан ўгирувчи Ю. Ҳакимжонов; Таржимани қайта ишлаб нашрга тайёрл. ва масъул муҳаррир А. Ўринбоев. Изоҳлар ва луғатларни тузувчи Ҳ.Кароматов (географик номлар изоҳи О. Бўриевники). Ҳофизи Абрунинг “Зафарнома”га ёзган “Зайл”и − (“Илова”)ни форсийдан ўгирувчи ва изоҳларни тузувчи О. Бўриев. − Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 83. 176 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 64. 175 116 Sarbadorlar davlati hukm surgan. Shayx Hasan Juvayniy va Vajihuddin Mas’ud –sarbadorlarining sardorlaridan. Tolliqon (‫ – )طالقان‬Afg‘onistonning shimolidagi nohiya va shahar. O‘tmishda Tohariston davlati poytaxti. O‘rta asrlarda yana ikkita Talliqon mavjud bo‘lgan. Ulardan biri – Hirotdan g‘arbroqda, iikkinchisi – Kaspiydan janubi-g‘arbda joylashgan edi. G‘azna – Kobulning janubida, Qandahor orqali Lohur va Shimoliy Hindistonning boshqa shaharlariga olib boradigan yo‘l ustida joylashgan poytaxt shahar. Hulm – Afg‘onistonning shimolidagi hozirgi Toshqo‘rg‘on shahri. Balxning sharq tomonida, Аmudaryodan 6 farsax narida joylashgan o‘rta asrdagi shaharcha nomi.177 Badaxshon (‫ – )بدخشان‬Amudaryoning yuqori oqimida, hozirgi Tojikistonning Tog‘li Badaxshon avtonom viloyati va Afg‘onistonning shu nomli viloyati hududi. Qadimgi Badaxshon shahri, hozirgi Fayzobod shahridir. Bodg‘is (‫ –)بادغیس‬Murg‘ob va Harirud (Tajan) daryolari oralig‘idagi vodiy o‘lka. (Zafarnoma 315-bet.) hozirgi Afg‘onistonning shimoli g‘arbiy viloyati, ma’muriy markazi – Qal’ayi Nav shahri. Ko‘histon (‫ – )کوهستان‬Xurosonda Hirotdan janubi-g‘arbdagi tog‘li o‘lka. Kartlar davlatiga qarab bo‘lgan. Mahalliy bek Sotilmish Muiziddin Husayn Kartga qarshi isyon ko‘tarib mustaqillikka intilgan edi. Hisori Shodmon (‫شادمان‬ ‫–)حصار‬ Hisor viloyati (qadimgi Chag‘oniyon)ning bosh shahri; mustahkam qal’asi. Hozirgi Surxondaryo viloyatida; Kofirnihon daryosining shimoliy tarafidagi yerlarni o‘ziga birlashtirgan qadimiy Hisor viloyatining markazi. Xarobalari Dushanba shahrining kunbotar tarafida hozir ham mavjud. Hozirgi Hisor shahri. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 64. 177 117 Xuttalon – Panj daryosining o‘ng sohilidagi qadimiy viloyat, hozir Tojikistonning Xatlon viloyati. Nomi qadimgi arab va fors manbalarida Xuttal yoki Xuttalon shaklida yozilgan. XVI asrda Xuttalon Ko‘lob deb atalgan. Nav qishlog‘i (Dehi Nav)– Qashqadaryo viloyati Dehqonobod hududidagi qadimiy qishloq. Amir Temur va Amir Husayn Chakchak darasida sulh va ahdlashish uchun ko‘rishishga kelishadi, lekin, Amir Husayn hiyla ishlatib uch ming askarni Amir Temurni o‘ldirish uchun jo‘natadi. Amir Temur uning makrini oldindan sezib, yuz kishilik lashkarini o‘zi bilan olib, ikki yuz kishilik askarini Nav qishlog‘ida qoldiradi.178 Tangi Charm darasi – Amir Husaynni Amir Temurni o‘ldirish uchun yuborgan uch ming askari Amir Temur va uning yuz kishilik askarlari olishishgan hudud. (Habib us – Siyar 58-bet.) Bimroq mavzeyi – Amir Musoning Nasaf qal’asidan chiqib yetti ming askari bilan tutgan manzili. (Habib us – Siyar 58-bet.) Nasaf qal’asi – Qarshining eski qal’asi. Qo‘rg‘oshuntepa va Gumbazi Lo‘li – taxminan, hozirgi Qo‘shtepa va Savligar – G‘uzor tomonidagi qishloqlar. (Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma.10.) Amir Temur Sho‘robdaligida unga qarshi Malik bahodir besh ming otliq qoraunas elibilan joylashgan hudud. (Habib us – Siyar 58-bet.) Marv – Xurosonning qadimgi shaharlaridan biri, hozirgi Turkmanistondagi Bayram Ali. Mohon – hozirgi Turkmanistonning Marv shahri yaqinidagi qishloq. (Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma.111.) Hirot – Qadimgi va o‘rta asrlarda Xurosonning poytaxti, hozirgi Afg‘oniston g‘arbidagi shahar. Gaziv qal’asi (‫ – )قلعه گزیو‬Amir Husaynni Malik Muiziddin Kart ushbu qal’ada zindonda ushlab turgan. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 58. 178 118 Ochig‘i qishlog‘I (‫ – )آچغی‬Amir Temur mo‘g‘ullardan yashirinib qirq sakkiz kun yashagan qishloq. Temirli Darband – qadimiy turkiy nomi “ Temir qopig‘ ” Surxondaryodagi Darband Toshariq mavzeyi – Shahrisabzdan (to‘rt farsax =24km) hududda joylashgan mavze. 1363-yilda Amir Temurga qarshi kurashish uchun Ilyosxo‘ja o‘z qo‘shinlarini shu yerga joylashtirgan. Xuzor – hozirgi Qashqadaryo viloyatidagi G‘uzor shahri va tumani. Qubbayi Matin mavzeyi – taxminan, hozirgi Shahrisabz tumanidagi Namaton qishlog‘i. Shahrisabz va Kitob oralig‘ida. (Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma.34.) Oqdaryo mavzeyi – Samarqand viloyati Oqdaryo tumani. Amir Temur va Amir Husayn 1363-yilda Ilyosxo‘jani Qubbayi Matinda mag‘lub qilganidan so‘ng, ushbu hududda ov qilishgan. (Habib us-siyar,50.)179 Soli Saroy – Amudaryo bo‘yida Termizdan yuqoriroqdagi shaharcha. Surxondaryodagi Saroy degan qishloq. Mo‘g‘ullarning Mocarounnahrdagi qarorgohlaridan biri. 1220/21-yil qishda Chingizxonning qishni shu yerda o‘tkazishi natijasida vujudga kelgan.(Sharafiddin Ali Yazdiy, Zafarnoma. 314bet.)180 Shabartu – Kobul yaqinidagi qal’a. 1365-yilda Amir Husayn Loy jangidan qochib, qo‘shini bilan bu qal’ani manzil qilgan. (Habib us – Siyar 53bet.) Shirtov mavzeyi (‫ – )موضع شیر تو‬Amir Husayn Bog‘lon yo‘lida Tug‘luq Temurxon amiri Bekkichikning ukasi Ajuniydan mag‘lub bo‘lib 12 Шомий Низомиддин. Зафарнома / Форс тилидан ўгирувчи Ю. Ҳакимжонов; Таржимани қайта ишлаб нашрга тайёрл. ва масъул муҳаррир А. Ўринбоев. Изоҳлар ва луғатларни тузувчи Ҳ.Кароматов (географик номлар изоҳи О. Бўриевники). Ҳофизи Абрунинг “Зафарнома”га ёзган “Зайл”и − (“Илова”)ни форсийдан ўгирувчи ва изоҳларни тузувчи О. Бўриев. − Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 50. 180 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 437. 179 119 kishisi bilan bu mavzega yo‘l olgan. ( ‫امیر حسین با نود کس روي بصوب بقالن آورد و در‬ ‫)راه از آجونی برادر بیکجیک شکست یافته دوازده کس بموضع شیر تو رفت‬ Chag‘oniyon – Surxon vohasining qadimgi nomi.181 (Habib us – Siyar 58-bet.) Chakchak darasi (tanggisi) – dara va dovonning nomi, hozirgi Chakdara (Qashqadaryo viloyati Dehqonobod tumani hududida) (Habib us – Siyar 57-bet.) Ko‘himard (‫ – )کهمرد‬Ko‘hirud tog‘ tizmasining sharqi. Histor qishlog‘i – Amudaryo qirg‘og‘idagi qishloq Amir Temur shu qishloqda qayiqlar olib o‘z askarlarini Amudaryodan o‘tkazgan. (Habib us – Siyar 59-bet.) Qarshi – Chig‘atoy xoni Kepakxon (1318-1326) tomonidan asos solingan shahar. “Saroy” degan ma’noni anglatadi. Qadimgi Nasaf shahridan 2.5 farsax (15km) uzoqlikda barpo qilingan. Qashqadaryo viloyatining ma’muriy markazi.1365-yilda Qarshi imorati devoriga asos soldi. (Habib us – Siyar.54.) Naxshab –Qashqadaryo viloyatidagi qadimiy shahar Ksenippa shahri sifatida yuzaga kelgan. Qadimiy manbalarda Naxshab shahri Nikshapa shaklida uchraydi. Undan Ksenippa yunoncha shakli kelib chiqqan.Yerqo‘rg‘on, Uzunqir, Shulluktepa, Nasaf Shahar xarobalari hududi Naxshab viloyati deb atalgan. V asrda Naxshab Qal’ai Zahhoki Moron xarobalari o‘rnida taraqqiy etgan. VI-VII asrda ikkiga Naxshab va Kesh viloyatlariga ajralgan. 710-yilda arablar istelosidan so‘ng, arab tarixchi va geograflari Naxshab o‘rniga Nasaf nomini qo‘llay boshlagan. Qizilqoq nohiyasi – Qashqadaryo viloyatining janubi Dehqonobod tumanidagi mavze (Habib us-Siyar 60-bet.) Xivaq – Xiva, Amir Temur davrida Sharqiy Xorazmining poytaxti. Amudaryoning chap sohilida joylashgan. (Habib us-siyar,42.) Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 58. 181 120 Hirman Garmsiri (‫گرمسیر‬, ‫ گرمسیر هیرمن‬Garmsir, Hilmand Garmsiri, ma’nosi – “issiq joy” ) – hozirgi Afg‘oniston janubidagi sahro. Hilmand viloyati, Garmsir tumani markazi. Hilmand daryosining sharqida. (Habib ussiyar,43.) Shirkent yoki Shahrikent – Nasaf yaqinidagi kent. (Habib us-Siyar 59bet.) Burdaliq – (hozirgi nomi Burdoliq) Amudaryoning o‘ng sohilida joylashgan., hozirda Turkmanistonning Chorjo‘y viloyatidagi mavze. XIV asrda Marv-Qarshi karvon yo‘lidagi daryodan o‘tish joyi. (Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma.7.) Amir Temur askarlari qal’alarni egallash uchun narvonlarni shu joydan olgan. (Habib us-Siyar 59-bet.) Mo‘g‘uliston (‫( – )مغولستان‬Jeta) Chig‘atoy ulusi parchalanishi natijasida uning sharqiy qismida Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Tangritog‘(Tyan-Shan) etaklari, Balxash ko‘li, Irtish va Emil daryolari atrofidagi yerlarni o‘z ichiga olgan, Tug‘luq Temurxon (1348-1362) tomonidan tuzilgan ulkan saltanat. (Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma.87.) Turkiston (‫ – )ترکستان‬Sirdaryodan Qashqargacha bo‘lgan yerlar. Xuroson (‫ – )خراسان‬Hindistondan tashqari yerlar ma’nosini beruvchi atama. Eronning shimoli sharqiy, Afg‘oniston shimoli g‘arbiy va qisman Turkmanistonning janubi sharqiy hududlari kirgan geografik hudud. Mashhad, Nishopur, Tuye, Saraxs, Balx, Hirot, Marv, Obivard, Niso, Sabzavor singari yirik shaharlarni o‘z ichiga olgan tarixiy viloyat. Qo‘ms – hozirgi Eronning shimolidagi tarixiy viloyat. Mozandaron (‫ – )مازندران‬Eronning Kaspiy dengizi sohillarida joylashgan viloyat. Ma’muriy markazi – Sori shahri.182 (Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma.12.) Шомий Низомиддин. Зафарнома / Форс тилидан ўгирувчи Ю. Ҳакимжонов; Таржимани қайта ишлаб нашрга тайёрл. ва масъул муҳаррир А. Ўринбоев. Изоҳлар ва луғатларни тузувчи Ҳ.Кароматов (географик номлар изоҳи О. Бўриевники). Ҳофизи Абрунинг “Зафарнома”га ёзган “Зайл”и − (“Илова”)ни форсийдан ўгирувчи ва изоҳларни тузувчи О. Бўриев. − Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 12. 182 121 Puli Sangin – Vaxsh vodiysidagi dara.183 (Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma.29) Ko‘lank dashti – Xuttalon (Ko‘lob)ga qarashli yer. (Nizomiddin Shomiy. Zafarnomada Ko‘lak dashti deb qayd etilgan.28.) Oqqiyo – Chakchak yaqinidagi mavze. (Habib us -siyar.63. ) Ko‘zimundoq – Qashqadaryo vohasining janubidagi mavze. Qizil tog‘ – Qarshidan shimoldagi tog‘. Qo‘zi cho‘li – Qarshi yaqinidagi cho‘l. Almolig‘– G‘uljadan 15 km g‘arbda, Ili daryosining o‘ng sohilidagi shahar. Turk xoqonligining qadimiy poytaxti. Jo‘r qal’a (‫ )قلعهجور‬Amudaryoning chap sohilida joylashgan. Mengli Bug‘o Amir Temur va Amir Husaynga qarshi harakat qilgan hudud.(45) Bu qal’a nomi Isfahon nusxasida Ulojo‘rvand (‫ )قلعه اوالجوروند‬shaklida kelgan. 184 Darai Gaz (‫ – )دره گز‬Jo‘r qal’ani egallab Amir Huayn va Amir Temur bu yerga kelib Elchi Bug‘o maydoniga kelib tushishgan. Amudaryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan hudud.185 Beva mavzeyi – Termizdan uch farsaxda joylashgan qishloq Amir Temur va Mir Sayyid Baraka uchrashishgan joy. 7-sinf darslikda Biyo qishlog‘ida Odun Ko‘zi — yaʼni otning ko‘zi; Sayram yaqinidagi mavze nomi. 1372/1373-yilda Mo‘g‘uliston yurushida g‘alaba qozonib qaytayotgan Amir Temurga Zinda Chashm, Abu Isoq ibn Xizr Yassavuriy, Amir Muso, xonzoda Abul-Maoliy Termiziy, Shayx Abu-Lays Samarqandiy o‘zaro ahdlashib, Qota somon mavzeyiga yetganda Amir Temurga qasd qilishga kelishishgan. Qorasomon – O‘tror yaqinidagi mavze. Шомий Низомиддин. Зафарнома / Форс тилидан ўгирувчи Ю. Ҳакимжонов; Таржимани қайта ишлаб нашрга тайёрл. ва масъул муҳаррир А. Ўринбоев. Изоҳлар ва луғатларни тузувчи Ҳ.Кароматов (географик номлар изоҳи О. Бўриевники). Ҳофизи Абрунинг “Зафарнома”га ёзган “Зайл”и − (“Илова”)ни форсийдан ўгирувчи ва изоҳларни тузувчи О. Бўриев. − Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – Б. 29. 184 ‫غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر فهرست مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ 185 Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 45. 183 122 Kot — Xorazmning qadimgi poytaxti, hozirgi Beruniy shahri.(Habib ussiyar 81.) Qatvon — Samarqanddan sharqdagi yassilik, hozirgi Bulung‘ur tumani yerlari. (84.) 1375-yilda Amir Temur Mo‘g‘ulistonga yurushida Qatvon rabotida qish sovuqligidan to‘xtashga majbur bo‘ldi. Poytog‘ — Issiqko‘ldan sharqidagi mavze. (Habib us-siyar.85.) Uchfarmon — Sharqiy Turkistondagi Uchturfon. (Habib us-siyar .85.) Nizomiddin Shomiyning Zafarnomasida bu hudud Parmon shaklida qayd etilgan. Qoraqismoq — Sharqiy Turkistonning shimolidagi tepalik.(Habib ussiyar .85.) Sepoya — Chorjo‘ydan shimolroqda Аmudaryoning chap qirg‘og‘idagi mavze. (Habib us-siyar .85.) Gurzuvon — Аfg‘onistonning shimolida Talliqon yaqinidagi mavze, arlot-larning maskani. (Habib us-siyar .85.) Xos — Xorazmning janubidagi mavze. (Habib us-siyar.86.) Amir Kayxusrav jazoga tortilib, o‘ldirilgan. (83-bet.) Karomina — hozirgi Karmana. Otboshi — mavze nomi, horzirgi Qirg‘izistonning janubida, Farg‘ona vodiysining sharqida. Sakkiz Yag‘och – mavze nomi186 Oqsuv — Chimkentdan 30 km sharqdagi mavze. (89.) Oyko‘l — aslida Buram Oyko‘l, Issiqko‘ldan g‘arbroqdagi jarlik. Qo‘chqor — Oyko‘ldan janubroqda, u yerdan Chu daryosining shu nomli irmog‘i oqib o‘tadi. To‘xtamishxon Dashti Qipchoq hukmdori O‘rusxondan Amir Temur oldiga qochib kelib, u bilan uchrashgan hudud. Qorachuq tog‘i – Qirg‘iziston hududida, Odilshoh qochib yurgan joy. (Habib us-siyar 88.) Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – Б. 87. 186 123 Ushbu bobni xulosa qilib, quyidagilarni bayon qildik: – “Habib us-Siyar fi axbor afrod al- bashar” asarining o’zbek tiliga tarjima qilingan, Amir Temur va Temuriylar davriga oid qismda tarixiy shaxslar va geografik joy nomlarining ko‘rsatkichlari berilmagan. Shuning uchun uchinchi bobimizning birinchi paragrafini “Manbada tarixiy shaxslarning yoritilishi” deb nomlab, bu paragrafda Amir Temur, uning farzandlari va ahli harami, amir-u umarosi, vazirlari, bahodirlari hamda jangchilarining manbada keltirilgan nomlar asosida tadqiqot olib bordik. – Ikkinchi paragrafimizda esa fixristda va o‘zbekcha tarjimadagi geografik hudud nomlari ustida tadqiqotimizni amalga oshirdik. Bu paragrafni ikki qismga ajratib, ya’ni, manbada keltirilgan gidronimlar va toponimlar asosida olib bordik. 124 Xulosa Mavzu bo‘yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar hamda dissertatsiyadan ko‘zlangan maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda quyidagi xulosalarga keldik: G‘iyosiddin Xondamirning hayoti va serqirra ijodiy faoliyatiga - tafsiliy tasnif asosida yondashuv bu ulug‘ olimning merosini yanada chuqur va atroflicha o‘rganish zarur ekanligini ko‘rsatdi. Zero, uning ilmiy merosi to‘liq tasnif asosida mukammal tadqiq etilmagan. «Habib us-siyar» (‫ ) حبیب السیر‬asarining tarkibi bo‘yicha jahonda - olib borilayotgan tadqiqotlar bizlarni ham struktur (tarkibiy) tadqiqotlarga undamoqda. - Xondamirning bizga ma’lum o‘n uch asaridan yetib kelgani sakkizta ekani va bu asarlarning qayerlarda saqlanishi, kimlar tomonidan o‘rganilganligi yoki tarjima qilinganligi haqida to‘liq ma’lumot berdik. Shu bilan birga, Xondamirning bu asarilarini fanlar tasnifi bo‘yicha o‘ndan ortiq tur va janrlarga bo‘lib o‘rganish mumkinligini aniqladik: - «Habib us-Siyar» (‫ ) حبیب السیر‬haqida ma’lumotlar tarixchining ushbu asari qachon, qayerda, kimlarning tashabbusi asosida yaratilganligi unga bo‘lgan o‘z davridagi ma’lum tarixiy ma’lumotlarni bir asarda umumlashtirish ehtiyojidan kelib chiqanni asoslandi. - Amir Temur va Shohrux Mirzo davridagi siyosiy jarayonlar haqida ma’lumotlar bayon etish bilan barobar, Shohruh Mirzo davrida Temuriylar davlatining tashqi diplomatiyasi Xondamir qarashlari asosida maxsus o‘rganildi. Bu masalada manbalardagi farqli ma’lumotlar mavjudligi masalani yanada batafsil o‘ragnish lozimligini ko‘rsatdi. - Shohrux Mirzoning Kichik Osiyo, Yaqin Sharq mamlakatlari, Misr, Fors, Xitoy bilan elchilik aloqalarini juda yaxshi yo‘lga qo‘ygani va bu diyorlardagi barcha siyosiy voqeliklarni sinchikovlik bilan kuzatib borgani hamda bu jarayonlarda o‘zi ham saltanati manfaatlari yo‘lida aralashib turgani 125 “Habib us-siyar” asosida o‘rganildi. Shohrux Mirzo diplomatiyasi nafaqat siyosiy, harbiy, savdo-iqtisodiy, balki madaniy-ma’rifiy maqsadlarni ham ko‘zda tutgan, degan xulosani ham o‘rinli deb bildik. - “Habib us-Siyar fi axbor afrod al- bashar” asarining o‘zbek tiliga tarjima qilingan, Amir Temur va Temuriylar davriga oid qismi tarixiy shaxslar va geografik joy nomlarining ko‘rsatkichlari berilmagan. Shuning uchun uchinchi bobimizning birinchi paragrafini “Manbada tarixiy shaxslarning yoritilishi” deb nomlab, bu paragrafda Amir Temur, uning farzandlari va ahli harami, amir-u umarosi, vazirlari, bahodirlari hamda jangchilarining manbada keltirilgan nomlar asosida saroy, boshqaruv, xaram va boshqa masalalar ilgari tadqiqotlarda to‘liq yoritilmagan. Bu masalada “Habib us-Siyar” muhim manbadir. Shuning bilan bir qatorda “Habib us-Siyar”da keltirilgan Amir Temurning harami vakillari soni hamda nikohli ayollari va joriyalari haqidagi ma’lumotlar qiyosiy manbalar asosida keng tadqiqotlarni talab qiladi. Masalan, ismlar, ularning maqomi, bu masalalarda tadqiqotlardagi farqlarni aniqlash lozim. Bizning hozircha hisobimizga ko‘ra Amir Temurning ixtiyorida 18 nafar nikohli xotin va 22 nafar joriya bo‘lgan. Amir Temur va Temuriylar davri geografiyasi, joy nomlari va joylashuvi haqida, hamda Amir Temurning amirumarosi, vazirlari, bahodirlari hadiqa manbalarda qayd etilgan ma’lumotlarni qiyosiy o‘rgandik va dissertatsiyamizda bayon etdik. - “Habib us-siyar”ning Isfaxon fixristda va o‘zbekcha tarjimadagi geografik nomlar ustida ishlash asnosida asosan gidronimlar va toponimlarni o‘rgandik. Umuman, manbadagi onomastiaka masalasi alohida maxsus tadqiqotni talab qiladi. Tadqiqot natijalariga tayangan holda, berilgan xulosalarni e’tiborga olgan holda, Xondamirning “Habib us-Siyar fi axbor afrod al-bashar” asarining tarixiy manbashunoslik hamda manbaviy matnshunoslikka doir o‘rganilishiga oid quyidagi takliflarni o‘rtaga qo‘ymoqchimiz: - Xondamirning “Habib us-Siyar fi axbor afrod al-bashar” asarining Amir Temur va Temuriylar davriga oid bobi o‘zbek tiliga tarjima qilingan, 126 ushbu katta va keng ko‘lamli tarjimada ba’zi xato va kamchiliklar mavjud. Bu kamchiliklar keyingi tadqiqotlarda va nashrlarda qiyosiytahliliy o‘rganilib tuzatilishi zarur. - Asarning qo‘lyozmalari elektron shaklda, fixristi hamda o‘zbekcha tarjimalari “Xondamirnng asarlari” deb nomlangan holda sayt va katalog elektron fondlarga joylanishi kerak. - Asarning to‘liq tarjimasi amalga oshirilishi darkor. Shu bilan birgalikda o‘zbekcha tarjimada ko‘rsatkichlar mavjud emas, asarning ko‘rsatkichlari ham kelajakda qilinishi kerak. - Asar qo‘lyozmalaridagi ma’lumotlar o‘zaro hamda boshqa asarlar bilan qiyosiy tadqiq qilinishi lozim. Masalan, “Habib us-Siyar”ning – “Ravzat us-safo” bilan yoki, “Habib us-Siyarnin”ning – “Zafarnoma”lar bilan qiyosiy tahliliy o‘ranilishi hamda jahondagi nushalari va tadqiqotlardagi o‘rganilishi. - Respublikamizdagi ilmiy-tadqiqot muassasalari hamda xorijiy mamlakatlardagi ilmiy tadqiqot markazlari bilan aloqalarni kengaytirgan holda asarning va boshqa qo‘lyozmalar, manbalarning tadqiqotini ko‘paytirish, yosh milliy, vatanparvar tadqiqotchilarni ham ko‘paytirsh kerak. Bu tadqiqotlarni eletkron shakllarini ochiq va yopiq fondlarda yaratish lozim. 127 Foydalanilgan adabiyotlar: I. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI ASARLARI VA QARORLARI I.1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан қурамиз. –Тошкент: Ўзбекистон, 2016. – 488 б. I.2. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 48 б. I.3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ–2995-сонли қарори. “Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”// Халқ сўзи, –2017. 25 май. I.4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ–4680-сонли қарори. “Шарқшунослик соҳасида кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш ва илмий салоҳиятини ошириш чорағтадбирлари тўғрисида” //16.04.2020. https://lex.uz. 14:00 22.05.2022. II. KITOBLAR, RISOLALAR VA KATALOGLAR II. O‘zbek tilidagi manbalar va ilmiy adabiyotlar II.1. Амир Темур Кўрагон. Темур тузуклари. – Тошкент: Фан, 2018. – 136 б. II.2. Амир Темур Кўрагон. Темур тузуклари / Форсчадан Алихонтўра Соғуний ва Ҳабибулло Кароматов таржимаси; Сўзбоши муаллифи ва масъул муҳаррир Б.Аҳмедов. – Тошкент: Фан, 2019. – 160 б. II.3. Амир Темур Кўрагон. Темур тузуклари / Сўзбоши, табдил, таржима, изоҳ муаллифлари Ҳ.Н.Бобобеков, А.Қуронбеков, И.Сулаймонов; Масъул муҳаррир Ҳ.Бобоев. Илмий муҳаррир Қ.Ражабов. – Тошкент: Фан, 2019. – 144 б. 128 II.4. Ака Исмоил. Буюк Темур давлати / Т. Қаҳҳор тарж. – Тошкент: Чўлпон, 1996. – 152 б. II.5. Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаъи баҳрайн. II Жилд. – 1 қисм: 1405-1429 йил воқеалари / Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи А. Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – 632 б. II.6. Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаъи бахрайн / Форс–тожик тилидан таржима, кириш сўз ва изоҳли луғатлар муаллифи А.Ўринбоев. – Тошкент: Фан, 1969. – 463 б. II.7. Абдураззоқ Самарқандий. Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн: II Жилд. 2-3 қисмлар: 1429-1470 йил воқеалари / Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи А.Ўринбоев. Географик номлар изоҳли кўрсаткичи О.Бўриев. Тарихий шахс, воқеа ва атамаларга изоҳлар муаллифи Ғ.Каримов ва Э.Миркомилов. – Тошкент: О‘zbekiston, 2008. – 831 б. II.8. Алишер Навоий. Асарлари 12-жилд. Мажолис ун-нафоис. – Тошкент. 1966. 125 б. II.9. Бўриев Омонулло. Амир Темур аждодлари: (Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” асаридан терма таржима) / Форс тилидан тарж., кириш сўз ва изохлар муаллифи О. Бўриев / Масъул муҳаррир А. Ўринбоев. – Тошкент: Қомуслар Бош муҳарририяти, 1992. – 31 б. II.10. Бўриев Омонулло. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё тарихий географияси: монография / ЎзбР ФА Темурийлар тарихи Давлат музейи Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик ин-ти; Таҳрир ҳайъати Б.Абдуҳалимов (мас.муҳаррир), А.Аҳмедов, Д.Юсупова, А.Хўжаев, М.Исҳоқов, Х.Файзиев. – Тошкент: Mumtoz so’z, 2017. – 350 б. II.11. Бўриев Омонулло. ХIV–ХV асрлар Марказий Осиёнинг тарихий жуғрофиясига доир (темурийлар даври манбалари бўйича) // Амир 129 Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни: Халқаро конференция тезислари, (1996 йил 23-26 октябрь). – Тошкент, 1996. – Б. 24-25. II.12. Бўриев Омонулло. Элчилар йўл юрдилар // Шарқшунослик: илмий тўплам. − Тошкент, 1990. – № 1. − Б. 60-61. II.13. Бўриев Омонулло. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё: (тарихий–географик лавҳалар) / Мас.муҳаррир А.Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – 166 б. II.14. Бўриев Омонулло. Амир Темур бунёдкорлигининг топонимлардаги инъикоси // “Темурийлар даврида илм-фан ва маданият” халқаро илмий конференция тезислари, 13-14 сентябрь 2017 й. – Тошкент: Akademnashr, 2017. – Б. 35 - 41. II.15. Бўриев Омонулло. Темурийлар даври маънавий мероси тарихидан. – Тошкент, 2009. – 98 б. II.16. Бўриев Омонулло. Темурийлар салтанати тарихига оид асарлардаги географик маълумотлар: (Марказий Осиё) // Амир Темур ва темурийлар даври ренессанси хорижий тадқиқотларда. – Тошкент, 2016. – Б. 11-17. II.17. Бўриев Омонулло. Темурийлар салтанати тарихига оид асарлардаги географик маълумотлар // Шарқшунослик: илмий тўплам. – 2015. – № 2. – Б. 51-55. II.18. Бўриев Омонулло. Форс ва араб тилларида ёзилган тарихий манбалар тадқиқи // Темурийлар даврида илм-фан ва маданият ривожини ўрганиш ва тарғиб қилишнинг умумбашарий аҳамияти / Маcъул муҳаррир Н.Н.Ҳабибуллаев. – Тошкент, 2015. – Б. 58-70. II.19. Бўриев Омонулло. Марказий Осиё тарихий географиясидан лавҳалар. – Тошкент: Tafakkur, 2015. – 189 б. II.20. Бўриев Омонулло. Темурийлар даври манбалари матншунослигининг баъзи масалалари // Шарқшунослик: илмий тўплам. – Тошкент, 2009. – № 14. – Б. 21-26. 130 II.21. Бўриев Омонулло. Темурийлар даврида географик билимлар // Амир Темур ва темурийлар даврида илм-фан ва маданият: Республика илмий-амалий конференция материаллари, (2011 йил 28 октябрь) / Масъул муҳаррир: Н.Н.Ҳабибуллаев. –6-китоб. – Тошкент, 2013. – Б. 33-40. II.22. Бўриев Омонулло. Амир Темур тарихини ўрганишда ёзма манбаларнинг роли // Амир Темур сабоқлари: 3: Амир Темур ва унинг марказлашган давлат тузиш йўлидаги буюк хизматлари / Илмийамалий анжуман материаллари. – Тошкент, 2001. – Б. 41- 42. II.23. Бўриев Омонулло. Темурийлар даври манбаларида Самарқанд шаҳри ҳамда вилоятининг табиати ва хўжалиги // O’zbekiston tarixi. – 2007. – № 2. – Б. 25-34. II.24. Бўриев Омонулло. Темурийлар даври манбаларида барлослар ҳақида маълумотлар // Ўзбекистон Миллий университетининг 95 йиллигига бағишланган “Тарихий манбашунослик муаммолари”: Илмий амалий анжуман материаллари, (2013 йил 25 апрель). – Тошкент, 2013. – Б. 12-17. II.25. Дадабоев Ҳ. Амир Темурнинг ҳарбий маҳорати // Амир Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни: Халқаро конференция тезислари (1996 йил 23-26 октябрь). – Тошкент, 1996. – Б. 27-28. II.26. Дадабоев Ҳ. Тарихий ҳарбий терминлар луғати. – Тошкент, 2003. – 2008. – 15 б. II.27. Дадабоев Ҳ. Амир Темур даврдошлари. – Тошкент: Навоий Университети. 2018. – 272 б. II.28. Файзиев Х.Т. Темурийлар салтанатида Шоҳруҳ Мирзонинг ўрни ва унинг ташқи сиёсати: Тарих фанлари ном. дисс. – Тошкент, 2001. – 154 б. II.29. Файзиев Т. Соҳибқироннинг фарзандлари // Ўзбегим: Тўплам. – Тошкент, 1995. – Б. 37-42. II.30. Файзиев Т. Темурий маликалар. – Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1994. – 39 б. 131 II.31. Файзиев Т., Файзиев Х.Т. Султон Абусайид Мирзо. – Тошкент: Замин нашр, 2022. – 44 б. II.32. Файзиев Т. Мовароуннаҳр ва Хуросонда ҳукмронлик қилган Амир Темур ва унинг авлодлари: Шажара жадвали: Тўплам // Амир Темур жаҳон тарихида. – Париж - Тошкент, 1996. – Б. 202-207. II.33. Файзиев Х.Т. XV аср биринчи ярмида темурийларнинг Кўк ва Оқ ўрда билан сиёсий алоқаларига доир // Шарқшунослик: илмий тўплам. – 2009. – № 1-2. – Б. 94-101. II.34. Файзиев Х.Т. Шоҳрух Мирзонинг Дашти Қипчоқ ҳукмдорлари билан муносабатлари // Марказий Осиё тарихи: манбашунослик ва тарихнавислик изланишлари. –1-илмий тўплам / ТДШИ; Масъул муҳаррир М.Исҳоқов. – Тошкент, 2009. – Б. 166-176. II.35. Файзиев Т. Темурийлар шажараси. / Масъул муҳаррир А.Самад. – Тошкент: Ёзувчи, – Хазина. 1995. – 348 б. II.36. Мадраимов Абдумажид, Фузаилова Г. Манбашунослик. – Тошкент. Ўзбекистон файласуфлари жамияти. – 2008. 264 б. II.37. Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи / Б. Аҳмедовнинг кириш сўзи, изоҳлари ва таҳрири остида; Форс тилидан Б.Аҳмедов, Н.Норқулов, М.Ҳасаний тарж. − Тошкент: Чўлпон, 1994. − 352 б. II.38. Натанзий Муиниддин. Мунтахаб ут-таворихи Муиний: (Муиний тарихлари танланмаси) / форс тилидан тарж., сўз боши ва изоҳлар муаллифи Ғ.Каримий; маъсул муҳаррир А.Ўринбоев. – Тошкент: Ўзбекистон, 2011. – 264 б. II.39. Натанзий Муиниддин. Соҳибқирон ҳаётидан лавҳалар: (“Мунтаҳаб ут–таворихи Муиний”) / Форс тилидан Ғ.Карим тарж.; М. Али кириш сўзи // Жаҳон адабиёти. – 2006. – № 3-Б.3-52. II.40. Хондамир Ғиёсиддин. Макомир ул-ахлоқ / Форс тилидан таржимон. Раҳимов.К. – Тошкент. 2018. 232.б. II.41. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар асарининг Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳаёти ҳақидаги боблари. 132 Буюклик ҳислати. Форс тилидан таржимон И. Бекжонов. – Тошкент: Шарқ. 2011. 304 б. II.42. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар: (Башар аҳли сийратидан хабар берувчи дўст) / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари Ж.Ҳазратқулов, И. Бекжонов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2013. – 1271 б. II.43. Юсупова Д.Ю. Хондамир ва Бобур: фан ва маданият тараққиёти ҳақида // Бобур ва Бобурийларнинг жаҳон маданияти тарихида тутган ўрни. Халқаро илмий анжуман материаллари. – Тошкент, 2008. – Б. 16-18 (ўзб.); Б. 81-82 (инг.). II.44. Юсупова Д.Ю. Хондамир темурийлар даври маданияти ҳақида: (XV аср охири – XVI аср боши) // Амир Темур ва темурийлар даври: янги тадқиқотлар: Республика илмий анжумани материаллари, (18 октябрь 2004 йил) / Масъул муҳаррир: Н.Н.Ҳабибуллаев. – 2-китоб. – Тошкент, 2005. – Б. 20-26. II.45. Юсупова Д.Ю. Хондамирнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида ёзма маълумотлар // Тарихий манбашуносликнинг долзарб муаммолари. – Тошкент, 2005. – Б. 55-61. II.46. Юсупова Д.Ю. Хондамир // Маънавият юлдузлари. – Тошкент, 1999. – Б. 247-251. II.47. Юсупова Д.Ю. Хондамир // Буюк сиймолар, алломалар: (Марказий Осиёдаги машҳур мутафаккир ва донишмандлар). – 2-китоб. – Тошкент, 1996. – Б. 109-112. II.48. Юсупова Д.Ю. Хондамирнинг кам ўрганилган асари // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – 1996. – № 4-5. – Б. 62-69. II.49. Юсупова Д.Ю. Хондамир ижоди ҳақидa // Шарқшунослик: (альманах). – 1990. – № 1. – Б. 92-101. II.50. Ғаниева С. Mажолис ун-нафоисга изоҳ ва таржималар. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. 13 том. –Тошкент: Фан, 1997. – 221 б. 133 II.51. Шомий Низомиддин. Зафарнома / Форс тилидан ўгирувчи Ю. Ҳакимжонов; Таржимани қайта ишлаб нашрга тайёрл. ва масъул муҳаррир А. Ўринбоев. Изоҳлар ва луғатларни тузувчи Ҳ.Кароматов (географик номлар изоҳи О. Бўриевники). Ҳофизи Абрунинг “Зафарнома”га ёзган “Зайл”и − (“Илова”)ни форсийдан ўгирувчи ва изоҳларни тузувчи О. Бўриев. − Тошкент: Ўзбекистон, 1996. − 528 б. II.52. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома: (Мовароуннаҳр воқеалари 1360-1370) / Шарқшунослик ин-ти; Масъул муҳаррир, Сўз боши муаллифи ва нашрга тайёрловчи А. Ўринбоев. Таржимон О. Бўриев. – Тошкент: Камалак, 1994. − 290 б. II.53. Шарафуддин Али Йаздий. Зафарнома: Мовароуннаҳр воқеалари: (1360-1370) // Сўз боши, табдил, изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифи ва нашрга тайёрл.: А. Аҳмад, Ҳ.Бобобеков; Масъул муҳаррир Б.Эшпўлатов; Нашрлар ва матбаачилар гуруҳи: И.Шоғуломов ва бошқ. – Тошкент: Шарқ, 1997. – 384 б. II.54. Шарипов А.А. Темурийлар даври ёзма ёдгорликларидаги туркий ҳарбий атамалар // Темурийлар тарихига оид манбалар: Республика миқёсидаги илмий-амалий конференция материаллари, (18 октябрь 2007 йил): Илмий салоҳият ва замон: Ёш тадқиқотчиларнинг илмийамалий семинари материаллари, (18 октябрь 2008 йил) / Масъул муҳаррир: Н.Н.Ҳабибуллаев. – 4-китоб. – Тошкент, 2010. – Б. 80-84. II.55. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri Hilol. 6 jild. Toshkent, Hilol nashr. 2013. В. 19-20. II.56. Xondamir G‘iyosiddin. Makorim ul-axloq / Fors tilidan tarjimon. K. Rahimov – Тоshkent: Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – 232 b. III. Fors tilidagi manbalar III.1. ‫ تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر‬. ‫دیجیتالی‬: ‫مرکز تحقیقات رایانهاي قائمیه اصفهان‬ 134 III.2. ‫ تهران‬:‫ کتابفروشی خیام‬،7 ‫ و‬6 ‫ جلد‬،‫) روضه الصفا‬1339( ‫ سیدمحمد‬،‫یرخواند بلخی‬ IV. Rus tilidagi manbalar IV.1. Файзиев Х.Т. Место Шахруха Мирзо в государстве темуридов и его внешняя политика: Автореф. дисс. канд. ист. наук. – Ташкент: ИИ АН РУз, 2011. – 26 с. IV.2. Мадраимов, студентов Абдумаджид. Источниковедение: бакалавриата по истории. Учебник Ташкент: для Издательство Национального общества философов Узбекистана, 2008. – 264 c. IV.3. Юсупова Д.Ю. Жизнь и труды Хондамира. − Ташкент: Фан, 2006. − 322 с. Монография посвящена исследованию творческой биографии видного гератского ученого-историка, литератора XVI в. Хондамира. На основе комплексного анализа всех доступных первоисточников, прежде всего, сочинений самого Хондамира, приводится периодизация, а также обзоры дошедших до нас трудов ученого. Прослеживается процесс формирования Хондамира как ученого. Особое внимание уделено отражению в его трудах состояния наук и культуры в Центральной Азии и, частично, в Северной Индии в XV-XVI вв. IV.4. Юсупова Д.Ю. “Ма'асир ал-мулук” Хондамира - источник о деяниях государей эпохи Темура и Темуридов // Узбекистан в средние века: история и культура / К 80-летию доктора исторических наук, профессора Розии Галиевны Мукминовой (Доклады международной конференции). Отв.ред. Д.Алимова. – Ташкент, 2003. – С. 184-187. IV.5. Юсупова Д.Ю. Творческое наследие Хондамира как источник по истории культуры Центральной Азии XV–XVI вв. // Диалог цивилизаций на Великом шёлковом пути». Центральная Азия: вчера, сегодня, завтра. Материалы научной конференции (26-27 сентября 2001 г.). – Бишкек, 2002. – С. 140-146. 135 IV.6. Юсупова Д.Ю. Творческое наследие Хондамира как источник по истории и истории культуры Центральной Азии XV−XVI вв.: Автореф. дисс. докт. ист. наук. − Ташкент, 2001. − 67 с. IV.7. Юсупова Д.Ю. Мирза Мухаммад Хайдар и “Хабиб ас-сийар” Хондамира (Мухаммад Хайдар Дулати – государственный деятель, выдающейся ученый – историк) // Материалы междун. научно-теорет. конфер. (13-15 марта 1997 г.). – Тараз: Ғылым, 1997.– С. 133-137. IV.8. Юсупова Д.Ю. Изучение “Макарим ал-ахлак” в СССР и за рубежом // Бартольдовские чтения. 1990. Тезисы докладов и сообщений. – Москва: Изд-во «Наука». ГРВЛ, 1990. – С. 73-74. IV.9. Юсупова Д.Ю. “Хуласат ал-ахбар” Гийас ад-Дина Хондамира как источник по истории культуры Мавераннахра и Хорасана XVI в. // Бартольдовские чтения. 1987 (год восьмой). Тезисы докладов и сообщений. – Москва: Изд-во “Наука”. ГРВЛ, 1987. – С. 100-101. IV.10. Собрание восточных рукописей академии наук Республики Узбекистан, История / составители Юсупова.Д.Ю, Джалилова.Р.П, – Ташкент: Фан,изд. 1998. – 536 c. V.3. Ingliz tilidagi manbalar V.1. Mehdi Farhani Monfard, Politics and Culture at the end of the Timurid and early Safavid period (1468-1505) – Tehran: 2003. – 210 p. V.2. Ch. Rieu. Catalogue of the Persian Mss in the Brit. Museum, vol. I. –London: 1879, – 367 p. V.3. Shiro Ando. // The Shaykh al-Islam as a Timurid office: a preliminary study. – Islamabad: Published By: Islamic Research Institute, International Islamic University, Islamic Studies. Vol. 33, No. 2/3, Special Issue on Central Asia (Summer-Autumn 1994), pp. – P 253-280 (28 pages). V.4. Manz, Beatrice Forbes (2007). // Power, Politics and Religion in Timurid Iran. – Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-46284-6. / Wikipedia, h-12:02, 06.03.2022. 136 V.5. Bashir, Shahzad. A Perso-Islamic universal chronicle in its historical context: Ghiyās al-Dīn Khwāndamīr's Ḥabīb al-siyar, // Wikipedia, 2015, h-12:02, 06.03.2022. V.6. Bockholt, Philip (2020a). Khvāndamīr. In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopedia of Islam, THREE. Brill Online. ISSN 1873-9830. / Wikipedia, h-12:02, 06.03.2022. V.7. Philip Bockholt. Same But Different? On copies of the general history Habib al-siyar in Saint-Petersburg manuscript collections. СанктПетербург: Вестник Санкт-Петербургского Университета востоковедение и африканистика, 2019. – P. 52-62. VI. Nemis tilidagi manbalar VI.1. Philip Bockholt. Weltgeschichtsschreibung zwischen Schia und Sunna. Ḫvāndamīrs (gest. 1535/6) Ḥabīb as-siyar und seine Rezeption im Handschriftenzeitalter. – Berlin: 2018. – P 8-10. VII. Turk tilidagi manbalar VII.1. Şahin Mustafo. Habibu’s siyer’e gore Turkiye Selcukluleri. – Anqara: Anqara universiteti Dil va tarih dergisi, 54.1. 2014. –S.21-40. VII.2. Alan Hayrunisa, Timurlular 1360-1506, – İstanbul: 2007. –S.5-8. VII.3. Togan Nazmiye. Temur zamanında aristokrat Türk kadını. İstanbul üniversitesi edebiyat fakültesi, – İstanbul: İslam tetkikleri enstitüsü dergisi, 1973, N-5, –S.135-138. VII.4. Togan Zeki Velidi. // Büyük türk hükümdari Şahruh.– İstanbul: İstanbul üniversitesi, edebiyat fakültesi, türk dili ve edebiyati dergisi, 1949, N-3 –S. 520-538. VII.5. Togan Zeki Velidi. // Emir Timur’un soyuna dair bir araştirma. –Istanbul: Tarih Dergisi, 1972,N-26, – S.75-84. VII.6. Tok Özen. 14 Yüzyılda Timur’a karşi ortadoğu’da ittifak teşebbüsleri. 137 – İstanbul: Türk dünyasi araştirmalari, 2008, № 174. –S.171-186. VII.7. Yücel Yaşar. Timur hakkinda araştirmalar.// Timur tarihi hakkında araştırmalar I, Timur’un Türkiye ve Yakın-doğu ile ilişkilerine dair gözlemler (1394-1400), Belleten. – Ankara: 1976, N-XI. –S.249-285. VII.8. Yücel Yaşar. Timur'un diş politikasinda Türkiye ve Yakın Doğu (13931402). – Ankara: 1980. – 130 s. VII.9. Şahin Mustafa. // Mirza Şahruh’a karşı düzenlenen suikast girişimleri. –Isparta: Süleyman Demirel üniversitesi enstitüsü dergisi, 2014, – S.1-15. VII.10. Şahin Mustafa. // Timurlular döneminde Herât’ta Sivil mimari. Studies of the Ottoman Domain, 11, Ağustos 2016, N 6. – S.78-96. VII.11. Togan Zeki Velidi. Hândmîr, İ.A., V, – İstanbul: MEB Yayınları, 1987, –S 210-211. VII.12. O‘nturk Vural. RAVZATÜ’S- SAFA VE HABİBÜ’S-SÎYER’E GÖRE GURLULAR. – Ankara: Ankara Tarih Okulu Dergisi. 2018. –S 20-25. VII.13. Ko‘ksal Mustafa. RAVZATÜ’S- SAFA VE HABİBÜ’S-SÎYER’DE MOĞOLLAR KISMININ TERCÜMESI. (1155-1259) . – Van: Van yuzunchu yil unversitesi, 2019. –S 5-10. VII.14. Ismoil Aka. Temurlular. – Izmir: Ege Universitesi. 1995. – S 1-26. VIII. INTERNET SAYTLAR VIII.1. www.vostlit.info VIII.2. www.arxiv.uz VIII.3. www.e-adabiyot.uz VIII.4. www.jahon.mfa.uz VIII.5. www.tarix.uz VIII.6. www.history.uz VIII.7. www.uz24.uz VIII.8. www.ziyouz.uz VIII.9. http://library.navoiy-uni.uz/files. VIII.10. https://acikbilim.yok.gov.tr. 138 VIII.11. https://brill.com/view/book. VIII.12. https://dergipark.org. VIII.13. https://kupdf.net/download/islam-ansiklopedisi-cilt. VIII.14. https://archive.org/stream/Timurlenkslam. VIII.15. http://Ivran.ru VIII.16. http://arch.org VIII.17. http://Natlib.uz VIII.18. https://t.me/tdshu_arm VIII.19. https://ketobton.com VIII.20. https://en.wikipedia.org/wiki/Habib_al-siyar VIII.21. https://www.britannica.com/topic/Habib-al-Siyar VIII.22. https://www.archnet.org/publications/5432 VIII.23.https://www.amazon.com/Tarikh-Habib-al-Siyar-volumes-IIV/dp/B00P88WFU2 VIII.24. https://asia.si.edu VIII.25. http://indianculture.gov.in/rarebooks/hbyb-alsyr VIII.27. https://artsandculture.google.com/entity/habib-al-siyar/m026xhbd VIII.28. https://www.worldcat.org VIII.29. https://www.iranicaonline.org/articles/historiography-v VIII.30. https://www.jstor.org/stable/20840169 VIII.31. https://www.cambridge.org. VIII.32. https://www.researchgate.net/publication. VIII.33. https://www.academia.edu 139