E-ISSN: 2674-5224, DOI: 10.36962/PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS AZƏRBAYCAN ALİ TEXNİKİ MƏKTƏBLƏRİNİN XƏBƏRLƏRİ MULTIDISCIPLINARY JOURNAL REFEREED & REVIEWED JOURNAL VOLUME 26 ISSUE 03 2023 CİLD 26 BURAXILIŞ 03 2023 https://bsj.fisdd.org/index.php/pahtei The beautiful thing about learning is nobody can take it away from you—B. B. King E-ISSN: 2674-5224, DOI: 10.36962/PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS AZƏRBAYCAN ALİ TEXNİKİ MƏKTƏBLƏRİNİN XƏBƏRLƏRİ MULTIDISCIPLINARY JOURNAL REFEREED & REVIEWED JOURNAL CİLD 26 BURAXILIŞ 03 2023 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 JOURNAL INDEXING CROSSREF EUROPUB IMPACT FACTOR 2022 – 0.71 EESTI, TALLINN 2023 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Editor-in-chief: Mustafa Babanli. Deputy of editor-in chief: Latafat Gardashova. Publisher Management Board Member: Mehriban Ismayilova. Publisher Technical & Reviewer Team Manager: Javahir Gasimova. Baş redaktor: Mustafa Babanlı. Baş redaktorun müavini: Lətafət Qardaşova Nəşriyyatın İdarə Heyətinin Üzvü: Mehriban İsmayılova Nəşriyyatın Texniki və Resenzent Qrupun Meneceri: Cəvahir Qasımova. ©Publisher: Azerbaijan State Oil and Industry University. I/C 1400196861 (Azerbaijan). Rector: Mustafa Babanli. Doctor of Technical Sciences. Professor. Registered address: 20, Azadlig pr., Baku, Azerbaijan, AZ1010. ©Editorial office: 20, Azadlig pr., Baku, Azerbaijan, AZ1010. ©Typography: Azerbaijan State Oil and Industry University İ/C 1400196861 (Azerbaijan). Registered address: 20, Azadlig pr., Baku, Azerbaijan, AZ 1010. ©Nəşriyyat: Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti. VÖEN 1400196861 (Azərbaycan). Rektor: Mustafa Babanlı. Texnika Elmləri Doktoru. Professor. Qeydiyyat ünvanı: Azadliq prospekti, 20. Bakı Azərbaycan, AZ1010. ©Redaksiya: Azadliq prospekti, 20. Bakı Azərbaycan, AZ1010. ©Mətbəə: Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti VÖEN 1400196861 (Azərbaycan). Qeydiyyat Ünvanı: Azadliq prospekti, 20. Bakı Azərbaycan, AZ1010. ©Publisher: ICRET. MTÜ (Estonia, Tallinn), R/C 80550594. Director and Founder: Seyfulla İsayev (Azerbaijan). Deputy and Founder: Namig Isazade. PhD in Business Administration. (Azerbaijan). ©Editorial office / Redaksiya: Harju maakond, Tallinn, Kesklinna linnaosa, Narva mnt 5, 10117 Telephones / Telefonlar: +994 55 241 70 12; +994 51 864 88 94 Website/Veb səhifə: https://bsj.fisdd.org/; https://scia.website/ E-mail: sc.mediagroup2017@gmail.com ©Nəşriyyat: MTÜ Beynəlxalq Tədqiqat, Təhsil & Təlim Mərkəzi. Q/N 80550594. Direktor və Təsisçi: Seyfulla İsayev (Azərbaycan). Direktorun müavini və Təsisçi: Namiq Isazadə. PhD. Biznesin İdarə Olunması. (Azərbaycan). E-ISSN: 2674-5224; DOI: 10.36962 / PAHTEI; UDC: 62 (051) (0.034) PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS Accepted for publication in this edition 14.03.2023 ©LLC ASOİU, MTÜ IRETC. All rights reserved. Reproduction, store in a retrieval system, or transmitted in any form, electronic of any publishing of the journal permitted only with the agreement of the publishers.The journal is published and is shared in soft copy only. Publishing the journal in hard copy is prohibited. The editorial board does not bear any responsibility for the contents of advertisements and papers. The editorial board’s views can differ from the author’s opinion. The journal published and issued by The Southern Caucasus Media. 2 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 TABLE OF CONTENTS Türkan İbrahimli, Ağa Rəsulzadə NEFT VƏ QAZ KƏMƏRLƏRİNDƏ EROZİYA VƏ KORROZİYAYA QARŞI QABAQLAYICI TƏDBİRLƏRİN İŞLƏNİB HAZIRLANMASI ........................................................................................... 05-11 Aynur Şərifova LEGİRLƏNMİŞ POLADLARDA YÜKSƏKTEMPERATURLU AZOTLAMANIN ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN TƏDQİQİ ......................................................................................................... 12-20 Azər Məmmədov, Elcan Əliyev, Vidadi Mehdiyev, Rahib Hüseynov, Nicat Mehdizadə ROBOT QOLLARIN İDARƏETMƏ SİSTEMİ İLƏ İŞLƏNMƏSİ ............................................................. 21-31 Arifə Kərimova, Ceyhun Sadiqov KARBOHİDROGEN QAZLARININ EMALI ÜÇÜN YENİ TEXNOLOGİYA ............................................. 32-38 Bağış Əhmədov, Əli Abışov SƏNAYE MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ İNNOVASİYALARIN RƏQABƏT QABİLİYYƏTİNƏ TƏSİRİ ............. 39-47 Gülşən Mustafayeva, Əkrəm Suleymanov NEFT-ZAVOD QAZLARININ SƏMƏRƏLİ İSTIFADƏ YOLLARI ........................................................... 48-54 Abdulaga Gurbanov, Hajiaga Azizov APPLİCATİON OF NANOPARTİCLES AGAİNST EROSİON ............................................................... 55-62 İnarə Rüstəmova TETRADESİLDİETİLOLAMMONİUMBROMİD (TDDEAB), TETRADESİLTRİETİL OLAMMONİUMBROMİD (TDTEAB) VƏ OKSALAT KALİUM ƏSASINDA KATİON İON-MAYE TİPLİ SƏTHİ-AKTİV MADDƏNİN SİNTEZİ VƏ XASSƏLƏRİ …….……............................................................................................…….. 63-71 Çingiz Əliyev, Lətifə Kazımova ABŞERON YARIMADASINDA RADİO-EKOLOJİ ŞƏRAİTİN TƏDQİQİNİN ELMİ-NƏZƏRİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ ............................................................................................................................... 72-79 Məcid Bədəlov, Lalə Hüseynova REZERVUARLARDA YIĞILAN NEFT ŞLAMININ EFFEKTİV TƏMİZLƏNMƏSİ .................................. 80-89 Rauf Babayev, Lala Nabieva MODELING THE TECHNOLOGICAL PROCESS OF METHANOL PRODUCTION …………………… 90-97 Pervan Mursalov, Yusif Alakbarov CLEANING OF NATURAL GASES FROM MECHANICAL MIXTURES ……………………………….. 98-103 Səbirxan Mahmudov, Arif Süleymanov NEFT YATAQLARINDA SUVURMA PROSESİNİN SƏMƏRƏLİLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ VƏ MONİTORİNQİ .................................................................................................................................. 104-111 Ofeliya Sofiyeva, Ayla İsmayılzadə RƏQƏMSAL MARKETİNQDƏ MARKETİNQ NÖVLƏRİNİN FUNKSİYASI ...................................... 112-125 Zülfüqar İbrahimli, Ayxan Hüseynzadə AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA KƏND TƏSƏRRÜFATININ DAVAMLI İNKİŞAFININ İDARƏ EDİLMƏSİ ......................................................................................................................................... 126-136 İradə Vəliyeva, Əli Səmədli REKLAMIN SAHİBKARLIĞIN İNKİŞAFINA TƏSİRİ ......................................................................... 137-151 Vəfa Dünyamalıyeva, Elvin Həsənov AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA ƏHALİNİN YOXSULLUQ PROBLEMİ .................................. 152-164 Aynur Cabbarova, İlqar Əsgərli AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA TƏBİİ EHTİYATLARDAN İSTİFADƏNİN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ ....................................................................................................................................... 165-176 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 3 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Paşacanov Anar, Nicat Hüseynov AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA NAĞDSIZ ÖDƏNİŞLƏR SİSTEMİNİN TƏHLİLİ .................... 177-189 Rəşad Hüseynov, Novruz Rəhimov ƏMƏK BAZARI VƏ MƏŞĞULLUĞA RƏQƏMSAL İQTİSADİYYATIN TƏSİRLƏRİ .......................... 190-202 Orxan Hüseynov ALİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏSİNDƏ KADRLARIN UÇOTUNUN RƏQƏMSALLAŞDIRILMASI .............. 203-210 Arzu Məmmədova, Ülvi Məmmədov ŞƏHƏR İDARƏETMƏSİNDƏ İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİNİN TƏTBİQİ ...................................... 211-221 Vidadi Əlizadə, Faiq Hacıyev BİG DATA OBYEKTLƏRİNİN XASSƏLƏRİNİN BƏZİ XARAKTERİSTİKALARI ............................... 222-229 Rafig Ibrahimov, Yusif Samadov, Sabir Gurbanov STUDY OF THE DYNAMİCS OF THE İMPACT OF DRİLLİNG FLUİD SLURRY ON THE WELL BOTTOM ........................................................................................................................................... 230-239 Sevinj Rzayeva, Shura Ganbarova, Amir Amirov PROSPECTS FOR OIL AND GAS POTENTIAL OF THE MIOCENE-PLIOCENE AND MESOZOIC DEPOSITS OF THE ABSHERON ARCHIPELAGO ……………………………………………….....…. 240-247 Behbidalı Novruzlu COVID-19-UN İNVESTİSİYA DAVRANIŞLARINA TƏSİRİ …………………………………….…….... 248-254 Məlahət Babayeva CƏNUBİ XƏZƏRİN QƏRB CİNAHINDA MƏHSULDAR QATIN BALAXANI LAY DƏSTƏSİNİN TERRİGEN-MİNERALOJİ ƏYALƏTLƏRİ ......................................................................................... 255-261 Hicran Muradova, Nicat Abasov AZƏRBAYCANDA SOSİAL MEDİANIN EFFEKTİVLİYİ VƏ RƏQƏMSAL MARKETİNQDƏ ONUN ROLUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ .................................................................... 262-275 Rəşad Məhərrəmov , Soltan Məhərrəmli İŞĞALDAN AZAD EDİLMİŞ ƏRAZİLƏRDƏ DƏYƏR ZƏNCİRİNİN FORMALAŞDIRILMASI ........... 276-289 Nuraga Rustamov, Fariz Aghali, Sarkhan Askerov CAUSES AND METHODS OF FREEING DIFFERENTIAL PIPE STUCK ………………………….... 290-296 Gültər Nəsibova, Mehriban İsmayılova, Sahilə Nəsibova, Fərəh Qarayeva KÜR ÇÖKƏKLİYİNİN ÇÖKMƏ QATININ FORMALAŞMASININ GEODİNAMİK VƏ TEKTONİK ŞƏRAİTİ ............................................................................................................................................ 297-305 Anar Mammadov, Nijat Muradli MANAGEMENT OF FINANCIAL FLOWS OF HOLDINGS ................................................................ 306-316 Naməd Paşayev, Lətif Sultanov, Səidə İsmayılova, Mehrab Şabanov AŞAĞI KÜR ÇÖKƏKLİYİNİN NEFTÇALA NEFTLİ-QAZLI YATAĞININ PERSPEKTİVLİYİNİN GEOLOJİ VƏ PETROFİZİKİ TƏDQİQATLARLA DƏYƏRLƏNDİRİLMƏSİ ……………………………………….. 317-325 4 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 05-11 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 DEVELOPMENT OF PREVENTIVE MEASURES AGAINST EROSION AND CORROSION IN OIL AND GAS PIPELINES Turkan İbrahimli1, Aga Rasulzade2 Azerbaijan State Oil and Industry University, 1,2 Departament of “Oil and gas transportation and storage”, Associate professor 2 Master's student, Email: aga.rasulzada@outlook.com 1,2 1 ABSTRACT Some of the issues with oil and gas transportation in CO2/H2S settings have been well documented in the literature. The erosion-corrosion of the pipelines is one of the most prevalent issues. In the oil and gas sectors, a variety of methods have been employed to comprehend the solid particle erosion process and the synergistic relationship between erosion and corrosion. The erosion-corrosion process, though, has not been fully described in the literature and is thought to be influenced by a few variables. This review talks about some research on erosion-corrosion. With an emphasis on the various factors influencing the corrosion-erosion process, the fundamental knowledge of solid particle erosion, which is thought to be the cause of the erosion of the oil and gas pipeline is addressed. Sand and water are frequently added to the transfer of petroleum products, harming the pipeline. Oil and gas pipeline corrosion and erosion have become a growing issue for the business, particularly in H2S environments. Due to the unpredictability of stoppages and the high maintenance costs, erosion-corrosion problems can be expensive and time-consuming to handle. The pipeline industry and the larger petroleum community are interested in the integrity of the pipeline and the environment. The mechanical action of the solid erosion process during the erosion-corrosion process affects the corrosive products generated on the pipeline surface in the form of an oxide film.The exposed area is subjected to increased stresses and deterioration as a result of the mechanical action used to remove the oxide coating particles. The CO2/H2S corrosion of steel materials is one of the frequent types of failure that happens in the oil and gas industry. Many variables and circumstances have an impact on this complicated process. Most people understand that mechanical and electrochemical processes can influence one another throughout the erosion-corrosion process. To better understand the erosion-corrosion process, several tests and models have been put forth, and in certain instances, different results have been discovered. This can be a result of the testing circumstances, setting, materials, and tools employed. It might not be possible to detail every erosion-corrosion study found in the literature in this study. To emphasize the current activities that have been done in this field of research, a critical examination of the pertinent papers and data will be reviewed. This study's goal is to examine and analyze pertinent studies that have been conducted on erosion-corrosion in a CO2/H2S environment. The basic erosion phenomenon will be covered first, then the examination will go on to the mechanical and surface material degradation brought on by corrosion. Last but not least, factors affecting the erosion-corrosion process are also discussed. As solid materials impact the steel surface in various locations, microstructure plays a crucial role in the erosion-corrosion process. Material removal mechanisms for materials with heterogeneous microstructures may vary from those for homogeneous materials. The striking of the solid PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 5 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 material at this carbide phase may be different from that at other phases on the steel surface, and this may be linked to the presence of carbides phase in some areas of the steel surface that are harder than other areas. In-depth research has been done on the impact of microstructure on the erosion-corrosion process in steel materials. According to a study, microstructure significantly affects how susceptible steel is to erosion-corrosion. The erosion-corrosion process in the oil and gas business was critically examined. According to the study, erosion-corrosion is a serious problem that affects pipelines used for transporting oil and gas and can be mitigated by being aware of its underlying mechanisms. The operating parameters and environmental circumstances have a considerable impact on the dominant mechanisms that take place during the erosion-corrosion process. In the oil and gas sector, choosing materials that can withstand the impact of operating conditions and environmental variables may be a crucial step in reducing erosion-corrosion. Keywords: erosion-corrosion, impact angle, impact velocity, temperature, oil and gas application NEFT VƏ QAZ KƏMƏRLƏRINDƏ EROZIYA VƏ KORROZIYAYA QARŞI QABAQLAYICI TƏDBIRLƏRIN IŞLƏNIB HAZIRLANMASI Türkan İbrahimli1, Ağa Rəsulzadə2 Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, “Neftin, qazın nəqli və saxlanılması” kafedrası, 1 dosent 2 Magistr tələbəsi, Email: aga.rasulzada@outlook.com 1.2 1,2 XÜLASƏ Neft və qazın nəqli zamanı CO2/H2S mühitlərində rast gəlinən bəzi problemlər ədəbiyyatda geniş şəkildə təqdim edilmişdir. Ən çox rast gəlinən problemlərdən biri boru kəmərlərinin eroziyakorroziyasıdır. Bərk hissəciklərin eroziyası prosesini və neft və qaz sənayesində eroziya-korroziya fenomeninin sinergik təsirini başa düşmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə edilmişdir. Bununla belə, eroziya-korroziya prosesinin bəzi parametrlərdən təsirləndiyi güman edilir və ədəbiyyatda tam təfərrüatlı deyildir. Bu baxış eroziya-korroziya ilə bağlı aparılan bəzi tədqiqatlara müraciət edir. Neft və qaz kəmərinin eroziyasına cavabdeh olduğu güman edilən bərk hissəciklərin eroziyasının əsas anlayışı korroziya-eroziya prosesinə təsir edən müxtəlif parametrlərə diqqət yetirməklə həll edilir. Neft məhsullarının daşınması çox vaxt boru kəmərinə mənfi təsir göstərən qum hissəcikləri və su ilə müşayiət olunur. Neft və qaz kəmərinin eroziya-korroziyası neft sənayesində xüsusilə H2S mühitində getdikcə artan problem olmuşdur. Eroziya-korroziya problemlərinə nəzarət, dayanmaların planlaşdırılmamış təbiəti və yüksək texniki xidmət xərcləri səbəbindən bahalı və vaxt aparan ola bilər. Boru kəmərinin və ətraf mühitin bütövlüyü boru kəməri sənayesi və daha geniş neft ictimaiyyəti üçün maraqlıdır. Eroziya-korroziya prosesi zamanı boru kəmərinin səthində oksid pərdəsi şəklində əmələ gələn korroziya məhsulları bərk eroziya prosesinin mexaniki təsirinə məruz qalır. Oksid film hissəciklərinin mexaniki təsirlə çıxarılması məruz qalan ərazini daha çox gərginliyə və deqradasiyaya məruz qoyur. 6 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Neft və qaz sənayesində baş verən ümumi nasazlıq formalarından biri polad materialların CO2/H2S korroziyasından qaynaqlanır. Bu proses mürəkkəbdir və bir çox parametr və şərtlərdən təsirlənir. Eroziya-korroziya prosesinin ümumi anlayışı ondan ibarətdir ki, digərinə təsir edə bilən elektrokimyəvi və mexaniki proseslər var. Eroziya-korroziya prosesini başa düşmək üçün müxtəlif testlər və modellər təklif edilmiş və bəzi hallarda nəticələrdə dəyişiklik aşkar edilmişdir . Bu, sınaq şərtləri, ətraf mühit, sınaqlarda istifadə olunan materiallar və avadanlıqların nəticəsi ola bilər. Bu araşdırmada ədəbiyyatdakı bütün eroziya-korroziya tədqiqatlarının təfərrüatını vermək mümkün olmaya bilər. Buna baxmayaraq, bu tədqiqat sahəsində görülmüş son işləri vurğulamaq üçün müvafiq araşdırmaların və məlumatların tənqidi təhlili müzakirə olunacaq. Bu işin məqsədi CO2/H2S mühitində eroziya-korroziya ilə bağlı görülmüş müvafiq işləri nəzərdən keçirmək və müzakirə etməkdir. İcmal əvvəlcə əsas eroziya fenomenini, ardınca səth materialının və mexaniki xassələrin korroziyaya səbəb olan deqradasiyasını təqdim edəcək. Nəhayət, eroziya-korroziya prosesinə təsir edən parametrlər də nəzərdən keçirilir. Açar sözlər: Eroziya-korroziya, zərbə bucağı, təsir sürəti, temperatur, neft və qaz tətbiqi. Giriş Eroziya prosesi eroziyaya uğrayan materialın ona dəyməsi nəticəsində materialın hədəf material səthindən çıxarılmasıdır və eroziyaya uğrayan hissəciyin xüsusiyyətlərindən, hədəf materialdan və toxunma vəziyyətindən təsirlənir. Eroziya neft və qaz sənayesində materialın nasazlığının bir formasıdır və tez-tez borular vasitəsilə maye axını səbəbindən boru kəmərinin səthinə bərk hissəciklərin vurulması nəticəsində yaranır. Bu onunla bağlıdır ki, neft məhsulunun tərkibində neft və qazla birlikdə daşınan bəzi qum qatı maddələri var. Hissəciklər tərəfindən səth eroziyası onilliklər ərzində narahatlıq doğurur. Hissəcik eroziyasına görə materialın çıxarılmasının boru kəmərində baş verən bir sıra əhəmiyyətli təsir hadisələri olduğuna inanılır. Eroziya zamanı materialın çıxarılmasının plastik deformasiya və kövrəkliklə müşayiət oluna biləcəyi bildirilmişdir.Polad və zərbə materiallarının xüsusiyyətlərindən asılı olaraq qırılma baş verir. Bir neçə müəllif hissəciklərin eroziya prosesini daha yaxşı başa düşmək üçün müxtəlif mexanizmlər və modellər təklif etmişdir. Finney eroziya prosesində materialın çıxarılmasını nəzərdən keçirdi və təklif etdi ki, çevik materialın çıxarılması eroziv hissəciyin çəki itkisi, yerdəyişməsi və kəsilməsi ilə müəyyən edilə bilsə də, kövrək materialın çıxarılması təsir nöqtəsində əmələ gələn çatların dağıdıcı sərt hissəciyin keçməsi ilə baş verir. Məqsəd Neft və qaz kəmərlərində yaranan ən böyük problemlərdən biri də məhz erroziya və korroziya prosesidir. Burada neft və ya təbii qazın boru kəmərləri vasitəsi ilə hərəkət etdikdə, onlarla bərabər su, torpaq, gil və digər bərk hissəcilərin olması boru kəmərinin zədələnməsinə və iş qabiliyyətini tamamilə itirməsinə səbəb ola bilər . Bu iqtisadi cəhətdən daha böyük əngəllərin yaranmasına gətirib çıxara bilər. Məqaladə erroziya və korroziyaya qarşı qabaqlayıcı tədbirlər və yeni mübarizə üsulları işlənib hazırlanmışdır. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 7 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Şəkil 1: (a) Eroziya üçün eksperimental nöqtələr planlaşdırılıb ki, maksimum eroziya bütün hallarda eyni olsun. (b) Aşındırıcının miqdarı ilə çəki itkisinin dəyişməsi Metodlar Boru kəməri sistemlərində sinergiya fenomeninin baş verdiyi eroziya-korroziya prosesi. Çox vaxt bu proses CO2/H2S mühitlərində müşahidə olunur. Eroziya-korroziya problemləri ilə məşğul olmaq planlaşdırılmamış dayandırmalar və yüksək texniki xidmət xərcləri səbəbindən baha başa gələ bilər və vaxt apara bilər. Neft sənayesi istismar zamanı neft və qaz kəmərlərində və avadanlıqlarda baş verən eroziya və korroziya prosesləri nəticəsində illik əhəmiyyətli iqtisadi itkilər barədə hesabat verir. Bu itkiləri azaltmaq üçün eroziya-korroziya mexanizmini başa düşmək və birinin digərinə sinerji təsirini nəzərə almaq lazımdır. Saf korroziya və eroziya mexanizmlərini başa düşmək üçün bir sıra geniş işlər görülmüşdür. Bəzi tədqiqatçılar korroziyanın eroziyanı artırdığını irəli sürmüşlər. Bununla belə, Postlethwaite bildirmişdir ki, korroziya metalın səthini kobudlaşdırır, bu da eroziya sürətini artırır, çünki eroziya bərk maddələrin təsir bucağından təsirlənir. Kollektiv təhlildə Hutchings göstərdi ki, təmas bucağının artırılması korroziya sürətini artırır ki, bu da eroziya korroziyasının aşınmasının ümumi sürətinə artan sinergetik təsir göstərir. Xinming və başqaları CO2 ilə doymuş mühitdə tərkibində qum olan eroziya-korroziya nəticəsində boru kəmərinin polad aşınmasını tədqiq etmişlər. Test müxtəlif temperaturlarda aparıldı. Materialın ümumi çəki itkisi temperaturdan asılı olaraq üç axın sürətində müəyyən edilmişdir. Nəticə göstərdi ki, kütlə itkisi temperaturun artması ilə bütün sürətlər üçün artmışdır ki, bu da temperaturun eroziya-korroziya prosesinə təsirini göstərir. Eroziya-korroziya prosesi bir-birinə təsir edən elektrokimyəvi və mexaniki prosesləri əhatə etdiyinə inanılır. Bundan sonra gərginlik bölgəsi ətraf mühitdən asılı olaraq çatlaqların başlama yerinə çevrilir. Müxtəlif parametrlərin bərk hissəciklərin eroziyasına təsirinin başa düşülməsi böyük maraq doğurur, çünki onlar əsasən eroziya-korroziya sürətini müəyyən edir. Tədqiqatlar göstərdi ki, bərk hissəciklərin eroziyası prosesinə temperatur, təsir sürəti, hissəcik ölçüsü, hücum bucağı və həm təmasda olan, həm də aşınmış səthlərin mikro strukturu kimi parametrlər təsir edir. Bu variantlar aşağıda ətraflı müzakirə olunacaq. Temperatur təsiri Temperaturun böyüklüyündən asılı olaraq bir çox metallurgiya proseslərinə təsir göstərə bilər. Məlumdur ki, temperatur bir çox proseslərdə mühüm rol oynayır, o cümlədən; mayenin və 8 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 səsvermə mühitinin elektrokimyəvi reaksiyası, neft məhsullarının daşınması və məhlulların və polad material səthinin əsas hissəsində kimyəvi reaksiyalar. Dəmir karbonatın (FeCO3) polad səthində çökməsi və sıx və qoruyucu korroziya məhsulu filmi meydana gətirdiyi korroziya prosesi zamanı korroziya dərəcəsi azala bilər. Göstərilmişdir ki, yüksək temperaturda polad səthdə əmələ gələn oksid təbəqələri tez-tez sürətlə hərəkət edən hissəciklər tərəfindən zədələnir və bununla da polad materialın səthini daha da aşındırıcı zədələrə məruz qoyur. Zambeili və b. həmçinin nikeldə əmələ gələn oksid şkalasının qalınlığının (20 - 100 pm) kövrək bir şəkildə davrandığını və miqyasını bərk hissəciklərlə parçalamaq üçün hertsian kubok konus və radial qırılmalara məruz qaldığını aşkar etdi. Eroziya hissəciklərinin təsir sürətinin artırılması bərk materialların səthə dəydiyi eroziya sürətinə təsir göstərə bilər. Bu onu göstərir ki, eroziya prosesinə təsir sürətinin dəyişməsi təsir edir. Bir çox müəlliflər polad xüsusi diqqət yetirməklə, təsir sürətinin eroziya prosesinə təsirini araşdırmışlar. Əlavə tədqiqatlar göstərdi ki, zərbə sürəti bərk cismin aşınması prosesinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bir qayda olaraq, toqquşan hissəciklərin sürəti, hədəf materialları və ətraf mühit korroziya-eroziya mexanizminə böyük təsir göstərir. Neft və qaz kəmərində neft məhsulları və bərk maddələr adətən müəyyən sürətlə daşınır. Daşınan məhsulun sürətinin artırılması bombardman edən bərk maddələrin polad səthə vurma sürətini də artıra bilər. Nəqliyyat mayesinin və mühitin təsir sürəti korroziya-eroziya prosesi nəticəsində boru kəmərinin səthinin korroziya və deqradasiya sürətinə də təsir göstərə bilər. Bildirilmişdir ki, polad səthinin sərt hissəciklərlə bombardmanı nəticəsində lokallaşdırılmış plastik deformasiya baş verir. Hissəciklərin ölçüsü və formasının təsiri Bərk hissəciklərin ölçüsü eroziya davranışında mühüm rol oynayır. Hissəcik ölçüsü müəyyən bir ölçüyə qədər (50-dən 1000 µm-ə qədər) eroziya sürətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Təklif edilmişdir ki, bu diapazondan kənarda eroziya sürəti hissəcik ölçüsündən asılı deyil. Bir sıra tədqiqatlar hissəcik ölçüsünün və formasının eroziya-korroziya prosesinə təsirini araşdırmışdır. Levy və başqaları hissəciklərin iki formasını nəzərdən keçirirlər. Göstərilmişdir ki, kəskin aşındırıcı hissəciklər təsir səthində sferik hissəciklərdən daha çox materialın çıxarılmasına səbəb olur. Bucaq hissəciklərinin sferik hissəciklərə nisbətən dörd dəfə daha çox aşınmaya səbəb ola biləcəyi də müşahidə edilmişdir. Digər tərəfdən, Finney, hərəkət edən hissəciklərin səthlərin kəsilməsinin hissəciklərin ölçüsündən və formasından asılı olmayaraq baş verdiyini bildirdi. Xinming və başqaları CO2 ilə doymuş mühitdə tərkibində qum olan eroziya-korroziya nəticəsində boru kəməri poladının (API X65) deqradasiyasını araşdırdılar. Qum hissəciklərinin arıqlamağa təsiri araşdırıldı. Nəticə göstərdi ki, qum hissəciklərinin miqdarının artırılması çəki itkisini artırır. Nəticə 1.Neft və qaz sənayesində eroziya-korroziyaya tənqidi baxış keçirilmişdir. İcmaldan belə nəticəyə gəlmək olar ki, eroziya-korroziya neft və qaz nəqli boru kəmərlərində baş verən kritik hadisədir və verilmiş prosesin vurğulanan mexanizmlərini başa düşməklə azaldıla bilər. Həmçinin eroziyakorroziya prosesində baş verən dominant mexanizmlərə əməliyyat parametrləri və ətraf mühit şəraiti əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. 2. İş şəraitinin və ətraf mühit amillərinin təsirinə tab gətirə bilən materialların seçilməsi neft-qaz sənayesində eroziya-korroziya prosesinin azaldılmasında mühüm addım ola bilər. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 9 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 ƏDƏBIYYAT 1. Khanna, A.S. and G.S. Das. Parametric study of CO2/H2S Corrosion of Carbon Steel used for Pipeline Application. ./ in International Symposium of Research Students on Materials Science and Engineering.- Chennai, India, 2004 2. D. Belato Rosado1, et al. Latest Developments in Mechanical Properties and Metallurgical features of High Strenght Line Pipe Steels.- 2013. 3. zyumchenko DV, Mandrik YeV, Melnikov SA, et al. Operation of gas wells in conditions of active water and sand manifestation. Scientific. -Technical Collection book ‘News of Gas Science’ .- Vesti gazovoy nauki.- 2018 4. Dugarov GA, Duchkov AA, Duchkov AD, Drobchik AN. Laboratory validation of effective acoustic velocity models for samples bearing hydrates of different type. //J. Nat. Gas Sci. Eng. -2019 5. Popoola1, L.T., et al., Corrosion problems during oil and gas production and its mitigation. //International Journal of Industrial Chemistry.- 2013. 6. Ziaei, S.M.R., A.H. Kokabi, and M. Nasr-Esfehani, Sulfide stress corrosion cracking and hydrogen induced cracking of A216-WCC wellhead flow control valve body. Case Studies in Engineering Failure Analysis.- 2013. 7. Zhang, L., et al. Effects of Temperature and Partial Pressure on H2S/CO2 Corrosion of Pipelines Steel in Sour Conditions.// in NACE International Corrosion.- Houston, TX. 2011 8. Neville, A., M. Reyes, and H. Xu, Examining corrosion effects and corrosion/erosion interactions on metallic materials in aqueous slurries.// Tribology International.- 2002. 9. R.F. Abbasov, K.M. Məmmədov , Z.S Musayev. Dəniz hidrotexniki qurğuları, neftin, qazın saxlanılması və nəqli .- Bakı, 2010 РАЗРАБОТКА ПРОФИЛАКТИЧЕСКИХ МЕРОПРИЯТИЙ ПРОТИВ ЭРОЗИИ И КОРРОЗИИ В НЕФТЕ- И ГАЗОПРОВОДАХ Тюркан Ибрагимли1, Ага Расулзаде2 Азербайджанский государственный университет нефти и промышленности, Кафедра «Транспортировка и хранение нефти и газа», 1 доцент, 2 магистрант, Email: aga.rasulzada@outlook.com, 1 1.2 РЕЗЮМЕ Некоторые из проблем, возникающих в среде CO2/H2S при транспортировке нефти и газа, широко представлены в литературе. Одной из самых распространенных проблем является эрозия-коррозия трубопроводов. Для понимания процесса эрозии твердых частиц и синергетического эффекта явления эрозии-коррозии в нефтегазовой промышленности использовались различные методы. Однако считается, что на эрозионно-коррозионный процесс влияют некоторые параметры, и он не полностью подробно описан в литературе. 10 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 В этом обзоре рассматриваются некоторые исследования эрозии-коррозии. Основная концепция эрозии твердых частиц, которые, как считается, ответственны за эрозию нефтеи газопроводов, рассматривается путем сосредоточения внимания на различных параметрах, влияющих на процесс коррозии-эрозии. Транспортировка нефтепродуктов часто сопровождается частицами песка и воды, оказывающими негативное воздействие на трубопровод. Эрозия-коррозия нефте- и газопроводов становится все более серьезной проблемой в нефтяной промышленности, особенно в среде H2S. Борьба с проблемами эрозии-коррозии может быть дорогостоящей и трудоемкой из-за незапланированного характера остановов и высоких затрат на техническое обслуживание. Целостность трубопровода и окружающей среды представляет интерес для трубопроводной отрасли и более широкого нефтяного сообщества. В процессе эрозионно-коррозионного процесса продукты коррозии, образующиеся в виде оксидной пленки на поверхности трубопровода, подвергаются механическому воздействию процесса твердой эрозии. Механическое удаление частиц оксидной пленки подвергает открытую область дальнейшему напряжению и деградации. Ключевые слова: эрозия-коррозия, угол удара, скорость удара, температура, применение в нефтегазовой отрасли Publication history Article received: 06.02.2023 Article accepted: 20.02.2023 Article published online: 14.03.2023 DOI suffix: 10.36962/PAHTEI26032023-05 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 11 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 12-20 INVESTIGATION OF THE MAIN CHARACTERISTICS OF HIGHTEMPERATURE NITRIDING OF ALLOYED STEELS Aynur Sharifova Azerbaijan State University of Oil and Industry, Department of “Materials Science and Processing Technologies” Lecturer, PhD, https://orcid.org/0000-0002-4591-8013, Email: aynur.sh84@mail.ru ABSTRACT Structural steels used in mechanical engineering are widely used in the manufacture of various parts, machines and mechanisms. These structural steels are classified by chemical composition (carbon and alloyed), processing (nitrided, improved, etc.), by purpose (spring, bearing, etc.). Alloy steels must meet such requirements as high strength, sufficient toughness, good technological properties, and economic efficiency. This article highlights the increase in viscosity of the nitrided product and the improvement in corrosion and fatigue resistance. Nitriding of high-alloy steels at low temperatures (550-700°C) under ammonia conditions is of little practical importance. In this regard, the kinetics of nitrogen diffusion in highly alloyed austenite is of interest. The regulation of properties is closely related to the formation of microstructural phases in these layers. The mechanism of phase formation during nitriding should be studied in depth and their influence on hardness and wear should be investigated. Alloying elements change the solubility limit of nitrogen in the α-phase during nitriding, dissolve, and also form independent nitrides. During steel nitriding, some of the iron atoms in the γ' and ε phases are replaced by alloying elements and complex nitride or carbonitride phases are formed, such as (Fe, M)4N, (Fe, M)3N, (Fe, M)3(N, С), (Fе, M)2N, (Fe, M)2(N, C). The presence of strong carbide-forming elements in its composition determined the possibility of nitriding the alloy at a high temperature (850-1100°C) in a gaseous medium. Ammonia has nothing to do with it. In the present work, the main characteristics of high-temperature nitriding of high-alloy steels are studied. Nitriding is carried out on alloy steel containing Al, Ti, W, V, Mo, Cr, since carbon steel nitriding does not give the desired effect. The amount of alloying components is usually 1.5-2%. Nitriding is usually carried out in special furnaces at a temperature of 500-600°C. Active nitrogen released during the dissociation of ammonia diffuses to the surface of the part and forms nitrides (AlN, MoN, Fe4N, etc.), which are very strong chemical compounds with these elements, as well as with iron. The theoretical studies carried out lay the foundation for studying the kinetics of nitrogen diffusion in doped ferrite in the Fe-C-Cr and Fe-N-Mo systems. It is shown that the thickness of the nitrided layer depends on the temperature and duration of the process. Hardness at high temperature retains its value, despite the relatively low value. It has been established that nitriding of high-chromium steel with a small amount of carbon occurs in a single-phase γ-solid solution. As a result of the research, it was found that the presence of iron and chromium oxides on the surface leads to oxidation of steel in this environment in the presence of chromium. In the study, the absence of chromium and the presence of Ni, Co in 12 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 maraging steels reduces the solubility of nitrogen. The thickest layer was found in the endogas medium. Keywords: high-carbon high-alloy steels, chemical-thermal treatment, nitriding, nitride layer, strength, microstructure. LEGİRLƏNMİŞ POLADLARDA YÜKSƏKTEMPERATURLU AZOTLAMANIN ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN TƏDQİQİ Aynur Şərifova Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, “Materialşünaslıq və emal texnologiyaları” kafedrası Müəllim, Texnika üzrə fəlsəfə doktoru, https://orcid.org/0000-0002-4591-8013, Email: aynur.sh84@mail.ru XÜLASƏ Maşınqayırmada tədbiq edilən konstruksiya poladları müxtəlif detal, maşın və mexanizmlərin hazırlanmasında geniş istifadə edilir. Bu konstruksiya poladları kimyəvi tərkibinə görə (karbonlu və legirlənmiş), emala görə (azotlanan, yaxşılaşdırılan və s.), təyinatına görə (yay, yastıq və s.) təsnif edilir. Legirlənmiş poladlar yüksək möhkəmlik, lazımi qədər özlülük, yaxşı texnoloji xassələrin olması, iqtisadi səmərəlilik kimi tələblərə cavab verməlidir. Hazırki işdə azotlandırılmış məmulatın özlülüyünün yüksəldilməsi və korroziyaya, yorğunluğa qarşı davamlılığın artırılması ön plana çəkilmişdir. Yüksək legirlənmiş poladların aşağı temperaturda (550-700°C) ammonyak şəraitində azotlanması böyük praktiki əhəmiyyət kəsb etmir. Bu cəhətdən yüksək legirlənmiş austenitdə azotun diffuziya kinetikası maraq doğurur. Xassələrin tənzimlənməsi həmin qatlarda mikrostruktur fazaların formalaşması ilə çox əlaqədardır. Azotlama zamanı fazaların əmələ gəlmə mexanizmi dərindən öyrənilməli və onların bərkliyə və yeyilməyə təsiri amilləri araşdırılmalıdır. Legirləyici elementlər azotlama prosesində azotun α — fazada həll olma həddini dəyişir, həll olur, həmçinin müstəqil nitridlər əmələ gətirir. Poladın azotlaması zamanı γ‫ ׳‬və ε- fazalarında dəmir atomlarının bir hissəsi legirləyici elementlərlə əvəz olunur və (Fe, M)4N, (Fe, M)3N, (Fe, M)3(N, С), (Fе, M)2N, (Fe, M)2(N, C) kimi kompleks nitrid və ya karbonitrid fazaları əmələ gəlir. Tərkibində güclü karbidəmələgətirən elementlərin iştirakı əritinin azotlanmasının yüksək temperaturda (850-1100°C) qaz mühitində aparılması mümükünlüyünü müəyyən etmişdir. Burada ammonyak iştirak etmir. Hazırki işdə məhz yüksək legirlənmiş poladların yüksək temperaturlu azotlanmasının əsas xüsusiyyətləri tədqiq edilmişdir. Açar sözlər: yüksək karbonlu yüksək legirlənmiş poladlar, kimyəvi-termiki emal, azotlama, nitrid qatı, möhkəmlik, mikrostruktur. Giriş Sənayedə elementlərlə zənginləşdirmə diffuzyasına, növlərinə və xarici mühit tərkibinə, onda kimyəvi prosseslər, yerinə yetirilmə mexanikasına və digər əlamətlərinə görə kimyəvi termiki emalın çoxlu üsulları tətbiq olunur. Emal olunan məmulatın xarici mühitinin aqreqat halından asılı olaraq kimyəvi-termiki emalı bərk, maye və qaz mühitlərinə görə fərqlənir. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 13 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Diffuziyaedici elementin atomları məmulatın səthilə birbaşa kontakt yerində bərk cismə daxil olur. Bu proses az effektlidir və çox nadir hallarda tətbiq olunur. Adətən bərk mühit məmulatın səthinə atomların daxil olması üçün aktiv qaz yaxud buxar fazasını yaratmaq üçün istifadə olunur [1, 2]. Şəkil 1-dən göründüyü kimi əldə edilən ixtiraların sayı hər bir metal, qeyri-metaldan və mühitdən asılı olaraq müxtəlifdir. Göründüyü kimi karbon, metal və qeyri-metal zənginləşmələrində ən yüksək yerlərdən birini bərk faza və yaxtı-qaz qarışığı tutur. Xüsusilə legirlənmiş, martensitköhnələn poladların yüksək temperaturda qaz qarışığında azotlandırılması daha yüksək nəticələr əldə etməyə imkan verir [2, 3]. Şəkil 1. Kimyəvi termiki emal prosesi üzrə ixtiraların (metal və qeyri-metal) paylanma diaqramı Qeyri metallarla yuxarıda adı çəkilən mühitdə səth qatının zənginləşdirilməsində C, B və N tətbiqi yüksək nəticələrin alınmasına səbəb olur. Əldə edilən ixtiraların sayı onu göstərir ki, bu elemetlərlə zənginləşdirməyə böyük ehtiyac duyulur. Belə nəticələrin əldə edilməsi öz müasirliyini saxlayır və yeni tədqiqatların aparılmasını tələb edir. Bu isə kimyəvi-termiki emalın sementləmə, borlama və azotlama kimi növlərinin bu gün də öz müasirliyini saxlaması deməkdir. Məqsəd Problemin aktuallığı və əlaqəli tədqiqatlar. Azotalama, tərkibində Al, Ti, W, V, Mo, Cr olan legirlənmiş polad üzərində aparılır, çünki karbonlu poladı azotlandırmaq lazımi effekt vermir. Legirləşdirici komponentlərin miqdarı adətən 1,5-2% olur. Azotlama xüsusi sobalarda adətən 500-6000C temperaturda aparılır. Ammonyakın dissosiasıyasından ayrılan aktiv azot detalın səthinə diffuziya edir və qeyd edilən xüsusi elementlərlə, həmçinin dəmirlə çox bərk kimyəvi birləşmələr olan nitridlər əmələ gətirir (AlN, MoN, Fe4N və s.) [4, 5]. Bir çox tədqiqatlarda göstərilmişdir ki, azot tərkibli atmosferlə legirlənmiş ferritin qarşılıqlı termodinamik təsirindən evtektoid temperaturundan aşağı Fe-Ni sistemində legirləyici element nitrid əmələ gətirmir (məsələn Si, Ni) [6, 7]. 14 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Azotun α/Fe4N sərhədində az həllolması ferritdə karbonun diffuziyası kinetikasına həmçinin austenitdə öz təsirini göstərir. Digər tərəfdən karbid əmələ gətirən Mn, Mo, Cr, Nb, austenitdə Zr və b. α-faza - legirləyici element nitridlər sərhədində azotun həll olmasını azaldır. Eyni zamanda α/Fe4N sərhədində azotun həll olmasını yüksəldir [7]. Tədqiqat işinin məqsədi müxtəlif miqdarda legirləyici elementlərin yüksək karbonlu və legirlənmiş poladların azotlanma xüsusiyyətlərinə, ərintinin xarici nitrid qatının artmasına və mikrostrukturuna təsirinin tədqiqidir. Bu məqsədlə tərkibində müxtəlif legirləyici elementlər olan 05X13, 05X18, 20X13, 25X13H2 markalı xromlu, martensit-köhnələn poladlar tədqiq edilmişdir. Azotun diffuziya zonasının öyrənilməsi üçün nümunələrin metalloqrafiki tədqiqi Yaponiya istehsalı olan “PME OLYMPUS TOKYO” markalı optik mikroskopun köməyi ilə aparılmış, azotlanmış qatın bərkliyinin ölçülməsi ИТ 5010-01 markalı bərklikölçəndə yerinə yetirilmişdir. Metodlar Tədqiqatın nəticələri və onların müzakirəsi Fe-C-Cr və Fe-N-Mo və s. sistemlərində azotun diffuziya kinetikasının öyrənilməsi legirlənmiş ferritdə azotun diffuziya kinetikasını öyrənməyə imkan verir. Tərkibində 5%-dən çox Mo iştirak edərsə α-bərk məhlulunda həll olma azalır və nəticədə ifrat doymuş xüsusi nitridlər yaranması baş verir. Azlegirlənmiş (15%) ərintidə elementin diffuziya mexanizmi birfazalı sahədə qərarlaşır. Azotun diffuziya zonası nümunələrin metalloqrafiki tədqiqi və qatda bərkliyin təyini ilə öyrənilmişdir (şəkil 2). Məsələn, tərkibi 0,2% Zr, 0,6% Nb və 5% Mo olan ərintinin elektroaşılandırma nəticəsində öz açıq sərhəddi ilə görsənən qatın və özəyin qeydə alınmasına nail olunmuşdur. a b Şəkil 11.0,2% Tərkibində Zr Mo (a) və Molegirlənmiş (b) olan legirlənmiş C, 20müddətində Şəkil 2. Tərkibində Zr (a)0,2% və 5% (b)5% olan ferritin ferritin 5600C,560° 20 saat saat müddətində 10% NH3+90%H2 mühitdə azotlanmış daxili qatın mikrostrukturu. 10% NH3+90% H2 mühitdə azotlanmış daxili qatın mikrostrukturu; a-x200, b-x100. Şəkil 3-dən göründüyü kimi yüksək bərklik əldə etmək üçün legirlənmiş poladların tətbiqi zəruridir. Çünki bir çox legirləyici elementlər N-la bərk, dispers, termiki davamlı, yəni kaoqulyasiyaya az meylli nitridlər əmələ gətirir. Azotlanmış qatın qalınlığı əlbətdə ki, prosesin temperaturu və müddətindən asılı olur. Azotlama temperaturu yüksək olduqca bərklik nitridlərin kaoqulyasiyası hesabına daha az olur. Bununla belə azotlanmış qatın bərkliyi yüksək temperaturda öz qiymətini saxlayır. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 15 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Tərkibində 0,57% Zr və 5% Mo olan ərintilərdə azotlanmış qatın açıq sərhəd zonası qeydə alınmayıb. Hər iki ərintinin emalı hidrogen daxil edilməklə ammonyak şəraitində aparılmalıdır. Bütün hallar üçün metalloqrfiki tədqiqat nəticəsində səthdə γ‫ ׳‬və ε-fazalarının qalması müşahidə olunmayıb. Bu fazalar 90%N2+10%NH3 termodinamiki mühitdə əldə edilmişdir. Burada doymuş bərk məhlullar bərabər fazalarda yaranmış və ferritin kimyəvi analizi ilə təsdiqlənmişdir. Uzunmüddətli saxlama zamanı xarici zonada γ‫ ׳‬və ε-fazalarının artması çox maraq doğurur. Aparılan hesabat nəticəsində xromun müxtəlif midarında və eyni zamanda 5% Mo olan ərintidə nitrid qatının qalınlığı müəyyən edilmişdir (şəkil 4). Şəkil 3. Tərkibində müxtəlif miqdarda Cr və Mo poladlarda azotlanmış qatın bərkliyinin prosesin temperaturundan və müddətindən asılı olaraq dəyişməsi (τ=48s) Şəkil 4. Tərkibində müxtəlif miqdarda Cr və 5% Mo olan ərintinin xarici nitrid qatının artmasının hesab əyrisi (560 ℃-də) Tərkibində 18% Cr olan poladda bəzi hallarda 1000°C temperaturda azotlama ferritdə və austenitdə baş verir. Əgər poladda 0,03-0,04% C olarsa azotlama yalnız ferritdə baş verir. Həmin temperaturda proses austenidə baş verirsə onda diaqram üzrə Cr nitridinin ayrılması olmur. Bu, temperaturu 900°C-dək azaltdıqda baş verə bilər və azotun konsentrasiyası 0,15-0,25% əldə edilir. 16 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Beləliklə, azotlama yüksəkxromlu poladlarda (özündə karbon saxlamaqla) birfazalı γ-bərk məhlulda özünü göstərir. Cr azotun həll olmasını xeyli artırır. Tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 05X13, 05X18, 20X13, 25X13H2 markalı poladların dissosasiya olunmuş ammonyakla N-H mühitində (95%N2+5%H2) emalı ilə 1000°C-də 4 saat müddətində səthdə qat dərinliyinin 13% Cr üçün 0,4-0,5 mm, 18% Cr üçün isə 0,8-1,0 mm dəyişməsi mümkündür. Tərkibi 14% Cr–la legirlənmiş poladda azotun həll olması dissosasiya olunmuş ammoyakda (25%N2+75%H2) 1000°C-də 0,5%, təmiz azotda isə 1% təşkil edir. Yavaş soyutmada azotlanmış perlitin yaranma xarakteri baş verir (şəkil 5). Tədqiqatlar göstərir ki, səthdə dəmir və xrom oksidlərin olması, bu mühitdə poladın oksidləşməsi xromun iştirakı ilə gedir. Eyni zamanda qatda (CrN, Cr2N) və dəmir nitridləri (Fe2N, Fe3N) aşkarlanmışdır. a b Şəkil 5. 20X13 (a) və 05X18 (b) poladlarının səth qatının mikrostrukturu (t=10000C, 4 saat saxlama, atmosfer 95%N2+5%H2); x400 Nikel azotun həll olmasını aşağı salır. Məsələn, 540-980°C intervalında azotun həll olması 0,1250,28%, 980-1200°C-də isə 0,28-0,53% olur. Azotun həllolma üzrə hesabatı göstərir ki, azotun CrN sərhəddində həll olması 1,1%-dir. Şəkil 2-də X18H10T poladının azotlanmasının hesabat nəticələri göstərilmişdir. Rentgenostruktur analizi göstərir ki, yavaş soyuma halında səthdə CrN qalır, ancaq tablandırma zamanı isə tənzimlənir (şəkil 6). Şəkil 6. X18H10T poladının 95%N2+5%H2 atmosferində 850°(1), 1000°(2) və 1200°C (3) temperaturlarda azolama qatının parabolik böyümə sürəti PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 17 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Matensit-köhnələn H18M5TЮ və H18K12M5TЮ markalı poladlarında xromun iştirakı etməməsi və böyük miqdarda Ni və Co olması azotun həll olmasını azaldır. Metalloqrafiki və rentgenospektral analizlər azotun frontal diffuziyasının əsil şəklini əks etdirmişdir (şəkil 7). Burada nitrid əmələgətirən elementlərin daxili zonada paylanması göstərilmişdir. Qatın qalınlığının artması 1000°C-də atmosferin növündən asılıdır. Ən maksimal qalınlıq 90%N2+10%H2+endoqaz mühitində əldə olunmuşdur. a b Şəkil 7. Н18М5ТЮ (1,3) və Н18К12М5ТЮ (2) poadları üçün azotun nüfuz etmə qabiliyyətinin temperaturdan aslılığının hesabi və təcrübi qiymətləri (a) və Н18К12М5ТЮ poladının səth qatının mikrostrukturu (t=10000C, 2 saat saxlama, atmosfer 95%N2+5%H2); x200 Nəticə 1. Aparılan nəzəri tədqiqat Fe-C-Cr və Fe-N-Mo sistemində legirlənmiş ferritdə azotun azotun diffuziya kinetikasının öyrənilmsinə zəminlik yaradır; 2. Göstərilmişdir ki, azotlanmış qatın qalınlığı prosesin temperaturu və müddətindən asılıdır. Yüksək temperaturda bərklik nisbətən aşağı qiymətli olmasına baxmayaraq öz qiymətini saxlayır; 3. Aşkarlanmışdır ki, tərkibində az miqdarda karbon olan yüksək xromlu poladda azotlama birfazalı γ-bərk məhlulda özünü göstərir; 4. Tədqiqat nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, səthdə dəmir və xrom oksidlərinin olması bu mühitdə poladın oksidləşməsi xromun iştirakı ilə gedir; 5. Tədqiqatda martensit-köhnələn poladlarda xromun iştirak etməməsi və Ni, Co-ın olması azotun həll olmasını azaldır. Ən yüksək qat endoqaz mühitində aşkarlanmışdır. ƏDƏBİYYAT 1. 2. 3. Məmmədov Z.Q., Babanlı M.B., Namazov S.N. Termiki emal texnologiyası. //Dərslik.Bakı:“ELM”, 2012, 325s. Kurganov A. V., Yursheva N. V. Tekhnologiya azotirovaniya stali. Perspektivnye napravleniya issledovaniya. //Shag v nauku.-2017, no. 2, pp. 140-144. Kuksenova L. I., Alekseeva M. S., Hrennikova I. A., Gress M. A. Vliyanie usloviy azotirovaniya konstruktsionnykh staley na ikh ekspluatatsionnye svoystva i strukturnyy metod otsenki kachestva poverkhnostnogo sloya. //Fundamental'nye i prikladnye problemy tekhniki i tekhnologii.- 2019, vol. 4-1 (336), pp. 163-171. 18 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 4. 5. 6. 7. Esipov R. S., Islamgaliev R. K., Khusainov Yu. G., Nikitina M. A., Ramazanov K. N. Nizkotemperaturnoe ionnoe azotirovanie konstruktsionnykh vysokolegirovannykh staley austenitnogo i martensitnogo klassov s ultramelkozernistoy strukturoy. //Vestnik Ufimskogo gosudarstvennogo aviatsionnogo tekhnicheskogo universiteta.- 2019, vol. 23, no. 2 (84), pp. 26-32. Kuksenova L. I., Alekseeva M. S., Gerasimov S. A. Vliyanie parametrov predvaritel'noy termicheskoy obrabotki i azotirovaniya na strukturu i iznosostoykost' konstruktsionnykh staley. Nauchnye trudy 4 Mezhdunarodnoy nauchno-tekhnicheskoy konferentsii, posvyashchennoy 80-letiyu IMASh RAN, "Zhivuchest' i konstruktsionnoe materialovedenie" (ZhivKoM–2018).- Moscow-Izhevsk: Institut komp'yuternykh issledovaniy Publ., 2018, pp. 141-143. Rogachev S. O., Nikulin S. A., Khatkevich V. M., Cheretaeva A. O., Bekkaliev B. E. Vliyanie vysokotemperaturnogo azotirovaniya na korrozionnuyu stoykost' ferritnykh khromistykh staley. //Fizika i khimiya obrabotki materialov.-2019, no. 2, pp. 36-43. M. Yang et al., Simulation of the Ferritic Nitriding Process, //Int. Heat Treat. Surf. Eng.2011, 5(3), pp 122–126 ИССЛЕДОВАНИЕ ОСНОВНЫХ ХАРАКТЕРИСТИК ВЫСОКОТЕМПЕРАТУРНОГО АЗОТИРОВАНИЯ ЛЕГИРОВАННЫХ СТАЛЕЙ Айнур Шарифова Азербайджанский государственный университет нефти и промышленности, кафедра «Материаловедение и технология обработки», преподаватель, кандидат технических наук, https://orcid.org/0000-0002-4591-8013, Email: aynur.sh84@mail.ru РЕЗЮМЕ Конструкционные стали, применяемые в машиностроении, широко применяются при изготовлении различных деталей, машин и механизмов. Эти конструкционные стали классифицируют по химическому составу (углеродистые и легированные), обработке (азотированниые, улучшаемые и др.), по назначению (пружинные, подшипниковые и др.). Легированные стали должны отвечать таким требованиям, как высокая прочность, достаточная вязкость, хорошие технологические свойства, экономическая эффективность. В этой статье подчеркивается повышение вязкости азотированного продукта и повышение устойчивости к коррозии и усталости. Азотирование высоколегированных сталей при низких температурах (550—700°С) в аммиачных условиях не имеет большого практического значения. В этом отношении представляет интерес кинетика диффузии азота в высоколегированном аустените. Регулирование свойств тесно связано с образованием микроструктурных фаз в этих слоях. Следует глубоко изучить механизм образования фаз при азотировании и исследовать их влияние на твердость и изнашивания. Легирующие элементы изменяют предел растворимости азота в α-фазе в процессе азотирования, растворяются, а также образуют самостоятельные нитриды. При PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 19 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 азотировании стали часть атомов железа в γ' и ε-фазах замещается легирующими элементами и образуются сложные нитридные или карбо нитридные фазы, такие как (Fe, M)4N, (Fe, M)3N, (Fe, M)3(N, С), (Fе, M)2N, (Fe, M)2(N, C). Наличие в его составе сильных карбидообразующих элементов определило возможность азотирования сплава при высокой температуре (850-1100°С) в газовой среде. Аммиак здесь не при чем. В настоящей работе изучены основные характеристики высокотемпературного азотирования высоколегированных сталей. Ключевые слова: высокоуглеродистые высоколегированные стали, химико-термическая обработка, азотирование, нитридный слой, прочность, микроструктура. Publication history Article received: 06.02.2023 Article accepted: 20.02.2023 Article published online: 14.03.2023 DOI suffix: 10.36962/PAHTEI26032023-12 20 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 21-31 ROBOT ARMS DEVELOPMENT WITH MANAGEMENT SYSTEM Azer Mammadov1, Eljan Aliyev2, Vidadi Mehdiyev3, Rahib Huseynov4, Nijat Mehdizade5 1,2,3,4 Azerbaijan State Oil and Industry University, 5Azerbaijan Technical University, Department of Electronics and Automation, 5Department of Mechatronics and Machinery Design 1 Professor, E-mail: azer.mammadov@asoiu.edu.az 2, 3, 4,5 Master's degree, Email: elcaneliyev20@outlook.com 1,2,3,4 ABSTRACT When the production systems of developed countries are examined, it is seen that automatic production systems are widely used. The importance of industrial robots, which are the basis of automatic production systems, is increasing day by day. Countries where industrial robots are actively used in production, are more competitive than other countries. For this reason, the development of industrial robots has become widespread. The main advantage of using robots in production processes is that the quality level of the product produced in continuous production processes does not change depending on time. The quality level of the manufactured product is one of the main issues for both foreign and domestic enterprises. Robots have different types of classification according to the complexity of the work they must perform, according to their structural structure, degrees of freedom and the size of the work area. The article provides general information about the most used types of industrial robots and their parameters and characteristics are reviewed. The article examined general information about the most used types of industrial robots, and their parameters and characteristics were reviewed. Their fields of application were noted and working principles were investigated. Their fields of application were noted and working principles were investigated. Teaching methods used in robot programming are mentioned and detailed information about them is provided. The necessary algorithm for controlling robots is developed and explained. The purpose of the study is to provide information about the types of industrial robots, as well as to develop algorithms for their programming and training. To achieve this goal, the following sequence is assumed. Based on various sources, industrial robots and the theoretical and methodological foundations of their programming were studied. Theoretical data on the types of industrial robots were analyzed according to the degree of freedom classification, which is the main method for classifying robots. The advantages and disadvantages of industrial robots have been investigated and suitable working conditions analyzed. The methods of training industrial robots are investigated and their pros and cons are presented. Development and analysis of the learning algorithm required for the operation of industrial robots. It is known that the tasks to be performed by a robot with an interface program adapted to the robot itself are programmed and downloaded to the robot using a computer. Manufacturers themselves have interface programs adapted to technology and equipment. The syntax of the commands used in these programs differs for different brands of robots. The area in which the robot will work, the movements it will perform, the sequence and speed of these movements are all programmed in the interface program. Research works are planned for implementation. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 21 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 The aim of the study is to provide information about the types of industrial robots, as well as to develop algorithms for their programming and training. To achieve this goal, the following sequence is assumed. Based on various sources, industrial robots and the theoretical and methodological foundations of their programming have been studied. Keywords: industrial robots, management system, robot arms, control, robot programming. ROBOT QOLLARIN İDARƏETMƏ SİSTEMİ İLƏ İŞLƏNMƏSİ Azər Məmmədov1, Elcan Əliyev2, Vidadi Mehdiyev3, Rahib Hüseynov4, Nicat Mehdizadə5 Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, 1,2,3,4Elektronika və avtomatika kafedrası, Azərbaycan Texniki Universiteti, 5“Mexatronika və maşın dizaynı” kafedrası 1 professor, 1azer.mammadov@asoiu.edu.az, 2,3,4,5 magistrant, Email: 2elcaneliyev20@outlook.com, Email: 3vidadimehdiyev@gmail.com 1,2,3,4 5 XÜLASƏ İnkişaf etmiş ölkələrin istehsal sistemləri araşdırıldıqda avtomatik istehsal sistemlərin geniş tətbiq tapdığı görülür. Avtomatik istehsal sistemlərin əsasını təşkil edən sənaye robotlarının önəmi hər keçən gün artmaqdadır. Sənaye robotlarının istehsalda aktiv istifadə edildiyi ölkələrin digər ölkələrə nisbətən rəqabət gücü yüksəkdir. Bu səbəbdən də sənaye robotlarının inkişafı geniş vüsət almışdır. İstehsalat proseslərində robotların istifadəsinin əsas üstünlüyü fasiləsiz istehsal proseslərində istehsal olunan məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin zamandan asılı olaraq dəyişməməsidir. İstehsal olunan məhsulun keyfiyyət səviyyəsi istər xarici, istərsə də daxili müəssisələr üçün əsas məsələlərdən biridir. Robotlar yerinə yetirməli olduqları işin mürəkkəbliyinə görə, konstruktiv quruluşuna görə, sərbəstlik dərəcələri və iş sahəsinin böyüklüyünə görə müxtəlif növ təsnifləndirmələrə malikdirlər. Tədqiqatlar zamanı sənaye robotlarının geniş istifadə olunan növləri haqqında ümumi məlumat verilib, parametrləri və xarakteristikalarına baxılmışdır. Onların tətbiq sahələri qeyd olunub iş prinsipləri araşdırılmışdır. Bununla bərabər sənaye robotlarının üstün cəhətləri və zəif yerləri qeyd edilib, konstruksiyalarına baxılmışdır. Robotların proqramlaşdırılmasında istifadə olunan öyrətmə üsulları qeyd edilib və onlar haqqında ətraflı məlumat təqdim edilmişdir. Robotların idarə edilməsi üçün lazımi alqoritim hazırlanmış izah edilmişdir. İdarə etmə alqoritminə uyğun olaraq python proqramlaşdırma dilində proqram təşkil edilmişdir. Açar sözlər: sənaye robotları, idarəetmə sistemi, robot qollar, nəzarət, robot proqramlaşdırması. Giriş Qloballaşan dünyada yeni nəsil kommunikasiya üsulları vasitəsi ilə istehsalat şirkətlərinin istehsal etdiyi məhsullar haqda dünyanın hər hansı bir nöqtəsindən olan alıcı kütləsinin məlumatlandırılması çox asan proses olmuşdur. Nəticədə istehsalat şirkətləri arasındakı rəqabət sürətlə artmışdır. Beləliklə istehsalat şirkətlərinin qarşıya qoyduqları məqsədlərdən biri - daha keyfiyyətli məhsulu daha az sərfiyyat ilə hazırlanması, geniş vüssət almışdır. Bu məqsədə çatmaq 22 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 üçün atılmış ən böyük addım avtomatika texnologiyasının istehsalat sahələrində istifadəsi olmuşdur. İnsanlar fiziki cəhətdən asılı olaraq lazım olan bütün işləri yerinə yetirə bilmədikləri üçün ilk çağlardan bəri müəyyən mexaniki qurğular hazırlayıb onların vasitəsi ilə bu işləri yerinə yetirməyə çalışmışdır. Baxmayaraq ki, bu qurğular əvvəllər insanların köməyi ilə hərəkət edirdi, zaman keçdikcə, texnologiyanın inkişafı ilə bu qurğular da müəyyən inkişaf mərhələlərindən keçərək, insana ehtiyac duymadan avtomatik şəkildə işləyəcək səviyyəyə gəlib çatmışdır. Sənayedə istifadə olunması nəzərdə tutulmuş bir çox robot növü vardır. Robotların istehsalatda istifadəsində əsas məqsəd istehsalatın sürətini və keyfiyyətini artırmaq və maliyyə sərfiyyatını azaltmaqdır. Nəzərə alsaq ki, bir çox yüksək temperaturlu, kimyəvi cəhətdən insan sağlamlığı üçün təhlükəli mühitdə insan əməyi tələb olunur, bu zaman uyğun robotların insan əməyini əvəz etməsi avtomatika sahəsində əldə edilmiş ən böyük uğurdur. 1950-ci illərdə avtomatika, elektronika və kommunikasiyanın inkişafı ilə birlikdə insanın müxtəlif mühitlərə uyğunlaşmasını öyrənə bilən ilk robot – “Sammie” hazırlanmışdır. Hazırki dövrdə robotların istifadəsi insan həyatının bir çox hissəsində tətbiq edilir: yüksək temperaturlu, kimyəvi, nüvə əsaslı, insan sağlamlığını təhdid edən və s. proseslərdə robotların istifadəsi geniş vüsət almışdır [2, 3]. Məqsəd Tədqiqatın məqsədi sənaye robotlarının növləri haqqında məlumat verib, onların proqramlaşdırılma və öyrənmə alqoritmlərinin işlənməsindən ibarətdir. Bu məqsədə çatmaqdan ötrü aşağıdakı ardıcıllıq gözlənilmişdir. Müxtəlif mənbələrə əsasən sənaye robotları və onların proqramlaşdırılmasının nəzəri və metodoloji əsasları öyrənmək. Robotların əsas təsnifləndirmə üsulu olan sərbəstlik dərəcəsinə görə təsnifləndirməyə uyğun olaraq sənaye robotlarının növləri haqqında nəzəri məlumatları təhlil etmək. Sənaye robotlarının üstün və zəif cəhətlərini araşdırmaq və uyğun işçi mühitlərini təhlil etmək. Sənaye robotlarının öyrənmə üsullarını araşdırmaq və onların müsbət və mənfi cəhətlərini təqdim etmək. Sənaye robotlarının işləməsi üçün lazım olan öyrənmə alqoritmini hazırlanması və təhlil edilməsi. Məlumdur ki, robotun özünə uyğunlaşdırılmış interfeys proqramı ilə robotun edəcəyi işlər, kompüter vasitəsi ilə proqramlaşdırılaraq robota yüklənir. İstehsalçıların özlərinin texnika və avadanlıqlara uyğunlaşdırılmış interfeys proqramları olur. Bu proqramlarda istifadə olunan komandaların sintaksı fərqli marka robotlar üçün fərqli olmaqdadır. Robotun iş görəcəyi sahə, edəcəyi hərəkətlər, bu hərəkətlərin ardıcıllığı və sürəti kimi ediləcəklər hamısı interfeys proqramı ilə proqramlaşdırılır. Yerinə yetirilməsi üçün tədqiqat işləri planlaşdırılmışdır. Metodlar Sənaye robotları ISO 8373 tərəfindən verilən sənaye robotunun tərifi: 3 və ya daha çox proqramlana bilən sərbəstlik dərəcəsinə sahib olan, avtomatik idarəolunan, proqramlanabilən, sabit və ya mobil növləri olan, istehsalat proseslərində tətbiq olunan manipulyatordur [1, 4]. Robot, müxtəlif işləri yerinə yetirmək üçün, yarımfabirkat material, detal və ya xüsusi alətləri proqramlanabilən hərəkətlər ilə daşımaq üçün nəzərdə tutulmuş, yenidən proqramlanabilən qurğudur. Sənaye robotlarının istehsalı zamanı aşağdakı tələblər qoyulur: 1. Hər bir detalın istehsalına sərf olunan xərcin azaldılması 2. Təhlükəli mühitlərdə olan işçilərin iş prosesinin tam əvəz olunması 3. İstehsalatın sürətinin artırılması PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 23 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 4. Daha yaxşı keyfiyyətə nəzarət 5. İstehsalatın uzun müddət fasiləsiz aparılması 6. İnsana nisbətən daha yüksək yükqaldırma qabiliyyəti 7. İnsana nisbətən iş prosesinin daha sürətli yerinə yetirilməsi 8. Dövrü işlərdə eyni effektivliklə işləmə qabiliyyəti 9. İnsan xətalarının aradan qaldırılması 10. Keyfiyyətə nəzarət zamanı xətaların minimuma endirilməsi 11. Yüksək hərəkət sərbəstliyi 12. Özünün diaqnostika sistemləri ilə təmin olunması 13. Digər avtomatik sistemlərlə uyğun işləmə və xəbərləşmə qabiliyyəti Yuxarıda qeyd edilən üstün cəhətləri ilə yanaşı, sənaye robotlarının mənfi cəhətləri də mövcuddur; 1. Qərar qəbul edə bilməməsi 2. Yalnız özünə qabaqcadan tanıdılan obyektlərin tanınması 3. İşləməsi üçün proqram mövcudluğu tələbi 4. Hərəkət qabiliyyətinin məhdudluğu 5. Xüsusi və mürəkkəb diaqnostika və sazlama prosesi 6. Yüksək investisiya tələbi Sənaye robotlarının müxtəlif formada təsnifləndirilir. Əsas təsnifləndirmə üsulu robotun hərəkət qabiliyyətindən asılıdır. Kartezyen robotlar sadəcə tutma və daşıma funksiyasına sahib olan bu tip robotlar X, Y, Z oxları üzrə irəli və geri istiqamətdə düz xətt boyunca hərəkət edə bilir [5]. Sadə quruluşa sahib olduqları üçün onların hərəkətlərinin planlanması asandır. Şəkil 1-də də göründüyü kimi bu tip robotların işçi sahəsi kub və ya paralelopipet formada olub, robotun öz ölçülərindən balacadır. Ağırlıq mərkəzinin oynaqlara yaxın yerləşməsindən asılı olaraq yükqaldırma qabiliyyəti digər robotlara nisbətən yüksəkdir. İnsanın daşıya bilməyəcəyi yüklərin daşınmasında, yükləmə boşaltma proseslərində, zavodlarda ağır yüklərin daşınması üçün zavodların tavanlarında sıxlıqla bu tip robotlarla qarşılaşmaq mümkündür. Şəkil 1. Kartezyen tipli robot qol Kiçik yüklərin daşınmasında istifadə edilən robotların icra mexanizmləri pnevmatik olduğu halda, ağır yükləri hərəkətə gətirən robotlarda bu hissələr hidravlik olur. Hidravlik qollarda yağ sızdırma problemi ilə qarşılaşıldığından təmizliyin ön tələblərdən biri olduğu yerlərdə bu robotların 24 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 istifadəsi məqsədə uyğun deyildir. Bu səbəbdən hidravlik qollar elektrik motorları ilə əvəz olunmuşdur. Silindrik robot qollar öz oxu ətrafında fırlana bilən gövdə və bu gövdədə yuxarı aşağı və irəli geri hərəkət edə bilən bir qoldan ibarətdir. Bu tip robotlar da hər 3 ox: X, Y, Z oxları üzrə sərbəst hərəkət edə biləcəyi silindrik bir işçi sahəsinə malikdirlər. İşçi sahənin böyüklüyü gövdənin hündürlüyü və qolun uzunluğundan asılıdır. Silindrik robot qolun quruluşu və işçi sahəsi şəkil 2də göstərilmişdir. Sadə quruluşa sahib olduqlarından proqramlanması rahat, maddi dəyəri aşağıdır. Robotun daşıyacağı yükdən asılı olaraq robot pnevmatik, hidravlik və elektrik motoru əsaslı ola bilir. Bu tip robotları cismin müxtəlif hündürlükdə müxtəlif mövqelərə daşınması üçün, anbarlarda cisimlərin rəflərə yerləşdirilməsi və s. tip yerlərdə görmək mümkündür. Şəkil 2. Silindrik robot qol Dairəvi robot qollar iki ədəd öz oxu ətrafında fırlanma, bir ədəd irəli və geri hərəkət edə bilən toplamda 3 oynağa sahibdirlər. Quruluş cəhətdən silindrik robota oxşasalar da, işçi sahəsində hərəkət qabiliyyətinə görə silindrik robotlardan üstündürlər [8]. Dairəvi robot qolun işçi sahəsi şəkil 3-də göstərilmişdir. Kinematik quruluş cəhətdən mürəkkəb olduqları üçün onların hərəkət trayektoriyalarının proqramlanması və idarə edilməsi çətindir. İşçi sahənin böyüklüyü onu tərtib edən qolların ölçülərindən asılıdır. Bu tip qolların hərəkətə gətirilə bilməsi üçün əsasən elektrik motorları, pnevmatik və hidravlik qurğulardan istifadə olunur. Bu tip robotlar əsasən əymə, bükmə, videokameraların hərəkətə gətirilməsi üçün istifadə olunur. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 25 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Şəkil 3. Dairəvi robot qol Scara robot qol iki oynağı elektrik motoru, bir oynağı isə pnevmatik qurğu ilə dəstəklənən robot qoldur. Elektrik motorları oynaqlara öz oxu ətrafında fırlanma hərəkətini təmin etdiyi halda, pnevmatik hissə qolun Z oxu üzrə irəli geri hərəkətini təmin edir. Bu da robot qola işçi sahəsində daha sərbəst hərəkət edə bilmə qabiliyyəti verir. Yüksək sürətə və koordinatlar üzrə sərbəst hərəkət qabiliyyətinə görə bu robot qolun istifadəsi əsasən elektron çap lövhələrinin hazırlandığı müəssəsələrdə elektron komponentlərin lövhə üzərinə yerləşdirilməsi üçün aktiv istifadə olunur. İşçi sahəsində sərbəst hərəkəti və istehsal maliyyəti aşağı olduğundan tutmaq və daşımaq məsələsində istifadə olunan ən optimal robot qol növüdür. Bu robot qolun quruluşu və işçi sahəsi şəkil 4-də göstərilmişdir [5-7]. Şəkil 4. Scara robot qol 26 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Dirsəkli robot qollar insan qolunun hərəkətlərini ən yaxşı kopyalaya bilən robot qollardır. İstehsalatda digər tip qolların hərəkət qabiliyyəti limitli olduğundan dirsəklərin sayı əsasən 5-dən çox olur. Sərbəstlik dərəcələri ən yüksək olan robot qollardır. Bu tip robot qolların hər dirsəyi ayrı ayrılıqda idarə oluna bilən servo motor və ya addım motoru (step motor) ilə hərəkətə gətirilir. Bu sözü gedən motorlar həm sabit cərəyan, həm də dəyişən cərəyanla idarə olunur, bu isə həmin robot qolun ölçüləri və iş qabiliyyətinə qoyulan tələblərdən asılıdır. Dirsəkli robot qollar şəkil 5də göstərilmişdir. Şəkillərdə də göründüyü kimi oynaqlara bağlanmış dirsəklərin hər biri X, Y, Z oxları üzrə sərbəst hərəkət etmə qabiliyyətinə malikdir. Bu tip robotlar işçi sahəsi içərisində verilmiş koordinatlara ən qısa məsafədən və ən qısa zamanda çatmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Digər robot qollara nisbətən mürəkkəb quruluşa sahibdir və proqramlanması da nisbətən çətindir. Bu tip robotlar əsasən tutma və daşıma işlərində, yarımfabrikatların avadanlığa yerləşdirilməsində və hazırlanmış detalın avadanlıqdan götürülməsində, müxtəlif qaynaq işlərində və s. sahələrdə istifadə edilir. Tələb olunan işə görə robot qolun dirsəklərinin sayı seçilir. Nisbətən sadə işlərdə 3 və ya 4 dirsəkli robot qollar istifadə olunduğu halda, daha mürəkkəb işlərdə 6-8 dirsəkli robot qollardan istifadə olunur. Şəkil 5. Dirsəkli robot qollar Robotlarda hərəkət verici sistemlər əsasən servo motorlu sistemlər olaraq istifadə edilməsinə baxmayaraq, müxtəlif sahələrdə müxtəlif tələblərdən asılı olaraq servo motorlar müxtəlif tip hərəkətverici sistemlər ilə əvəz olunur. Pnevmatik və hidravlik hissə Bir çox robot tiplərində istifadə olunan pnevmatik hərəkət verici sistemlərin hazırlanma maliyyəti aşağı olmasına baxmayaraq, idarə edilməsi olduqca mürəkkəbdir. Sadə robot növlərində qolların hərəkətə gətirilməsi üçün istifadə olunsa da, daha böyük və ya dəqiqlik tələb olunan robotlarda tutucu hissələrdə istifadə olunur. İstehsalat sahələrinin demək olar ki hamısında təzyiqli hava olması pnevmatik sistemlərin istifadəsini artırır. Robot sənayesinin ilk başlarında bu tip hərəkət verici sistemlərin istifadəsi geniş yayılmış olmasına baxmayaraq, zaman keçdikcə bu hərəkət verici sistemlər öz yerini elektrik motorlarına PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 27 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 verdi. Lakin daha böyük ölçülərə malik və ya daha yüksək yükqaldırma qabiliyyəti tələb olunan robotlarda hidravlik hərəkət verici sistemlər hələ də istifadə olunur. Buna səbəb hidravlik hərəkət verici sistemlərdə əldə edilən gücün elektrik motorları vasitəsi ilə alınmasının qeyri-mümkün olması və ya çox yüksək maliyyət tələb olunmasıdır. Lakin aşağı sürətlərdə işləməsi və olduğu yeri yağ sızdıraraq çirkləndirməsi bu tip hərəkətverici sistemlərin mənfi cəhətləridir. Elektrik motorları • DC Servo motorlar Koordinat və sürət idarəsinin funksionallığı və sadəliyi bu tip hərəkət verici sistemlərin istifadəsinin əsas səbəbidir. Lakin hazırlanmasına tələb olunan maliyyət və texniki baxış maliyyəti yüksəkdir. Bu səbəbdən də robot qollarda digər tip elektrik motorları daha çox təsadüf olunur. • AC Servo motorlar Elektronikanın və avtomatikanın inkişafı ilə bu tip robotlar koordinatlama və sürət məsələsində irəliləyişi nəticəsində DC Servo motorların yerini almışdır. AC Servo motorların üstün cəhəti texniki baxış maliyyətinin aşağı olması, daha səssiz işləməsi və daha uzun ömürlü olmasıdır. • Step Motorlar Servo motorlara nisbətən həm motorların özləri həm də sürücüləri çox daha aşağı maliyyət xərci tələb etdiyindən bu tip motorların istifadəsi sadə, balaca ölçülərə sahib olan robotlarda və ya daha böyük robotların tutucu hissələrində geniş vüsət almışdır. Mənfi cəhətləri daha aşağı sürətlərdə işləməsi, yük altında isinmə problemi və dolayı olaraq güc itkisi, servo motorlara nisbətən səsli işləməsidir. Robotların proqramlaşdırılması Robotların düzgün işləməsi onun proqramlaşdırılmasından aslıdır. Bunun üçün istifadə olunan iki üsuldan biri öyrətmə üsuludur (ing. teaching pendant ) ki, Britaniya Avtomatlaşdırma və Robot Assosiasiyasının məlumatına görə robotların 90% -dən çoxu bu şəkildə proqramlaşdırılıb. Digər üsul interfeys proqramı ilə proqramlaşdırmadır [3]. Öyrətmə üsulu Bunun üçün şəkil 6-da göstərildiyi kimi operator düymələrdən istifadə edərək robotu bir nöqtədən digərinə hərəkət etdirir və ayrı – ayrılıqda bütün nöqtələri yadda saxlanılır və hansı nöqtədə necə işləməli olduğu proqramlaşdırılır, proqram tamamlandıqda robot bu hərəkətlərin hamsını yerinə yetirə bilir. Şəkil 6. Öyrətmə üsulu ilə proqramlaşdırmanın təsviri 28 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 İnterfeys proqramı ilə proqramlaşdırma Robotun özünə uyğunlaşdırılmış interfeys proqramı ilə robotun edəcəyi işlər, kompüter vasitəsi ilə proqramlaşdırılaraq robota yüklənir. İstehsalçıların özlərinin texnika və avadanlıqlara uyğunlaşdırılmış interfeys proqramları olur. Bu proqramlarda istifadə olunan komandaların sintaksı fərqli marka robotlar üçün fərqli olmaqdadır. Robotun iş görəcəyi sahə, edəcəyi hərəkətlər, bu hərəkətlərin ardıcıllığı və sürəti kimi ediləcəklər hamısı interfeys proqramı ilə proqramlaşdırılır [4]. Ümumi olaraq bir robotun proqramlanması üçün şəkil 7-dəki kimi alqoritimdən istifadə olunur: Robotun nə edəcəyini qərar vermək. Hansı trayektoriya ilə hərəkətinə və mövqelərinə həmçinin bu vəziyyətlərdə tutucu qolun açıq və ya bağlı olacağına qərar vermək. Şəkil 7. Robot proqramlaşdırma alqoritmi Robota trayektoriyaları öyrətmək və mövqeləri adlandırmaq. Əsas əməliyyatlar, mövqelər əmrlər ilər proqramlaşdırılması və əmrlərin funksiyaların izahları verilərək, yaddaşda saxlanması Robot qoluna mövqelərə hərəkəti və dəyişənləri öyrətmək. Proqramı addım-addım yoxlamaqla, proqramı düzəltmək və uyğun mövqeləri (trayektoriyaları) təsdiqləyərək yadda saxlamaq. Robotun işləməsində bir səhv taparsa, proqram yenilərək düzəldilir. Robotun işləməsində səhv mövqe (trayektoriya) olarsa, düzgün mövqelərin öyrədilməsi. Robotun avtomatik işləməsi təmin edilərək, proramın sonlandırılması. Sənaye avtomatikasının inkişafının ən son nəticələrindən biri olan sənaye robotları, bir çox iş sahəsində insan əməyini əvəz etməsi, təhlükəli mühitlərdə işləmə qabiliyyəti və istehsalat gücünün yüksək olması ilə sənayenin əsasını təşkil edir. Sənaye robotları istehsalatda insan əlaqəli xətaları aradan qaldırmaqla yanaşı istehsalatın keyfiyyətinin də yüksəldilməsini təmin edir. Hazırlanması, quraşdırılması və istifadəsinin yüksək maddi tələblərə sahib olmasına baxmayaraq, yüksək verimliliyə sahib olması onların istifadəsinin genişliyinə gətirib çıxarır. Nəticə Robotların iş prinispləri araşdırılmış, müasir robotların proqram təminatlarınmın tərtib olunması və s. tədqiq edilmişdir. Bizim tərəfimizdən robotların işinin təyin olunması üçün alqoritm tərtib olunmuşdur. Alqoritmə əsaslanaraq python proqramlaşdırma dilində robotun işinin təşkil olunması üçün proqram tərtib edilmişdir. ƏDƏBİYYAT PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 29 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 1. R. Alami, R. Chatila, S. Fleury, M. Ghallab M., and Ingrand F. An architecture for autonomy. //Int. J. of Robotics Research.- 2018, 17(4):315–337, 2. Gerkey B.P., R.T. Vaughan, and A. Howard. The Player/Stage project: Tools for multirobot and distributed sensor systems./ In Proceedings of the International Conference on Advanced Robotics, ICAR’03, Coimbra, Portugal.- 2017, pp. 317–323. 3. Bakkaloğlu, A. “Robotların Endustriyel Uygulamaları” .//“Makina-Metal” jurnalı.-2001, No: 114, 4. Güzel, M. S. “Altı eksenli robot kolun hareketsel karakteristlikinin gorsel programlanması ve gerchek zamanlı uygulamalar”.- Ankara: Ankara Universiteti, 2008. 5. Orhan Efe Alp. “Genel amachlı robot kolu tasarımı” .-İzmir: Dokuz Eylül Universiteti, 2012. 6. Tiryaki, A. və Kazan, R. “Scara robot dinamiğinin yapay sinir agları kullanarak modellenmesi.” //“Mühendis ve Makine” jurnalı.- 2005. 7. Bruyninckx H., P. Soetens, and B. Koninckx. The real-time control core of the OROCOS project. /In Proceedings of the IEEE International Conference on Robotics and Automation, Taipei, Taiwan, pages 2766–2771. -September, 14–19 2021. 8. Winiarski T. and Zieliński C. Implementation of position-force control in MRROC++. /In Proceedings of the 5th International Workshop on Robot Motion and Control, RoMoCo’05, Dymaczewo.- Poland, 2015, p. 259–264. РАЗРАБОТКА РОБОТ-РУК С СИСТЕМОЙ УПРАВЛЕНИЯ Азер Мамедов1, Эльджан Алиев2, Видади Мехтиев3, Рахиб Гусейнов4, Ниджат Мехдизаде5 Азербайджанский государственный университет нефти и промышленности, кафедра «Электроника и автоматика», 5 Азербайджанский технический университет, 5кафедра «Мехатроника и машиностроение». 1 профессор, Email: azer.mammadov@asoiu.edu.az 1,2,3,4,5 магистрант, Email: 2elcaneliyev20@outlook.com, Email: 3vidadimehdiyev@gmail.com 1,2,3,4 1,2,3,4 РЕЗЮМЕ При изучении производственных систем развитых стран видно, что широко используются автоматические производственные системы. Значение промышленных роботов, составляющих основу автоматических производственных систем, возрастает день ото дня. Страны, где промышленные роботы активно используются в производстве, более конкурентоспособны, чем другие страны. По этой причине разработка промышленных роботов получила широкое распространение. Основное преимущество использования роботов в производственных процессах заключается в том, что уровень качества выпускаемой продукции в непрерывных производственных процессах не меняется в зависимости от времени. Уровень качества выпускаемой продукции является одним из основных вопросов как для зарубежных, так и для отечественных предприятий. Роботы имеют различные типы классификации в 30 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 зависимости от сложности работы, которую они должны выполнять, в соответствии с их структурной структурой, степенями свободы и размером рабочей зоны. В статье представлена общая информация о наиболее используемых типах промышленных роботов, а также рассмотрены их параметры и характеристики. В статье были рассмотрены общие сведения о наиболее используемых типах промышленных роботов, а также рассмотрены их параметры и характеристики. Были отмечены области их применения и исследованы принципы работы. Были отмечены области их применения и исследованы принципы работы. Упоминаются методы обучения, используемые в программировании роботов, и предоставляется подробная информация о них. Разработан и объяснен необходимый алгоритм управления роботами. Целью исследования является предоставление информации о типах промышленных роботов, а также разработка алгоритмов их программирования и обучения. Для достижения этой цели предполагается следующая последовательность. На основе различных источников изучены промышленные роботы и теоретико-методологические основы их программирования. Ключевые слова: промышленные роботы, система управления, роботы-манипуляторы, управление, программирование роботов. Publication history Article received: 06.02.2023 Article accepted: 20.02.2023 Article published online: 14.03.2023 DOI suffix: 10.36962/PAHTEI26032023-21 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 31 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 32-38 NEW TECHNOLOGY FOR THE PROCESSING OF CARBOHYDROGEN GASES Arifa Karimova1, Jeyhun Sadigov2 1,2 Azerbaijan State Oil and Industry University, 1,2 Department of "Transportation and Storage of Oil and Gas" Doctor of philosophy in technology, associate professor, Email: arifa.karimova@asoiu.edu.az 2 Master degree, Email: ceyhunsadiqov@hotmail.com 1 ABSTRACT Due to the increasing demand for oil and oil products in the development process of the world, the depletion of oil reserves after many years of operation, and the sharp increase in the price of oil products, researchers and producers began to look at natural gas as an alternative hydrocarbon raw material. Explored natural gas reserves far exceed those of black gold. In addition, natural gas can be attributed to renewable energy sources and raw materials with some caution. The main components of natural gas - methane and ethane - are formed during bacterial fermentation of plant and animal biomass. Despite all this, the level of processing of natural gas into automotive fuel and valuable chemical products remains low, a significant part of which is burned in flares, which causes irreparable loss of valuable raw materials and creates complex environmental problems in the regions. Currently, natural gas is mainly used in heat and electricity production processes. Given that hydrocarbon resources are depleting, such a wasteful attitude is unacceptable, and one of the important issues is the immediate creation of new technologies for the processing of light hydrocarbon raw materials. As the range of technical and economic indicators of natural gas was determined, its consumption directions also changed. As a result of researches, it has been shown that gas is a very convenient raw material for domestic and industrial consumption as a fuel. In addition to the mentioned advantages of natural gas, the richness of its composition and the purchase of various synthetic substances from it - liquid alcohol, fertilizers, organic solvents, plastic materials and many substances widely used in industry have been determined. The use of natural gas in energy and other fields of national economy has become widespread. In addition to its environmental benefits as a fuel raw material, natural gas differs from other hydrocarbon resources due to its technical and economic capabilities and energy density. It is attractive from an environmental point of view, as it does not create a sensation when burning, does not create waste, easily manages the torch, and in this regard, the damage to the atmosphere and the environment is very little. In addition to natural gas, the composition of the gases that come out with it during the exploitation of oil is distinguished by its richness. Despite the fact that the funds spent for the purchase of natural gas are almost 2 times less than the capital invested in purchasing natural gas, the oiliness of the products obtained from natural gas is 2 times higher. Ethane, propane-butane and pentane obtained during the fractionation of neutral gases are richer than natural gases. Taking into account these indicators, it is possible to evaluate the gas as a valuable raw material in various fields of industry. Oxytocin is often burned in flares. However, using new technologies, it is possible to take advantage of the quality shades of natural gas. Keywords: hydrocarbon reserves, gas processing, methane-ethane, plasma chemistry technology. 32 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 KARBOHİDROGEN QAZLARININ EMALI ÜÇÜN YENİ TEXNOLOGİYA Arifə Kərimova1, Ceyhun Sadiqov2 Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti Neftin, qazın nəqli və saxlanılması kafedrası 1 Texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Email: arifa.karimova@asoiu.edu.az 2 magistr, Email: ceyhunsadiqov@hotmail.com 1,2 1,2 XÜLASƏ Məqalə karbohidrogen qazlarının yeni texnologiyanın tətbiqi ilə iqtisadi cəhətdən səmərəli və sənaye əhəmiyyətli emalı proseslərinə həsr olunub. Dünyanın inkisaf prosesində neft və neft məhsullarına olan tələbatın artması, uzun illər istismar müddətindən sonra neft ehtiyatlarının tükənməsi və neft məhsullarının kəskin bahalaşması fonunda tədqiqatçılar və istehsalçılar təbii qaza alternativ karbohidrogen xammalı kimi baxmağa başladılar. Tədqiq olunmuş təbii qaz ehtiyatları qara qızılın ehtiyatlarını xeyli üstələyir. Bundan əlavə, təbii qazı müəyyən ehtiyatla bərpa olunan enerji mənbələrinə və xammala aid etmək olar. Təbii qazın əsas komponentləri - metan və etan - bitki və heyvan mənşəli biokütlənin bakterial fermentasiyası zamanı əmələ gəlir. Bütün bunlara baxmayaraq, təbii qazın avtomobil yanacağına və qiymətli kimya məhsullarına emalı səviyyəsi aşağı səviyyədə qalır, onun mühüm hissəsi məşəllərdə yandırılır ki, bu da qiymətli xammalın əvəzsiz itkisinə səbəb olur və regionlarda mürəkkəb ekoloji problemlər yaradır. Hazırda təbii qazdan əsasən istilik və elektrik enerjisi istehsalı proseslərində istifadə olunur. Karbohidrogen ehtiyatlarının tükənən olduğunu nəzərə alsaq, belə israfçı münasibət yolverilməzdir və yüngül karbohidrogen xammalının emalı üçün dərhal yeni texnologiyaların yaradılması mühüm məsələlərdən biridir. Təbii qazla yanaşı, neftin istismarı zamanı onunla birlikdə çıxan qazların tərkibi də zənginliyi ilə seçilir. Təbii qazın alınmasına sərf olunan vəsait təbii qazın alınmasına qoyulan kapitaldan təxminən 2 dəfə az olmasına baxmayaraq, təbii qazdan alınan məhsulların neftliliyi 2 dəfə yüksəkdir. Bu göstəriciləri nəzərə alaraq qazı sənayenin müxtəlif sahələrində qiymətli xammal kimi qiymətləndirmək mümkündür. Oksitosin tez-tez alovlarda yandırılır. Bununla belə, yeni texnologiyalardan istifadə etməklə təbii qazın keyfiyyətli çalarlarından yararlanmaq mümkündür. Açar sözlər: karbohidrogen ehtiyatları, qaz emalı, metan-etan, plazmokimya texnologiyası. Giriş Azərbaycan neft resurslarına görə qədim zamanlardan bütün dünyanın diqqətini cəlb eləmişdir. Müasir dövrdə kəşf olunan və istismar olunan qaz yataqları Azərbaycanın nüfüzunu daha da ön plana çəkdi. Azərbaycan Respublikası Energetika Nazırliyinin hesabatına əsəsən 2022-ci ilin 10 aylıq dövrdə, Azərbaycanda 38,4 milyard kubmetr təbii qaz hasil edildiyi qeyd olunub. Çıxarılan qazın diaqramda qeyd olunduğu kimi 11,1 milyard m3 “Azəri-Çıraq-Günəşli”nin, 20,7 milyard m3 “Şahdəniz”in, 6,6 milyard m3 isə SOCAR-ın payına düşür. Ötən ilin 10 aylıq göstəriciləri ilə müqayisə etsək 7,3 faiz, yəni 2,6 milyard m3 çox qaz çıxarılıb. 2022-ci ilin 10 aylıq dövründə xaricə qaz satışı 18,2 milyard m3 qaz satışı həyata keçib ki, bu da ötən ilin 10 aylıq göstəriciləri ilə müqayisədə 17,4 faiz çoxdur. [6] PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 33 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 İllik istehsal gücü 650-660 min ton karbamid məhsulu olan Karbamid zavodunun əsası 2011-ci ildə qoyulmuşdur. Göstərilən miqdarda karbamid məhsulu üçün 435 milyon m³ təbii qazdan xammal kimi istifadə olunur. Azotla zəngin (46.3%) və suda asan həllolma keyfiyyətlərinə görə fərqlənən bu gübrə ammonyak və karbon dioksidin sintezi nəticəsində alınır. Burada hasil edilən təbii qaz xammal rolunu oylayır, yerli məhsuldur. Yəni, karbamidin istehsalında təbii qazdan başqa əlavə komponentlərdən istifadə olunmur. Təbii qazın bugünkü satış qiymətləri ilə xarici bazarlara satışından əldə edilən gəlir təxmini olaraq 80 milyon dollardır. Lakin istehsal olunan karbamid gübrəsi şəklində məhsulun dəyəri xammalın satışından əldə olunan vəsaitdən 2 dəfə çox, təqribən 150-160 milyon dollar olacaqdır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, təbii qazın emalından nəticəsində əldə olunan məhsuların əldə olunan gəlir hasil edilən təbii qazın satışı gəliri ilə müqayisədə daha çoxdur. Lakin bu hesabatdan məlum olur ki, emal edilən qaz hasil edilən qazın sadəcə 2,15%-ini təşkil edir. [7] Məqsəd Aparılmış tədqiqatın əsas məqsədi təbii və səmt qazının emal prosesində yeni texnologiya olan pzamokimya texnologiyasının hal-hazırda istifadə olunanan digər texnologiyardan iqtisadi cəhətdən və geniş imkanlarına görə daha səmərəli olduğunu göstərməkdir. Təbii qazın əsas komponenti olan metanın termodinamik dayanıqlığı metanol, ammonyak və hidrogen istehsalı kimi sənayedə həyata keçirilən genişmiqyaslı təbii qazın emalı proseslərinin yüksək enerji və kapital tutumluluğunu müəyyən edir. Səmt qazının və təbii qazın maye karbohidrogenlərə çevrilməsinin ənənəvi, termal katalitik üsulu (Fişer-Tropş üsulu) 600-700°C temperaturda və 4-10 MPa iş təzyiqində həyata keçirilir, buna görə də enerji tutumlu və böyük kapital xərcləri tələb edir. Səmt qazının və təbii qazın emalı üçün texnoloji qurğuların çəkisi on minlərlə ton təşkil edir ki, bu da onların çatdırılmasını, quraşdırılmasını və neft-qaz yataqlarının ərazilərində istismarını çətinləşdirir. Metan, qiymətli kimyəvi məhsulların istehsalı üçün ən böyük maraq kəsb edən komponentlərdən biridir. Təbii qazın tərkibinə yataqdan asılı olaraq 55%-dən 99%-ə qədər metan daxildir. Metanın çevrilməsi üçün nəzəri imkanların müxtəlifliyinə baxmayaraq son vaxtlar aşağıdakı proseslər ən çox maraq doğurur: - sintez qazının alınması; - metanın etilenə birbaşa katalitik çevrilməsi –metanın oksidləşdirici kondensasiyası; 34 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 metanın oksigen tərkibli məhsullara birbaşa katalitik oksidləşməsi – spirtlər və formaldehid. Metanın çevrilməsinin ən cəlbedici üsulu oksidləşdirici kondensasiyadır. Bu proses katalitikdir və 700°C-dən yuxarı temperaturda davam edir. Hazırda metanın oksidləşdirici kondensasiyası üzrə tədqiqat işləri başa çatdırılmışdır: reaksiya mexanizmləri öyrənilmiş, müxtəlif katalizatorlar tədqiq edilmiş və onlardan ən effektivi təklif edilmişdir. Bununla belə, proses hələ də praktiki həyata keçirməkdən uzaqdır. Hazırda səmt və təbii qazın emalı üzrə tədqiqatlarda yeni bir istiqamət yaranmışdır ki, bu da doymuş karbohidrogenlərin çevrilməsi prosesinin çətinliklərini aradan qaldırmağa, səmt və təbii qazın kimyəvi emalı üçün bütün ilkin şərtləri yaratmağa imkan vermişdir. Bu sahədə çalışan bir qrup alim karbohidrogen qazlarının emalı üçün prinsipcə yeni plazmokimya texnologiya yaratmışlar ki, bunun nəticəsində çoxlu qiymətli kimyəvi məhsullar, o cümlədən dizel yanacağı, yüksək oktanlı benzin, yüksək-oktanlı yanacaq komponentləri, etilen, propilen, oksigen tərkibli karbohidrogen məhsulları, olefin karbohidrogenləri və irimiqyaslı üzvi sintez üçün digər növ xammallar əldə olunmuşdur. Yeni texnologiya elektrofiziki təsirin maksimum konsentrasiyasını təmin etməyə imkan verən şüa-plazma, elektrik boşalması və mikrodalğalı təsir üsullarına əsaslanan karbohidrogen çevrilməsinin plazmokimya prosesləri sahəsində fundamental elmi tədqiqatların nəticələrinə əsaslanır. Yeni texnologiya ilə qurulmuş emalı zavodu səmt və təbii qazları, həmçinin bioqazı emal edə bilər. Karbohidrogen qazlarının plazmokimya emalı üçün qurğular həm neft-qaz yataqlarında, həm də neft-qaz emalı zavodlarında birbaşa istifadə oluna bilər. Həmçinin plazmokimya texnologiyadan istifadə etməklə emalı zavodunda mayeləşdirilmiş karbohidrogen və təbii qazların propan-butan fraksiyası uğurla emal edilə bilər. - Metodlar Karbohidrogen qazlarının emalı üçün bəhs edilən plazmokimya texnologiyasının əməliyyat prinsipi aşağıdakı kimidir. İlkin olaraq təmizlənmiş karbohidrogen qazı davamlı qarışdırıcıya verilir, burada karbohidrogen qazı və oksidləşdiricidən ibarət reaksiya qarışığı hazırlanır. Təmizlənmiş atmosfer havası oksidləşdirici maddə kimi istifadə olunur. Reaksiya qarışığının emalı polad şaquli sütun tipli avadanlıq olan plazmokimya reaktorda aparılır. Reaktorun qabına tələb olunan hündürlükdə stasionar katalizator yatağı yerləşdirilir. Ətraf mühitin temperaturunda və atmosfer təzyiqində reaksiya qarışığı yuxarıdan sütuna bərabər şəkildə verilir. Katalizatorun həcmində diffuziya elektrik boşalması yaranır və bütün katalizator təbəqəsini bərabər şəkildə doldurur. Boşalma generatordan verilən yüksək gərginlikli gərginlik impulsları ilə başlanır. Katalizator təbəqəsinə daxil olan reaksiya qarışığı tarazlıqda olmayan elektrik boşalması plazmasının güclü elektrofiziki təsirinə məruz qalır. Reaktorda gedən plazmokimya proseslər nəticəsində karbohidrogen qazının üzvi sintezin son məhsullarına yüksək sürətlə çevrilməsi baş verir. Reaksiya nəticəsində ayrılan istilik davamlı olaraq su ilə soyudulmuş sarğı vasitəsilə reaksiya zonasından çıxarılır. Karbohidrogen buxarları reaktorun soyudulmuş səthlərində kondensasiya olunur. Yaranan kondensat aşağı toplanır və bununla da reaksiya məhsullarının atqı zonasından sürətlə çıxarılmasını təmin edir. Kondensat sütunun aşağı zonasında toplanır və hazır məhsulun hazırlanmasının növbəti mərhələsinə göndərilir. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 35 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Karbohidrogen qazlarının emalının plazmokimya texnologiyası üçün xüsusi polifunksional katalizator yaradılmışdır ki, bu da bir mərhələdə karbohidrogen xammalı ilə eyni vaxtda 4-ə qədər reaksiya aparmağa imkan verir. Plazmokimya texnologiya ilə karbohidrogen qazlarından əldə edilən sintetik motor yanacaqları ekoloji cəhətdən təmizdir. Onların tərkibində kükürd komponentləri, kanserogen poliaromatik karbohidrogenlər yoxdur. Dizel yanacağı yüksək setan sayına malikdir (>65), bu da mühərrikin işləməsi üçün çox vacibdir. Yeni üsulla karbohidrogen qazlarından sintetik motor yanacağının istehsalı neftdən alınan analoji mühərrik yanacağı ilə müqayisədə onun maya dəyərini orta hesabla 3-5 dəfə aşağı salmağa imkan verir. Plazmokimya texnologiyadan istifadə etməklə səmt və təbii qazların emalı üçün kompakt bloklu zavodların birbaşa neft-qaz yataqlarında da istifadəyə verilməsi mümkündür. Neft-qaz yataqlarından neft emal zavodlarına kimi yanacağın çatdırılması üçün hər il külli miqdarda pul xərcləməyə ehtiyac qalmayacaq – lazımi benzin və dizel yanacağını karbohidrogen qazlarının utilizasiyası hesabına əldə etmək olar. Nəticədə, qaz sənayesi müəssisələrində plazma-kimya texnologiyasının tətbiqi karbohidrogen qazlarının ekoloji cəhətdən təmiz, yüksək rentabelli məhsullara emalı üzrə böyük tutumlu istehsalın yaradılmasına zəmin yaradacaq və istehsal olunan məhsulun transformasiyasına töhfə verəcək. Nəticələrin müzakirəsi Aparılmış tədqiqatlara əsaslanaraq, plazmokimya prosesləri digər emal texnologiyaları ilə nisbətdə yüksək məhsuldarlığı ilə seçilir. Metan plazmotronu 65 sm uzunluğu və 15 sm diametri olmasına rəğmən gündə 75 ton asetilen istehsal etmə gücünə malikdir. Bu isə bir zavodun istehsalının həcminə bərabərdir. 3000-35000C intervalında saniyənin mində biri müddətində metan 80%-i asetilenə çevrilir və enerjinin 90-95%-indən istifadə olunur. 1 kq asetilnə enerji sərfi 3 kvt.saatdır. Plazamokimya texnologiyası ilə nisbətdə metanın buxar reaktorunda pirolizinin enerji sərfi bundan iki dəfə çoxdur. [6] Plazmokimya emal texnologiyası benzinin, dizel yanacağının və digər hədəf məhsulların məhsuldarlığının eyni vaxtda artması ilə qazın emalının maya dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə sadələşdirməyə və azaltmağa və keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa imkan verir. Bu və digər parametrlərin birləşməsi baxımından karbohidrogen qazlarının emalı üzrə plazmokimya texnologiyanın dünya analoqu yoxdur. Sonda qeyd etmək lazımdır ki, yeni texnologiyanın əsas texnoloji prosesləri artıq sınaq zavodlarında tədqiq edilmiş və sınaqdan keçirilmişdir. Nəticə 1. Yeni texnologiya qiymətli kimyəvi məhsulların sintezi prosesləri üçün enerji xərclərini azaldır, bunun sayəsində əsaslı və əməliyyat xərcləri ənənəvi texnologiya ilə müqayisədə orta hesabla 10 dəfə azalır. 2. Texnologiyaya əsasən həm bilavasitə neft və qaz yataqlarının ərazilərində istifadə üçün nəzərdə tutulmuş modul tipli yığcam sənaye plazma kimyası zavodları, həm də emal edən qaz kimyası müəssisələrinin modernizasiya və yenidən qurma işləri ilə sənaye plazma kimya zavodları təbii qazdan qiymətli kimyəvi məhsullara alınma prosesini həyata keçirə bilər. 36 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 ƏDƏBİYYAT 1. Dilqem Taghıyev, Asif Mammadov. "Geleceyin kimyası".– 2019, səh.339 2. Nimir O. Elbashir , Mahmoud M. El-Halwagi , Ioannis G. Economou , Kenneth R. Hall Natural Gas Processing from Midstream to Downstream –2019, s.264 3. V.M. Abbasov, H.C. İbrahimov, S.R. Hacıyeva, S.A. Mammadxanova, E.Sh. Abdullayev, F.A. Amirov - Neft və qaz emalı proseslerinin kimyası və texnologiyası.-2014 , s.141-151 4. V.A. Odaryuk, S.YA. Tronin. Plazmohimicheskie tekhnologii ochistki promyshlennyh stochnyh vod, gazovyh vybrosov, pererabotki nefti, tverdyh bytovyh othodov (TBO) i promyshlennyh othodov.- 2014, s.49. 5. E.M.Hacızade. Azerbaycanın tebıı qaz potensıalı: reallıqlar və vırtual cızgıler.- 2010, s.14 6. https://minenergy.gov.az/az/xeberler-arxivi/10-ayda-olkede-73-faiz-artimla-qaz-hasiledilib 7. https://socar.az/az/page/karbamid-zavodu2 НОВАЯ ТЕХНОЛОГИЯ ПЕРЕРАБОТКИ УГЛЕВОДОРОДНЫХ ГАЗОВ Арифа Каримова1, Джейхун Садыгов2 Азербайджанский государственный университет нефти и промышленности кафедра “Транспорт и хранение нефти, газа” 1 кандидат технических наук, доцент, Email: arifa.karimova@asoiu.edu.az 2 Магистр, Email: ceyhunsadiqov@hotmail.com 1,2 1.2 РЕЗЮМЕ Статья посвящена экономически эффективным и промышленно важным процессам переработки углеводородных газов с применением новой технологии. В связи с возрастающим спросом на нефть и нефтепродукты в процессе развития мира, истощением запасов нефти после многих лет эксплуатации и резким ростом цен на нефтепродукты исследователи и производители стали смотреть на природный газ как на альтернативное углеводородное сырье. Разведанные запасы природного газа намного превышают запасы черного золота. Кроме того, природный газ можно с некоторой осторожностью отнести к возобновляемым источникам энергии и сырью. Основные компоненты природного газа - метан и этан - образуются при бактериальном брожении растительной и животной биомассы. Несмотря на все это, остается низким уровень переработки природного газа в автомобильное топливо и ценные химические продукты, значительная часть которых сжигается на факелах, что приводит к безвозвратным потерям ценного сырья и создает сложные экологические проблемы в регионах. В настоящее время природный газ в основном используется в процессах производства тепла и электроэнергии. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 37 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 В условиях истощения углеводородных ресурсов такое расточительное отношение недопустимо, и одним из важных вопросов является безотлагательное создание новых технологий переработки легкого углеводородного сырья. Ключевые слова: запасы углеводородов, переработка газа, метан-этан, плазмохимическая технология. Publication history Article received: 06.02.2023 Article accepted: 20.02.2023 Article published online: 14.03.2023 DOI suffix: 10.36962/PAHTEI26032023-32 38 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 39-47 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 IMPACT OF INNOVATIONS ON COMPETITIVENESS IN INDUSTRIAL ENTERPRISES Bagish Ahmadov1, Ali Abishov2 1,2 Azerbaijan State University of Economics Department of Economics and Technological Sciences 1 Docent, Candidate of economic sciences, Email: bahmadov@gmail.com 2 Master student, Email: abishovali13@gmail.com 1,2 ABSTRACT Innovation is a key driver of competitiveness in today's rapidly changing business environment. Companies that are able to innovate successfully can enjoy a range of benefits, including increased revenue, improved efficiency, reduced costs, and greater agility and resilience in the face of uncertainty. Innovation can help companies to differentiate themselves from their competitors, meet evolving customer needs and preferences, and stay ahead of market trends. By fostering a culture of experimentation and risk-taking, and investing in new ideas and technologies, companies can create new or improved products, services, and processes that provide a competitive advantage in the market. Innovation can also have broader social and economic benefits, driving job creation, promoting economic growth, and improving quality of life. Overall, the effect of innovation on competitiveness is significant, and companies that prioritize innovation are better positioned to succeed in today's fast-paced business environment Innovation can be achieved in a variety of ways, including through research and development, collaboration with partners and customers, and the use of new technologies. However, successful innovation requires a culture of openness and collaboration, where ideas can be shared freely and feedback is encouraged. Innovation can also help companies to build stronger relationships with customers by providing unique value propositions and experiences. For example, a company that develops a new service or product that meets an emerging need may be able to attract and retain customers who are looking for something new or different. Companies that prioritize innovation often invest in training and development programs for their employees, providing them with the skills and resources needed to generate new ideas and turn them into successful products, services, or processes. Innovation can also drive growth and expansion by enabling companies to enter new markets, reach new customers, and create new revenue streams. For example, a company that develops a new product that meets an emerging need may be able to capture market share from its competitors and grow its customer base. Similarly, a company that creates a new process that increases efficiency and reduces costs may be able to pass those savings on to its customers, making it more competitive in the market. Innovation can also have a positive impact on society as a whole, by creating new jobs and driving economic growth. For example, a company that develops a new technology may be able to create new jobs in research and development, manufacturing, sales, and support services. Similarly, a company that introduces a new product may be able to create jobs in marketing, distribution, and customer service. Innovation is not without its challenges, however. Developing and implementing new ideas can be costly and time-consuming, and there is always a risk that an PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 39 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 innovation will not be successful in the market. Innovation can also help companies to stay ahead of regulatory and environmental challenges. For example, a company that develops a new technology that reduces its environmental impact may be able to comply with regulations more easily, while also improving its reputation with customers and stakeholders. Companies that prioritize innovation must be willing to take calculated risks and invest in new ideas, while also being prepared to pivot or change direction if an innovation does not meet expectations. In summary, the effect of innovation on competitiveness is significant, and companies that prioritize innovation are better positioned to succeed in today's fast-paced business environment. Innovation can drive revenue growth, improve efficiency, reduce costs, and create new opportunities for growth and expansion. By fostering a culture of openness, collaboration, and experimentation, companies can create a pipeline of new ideas and technologies that can provide a competitive advantage in the market. Keywords: competitiveness, innovation, industry SƏNAYE MÜƏSSISƏLƏRINDƏ INNOVASIYALARIN RƏQABƏT QABILIYYƏTINƏ TƏSIRI 1 Bağış Əhmədov1, Əli Abışov 2 Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti İqtisadiyyat və texnoloji elmlər” kafedrası 1 dosent, iqtisad elmləri namizədi, bahmadov@gmail.com 2 magistr tələbəsi, abishovali13@gmail.com 1,2 1,2 “ XÜLASƏ Yeni bazarların yaranması və genişlənən rəqabət sahələri innovasiyaları bütün iqtisadiyyatlarda inkişafın və dinamizmin əsasını təşkil edir. Bu baxımdan, rəqabəti artırmaq və dəstəkləməklə əhəmiyyətli təsirlər yaradan innovasiya həm də mal və xidmət bazarlarında rəqabətin keyfiyyətini dəyişəcək təsirlər yarada bilər. Ümumiyyətlə, innovasiyaların rəqabət qabiliyyətinə təsiri çoxşaxəli və geniş əhatəlidir. İnnovasiyalara üstünlük verməklə şirkətlər öz mənfəətlərini yaxşılaşdıra, böyümə və genişlənməyə təkan verə, iş yerləri və iqtisadi imkanlar yarada, qaydalara və ekoloji standartlara əməl edə, müştərilər və maraqlı tərəflərlə daha güclü əlaqələr qura bilərlər. Açar sözlər: Rəqabətqabiliyyətlilik, innovasiya, sənaye Giriş Qloballaşma ilə, inkişaf etməkdə olan ölkələrin şirkətləri innovasiya etmək təzyiqini getdikcə daha çox hiss edirlər. Buna görə də şirkətlərin və ölkələrin rəqabət qabiliyyəti onların innovasiyalardan istifadə etmək imkanlarından, texnologiya və informasiyaya olan yanaşmalarından asılıdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə innovasiya ətraf mühitin çirklənməsi, sağlamlıq, yoxsulluq və işsizlik kimi sosial problemlərin həllində əsas konsepsiya kimi qəbul edilir. Bu gün innovasiyanın rolu və əhəmiyyəti iqtisadi nailiyyətdən daha əhəmiyyətli olmuşdur 40 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Rəqabəti artıran və dəstəkləyən əhəmiyyətli təsirləri sayəsində innovasiya şirkətlərdə mühüm fəaliyyət sahəsinə və milli iqtisadiyyatların dinamizmini artıran əsas amilə çevrilmişdir. Dünyada elə bir ölkə yoxdur ki, vətəndaşlarının rifah səviyyəsini qorumadan davamlı nailiyyətlər əldə etsin. Rəqabət qabiliyyəti uzunmüddətli artım əldə etmək, məşğulluq yaratmaq və rifah səviyyəsini artırmaq üçün ölkələrin, bölgələrin və müəssisələrin öz qabiliyyətlərini necə idarə edəcəklərini müəyyən etmək məqsədini izah edir. İki ölkə bir-biri ilə rəqabət apardıqda, hər ikisi daha yaxşı mövqeyə malikdir; buna görə də rəqabət qabiliyyəti inkişafı təmin edən və nə uduzan, nə də qalibin olmadığı bir yol kimi müəyyən edilir. Xalqların rəqabət qabiliyyəti müasir idarəetmədə ən diqqətəlayiq inkişaflardan biridir. Bu gün qloballaşma bir çox sektorlarda rəqabət şəraitinə müxtəlif aspektlərdən təsir edir və bəzi sektorlarda bu şərtləri tamamilə dəyişdirərkən, bəzilərində ciddi fərqlər yaradır. Xüsusilə texnoloji inkişaflar və qloballaşmadan qaynaqlanan istehlakçı seçimlərində artan fərqlər qlobal arenadakı qurumların keçmişlə müqayisədə olduqca fərqli rəqabət strategiyaları tətbiq etmələrini zəruri etmişdir. Qlobal iqtisadiyyatda ənənəvi istehsal amilləri olan əmək və təbii ehtiyatlar getdikcə ikinci dərəcəli statusa malik olmuşdur. Pul həm də artıq qlobal keyfiyyət qazandığına və hamının əlçatan olmasına görə ölkə üçün rəqabət üstünlüyünü təmin edəcək istehsal amili deyil, yalnız qısa müddətə əhəmiyyət kəsb edir. Rəhbərlik istehsalın müəyyənedicisi olmaq keyfiyyəti qazanmışdır. Porterin fikrincə, şirkətlər intensiv rəqabət mühitində mövcudluqlarını davam etdirmək üçün fərqli strateji mövqe müəyyənləşdirməlidirlər. Bir şirkətin strategiyası rəqiblərindən daha fərqli bir dəyər təklif etmək və ya geniş faydalar təqdim etmək imkanı verməlidir. Şirkət davamlı rəqabət üstünlüyü yaratmaq üçün rəqiblərindən daha çox fərqli fəaliyyət göstərməli və ya oxşar fəaliyyətləri müxtəlif formalarda həyata keçirməlidir. Rəqabət strategiyasının yaradılmasında məqsəd şirkətin ətraf mühitlə əlaqəsini yaratmaqdır. Sektorun strukturu həm şirkət üçün cari strategiyaların müəyyən edilməsinə, həm də rəqabət qaydalarının müəyyən edilməsinə böyük təsir göstərir. Rəqabət strategiyaları müəyyən bir bazarda müştərilər üçün dəyər yaratmaq və onlara malik olan əsas qabiliyyətlər vasitəsilə rəqabət üstünlüyü təmin edən bütün qərarlar və davranışlar kimi müəyyən edilir.[10] Məqsəd Problemin aktuallığı və əlaqəli tədqiqatlar İnnovasiya bugünkü sürətlə dəyişən biznes mühitində rəqabət qabiliyyətinin əsas hərəkətverici qüvvəsidir. İnnovasiyanın məqsədi bazarda rəqabət üstünlüyü təmin edə biləcək yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsullar, xidmətlər və proseslər yaratmaqdır. İnnovasiyanın rəqabət qabiliyyətinə təsiri əhəmiyyətli ola bilər. Şirkət innovativ və unikal olan yeni məhsul və ya xidmət təqdim etdikdə yeni müştərilər cəlb edə, bazar payını artıra və daha yüksək gəlir əldə edə bilər. İnnovasiya həmçinin şirkətlərə xərcləri azaltmağa, səmərəliliyi yaxşılaşdırmağa və prosesləri sadələşdirməyə kömək edə bilər ki, bu da gəlirliliyin artmasına səbəb ola bilər. İnnovasiyaya müxtəlif yollarla, o cümlədən tədqiqat və təkmilləşdirmə, tərəfdaşlar və müştərilərlə əməkdaşlıq və yeni texnologiyalardan istifadə yolu ilə nail olmaq olar. Uğurla innovasiya edə bilən şirkətlər çox vaxt təcrübə və risk alma mədəniyyətinə malik olan və yeni ideya və texnologiyalara sərmayə qoymağa hazır olan şirkətlərdir. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 41 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Ayrı-ayrı şirkətlərə təsirindən əlavə, innovasiya daha geniş sosial və iqtisadi faydalar da verə bilər. Yeni məhsul və xidmətlər yaratmaqla innovasiya iş yerlərinin yaradılmasına təkan verə, iqtisadi artımı təşviq edə və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdıra bilər. İnnovasiya şirkətlərə rəqiblərini qabaqlamağa və rəqiblərindən fərqlənməyə kömək edə bilər. Daim yeni ideya və texnologiyaları tədqiq etməklə şirkətlər inkişaf edən müştəri ehtiyaclarına və seçimlərinə cavab verən məhsul və xidmətlər yarada və bazar tendensiyalarını qabaqlaya bilərlər. Bu, rəqabətin sıx olduğu və bazar şərtlərinin daim dəyişdiyi sənayelərdə xüsusilə vacib ola bilər. İnnovasiyalar həmçinin şirkətlərə bazardakı çətinliklərə və pozuntulara cavab verməyə kömək edə bilər. Məsələn, COVID-19 pandemiyası bir çox sənaye sahələrində əhəmiyyətli fasilələr yaratdı, lakin tez yeniliklər edə bilən və yeni reallığa uyğunlaşa bilən şirkətlər fırtınanın qarşısını almaq üçün daha yaxşı mövqe tutdular. Yaranan ehtiyaclara cavab verən yeni məhsul və xidmətlər inkişaf etdirərək, şirkətlər qeyri-müəyyənlik qarşısında çevik və dayanıqlı qala bilərlər. İnnovasiya həm də böyümə və genişlənməyə təkan verə bilər. Yeni məhsul və xidmətlər təqdim etməklə şirkətlər yeni bazarlara çıxa və yeni müştərilərə çata, müştəri bazasını genişləndirə və gəlir axınlarını artıra bilər. Bu, böyümə imkanlarının məhdud ola biləcəyi doymuş bazarlarda fəaliyyət göstərən şirkətlər üçün xüsusilə vacib ola bilər. Yekun olaraq, innovasiyanın məqsədi bazarda rəqabət qabiliyyətini artıra biləcək yeni və təkmilləşdirilmiş məhsullar, xidmətlər və proseslər yaratmaqdır. Uğurla innovasiya edə bilən şirkətlər artan gəlir, təkmilləşdirilmiş səmərəlilik və azaldılmış xərclər də daxil olmaqla bir sıra üstünlüklərdən istifadə edə bilərlər. İnnovasiya günümüzün sürətli biznes mühitində rəqabət qabiliyyətinin əsas hərəkətverici qüvvəsidir və onun təsiri bütövlükdə cəmiyyətə fayda vermək üçün ayrı-ayrı şirkətlərdən kənara çıxa bilər. Metodlar İnnovasiya və rəqabətqabilliliyin əlaqəsi Ədəbiyyatda innovasiyanın müxtəlif tərifləri var. Biznes lüğətində innovasiya ideya və ya ixtiranın mal və ya xidmətə çevrilməsi prosesidir. İnnovasiya konsepsiyasının ən əhatəli və geniş qəbul edilən tərifi OECD və Avropa Komissiyasının birgə nəşr etdiyi Oslo təlimatında mövcuddur. Oslo Təlimatına əsasən, innovasiya yeni və ya xüsusi hazırlanmış məhsulun (mal və ya xidmətin) və ya prosesin, yeni marketinq metodunun və ya yeni institusional metodun tətbiqidir. Bu tərifə əsasən, innovasiya anlayışını dörd kateqoriya altında təsnif etmək olar • Məhsul İnnovasiyası: Təyinatlı istifadə baxımından yeni və ya əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etdirilən bir mal və ya xidmətdir. Buraya texniki spesifikasiyalar, mexanizmlər və materiallar, proqram təminatı, istifadə rahatlığı və ya digər funksional xüsusiyyətlərdə əhəmiyyətli təkmilləşdirmələr/inkişaflar daxildir. • Proses İnnovasiyası: Yeni və ya əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etdirilmiş istehsal və ya paylama üsulu. Buraya texnika, avadanlıq və/və ya proqram təminatında əhəmiyyətli dəyişikliklər daxildir. • Marketinq İnnovasiyası: Bu, məhsul dizaynında və ya paketində, məhsulun yerləşdirilməsində, məhsulun təşviqində və ya qiymətində əhəmiyyətli dəyişiklikləri əhatə edən yeni marketinq metodudur. • Təşkilati İnnovasiya: Firmanın biznes təcrübələrində, təşkilatında və ya xarici əlaqələrində təşkilati metodun tətbiqidir. 42 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Bu gün innovasiyaya əsaslanan inkişaf təkcə yüksək gəlirli ölkələrin bacarığı və imtiyazı deyil. İnkişaf etməkdə olan ölkələr də innovasiya imkanlarını artırmaq üçün müvafiq siyasətlər qurmağa meyllidirlər. İnnovasiya siyasətləri ölkələrin ehtiyaclarından asılı olaraq müxtəlif formalarda hazırlanır və eyni inkişaf səviyyəsində olmasına baxmayaraq onların təsirləri fərqlilik göstərir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin bəziləri innovasiyaya giriş və çıxışlarını davamlı olaraq təkmilləşdirməyə nail olublarRəqabətlilik yaratmaq üçün innovasiyanın bəzi əsas prinsipləri olmalıdır. Bu kontekstdə milli innovasiya nailiyyətləri prinsipləri aşağıdakılardır[7]. • İnnovasiya siyasəti bütün sektorlarda innovasiyaları maksimum dərəcədə artırmağa yönəlməlidir. • İnnovasiya siyasəti innovasiyanın hər bir növü və mərhələsini dəstəkləməlidir. • Yaradıcı məhvin təmin edilməsi İdxal mallarının və xüsusilə də informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının qiymətlərinin aşağı k R&D -ni “informasiyanın həcmini artırmaq və bu məlumatdan asılı olaraq yeni təcrübələr inkişaf etdirmək üçün sistemli bir fon əsasında aparılan yaradıcı tədqiqat” kimi müəyyən edir. R&D innovasiyanın ilkin şərtidir İqtisadi tərəqqi ölkənin innovasiya səviyyəsinin mühüm müəyyənedici amilidir və onlar arasında müsbət korrelyasiya mövcuddur. Dövlətlərin iqtisadiyyatları gücləndikcə tədqiqatlara daha çox sərmayə qoyacaqlar. R&D-nin intensivliyi (ümumdaxili məhsul daxilində ETİ-yə ayrılan vəsaitin faizi kimi) innovasiya ilə əhəmiyyətli və müsbət əlaqəyə malikdir İnnovasiya bütün iqtisadiyyatlarda inkişafın və dinamizmin əsasıdır. Bir çox OECD ölkələrində müəssisələr innovasiyaya rəhbərlik edəcək biliyə əsaslanan aktivlərə (proqram təminatı, verilənlər bazası, R&D, müəssisəyə xas qabiliyyətlər və institusional kapital) sərmayə qoyurlar. Bundan əlavə, bütün dünyada, o cümlədən inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlarda milyardlarla insanın internetdən istifadə etməsi və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olması informasiyanın yayılmasına və daha qabaqcıl innovasiyaların yaradılmasına şərait yaradır. Biotexnologiya və nanotexnologiya sahələrində və təkmilləşdirilmiş materiallarla əlaqəli sahələrdə qeyd olunan və digər texnoloji inkişaflar istehsal strukturlarında, peşələrdə, iqtisadi fəaliyyət yerlərində, eləcə də iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarında rolların strukturlarında davamlı transformasiyaya səbəb olacaqdır. Hökumətlərin innovasiya mühitinin yaxşılaşdırılmasında mühüm rolları var, məsələn, innovasiya institutlarına sərmayə qoymaq, innovasiyanın maneələrinin aradan qaldırılmasına kömək etmək və innovasiyaya töhfə verəcək əsas dövlət siyasətlərini qurmaq[4]. İnnovasiya,Səmərəlilik və Rəqabətqabiliyyətlilik İnnovasiya səmərəliliyə müsbət təsir göstərə bilər, çünki o, tez-tez əməliyyatları sadələşdirə, tullantıları azalda və məhsuldarlığı artıra bilən yeni və təkmil texnologiyaların, proseslərin və sistemlərin tətbiqini nəzərdə tutur. Bu da öz növbəsində rəqabət qabiliyyətinin, gəlirliliyin və müştəri məmnuniyyətinin artmasına səbəb ola bilər. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, innovasiyanın səmərəliliyə təsiri müxtəlif amillərdən də asılı ola bilər, məsələn, konkret sənaye, mənimsənilmə dərəcəsi və innovasiyaya qoyulan resursların səviyyəsi.İnnovasiyaların səmərəliliyin artırılmasına olan müsbət effektləri aşağıda qeyd edilmişdir. 1. Avtomatlaşdırma: İnnovasiyalar tez-tez əl ilə həyata keçirilən proseslərin və tapşırıqların avtomatlaşdırılmasını, onların yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan vaxtın və resursların miqdarını azaldır. Bu, səhvləri azaltmaqla və işçilərin diqqətini daha strateji fəaliyyətlərə yönəltməklə səmərəliliyi artıra bilər. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 43 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 2. Resurslardan daha yaxşı istifadə: Yeniliklər həmçinin enerji, materiallar və işçi qüvvəsi kimi resurslardan daha yaxşı istifadəyə səbəb ola bilər. Məsələn, enerjiyə qənaət edən texnologiyalarda irəliləyişlər enerji istehlakını və əməliyyat xərclərini azalda bilər. 3. Artan sürət və çeviklik: Şirkətlər bazar tələblərinə və dəyişən şərtlərə daha yaxşı cavab verə bildiyi üçün yeniliklər sürət və çevikliyin də artması ilə nəticələnə bilər. Bu, məsələn, yeni məhsul və xidmətlərin bazara çıxarılmasına sərf olunan vaxtı azaltmaqla səmərəliliyi artıra bilər. 4. Təkmilləşdirilmiş məlumat təhlili: Böyük verilənlərin və qabaqcıl analitika texnologiyalarının yaranması ilə şirkətlər indi real vaxt rejimində böyük həcmdə məlumat toplaya və təhlil edə bilərlər. Bu, təşkilatlara səmərəsizliyi müəyyən edib aradan qaldırmağa və prosesləri optimallaşdırmağa imkan verməklə daha məlumatlı qərarların qəbul edilməsinə və səmərəliliyin artırılmasına səbəb ola bilər[8]. Rəqabət qabiliyyəti və səmərəlilik biznesdə sıx əlaqəli anlayışlardır. Səmərəlilik ən az tullantı ilə əmtəə və xidmətlər istehsal etmək qabiliyyətini, rəqabətqabiliyyətliliyi isə şirkətin bazarda digər şirkətlərlə effektiv rəqabət qabiliyyətini ifadə edir. Səmərəli şirkət daha az xərcə sahib olacaq və bu, onun rəqabət qabiliyyətini artırmağa kömək edə bilər. Məsələn, əgər şirkət rəqiblərindən daha sürətli, daha ucuz və keyfiyyətli məhsul istehsal edə bilirsə, onun daha rəqabətli olması ehtimalı yüksəkdir. Səmərəlilik aşağı xərclərə, yüksək mənfəətə və daha çox məmnun müştərilərə səbəb ola bilər ki, bu da şirkətin rəqabət qabiliyyətinə töhfə verə bilər.Digər tərəfdən, rəqabət qabiliyyəti də səmərəliliyi artıra bilər. Güclü rəqabətlə üzləşən şirkətlər rəqiblərini qabaqlamaq üçün innovasiyalara və səmərəliliyi artıran texnologiyalara daha çox sərmayə qoyurlar. Bu, əməliyyatların və proseslərin təkmilləşdirilməsinə, yeni məhsul və xidmətlərin inkişafına səbəb ola bilər. Bir sözlə, rəqabət qabiliyyəti və səmərəlilik bir-birindən asılıdır, hər biri digərini hərəkətə gətirir. Həm səmərəli, həm də rəqabətədavamlı olan şirkətin uzunmüddətli perspektivdə uğur qazanma ehtimalı daha yüksəkdir[6]. İnnovasiyaların dəyərləndirilməsi və rəqabətqabiliyyətlilik üzərində təsiri Ölkənin innovasiya və rəqabət qabiliyyəti baxımından dünyada yerini müəyyən edən müəyyən indekslər var. Bu tədqiqatda Qlobal Rəqabət Qabiliyyətlilik İndeksi və Qlobal İnnovasiya İndeksi kimi əhatə etdiyi çoxlu sayda ölkə ilə ən çox qəbul edilən və seçilən iki əsas indeks daxildir. Əsas mövzusu İnkişaf üçün Effektiv İnnovasiya Siyasətləri olaraq təyin olunan 2019 Qlobal İnnovasiya İndeksi müxtəlif komponentlər altında 129 ölkənin innovasiya imkanlarını araşdırır. Bu İndeks İnnovasiya Girişi Alt İndeksi və İnnovasiya Çıxışı Alt İndeksi kimi iki alt indeksə və 79 göstəriciyə əsaslanır. İnnovasiya İndeksi xalının hesablanması zamanı giriş və çıxış alt indeksləri bərabər çəkiyə malikdir. Alt indekslər: Daxiletmə Alt İndeksi 3 göstəricidən ibarət 5 əsas sütuna əsaslanır. • Qurumlar: siyasi mühit, tənzimləyici mühit, biznes mühiti • İnsan Kapitalı və Tədqiqat: Təhsil, ali təhsil, tədqiqat inkişafı • İnfrastruktur: İKT, ümumi infrastruktur, ekoloji davamlılıq • Bazarın təkmilləşməsi: Kredit, investisiya, ticarət və rəqabət • Biznesin mükəmməlliyi: Bilik işçiləri, innovasiya əlaqələri, biliklərin mənimsənilməsi Nəticə Alt İndeksi 3 göstəricidən ibarət 2 əsas sütuna əsaslanır. • Bilik və texnologiya nəticələri: Biliyin yaradılması, biliyin təsiri, biliyin yayılması. • Yaradıcı nəticələr: Qeyri-maddi aktivlər, yaradıcı məhsullar və xidmətlər, onlayn yaradıcılıq[5]. 44 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Ümumiyyətlə, innovasiya göstəriciləri kimi R&D (R&D xərcləri və R&D işçiləri) və patentlər nəzərə alınır. İnnovasiya prosesində R&D fəaliyyətləri giriş göstəriciləri kimi qəbul edilərkən, R&D fəaliyyətinin nəticəsi olan patentlər çıxış göstəriciləri kimi qəbul edilir. İnnovasiyalar artıq yalnız R&D laboratoriyalarında inkişaf etdirilmir, patent və ya elmi nəşrlərlə məhdudlaşmır. Bu baxımdan, GII həm ənənəvi, həm də yeni yaranan perspektivləri və əvvəlki yanaşmalara məhəl qoymadan bir neçə göstəriciləri nəzərə alır[1],[2]. Cədvəl. Qlobal İnnovasiya İndeksi və Qlobal Rəqabət Qabiliyyətlilik İndeksinin Reytinqləri № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Qlobal İnnovasiya İndeksi İnnov İlk 10-luq İsveçrə İsveç Amerika Birləşmiş Ştatları Hollandiya Birləşmiş Krallıq Finlandiya Danimarka Sinqapur Almaniya İsrail Qlobal Rəqabət Qabiliyyətlilik İndeksi İlk 10-luq Sinqapur Amerika Birləşmiş Ştatları Honq Konq SAR Hollandiya İsveçrə Yaponiya Almaniya İsveç Birləşmiş Krallıq Danimarka 2022-ci ilin indeksləri araşdırıldığında, Cədvəl 1-də göründüyü kimi, innovasiya indeksində ilk 10-da yer alan ölkələrdən 6-sı rəqabətqabiliyyətlilik indeksində də ilk 10-da yer alır. Bu ölkələr güclü innovasiya imkanlarını yüksək səviyyəli innovasiya nəticələrinə çevirirlər. Azərbaycan üçün isə bu göstəricilərdə təzad mövcuddur. Beləki Qlobal Rəqabətqabiliyyətlilik İndeksində Azərbaycanın 58-ci yerdə qərarlaşmağına baxmayaraq Qlobal İnnovasiya İndeksində 84-cü pillədə yer alıb. Bu isə ölkəmizin İnnovasiyalar sahəsində olan boşluğu göstərir. Aşağıdakı qrafikdə İnnovasiyalar üçün ayrılan, 2011-2021 ci illər aralığındakı investisiyalar göstərilmişdir.[3] Qrafik. İnnovasiyalara çəkilən xərclərin bütün sənayeyə çəkilən xərclərə nisbəti PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 45 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Qrafikdəndə göründüyü kimi illər ərzində İnnovasiyalar üçün çəkilən xərclərin ümumi sənayeyə çəkiləm xərclərə nisbəti olduqca kiçikdir. Bu isə öz növbəsində rəqabətqabiliyyətliliyə mənfi təsir edir.Rəqabətqabiliyyətliliyi artırmaq üçün İnnovasiyalara ayrılan investisiyaların həcmi artırılmalı, elm-tutumlu sahələrin inkişafı üçün çəkilən xərclərin payı yüksəldilməlidir. Rəqabətqabiliyyətliliyi artırmaq üçün İnnovasiyalara ayrılan investisiyaların həcmi artırılmalı, elm-tutumlu sahələrin inkişafı üçün çəkilən xərclərin payı yüksəldilməlidi Nəticə Bütün iqtisadiyyatlarda inkişafın və dinamizmin əsasını təşkil edən innovasiya həm də ölkənin məhsuldarlıq səviyyəsini formalaşdıran institutların, siyasətlərin və istehsal amillərinin məcmusu kimi müəyyən edilən rəqabət qabiliyyətinin müəyyənedici amilidir. İnnovasiyanın bu mühüm roluna görə şirkətlər innovasiyaya həm yeni texnologiyalar, həm də yeni biznes formaları daxil olmaqla geniş mənada yanaşırlar. Şirkətlərin innovasiya fəaliyyətlərinin köməyi ilə əldə etdikləri rəqabət üstünlüyünü əldə etməsi və bu üstünlüyü davamlı inkişafla qoruyub saxlaması milli rəqabət qabiliyyətini də artıracaq. Bununla belə, milli rəqabət şirkətlər üzərində innovasiya təzyiqi yaradır. İnnovasiya və rəqabətqabiliyyətlilik arasındakı bu əlaqəyə görə innovasiyanı şərtləndirən amillərin təsiri təhlil edilmiş və belə nəticəyə gəlmişdir ki, bilik-texnoloji məhsul və yaradıcı məhsul rəqabət qabiliyyətinə müsbət təsir göstərir. ƏDƏBİYYAT 1. Global Innovation Index, https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_gii_2019.pdf 2. Global Competiteveness Index https://www3.weforum.org/docs/WEF_TheGlobal CompetitivenessReport2019.pdf 3. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi https://www.stat.gov.az/source/industry/ 4. OECD “Research and Development”, https://data.oecd.org/rd/gross-domestic-spendingon-r-d.htm.-2016, Akis, Elife. “Innovation and Competitive Power”, World Conference on Technology, Innovation and Entrepreneurship.// Procedia Social and Behavioral Sciences.-2015,195, pp.1311-1320 5. Atkinson Robert D. and Stephen Ezell. “Principles for National Innovation Success”./ The Global Innovation Index .-2015, pp.89-94. 6. Petrariu, Ioan R., Robert Bumbac and Radu Ciobanu. Innovation: A Path to Competitiveness and Economic Growth: The Case of CEE Countries”.// Theoretical and Applied Economics .- 2013, Vol.XX, No.5(582), pp. 15-26. 7. Iosif, Alina E. (), “Innovation as A Generator of National Competitiveness in The European Union”./Proceedings of The 8th International Management Conference: Management Challenges For Sustainable Development.- November 6th-7th, Romania , 2014, pp. 670-679. 8. MÜSİAD (), Küresel Rekabet İçin Ar-Ge ve İnovasyon./ MÜSİAD Araştırma Raporları.İstanbul, 2012, 76 9. Karaata, E. S. “İnovasyon Ölçümünde Yeni Arayışlar”./ TÜSİAD-Sabancı ÜniversitesiRekabet Forumu.- İstanbul, 2012, 1. 46 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 10. Porter, Micheal E. Competitive Strategy: Techniques for Analyzing Industries and Competitors.- Free Press, New York, 2004. ВЛИЯНИЕ ИННОВАЦИЙ НА КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТЬ ПРОМЫШЛЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЙ Багиш Ахмедов1, Али Абишов2 Азербайджанский государственный экономический университет, 1,2 кафедра Экономики и технологических наук, 1 доцент, кандидат экономических наук, Email: bahmadov@gmail.com 2 магистрант, Email: abishovali13@gmail.com 1,2 РЕЗЮМЕ Появление новых рынков и расширение сфер конкуренции, инноваций являются основой развития и динамизма любой экономики. В этом отношении инновации, создающие значительный эффект за счет усиления и поддержания конкуренции, могут также создавать эффекты, меняющие качество конкуренции на рынках товаров и услуг. В целом влияние инноваций на конкурентоспособность многогранно и широкомасштабно. Уделяя приоритетное внимание инновациям, компании могут улучшить свою прибыль, стимулировать рост и расширение, создавать рабочие места и экономические возможности, соблюдать нормативные требования и экологические стандарты, а также укреплять отношения с клиентами и заинтересованными сторонами. Ключевые слова: Конкурентоспособность, инновации, промышленность. Publication history Article received: 06.02.2023 Article accepted: 20.02.2023 Article published online: 14.03.2023 DOI suffix: 10.36962/PAHTEI26032023-39 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 47 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 48-54 WAYS OF EFFECTIVE USE OF OIL FACTORY GASES Gulshan Mustafayeva1, Akram Suleymanov2 1,2 Azerbaijan State Oil and Industry University Department "Industrial safety and labor protection" 1 docent, Doctor of Philosophy of technical sciences, ORCID:0000-0001-7254-796X, Email: 1gulsen190777@gmail.com; 2 Master’s degree, Email: akram.suleymanov7@mail.ru 1,2 ABSTRACT The current state of the problem of the qualified use of by-product refinery gases C3-C4 is considered. The results of a comprehensive analysis of literature data are summarized: it is shown that along with the traditional ones (oligomerization, isomerization of propane-propylene, butane-butylene fractions, as well as alkylation of sobutene with olefins), a new direction in solving this problem is being developed. The data of pilot developments of highly active and selective zeolitecon-taining catalytic systems, which make it possible to obtain aromatic hydrocarbons, gasoline components, as well as petrochemical products, in the process of converting hydrocarbon gases C3-C4, are presented, which makes it possible to significantly expand the range of products. It is noted that, being an integral part of any oil refining production, C3-C4 petroleum gas is an environmentally friendly high-calorie fuel and a valuable raw material for petrochemical production, and the most preferred option for its processing is to obtain a phase-stable liquid. The most efficient and rational way of using the large-tonnage resources of these gases is the synthesis of liquid hydrocarbons, for example, a high-octane additive to gasoline. As a result, a further deepening of the processing of crude oil and an increase in the resources of gasoline are achieved. Statistical data on the balance of production and consumption of liquefied gases indicate that of the total amount of gaseous hydrocarbon raw materials produced, about 30% was used for chemical syntheses, and the rest of the gas was used for non-chemical needs. Therefore, the task of complex processing of all hydrocarbon components of refinery gases becomes urgent, which will lead to a reduction in the consumption of irreplaceable natural resources and the production of valuable chemical products. The processing of the propane-butane fraction (PBF) into methane can become one of the ways to rationally use this fraction, since the resulting stable phase can be pumped into the main pipeline and transported to the consumer along with natural gas. The paper presents only a certain part of the data available in the literature, reflecting the most significant and important moments in the history of the development of the problem as a whole. And despite the fact that there are currently several developments, however, there are still no technologies of a high degree of sophistication and readiness for the practical implementation of industrial plants for processing gaseous hydrocarbons C3-C4 into valuable liquid products. The research and development of the C3-C4 petroleum gas processing process is also particularly attractive because the involvement in the processing of PBF in the places of their direct production and the production of valuable chemical products there will dramatically reduce losses and increase the efficiency of using all hydrocarbons produced. Keywords: oil refineries, C3-C4 hydrocarbon gases, complex processing, catalyst, technology. 48 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 NEFT-ZAVOD QAZLARININ SƏMƏRƏLİ İSTIFADƏ YOLLARI Gülşən Mustafayeva1, Əkrəm Suleymanov2 Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, 1,2Kafedra “Sənaye təhlükəsizliyi və əmək mühafizəsi” dosent, texnika üzrə fəlsəfə doktoru, ORCID: 0000-0001-7254-796X, Email: gulsen190777@gmail.com 2 magistr, Email: akram.suleymanov7@mail.ru 1,2 1 XÜLASƏ C3-C4 tullantı neft-zavod qazlarının keyfiyyətli istifadəsi probleminin mövcud vəziyyəti nəzərdən keçirilir. Ədəbiyyatda olan məlumatların kompleks təhlili bunu göstərir ki problemin həllində ənənəvi istiqamətlərlə birgə (oliqomerləşmə, propan-propilen və butan-butilen fraksiyasının izomerləşməsi) yeni istiqamətlərdə inkişaf etməkdədir. C3-C4 karbohidrogen qazlarının şevrilməsi prosesində aromatik karbohidrogen, benzin komponentləri, habelə neft-kimya məhsullarını əldə etməyə imkan verən və məhsulların çeşidini xeyli genişlənməyə imkan verən yüksək aktiv və selektivliyə malik olan seolit tərkibli katalitik sistemlərin aparılmış eksperimentlərinin məlumatları təqdim olunur. Qeyd olunur ki, istənilən neft emalı istehsalatının tərkib hissəsi olan C3-C4 neft qazları ekoloji cəhətdən təmiz yanacaq və neft kimya istehsalı üçün qiymətli xammaldır və onun emalının ən əlverişli variantı sabit fazalı maye əldə etmək. Açar sözlər: neft emalı zavodları, karbohidrogen qazları C3-C4, kompleks emal, katalizator, texnologiya. Giriş Azərbaycanın neft emalı sənayesinin ən mühüm vəzifələrindən neft-kimya sənayesinin xammalla təmin edilməsi və ekoloji cəhətdən təmiz motor yanacaqlarının istehsalıdır [1,2]. Məlumdur ki, neft-kimya kompleksi müəssisələrinin rəqabət qabiliyyəti daha təkmil, ucuz texnologiyaların tətbiqi ilə bağlıdır [3, 4]. Neft emalı sənayesi məqsədli məhsulların istehsalı ilə yanaşı, ekoloji cəhətdən təmiz yüksək kalorili yanacaq və neft-kimya istehsalı üçün qiymətli xammal olan neft zavodu qazlarından istifadə problemi ilə üzləşir. Bununla belə, hazırda qaz halında olan karbohidrogenlərin istehsalının miqyası onların ixtisaslı istifadəsinin payını xeyli üstələyir. Karbohidrogen qazlarının məşəldə yandırılması ilə müşayiət olunan qeyri-rasional istifadəsi nəticəsində qiymətli kimyəvi xammallar geri qaytarılmayacaq şəkildə itirilir, neft və qaz hasilatı və emalı sahələrində ekoloji vəziyyət daim pisləşir. Mayeləşdirilmiş qazların hasilatı və istehlakı balansına dair statistik məlumatlar göstərir ki, hasil edilən qaz halında olan karbohidrogen xammalının ümumi miqdarının təqribən 30%-ı kimyəvi sintezlərə, qalan hissəsi isə qeyri-kimyəvi ehtiyaclara sərf edilir [5]. Məqsəd Beləliklə, əvəzedilməz təbii ehtiyatların istehlakının azalmasına və qiymətli kimya məhsullarının istehsalına səbəb olacaq emal qazlarının bütün karbohidrogen komponentlərinin kompleks emalı vəzifəsi getdikcə aktuallaşır. Neft emalının C3-C4 karbohidrogen fraksiyaları normal və izoparafinlərin, həmçinin olefinlərin qarışığıdır. Belə xammalın kompleks emalının təşkilinin əsas şərti ən səmərəli texnoloji həllin işlənib hazırlanmasıdır. İllər ərzində bu problemin həlli üçün səylər göstərilsə də, bir çox fəaliyyətlərin rentabelli olmaması səbəbindən neft qazından istifadə PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 49 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 səviyyəsi aşağı olaraq qalır [7-9]. Propan-butan fraksiyasının (PBF) metan halına salınması bu fraksiyadan rasional istifadənin yollarından birinə çevrilə bilər, çünki yaranan stabil faza magistral boru kəmərinə vurula və təbii qazla birlikdə istehlakçıya nəql edilə bilər [4]. Metodlar Hazırda Rusiyada metan homoloqlarının aşağı temperaturlu buxar reformasiyası prosesinə əsaslanan iki texnologiya hazırlanmışdır. Prosesdə nikel tərkibli kontaktlardan istifadə olunur: nikel-xrom, sement və ya seolit daşıyıcısında nikel. Metodun üstünlüyü prosesin yüksək sürəti, aşağı enerji xərcləri və aşağı material istehlakıdır. Müvafiq inkişafların dezavantajı mənfi cəhətlərindən zəhərlənməsi səbəbindən nikel katalizatorlarının aktivliyinin sürətlə itirilməsidir. Bununla əlaqədar olaraq, qurğu xammalın hazırlanması üçün əlavə bir qurğu tələb edilir, burada kükürd birləşmələrindən dərin qaz təmizlənməsi baş verəcəkdir. Bu qazların iri tonnajlı ehtiyatlarından istifadənin ən səmərəli və rasional yolu maye karbohidrogenlərin sintezidir, məsələn, benzinə yüksək oktanlı əlavə. Nəticədə xam neftin emalının daha da dərinləşməsinə və benzin ehtiyatlarının artmasına nail olunur. Sənayedə benzinə yüksək oktanlı əlavənin alınması üçün aşağıdakı proseslərdən geniş istifadə olunur: • oliqomerləşmə prosesləri, • propan-propilen və butan-butilen fraksiyalarının - Dimersol-G-nin izomerləşməsi, • izobutanın olefinlərlə alkilləşməsi [10] Oliqomerləşmə proseslərinin səmərəliliyini artırmaq üçün katalizator kimi müxtəlif növ alümosilikatlar [11], halogen birləşmələrdən və s. istifadə edilir. Kükürdsüz yanacağın komponentlərini əldə etməyə imkan verən C3–C4 olefinlərinin oliqomerləşməsi prosesinin katalizatorları [12]-də nəzərdən keçirilmişdir. Burda, sirkonium oksidi ilə modifikasiya olunmuş nanokompozit turşusu ilə aktivləşdirilmiş montmorillonit əsasında yeni katalitik sistemlərin sintezi də təsvir edilmiş və sınaq nəticələri təqdim edilmişdir. [13] müəllifləri etilen, PPF və BBF və ya onların qarışığından olefinlərin qaz-maye oliqomerləşməsi zamanı aşağı olefinlərin oliqomerlərinin alınması üsulunu təklif etmişlər. Müxtəlif katalitik proseslərin (katalitik krekinq, piroliz, məşəl qazları) qazlarında olan C2-C4 kiçik molekullu olefinlərin oliqomerləşməsi yüksək temperaturda və təzyiqdə pentasil və s. kimi əlavələrlə nikel (alüminium) silikat katalizatorunun iştirakı ilə aparılır. Katalitik krekinqin olefin tərkibli qazlarının mühərrik yanacağı komponentinə çevrilməsi prosesi yenidən qurulmuş kerosin hidrotəmizləmə bölməsi və qaz fraksiyalaşdırma qurğusu (GFU) LK6U Mazeikiai ASC-də (("Nafta" (Litva)) tədbiq edilmişdir. Yenidənqurma (islahat) işlərinin həcminə iki reaktordan və katalizatorun regenerasiya sistemindən ibarət yeni reaktor blokunun tikintisi daxildir. [14] [14]-də seolit katalizatorlarının iştirakı ilə müxtəlif təbiətli olefinlərin katalitik çevrilmələrinin sistemli tədqiqi aparılmışdır. Bundan əlavə, tədqiq olunan proseslərdə onların fəaliyyətinin və seçiciliyinin tənzimlənməsi üsulları təklif olunur. Seolit katalizatorlarından istifadə etməklə praktiki əhəmiyyətli oliqomerlərin və sooliqomerlərin yeni aşağı mərhələli sintezləri işlənib hazırlanmışdır. [15]-də müəllif C3-dən C14-ə qədər olefinlərin oliqomerləşməsi üçün orijinal kationik katalizatorlar işləyib hazırlamışdır. Olefinlərin əsas xususiyyətlərinin, katalizator komponentlərinin konsentrasiyası və molar nisbətinin, oliqomerləşmənin temperaturu və müddətinin olefinlərin çevrilməsinə, məhsulların fraksiya tərkibinə, 50 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 çevrilməmiş olefin və yaranan məhsulların strukturuna, oliqoolefinlərdəki ikiqat rabitə və üzvi şəkildə bağlanmış xlorun tərkibinə təsir xarakteri aşkar edilib. G.A. Hüseynova-nın (2003) işində təklif olunan texnologiya nadir ağ yağların alınması texnologiyasıdır, bu da alüminium xlorid əsasında katalitik kompleksin iştirakı ilə PPF tərkibində konsentratlaşdırılmış propilen və sadə propilenin oliqomerləşməsinə əsaslanır. Onun hazırlanması üçün EP-300 qurğusunun (Sumqayıt, Azərbaycan) propilenindən və Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodunun və Moskva Neft Emalı Zavodunun PPF-dən istifadə etməklə tədqiqatlar aparılmışdır. D.B. Tagiev və başqaları (2006) tərəfindən sulfat ionları daxil edilmiş sirkonium dioksidin və müxtəlif seolitlərdən ibarət olan dekationlaşmış katalitik sistemlərin iştirakı ilə propilen çevrilmələrinin tədqiqinin nəticələrini təqdim edilmişdir. Alkilləşmə C3-C4 neft qazlarının emalının daha bir istiqamətidir. Hətta tetraetil qurğuşu kimi antistatik aşqarların istifadəsi zamanı belə, motor yanacaqlarının tərkib hissəsi kimi alkilatın istifadəsi universal tanınıb (E.V. Smidoviç). Sonrakı illərdə alkilat motor yanacaqlarının daha vacib komponentinə çevrildi. Proton və aproton turşular, metal və bor oksidləri, seolitlər və kation dəyişdiriciləri alkilləşmə proseslərində katalizator kimi tanınır. Bununla belə, bu proses üçün sənaye katalizatorları kimi konsentratlaşdırılmış kükürd və hidroftor turşulardan istifadə olunur. Maye-turşu alkilləşməsi əhəmiyyətli çatışmazlıqlara malikdir - bu mineral turşuların yüksək toksikliyi və korroziya aktivlidir.Alkilatın alınmasının ekoloji problemlərinin həlli, əsaslı xərclərin azaldılması və prosesin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi xərcləri bərk turşu alkilləşmə katalizatorlarına keçidlə mümkündür. Bu cür katalizatorların praktiki istifadəsində əsas çətinlik onların sürətli deaktivasiyası ilə bağlıdır (A.V. Lavrenov et al., 2009). Müəlliflər N. R. Bursian və S. B. Koqan tərəfindən parafin karbohidrogenlərinin müvafiq olaraq C4-C12, C4-C8, C3-C18 katalitik izomerləşməsi reaksiyaları, disproporsiya və dehidrogenləşməsi nəzərdən keçirilib. Kimyəvi tərkibi, katalizatorların hazırlanma üsulları, promotorların fəaliyyəti, reaksiyaların kinetikası və mexanizmi müzakirə olunub. C4-C12 izoparafinlərin və C3-C18 monoolefinlərinin istehsalı üçün mövcud və perspektiv proseslərin əsas xüsusiyyətləri təqdim olunur. P. N. Borutskinin (2009) işində karbohidrogen izomerləşməsinin katalitik proseslərinin inkişafı, eləcə də motor benzini komponentlərinin və neft-kimya xammalının istehsalının icmalını təqdim edilmişdir. Akademik V.N.İpatiyevin əsasını qoyduğu elmi ənənələrin davamlılığı göstərilir. Hazırda katalitik sistemlərin və izomerləşmə proseslərinin işlənib hazırlanması təcrübəsinin praktik istifadə nümunələri verilmişdir. Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, aparıcı tədqiqat şirkətləri səmt neft və neft emalı qazlarının emalı üçün yeni texnologiyaların axtarışına böyük diqqət yetirirlər. Xüsusilə, pentasil ailəsinin yüksək silisiumlu seolitlərinin sintezi üsullarından sonra intensiv inkişaf etməyə başladılar. (X.M.Minaçev, A.A.Derqaçev) İ.M. Qubkin adına Rusiya Dövlət Neft və Qaz Universitetinin Qaz kimyası kafedrasında (A.L. Lapidus və b., 2010) kiçik molekullu parafinlərin (C2-C4) aromatizasiya katalizatorları hazırlanır. Bu katalizatorların tərkibində aşağı kokslaşma və PBF emalı zamanı polisiklik aromatik karbohidrogenlərin (ArH) aşağı məhsuldarlığı ilə xarakterizə olunan qiymətli metallar yoxdur.Bu,D.I. Mendeleyevin Dövri Elementlər Cədvəlinin IX qrupunun metalları ilə sink tərkibli pentasillərin aktiv mərkəzlərinin idarə olunan zəhərlənməsi ilə əldə edilir. Tədqiqatların nəticələrinə əsasən (A.F.Axmetov,O.N. Karatun, 2011) müəyyən edilmişdir ki, ən perspektivli seolit tərkibli katalizator həm sink, həm də ftorla eyni vaxtda modifikasiya PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 51 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 olunmuşdur. Bu katalizatorlar aşağı molekullu karbohidrogenlərin aromatizasiyası prosesində yüksək effektiv olmaqla yanaşı, öyrənilən digər katalizatorlarla müqayisədə bir sıra mühüm üstünlüklərə malikdir. Sadə bir texnologiyadan istifadə edərək bahalı və nadir modifikatorlardan istifadə etmədən əldə edilir: bağlayıcı komponentlə qranulyasiya mərhələsindən əvvəl sink ftoridin seolitlə qarışdırılması zamanı. Bu texnologiyada hopdurma texnologiyası ilə müqayisədə əməliyyatların sayı azalır, utilizasiyası çətin olan tullantı suların miqdarı azalır. Katalizatorun tərkibində olan az miqdarda sink və ftor aromatizasiya prosesi zamanı koks əmələ gəlməsinin qarşısını alır. Buna görə regenerasiya işləri olmadan onun müddəti artır. BBF-nin havanın iştirakı ilə oksidləşdirici aromatizasiyası üzrə tədqiqatlar aparılmışdır (Yu.V. Budyakov, 2005). Proses BAK-70 katalizatorunda (sink və ftor ilə gücləndirilmiş alüminium seolit katalizatoru) 250-500 °C temperatur aralığında aparılmışdır. Xammal kimi tərkibində aşağıdakı komponentlərdən istifadə edilmişdir: butan-61,4; izobutan-23,7; butilenlər-5,5; propilen-1,9; amilenlər -7,5% çək. Nəticə 1. Təqdim olunan icmal bütövlükdə problemin inkişaf tarixinin ən əhəmiyyətli və mühüm məqamlarını əks etdirən ədəbiyyatda mövcud olan məlumatların yalnız müəyyən bir hissəsini təqdim edir. Hal-hazırda bir neçə inkişaf olmasına baxmayaraq, yüksək dərəcədə mürəkkəblik və C3-C4 qazlı karbohidrogenlərin qiymətli maye məhsullara emalı üçün sənaye müəssisələrinin praktiki tətbiqi üçün hazır olan texnologiyalar yoxdur. 2. Xüsusi vurğulanmalıdır ki, istənilən neft emalı sənayesinin tərkib hissəsi olan C3-C4 neft qazları ekoloji cəhətdən təmiz, yüksək kalorili yanacaq və neft-kimya istehsalı üçün qiymətli xammaldır, və onun emalı üçün ən çox üstünlük verilən variant sabit fazalı maye əldə etməkdir. 3. C3-C4 neft qazlarının emalı prosesinin tədqiqi və inkişafı ona görə xüsusilə cəlbedicidir ki, PBF-nın bilavasitə istehsal edildiyi yerlərdə emalına cəlb edilməsi və qiymətli kimya məhsullarının eyni yerdə istehsalı itkiləri kəskin şəkildə azaltmağa və hasil edilən bütün karbohidrogen xammalından istifadənin səmərəliliyini artırmağa imkan verəcəkdir. ƏDƏBİYYAT 1. Məhərrəmov A.M., Axmedova R.A., Axmedova N.F. Nefteximiya i neftepererabotka. – Baku: Baky Universiteti, 2009. – 660 s. 2. Rustamov M.İ., Qaysin A.S., Mamedov D.N. Sovremenniy spravochnik po neftyanym toplivam/ Pod. Red. T.N.Shaxtatinskoqo. – Baku: Fond “Ximik”, 2005. – 640 s. 3. Artemov A.V., Brykin A.V., İvanov M.N. i dr. Analiz strategii razvitiya nefteximii do 2015 qoda// Ros. xim.j.(J. Ros.xim.ob-va im. D.I.Mendeleyeva). – 2008. – TⅬⅡ, №4, s.414. 4. Bayburski V., Yakovlev B. Innovatsionniye napravleniya v nefteximii// The Chemical Journal, May. – 2008, s.34-39 (http://tcj. ru/2008/5/inno. pdf) 5. Innovatsionniye texnologii pererabotki i ispolzovaniya poputnoqo neftyanoqo qaza. Sbornik materialov. / Pod obshey red. V.M. Buznika. – M.: Izdaniye soveta federatsii, 2010, 174 s. 6. Feigin V.I., Braginsky O.B., Zabolotsky S.A. I dr. Issledovaniye sostoyaniya i perspektiv napravleniy nefti i qaza, nefte- i qazoximii v RF. – M.: Ekon-inform, 2011, 806 s. 52 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 7. Lapidus A.L. Qazoximiya – M.: tsentrLitNefteQaz, 2008, 445 s. 8. Murin V.I., Kislenko N.N., Surkov Yu.V. I dr. Texnologiya pererabotki prirodnoqo qaza i kondensata.// Spravochnik. – M.: Nedra, 2002, 517 s. 9. Lebedev N. N. Ximiya i texnologiya osnovnoqo orqanicheskoqo i nefteximicheskoqo sinteza. – M.: Ximya, 2001, 608 s. 10. Nəzmiyeva İ.F. Sovershenstvovaniye texnologii protsessa oliqomerizatsii propilena./ Dis… cand. tex nauk. Elmlər.- Kazan, 2005, 164 s. 11. Şiriyazdanov R.R., Davletshin A.R., Rahimov M.N. i dr. Oliqomerizatsiya olefinov С3-С4 na nanokompozitnom kislotno-aktivirovannom montmorillonite, modifitsirovannom ZrО2 // Ximicheskaya promyshlennost seqodnya.- 2010, № 12, s.32-36 12. Lavrenov A.V., Buluchevsky E.V., Karpova T.R. i dr. Sintez, stroyeniye i svoystva boratsoderjashix oksidnyx katalizatorov dlya protsessov nefteximii i sinteza komponentov motornyx topliv // Ximiya v interesax ustoychivoqo razvitiya.-2011, №1, s.87-95. 13. Dubinski V.A., Belyuçenko N.O. Opyt avtomatizatsii protsessa oliqomerizatsii olefinsoderjashix qazov // Nefteqazovaya promyshlennost. – 2000, №3, s.16-24. 14. Grigorieva N.G. Nizkomolekulyarnaya oliqomerizatsiya aromaticheskix i alifaticheskix olefinov v prisutstvii tseolitnyx katalizatorov. /Avtoref.dis. dokt. Xim.nauk. – Ufa, 2012, 48 s. 15. Matkovsky P.E., Startseva G.P., Churkina V.Ya. i dr. Nauchniye osnovy I texnologicheskoye oformleniye selektivnyx protsesov polucheniya novyx bazisnyx nefteximicheskix produktov // Aktualniye problemy nefteximii. Tez. dokl. Mejdunarodnaya nauchnotexnicheskaya konferentsiya.- Ufa, 2005, s.35. ПУТИ РАЦИОНАЛЬНОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ГАЗОВ НЕФТЕПЕРЕРАБОТКИ Гюльшан Мустафаева1, Акрам Сулейманов2 Азербайджанский государственный университет нефти и промышленности, кафедра "Промышленная безопасность и охрана труда" 1 доцент, доктор философии по техническим наукам, Email: gullsen190777@gmail.com 2 magistr, Email: akram.suleymanov7@mail.ru 1,2 1,2 РЕЗЮМЕ Рассмотрено современное состояние проблемы рационального использования нефтезаводских газов С3-С4. Комплексный анализ данных литературы показывает, что наряду с традиционными направлениями (олигомеризация, изомеризация пропан-пропиленовой и бутан-бутиленовой фракции) в решении проблемы развиваются новые направления. Представлены данные проведенных экспериментов процесса конверсии углеводородных газов С3-С4 и цеолитсодержащих каталитических систем, которые позволяют получать ароматические углеводороды, компоненты бензинов, а также продукты нефтехимии и значительно расширяют ассортимент продуктов, обладающих высокой активностью и избирательностью. Отмечено, что нефтяные газы С3-С4, входящие в состав любого нефте- PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 53 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 перерабатывающего производства, являются ценным сырьем для производства экологически чистого топлива и продуктов нефтехимии, а наиболее выгодным вариантом его переработки является получение стабильной фазы жидкости. Ключевые слова: нефтеперерабатывающие заводы, углеводородные газы С3-С4, комплексная переработка, катализатор, технология. Publication history Article received: 07.02.2023 Article accepted: 21.02.2023 Article published online: 14.03.2023 DOI suffix: 10.36962/PAHTEI26032023-48 54 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 55-62 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 APPLİCATİON OF NANOPARTİCLES AGAİNST EROSİON Abdulaga Gurbanov1, Hajiaga Azizov2 1,2 Azerbaijan State Oil and Industry University, 1,2 Gas and Oil Mining Faculty PhD, Assistant Prof, Email: qabdulaga@mail.ru 2 Master degree, Email: haciagaaziziov4599@gmail.com 1 ABSTRACT Abrasion in pipes is the loss of material and wear of the inner surface of the pipes. This type of erosion is often seen in industrial applications with high-velocity liquids, suspensions, or liquidsolid mixtures in pipelines. This wear can cause holes, cracks, or damage to the pipe walls, affecting the safety and durability of the pipes. The most common cause of wear in pipes is highvelocity fluids. High-velocity fluids exert frictional forces on the inner surface of the pipe, and these frictional forces cause material loss on the inner surface of the pipe. This type of erosion is particularly common in industrial applications such as the oil and gas industry, the chemical industry, water treatment plants, and power generation plants. Keywords: Erosion; Erosion of equipment; Application of nanoparticles against erosion; Erosion methods; Erosion methods Introduction The process of erosion can be influenced by several factors, including the type of soil, the slope of the land, the amount of precipitation and the intensity of the wind. Certain types of soils, such as those that are sandy or lacking in organic matter, are more susceptible to erosion than others. Similarly, land that is steeply sloped or located in areas with high amounts of rainfall or wind is more likely to experience erosion. Human activities such as deforestation, agriculture, and land development can also accelerate erosion. When forests are cleared, the protective layer of vegetation that covers the soil is removed, exposing it to the erosive forces of wind and rain. Similarly, agricultural practices such as tilling and overgrazing can contribute to erosion by removing the protective topsoil layer and exposing the underlying soil to the elements. There are several strategies that can be used to prevent erosion, including planting vegetation, constructing terraces and retaining walls, and reducing the use of heavy machinery in areas prone to erosion. By taking steps to prevent erosion, we can help protect the environment and preserve the earth's natural resources for future generations. Objective Erosion. Erosion refers to the gradual wearing away of the earth's surface through natural processes such as wind, water, and ice. This process can be caused by both natural factors, such as weathering and gravity, as well as human activities, such as land development, deforestation, and agriculture. There are several types of erosion, including: 1.Water erosion: This is the most common type of erosion and is caused by the movement of water, either in the form of rain, rivers, or oceans. Water erosion can cause the loss of topsoil and nutrients, as well as create gullies and channels in the landscape. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 55 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 2.Wind erosion: This type of erosion is caused by the movement of wind across the earth's surface. Wind erosion can cause sand dunes to form, as well as remove topsoil and other organic matter. 3.Glacier erosion: This type of erosion is caused by the movement of glaciers over the earth's surface. Glacier erosion can cause the creation of valleys and other landforms, as well as the deposition of sediment in new areas. 4.Chemical erosion: This type of erosion is caused by the chemical breakdown of rocks and other materials through natural processes such as weathering. Erosion can have both positive and negative effects on the environment. For example, erosion can create new landforms and provide nutrients to plants, but it can also cause the loss of soil fertility and contribute to environmental degradation. Understanding the causes and effects of erosion is important for managing the earth's resources and preserving the environment for future generations. Erosion in pipes Erosion in pipes can occur when fluid flow causes the walls of the pipe to wear away over time. This can lead to several problems, including reduced pipe diameter, leaks, and even pipe failure. Here are some key points about erosion in pipes: 1.Types of erosion: There are several types of erosion that can occur in pipes, including cavitation erosion, impingement erosion, and corrosion erosion. Cavitation erosion occurs when bubbles form and collapse in the fluid, creating high-pressure shock waves that damage the pipe wall. Impingement erosion occurs when solid particles in the fluid strike the pipe wall and cause material loss. Corrosion erosion occurs when chemical reactions between the fluid and pipe material cause material loss. 2.Causes of erosion: Erosion in pipes can be caused by a variety of factors, including high fluid velocity, high fluid temperature, high solid particle content, fluid impurities, and turbulence. Fluid properties such as density, viscosity, and pH can also affect erosion. Figure 1. Erosion in pipe 3. Effects of erosion: Erosion in pipes can lead to several problems, including reduced pipe diameter, leaks, and even pipe failure. The reduced pipe diameter can lead to decreased flow rates and increased pressure drop, which can affect the efficiency of the system. Leaks can also cause safety hazards and environmental problems. 4. Erosion prevention methods: There are several methods for preventing erosion in pipes, including selecting materials resistance to erosion, modifying the fluid flow rate and direction, using protective coatings or liners, and reducing the solid particle content in the fluid. Some 56 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 specific erosion prevention methods include: •Using erosion-resistant materials: Materials such as ceramics, composites, and high-alloy steels have high resistance to erosion and can be used to construct pipes. •Reducing fluid velocity: Reducing the fluid velocity can decrease the impact of the fluid on the pipe wall and reduce erosion. This can be achieved by using a larger diameter pipe or reducing the flow rate. •Modifying fluid flow direction: Changing the direction of fluid flow can help distribute the erosion more evenly over the pipe wall and reduce the severity of erosion in specific areas. •Using protective coatings or liners: Coatings or liners such as epoxy, rubber, or polyurethane can provide a barrier between the fluid and the pipe wall, reducing the severity of erosion. •Removing solid particles from the fluid: Removing solid particles from the fluid, using techniques such as filtration or centrifugation, can reduce the severity of impingement erosion. 5. Inspection and maintenance: Regular inspection and maintenance of pipes can help identify and address erosion issues before they become more severe. Techniques such as ultrasonic testing and visual inspection can be used to detect erosion and other forms of damage in pipes. Figure 2. Erosion in pipe Methods Erosion prevention methods. There are several methods that can be used to prevent erosion, depending on the type and severity of the erosion. 1.Vegetation: Planting vegetation can help prevent erosion by stabilizing soil and reducing the impact of wind and rain. Plant roots hold soil in place, preventing it from being washed or blown away. Vegetation can also help absorb water, reducing the amount of runoff and erosion. 2.Terracing: Terracing involves creating level platforms on steep slopes to reduce the slope angle and slow down the flow of water. Terraces can be constructed using retaining walls or other structures to create flat areas for planting or other activities. 3.Mulching: Mulching involves spreading organic materials, such as leaves or straw, over the soil surface to protect it from erosion. The mulch layer helps absorb water, reducing the impact of rainfall and reducing runoff. 4.Contour plowing: Contour plowing involves plowing across the slope of the land, rather than up and down, to create ridges and furrows that help slow down the flow of water and prevent erosion. 5.Cover crops: Cover crops, such as clover or rye, can be planted in fields to protect the soil PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 57 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 surface from erosion. Cover crops help absorb water, reduce runoff, and add organic matter to the soil. 6.Sediment control measures: Sediment control measures, such as silt fences or sediment ponds, can be used to trap sediment and prevent it from washing away. These measures are often used in construction sites or other areas where large amounts of soil are disturbed. 7.Drainage management: Managing drainage can help prevent erosion by reducing the amount of water flowing over the soil surface. This can be achieved through the use of drains, ditches, or other drainage structures. 8.Riprap: Riprap involves placing large rocks or other heavy materials along the soil surface to protect it from erosion. The rocks help absorb the energy of flowing water, reducing its erosive force. 9.Bioengineering: Bioengineering involves using living plants and other natural materials to stabilize soil and prevent erosion. This can include techniques such as planting live stakes or installing coir logs or other bioengineering structures. 10.Soil conservation practices: Soil conservation practices, such as conservation tillage or no-till farming, can help prevent erosion by reducing the amount of soil that is disturbed during farming or other activities. These practices help keep soil in place, reducing the likelihood of erosion. 11.Stormwater management: Managing stormwater can help prevent erosion by reducing the amount of runoff and slowing down the flow of water. This can be achieved through the use of green infrastructure, such as rain gardens or permeable pavement, or through the use of stormwater detention ponds or other structures. 12.Erosion control blankets: Erosion control blankets are blankets made of natural or synthetic materials that are designed to stabilize soil and prevent erosion. The blankets help retain soil moisture, reduce erosion, and provide a substrate for vegetation to grow. 13.Gabion walls: Gabion walls are structures made of wire baskets filled with rocks or other heavy materials. Gabion walls can be used to stabilize slopes or shorelines and prevent erosion by absorbing the energy of flowing water or waves. By using a combination of erosion prevention methods, it is possible to reduce the likelihood of erosion and protect the soil and natural resources. It is important to choose the most appropriate method or combination of methods based on the specific conditions and needs of each site. Overall, preventing erosion requires a combination of techniques that are tailored to the specific conditions and needs of each site. By implementing erosion prevention measures, we can help protect the environment, preserve soil fertility, and ensure the sustainable use of our natural resources. Erosion on equipment Erosion can also occur in equipment, especially in industrial machinery that comes into contact with abrasive materials or fluids. Equipment erosion can cause damage to machinery components, reduce efficiency, and lead to expensive repairs. There are several types of erosion that can occur in equipment, including: 1.Abrasive erosion: This type of erosion occurs when solid particles, such as sand or gravel, come into contact with the surface of the equipment. Abrasive erosion can cause wear and tear on machinery components, leading to decreased efficiency and potential failure. 2.Corrosive erosion: This type of erosion occurs when fluids, such as acids or alkalines, come into contact with the surface of the equipment. Corrosive erosion can cause damage to machinery 58 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 components, leading to decreased efficiency and potential failure. 3.Cavitation erosion: This type of erosion occurs when small bubbles form and then collapse in fluids that are in contact with the equipment. Cavitation erosion can cause pitting and cracking on machinery components, leading to decreased efficiency and potential failure. To prevent erosion in equipment, various strategies can be implemented, such as: 1.Material selection: Selecting materials that are more resistant to erosion can help reduce the likelihood of damage to machinery components. For example, using materials such as ceramics, carbides, and certain polymers can help resist abrasive erosion. 2.Surface coatings: Coating the surface of the equipment with materials that are more resistant to erosion can also help reduce damage. For example, applying ceramic or metallic coatings to the equipment's surface can provide added protection against abrasive erosion. 3.Maintenance: Regularly inspecting equipment for signs of erosion and implementing maintenance practices, such as lubrication and cleaning, can help prevent erosion from occurring or worsening over time. By taking steps to prevent erosion in equipment, it is possible to extend the lifespan of machinery and reduce the likelihood of expensive repairs or replacement. In addition to these strategies, there are also several design considerations that can help prevent erosion in equipment. These include: 1.Reducing flow velocity: Reducing the velocity of fluids or gases in contact with the equipment can help reduce the likelihood of erosion. This can be achieved by modifying the flow path or installing baffles or other flow restrictors. 2.Reducing turbulence: Turbulent flow can increase the likelihood of erosion by causing fluids to move erratically and come into contact with equipment surfaces at high velocities. Designing equipment to reduce turbulence, such as through the use of smooth flow paths or streamlined components, can help reduce erosion. 3.Avoiding sharp edges: Sharp edges or corners in equipment can create areas of high stress concentration, increasing the likelihood of erosion. Designing equipment with rounded or chamfered edges can help distribute stresses more evenly and reduce erosion. Overall, preventing erosion in equipment requires a combination of material selection, surface coatings, maintenance practices, and design considerations. By taking these steps, it is possible to reduce the likelihood of damage to machinery components, increase efficiency, and prolong the lifespan of equipment. To apply nanoparticles against erosion Nanoparticles have shown promise in their ability to prevent erosion in a variety of settings. The use of nanoparticles as erosion inhibitors is a relatively new area of research, but initial results have been promising. Here are some key points about the use of nanoparticles for erosion prevention: 1.Nanoparticles can improve the strength and durability of coatings: Coatings made with nanoparticles, such as nano-silica or nano-titanium dioxide, can improve the strength and durability of the coating material. This can help prevent erosion by protecting the underlying material from damage. 2.Nanoparticles can improve the wear resistance of materials: Nanoparticles can be added to materials, such as concrete or metals, to improve their wear resistance. This can help prevent erosion by reducing the likelihood of material loss due to abrasion. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 59 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 3.Nanoparticles can modify surface properties: Nanoparticles can be used to modify the surface properties of materials, such as making them more hydrophobic or hydrophilic. This can help prevent erosion by reducing the impact of water or other erosive agents on the material surface. 4.Nanoparticles can be used to create self-healing materials: Some nanoparticles, such as nanocapsules containing healing agents, can be used to create self-healing materials that can repair damage caused by erosion. 5.Nanoparticles can be applied using a variety of methods: Nanoparticles can be applied using a variety of methods, such as spray coating, dip coating, or electrodeposition. The application method can affect the effectiveness of the nanoparticles in preventing erosion. While the use of nanoparticles for erosion prevention is still a relatively new area of research, the potential benefits are clear. By improving the strength, durability, and wear resistance of materials, as well as modifying surface properties and creating self-healing materials, nanoparticles could offer a powerful new tool in the fight against erosion. However, further research is needed to fully understand the potential benefits and limitations of this approach, as well as to ensure its safety and environmental impact. In addition to the potential benefits of nanoparticle application for erosion prevention, there are also some challenges and concerns that need to be addressed. 1.Environmental impact: The environmental impact of nanoparticle use needs to be carefully considered. Nanoparticles can be toxic to aquatic organisms and can potentially accumulate in the environment. Therefore, the use of nanoparticles should be evaluated for their environmental impact and appropriate measures should be taken to minimize any potential harm. 2.Health concerns: There are also concerns about the potential health impacts of nanoparticle exposure. Nanoparticles can be inhaled or absorbed through the skin, and some studies suggest that they may have toxic effects on cells and tissues. Therefore, appropriate safety measures should be taken when handling nanoparticles. 3.Cost: The cost of nanoparticle production and application can be higher than traditional erosion prevention methods, which may limit their widespread adoption. 4.Limited research: There is still relatively limited research on the effectiveness of nanoparticle application for erosion prevention in real-world settings. Further studies are needed to evaluate the long-term performance of nanoparticles in preventing erosion under different conditions. 5.Compatibility with other erosion prevention methods: The compatibility of nanoparticle application with other erosion prevention methods needs to be evaluated. For example, if nanoparticles are used in combination with other erosion prevention methods such as riprap, their effectiveness and safety in combination need to be evaluated. Conclusion In conclusion, while nanoparticle application shows promise in preventing erosion, there are also challenges and concerns that need to be addressed before widespread adoption can occur. Careful evaluation of the environmental impact, safety, cost, and effectiveness of nanoparticle use is necessary to ensure their suitability for erosion prevention. Erosion in pipes can cause significant problems, but there are several methods for preventing erosion and maintaining the integrity of the pipe system. Selecting erosion-resistant materials, reducing fluid velocity, modifying fluid flow direction, using protective coatings or liners, and removing solid particles from the fluid are some effective ways to prevent erosion in pipes. Regular inspection and maintenance of pipes can also help identify and address erosion issues early. 60 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 REFERENCES 1. "Erosion of Materials"/ by Kenneth G. Budinski and Michael K. Budinski.- 1998, p. 1-17, 143-167. 2. "Handbook of Erosion Modelling" edited by R. P. C. Morgan and Mark A. Nearing. 2011, P. 1-23, 155-181, 183-209, 277-305. 3. "Erosion in Geomechanics Applied to Dams and Levees" edited by Luciano Feitosa and Francisco Fernandes.- 2019, P.1-18, 61-88, 115-164. 4. Journal Materials Research Express article "Nanoparticles for Anti-Corrosion and AntiErosion Applications"/ by Tawfik A. Saleh and Mahmood Aliofkhazraei. Section 3.- 2018, P. 1-16. 5. Journal Coatings article "Nanoparticle Additives for Enhancing the Erosion Resistance of Polymeric Materials"./ by Yufeng Zheng, et al.- 2018, P. 390-402. 6. Journal Chemical Engineering Science article "Prevention of Erosion in Flowing Fluids Using Nanoparticles: A Review" by M. A. Khan, et al.- 2019, P. 115-131. 7. Journal Materials Science and Engineering article "Enhanced Erosion Resistance of Metal Alloys Using Nanoparticle Coatings" by Kunal Jain, et al. -2014, P. 295-300. EROZİYAYA QARŞI NANOHİSSƏCİKLƏRİN TƏTBİQİ Əbdülağa Qurbanov1, Hacıağa Əzizov2 Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, 1,2 “Qaz-Neft Mədən” Fakultəsi. T.ü.f.d. dosent, qabdulaga@mail.ru 2 Magistr, haciagaaziziov4599@gmail.com 1,2 1 XÜLASƏ Borularda aşınma material itkisi və boruların daxili səthinin aşınmasıdır. Bu tip eroziya tez-tez boru kəmərlərində yüksək sürətli mayelər, süspansiyonlar və ya maye-bərk qarışıqları olan sənaye tətbiqlərində müşahidə olunur. Bu aşınma boruların təhlükəsizliyinə və dayanıqlığına təsir edən deşiklər, çatlar və ya boru divarlarına zərər verə bilər.Borularda aşınmanın ən çox yayılmış səbəbi yüksək sürətli mayelərdir. Yüksək sürətli mayelər borunun daxili səthinə sürtünmə qüvvələri tətbiq edir və bu sürtünmə qüvvələri borunun daxili səthində material itkisinə səbəb olur. Bu tip eroziya xüsusilə neft və qaz sənayesi, kimya sənayesi, su təmizləyici qurğular və elektrik istehsal stansiyaları kimi sənaye tətbiqlərində geniş yayılmışdır. Açar sözlər: : eroziya; avadanlığın eroziyası;eroziyaya qarşı nanohissəciklərin tətbiqi; eroziya üsulları; eroziya metodları PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 61 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 ПРИМЕНЕНИЕ НАНОЧАСТИЦ ПРОТИВ ЭРОЗИИ Абдулага Гурбанов1, Хаджиага Азизов2 Азербайджанский государственный университет нефти и промышленности, 1,2кафедра Добыча нефти и газа к.и.н. доцент, Email: qabdulaga@mail.ru 2 магистр, Email: haciagaaziziov4599@gmail.com 1,2 1 РЕЗЮМЕ Истирание в трубах – это потеря материала и износ внутренней поверхности труб. Этот тип эрозии часто наблюдается в промышленных применениях с высокоскоростными жидкостями, суспензиями или жидкостно-твердыми смесями в трубопроводах. Этот износ может привести к появлению отверстий, трещин или повреждению стенок трубы, влияя на безопасность и долговечность труб.Наиболее распространенной причиной износа труб являются высокоскоростные жидкости. Жидкости с высокой скоростью воздействуют на внутреннюю поверхность трубы силами трения, и эти силы трения вызывают потери материала на внутренней поверхности трубы. Этот тип эрозии особенно распространен в промышленных применениях, таких как нефтегазовая промышленность, химическая промышленность, водоочистные сооружения и электростанции. Ключевые слова: эрозия; эрозия оборудования, применение наночастиц против эрозии методы эрозии; методы эрозии. Publication history Article received: 07.02.2023 Article accepted: 21.02.2023 Article published online: 14.03.2023 DOI suffix: 10.36962/PAHTEI26032023-55 62 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 63-71 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 SYNTHESIS AND PROPERTIES OF GEMINI SURFACTANTS BASED ON TETRADECYLDIETHYLOLAMMONIUM BROMIDE (TDDEAB), TETRADECYLTRIETHYLOLAMMONIUM BROMIDE (TDTEAB) AND POTASSIUM OXALATE Inara Rustamova Ministry of Education and Science Institute of Petrochemical Processes named after Y. Mamedaliyev Laboratory of “Surface-active reagents and preparations”, Senior researcher, PHd student, Email: inara.amirova@mail.ru ABSTRACT The present article is devoted to the synthesis of gemini cationic surfactants based on tetradecyldiethylammonium bromide, tetradecyltriethylammonium bromide, and 2:1 mol potassium oxalate. The surface tension and electrical conductivity of the new surfactants in aqueous solutions with various concentrations were studied. Surface activity parameters of surfactants, critical micelle concentration (CMC), degree of counterion binding (β), effectiveness of surface tension reduction (πCMC), surface excess concentration (Γmax) and also were calculated area per molecule at the interface (Amin), Gibbs free energy (DGad and Gmic) values of adsorption and micellar formation processes. The oil-gathering and dispersing ability of surfactants was studied on an oil sample from the Pirallahi field under laboratory conditions. The density of Pirallahi’s field oil is 0.9244 g/cm 3 and kinematic viscosity is 105 sSt. The reagent was used as 5% and 100% aqueous solution. İt should be noted that water samples were used in 3 types (distilled water, fresh water and sea water with diferent degree of mineralitions) water. Firstly we poured 40 ml of water sample into 100 ml Petri dishes and add 1 ml oil sample. After waiting for the oil to spread over the surface of the water (about 30-40 minutes), 0.02 g of the reagent is given. At this time, the dispersion and accumulation of oil are observed, and from that moment, the area (S) of oil spots formed by the reagent on the surface of the water is measured. Measurements are taken several times (approximately 3-4 times) over several days until the oil dissipates. The density of drinking water at 20 degrees is equal to 0.996 g/cm3, and the pH is 7-8. The total concentration of drinking water is 4.5 mg-eq/g. The density of sea water at 20 degrees is 1.0098 g/cm3, and the pH is 7.7. The cod content of sea water is 69 mg-equiv/g. The oil accumulation coefficient (K) is calculated from the ratio of the initial surface area (S 0) of the oil layer to the area (S) of oil slicks (K=S0/S). The smaller surface area of oil stains, the higher oil trapping ability of the reagent can be considered. As a result of the action of the reagent, the decrease in the initial area of the oil layer shows how effective this reagent is. The value characterizing this efficiency is called the oil accumulation coefficient (K). K is calculated as the ratio of the initial area of the oil layer to the area of the oil spot formed as a result of exposure to the reagent. Oil dispersing ability studies after applying 0.02 gram of reagent to water (40-50 ml) the oil layer (thickness is 0.16-0.17 mm) on the surface of water at the time, the degree of water surface purification Kd is calculated and the time the oil remains in the dispersed state is calculated (τ). The KD coefficient (in %), showing which part of the surface contaminated with the oil layer is cleared of oil, which characterizes the effectiveness of the oil-dispersing agent. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 63 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 The composition and structure of the obtained substances were determined by IQ spectroscopy. Keywords: ionic liquid, surfactant, specific electrical conductivity, oil collection, oil dispersion. TETRADESİLDİETİLOLAMMONİUMBROMİD (TDDEAB), TETRADESİLTRİETİLOLAMMONİUMBROMİD (TDTEAB) VƏ OKSALAT KALİUM ƏSASINDA KATİON İON-MAYE TİPLİ SƏTHİAKTİV MADDƏNİN SİNTEZİ VƏ XASSƏLƏRİ İnarə Rüstəmova Elm və təhsil nazirliyi, Y.Məmmədəliyev adına Neft Kimya Prosesləri İnstitutu, “Səthi-aktiv reagentlər və preparatlar” laboratoriyası, Böyük elmi işçi vəzifəsini icra edən, doktorant, Email: inara.amirova@mail.ru XÜLASƏ Təqdim olunan məqalə tetradesildietilolammoniumbromid, tetradesiltrietilolammoniumbromid və kalium oksalat əsasında kation ion-maye tipli səthi-aktiv maddələrin sintezindən bəhs edir. Alınmış səthi-aktiv maddənin səthi gərilməsi və xüsusi elektrik keçiriciliyi müxtəlif qatılıqlı sulu məhlullarda öyrənilmişdir. Bununla yanaşı bu. Laboratoriya şəraitində Pirallahı yatağının neft nümunəsindən istifadə etməklə səthi-aktiv maddənin neftyığıcı və neftdispersləyici qabiliyyəti öyrənilmişdir 3 tip su (distillə, içməli, dəniz) səthində yaradılmış nazik neft təbəqəsi (qalınlığı 0.17 mm) üzərində öyrənilmişdir. Reagentdən 5%-li sulu məhlul kimi istifadə edilmişdir. Reagentin təsiri nəticəsində neft təbəqəsinin başlanğıc sahəsinin kiçilməsi həmin reagentin nə qədər effektiv olduğunu göstərir. Bu effektivliyi xarakterizə edən kəmiyyət neftyığma əmsalı adlanır (K) adlanır. K neft təbəqəsinin ilkin sahəsinin reagentin təsiri ilə yaranmış neft ləkəsinin sahəsinə olan nisbəti kimi hesablanır. Neft təbəqəsi ilə çirklənmiş səthin hansı hissəsinin neftdən təmizlədiyini göstərən KD (%-lə) əmsalı neft dispersləyici reagentin effektivliyini xarakterizə edir. Alınan maddələrin tərkibi və quruluşu IQ spektroskopiyası ilə müəyyən edilmişdir. Alınan maddələr ən mühüm fiziki və kimyəvi parametrləri ilə xarakterizə olunur. Tensiometrik ölçmələr nəticəsində sintez olunan məhsulların su-hava sərhədində yüksək səth aktivliyi aşkar edilmiş və onların kolloid-kimyəvi parametrləri hesablanmışdır. Açar sözlər: ion-maye, səthi-aktiv maddə, xüsusi elektrik keçiricilik, neftyiğma, neftdispersləmə Giriş Müxtəlif səbəblər nəticəsində dəniz sularının səthinə çıxan neft böyük ekoloji təhlükədir. Suyun səthindən tökülən neft mexaniki yolla çıxarılır. Tökülən nefti mexaniki yolla yığarkən suyun səthində nazik yağ təbəqəsi qalır və bu, dəniz flora və faunası üçün böyük ekoloji təhlükə yaradır. Günəş şüalarını əks etdirən bu plyonka su-atmosfer sərhədində enerji mübadiləsinin qarşısını alır, üstəlik, bu filmlər hidrosfer ilə atmosfer arasında təbii kütlə ötürülməsini pozur. Bu, oksigen və karbon qazı kimi qazlara aiddir. Bütün bunlar sualtı faunanın çoxsaylı bioloji növlərinin həyat fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir . Bu cür reagentlər haqqında məlumatı bir sıra ədəbi mənbələrdə tapmaq olar [1-2]. Bu reagentlərin hamısı, bir qayda olaraq, səthi aktiv maddələrdir (SAM). İon mayeləri (IM) adlanan SAM-lar ərimə temperaturu 100°C-dən aşağı olan üzvi duzlar həlledicilər arasında xüsusi yer tutur. Bir çox IM-lərə xas olan maye halının geniş temperatur 64 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 diapazonu, aşağı uçuculuq, istilik sabitliyi, aşağı toksiklik, yüksək ion keçiriciliyi, geniş elektrokimyəvi pəncərə və s. kimi keyfiyyətlər onları kimya və texnologiyanın müxtəlif sahələrində istifadə üçün perspektivli edir. onların "yaşıl" kimya üçün əhəmiyyətini müəyyənləşdirir. 1990-cı illərdən etibarən İM tədqiqatları sürətlə inkişaf etmişdir. İM-lərin unikal xassələri onların həlledici, katalizator və SAM kimi geniş istifadəsini mümkün edir. Əgər adi üzvi həlledicilər çox uçucu və zərərlidirlərsə, əksinə, İM tipli həlledicilərin doymuş buxarı suyunkindan çox aşağı təzyiqə malikdir. Ekoloji cəhətdən zərərsiz olması onların SAM kimi də istifadəsini çox əhəmiyyətli edir. Bu baxımdan İM tipli SAM-ların yeni, effektiv nümayəndələrinin alınmasının aktuallığı təsdiqlənir [3-4]. Məqsəd Problemin aktuallığı və əlaqəli tədqiqatlar Dünya Okeanının neftlə çirklənməsinin təhdid ölçüsünü nəzərə alaraq, neft toplama və neft dispersiyası üçün effektiv reagentlərin işlənib hazırlanması getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Tökülmüş nefti mexaniki yolla yığarkən səthdə nazik bir təbəqə qalır ki, bu da ancaq fiziki və kimyəvi üsullarla çıxarıla bilər. Bu üsula neftyığıcı və neftdispersləyici reagenlərin istifadəsini aiddir [5-6]. Kation tipli SAM-lar mənfi yüklənmiş səthlərdə yaxşı adsorbsiya olunur (plastiklər, sement, metallar, bir çox minerallar və s.). Buna görə də onlar korroziya inhibitorları, funqisid, dezinfeksiyaedici maddələr kimi istifadə olunur [7]. Kation tipli SAM-lar arasında dördlü ammonium gemini SAM-lar mükəmməl səth aktivliyi və mənfi yüklü qruplarla kompleks yaratmaq qabilliyətinə malik olduqlarına görə geniş miqyasda istifadə olunur. Adi SAM-larda bir hidrofil və bir hidrofob qrupu olduğu halda gemini SAM-larda iki hidrofil və iki hidrofob qrupu olur və onlar bir-birindən funksional qrupla birləşmiş olur. Belə SAM-lar gemini SAM-lar adlanır. Beləliklə, hazırkı məqalənin məqsədi yeni sinf SAM-ların səmərəli yollarla sintezi və tədqiqidir. Metodlar Tetradesildietilolammoniumbromid (TDDEAB) laboratoriya şəraitində sintez edilmişdir. Təmizlik dərəcəsi 98%-dir. Tetradesiltrietilolammoniumbromid (TDTEAB) laboratoriya şəraitində sintez edilmişdir. Təmizlik dərəcəsi 98%-dir. Kalium oksalat K2C2O4 Qazaxıstan "БВБ-Альянс" firmasının məhsuludur, təmizlik dərəcəsi 99%-dir. Alınmış maddənin İQ-spektri ALPHA spektrometrdə (Bruker, Amlaniya) 600-4000 sm- dalğa ədədi diapazonunda çəkilmişdir. Sintez edilmiş maddənin səthi gərilmə əmsalı (σ) su-hava sərhəddində halqanın qopması üsulu ilə ”Sigma 702” modelli tensiometrdə (İsrail) təyin edilmişdir. İM-in xüsusi elektrik keçiriciliyi (κ) “Анион 4100” (Rusiya Federasiyası) markalı konduktometr vasitəsilə ölçülmüşdür. TDDEAB və kalium oksalat əsasında 2:1 mol nisbətində alınmış tetradesildietilolammonium oksalatın (TDDEAO) alınmasını aşağıdakı kimi göstərmək olar. İlkin maddələr maqnit qarışdırısı olan şüşə reaktora əlavə edilir. Reaksiya məhsullarının qarışığına aseton əlavə edilərək hermetik bağlanır. Reaksiya 54-55 C-də intensiv qarışdırma yolu ilə 2 saat müddətində aparılır. Nəticədə alımış məhsul südü xatırladan köpüklü və iysizdir. TDDEAO suda, etil spirtində, asetonda yaxşı həll olur. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 65 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 TDDEAB və kalium oksalat əsasında mübadilə reaksiyası nəticəsində kation-aktiv İM duzun alınması prosesini sxematik olaraq aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: TDTEAB və oksalat kalium əsasında 2:1 mol nisbətində alınmış tetradesiltrietilolammonium oksalatın (TDTEAO) alınmasını aşağıdakı kimi təsvir etmək olar. İlkin maddələr maqnit qarışdırısı olan şüşə reaktora əlavə edilir. Reaksiya məhsullarının qarışığına aseton əlavə edilərək hermetik bağlanır. Reaksiya 54-55 C-də intensiv qarışdırma yolu ilə 1 saat müddətində aparılır. Nəticədə son məhsul ərimiş yağı xatırladan açıq sarı rəngli maddədir. (TDTEAO) suda, etil spirtində, asetonda yaxşı həll olur. TDTEAB və oksalat kalium əsasında mübadilə reaksiyası nəticəsində kation-aktiv İM duzun alınması prosesini sxematik olaraq aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: Alınmış maddələrin tərkib və quruluşu İQ spektroskopiya üsulu ilə identifikasiya edilmişdir. Ditetradesildietilolammonium oksalatın İQ-spektrində 3340  (OH) və (NH), 2917 və 2849  (CH), 1466 və 1377  (CH), 1078 və 935  (C-O), 720  -(CH2)-x udulma zolaqları müəyyən edilmişdir (sm-1 ) (şəkil 1). Şəkil 1. Ditetradesildietilolammonium oksalat adlı SAM-ın İQ spektri 66 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Ditetradesiltrietilolammonium oksalatın İQ-spektrində 3345  (OH) və (NH), 2921 və 2851  (C H), 1466 və 1376  (CH), 1073 və 943  (C-O), 720  -(CH2)-x udulma zolaqları müəyyən edilmişdir (sm-1) Şəkil 2. Ditetradesiltrietilolammonium oksalat adlı SAM-ın İQ spektri TDDEAO-nın səthi aktivliyinin təyini 23C-də, TDTEAO- nın isə səthi gərilmə əmsalı 25 C-də maddənin müxtəlif qatılıqlı məhlullarının su-hava sərhəddində halqanın qopması üsulu ilə “KSV Sigma-702” tensiometri vasitasilə ölçülmüşdür. Alınmış yeni SAM-lərin fərqli qatılıqda olan məhlulları üçün səthi gərilmə əmsalının göstəriciləri TDDEAB maddəsi üçün: 0.00025% - σ=68.23 mN/m; 0.0005 % - σ=50.56 mN/m; 0.00075% σ=49.38 mN/m; 0.001% - σ=48.58 mN/m; 0.0025 % - σ= 46.74 mN/m; 0.005% - σ=38.07 mN/m; 0.0075% - σ= 39.19 mN/m; 0.01% - σ=36.65 mN/m; 0.025% - σ=31.96 mN/m; 0.05% - σ=28.33 mN/m; 0.075% - σ=27.76 mN/m; 0.1% - σ=25.80 mN/m-dir, TDTEAB maddəsi üçün isə 0.00025% - σ=67.4 ; 0.0005 % - σ=59.5; 0.00075% - σ=53.3; 0.001% - σ=51.6; 0.0075 % - σ= 49.1; 0.05% - σ=41.5; 0.075% - σ= 35.4; 0.1% - σ=33.6; 0.2% - σ=32.17 mN/m-dir. Alınmış nəticələrdən göründüyü kimi, yeni İM-lər səthi-aktivlik xassəsinə malik olub, su-hava sərhəddində σ 0.1% -li qatılıqda 72.0 mN/m-dən (SAM olmadıqda) 25.8 mN/m-ə qədər, TDTEAB maddəsi üçün isə σ 0.2% -li qatılıqda 72.0 mN/m-dən 32.2 mN/m-ə qədər aşağı salır. PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 67 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Həmin SAM-ların ion quruluşuna malik olması onun xüsusi elektrik keçiriciliyini təyin edilməsi ilə təsdiqlənmişdir. Bunun üçün həmin maddələrin müxtəlif qatılıqlı sulu məhlulları hazırlanmış və onların elektrokonduktometriya üsulu ilə xüsusi elektrik keçiriciliyi təyin edilmişdir. TDDEAB SAM-nin 0.1%-li məhlulunda xüsusi elekrik keçiriciliyi 558 mkS/sm-ə, TDTEAB SAM-nin 0.2%-li məhlulunda isə xüsusi elekrik keçiricilik 655 mkS/sm-ə bəarbərdir. Məhlulun qatılığı azaldıqca xüsusi elektrik keçiriciliyinin qiymətləri azalır. Şəkil 3. SAM-ların xüsusi elektrik keçiriciliklərinin qatılıqdan asılılığı (20°C) Nəticələr onu deməyə əsas verir ki, yeni İM-lər yüksək elektrik keçiriciliyinə malikdir və bu da həmin maddələrin ion xassəli olmasını sübut edir. Qeyd etmək etmək lazımdır ki, saf su üçün həmin şəraitdə κ -nın qiyməti 1-2 mkS/sm-ə bərabərdir. Sintez olunmuş SAM maddələrinin əks ionlarının əlaqələnmə dərəcələri cədvəl 1-də verilmişdir. Cədvəl 1. Sintez olunan SAM-ların termodinamiki parametrləri və β-nin qiyməti Maddə β KKM10-4, moldm--3 Гmaks1010 , molsm- KKM, mNm-1 ККМ, mNm-1 рС20 2 Аmin102 , nm 2 Gmin, кС mol- Gad, кС mol- 1 1 TDDEAB 0.634 3.52 1.27 105 30.3 46.2 4.51 -26.40 -48.60 TDTEAB 0.226 2.61 1.59 130 31.6 44.91 3.73 -26.76 -48.92 68 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 Sintez edilmiş yeni İM tipli SAM-ın laboratoriya şəraitində tətbiq sahələri də tədqiq edilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində aydın olmuşdur ki, yeni reagent neftyığıcı xassəyə malik olub, yüksək effektivlik nümayiş etdirir. Nəticələr göstərir ki, reagentin 5%-li sulu məhlulu neftlə çirklənmiş dəniz suyu üçün neftyığma əmsalı Kmax=15.2, içməli su üçün Kmax=20.3, distillə suyu üçün isə Kmax=30.4-dür. TDTEAB reagentinin 5%-li sulu məhlulu isə neftlə çirklənmiş dəniz suyu üçün neftyığma əmsalı Kmax=30.4, içməli su üçün Kmax=9.87, distillə suyu üçün isə Kmax=6.5-dır. Nəticələrdən göründüyü kimi suyun minerallaşma dərəcəsi artdıqca reagentin neftyığma qabilyyəti güclənir. Bu da sudakı ionların reagentin neftyığma qabiliyyətinə müsbət təsir göstərməsini təsdiqləyir. Cədvəl 2. Tetradesildietilolammonium bromid və Tetradesiltrietilolammonium bromid SAMlarının neftyığma və neftdispersləmə qabiliyyətinin tədqiqat nəticələri (Pirallahı nefti timsalında, təbəqənin qalınlığı 0,17 mm) SAM Tetradesildietilolammonium bromid (TDDEAB) Reagentin verilmə vəziyyəti Durulaşmamış məhsul 5 %-li sulu məhlul Tetradesiltrietilolammonium bromid (TDTEAB) Durulaşmamış məhsul 5 %-li sulu məhlul İstifadə edilmiş sular Distillə İçməli К (КD) , saat , saat 0 79.9% 0 2-28 85.4% 2-4 47-72 20.3 22-28 94 Dağ. 47-72 94 0 3.1 0 2 10.4 2-4 4 74.6% 22-28 22-28 86.6 47 47-51 20.3 51-72 72 30.4 94 94 Dağ. К (КD) Dəniz , saat К (КD) 73.1% 88.4% 89.3% 91.7% 0-4 22-28 47-94 100 82.6% 85.4% 15.2 Dağ. 78% 88.4% 85.4% 15.2 20.3 Dağ. 0 2-4 22-72 94 100 82.6% 89.3 15.2% 89.3% Dağ. 0 1 20 44-71 95 4.6 8.06 20,3 89.9% Dağ. 0 1-71 95 5.4 13.4 Dağ. 0 1-71 95 7.6 20.3 Dağ. 0 1 20 44-71 95 3.4 3.7 4.8 6.5 Dağ. 0 1 20-71 95 5.7 9.9 7.6 Dağ. 0 1 20 44-71 95 8.7 79.9% 20.3 30.4 Dağ. Nəticə TDDEAB və kalium oksalat, TDTEAB və kalium oksalatın 2:1 mol nisbətlərində qarşılıqlı təsiri ilə kation-aktiv SAM-lar alınmışdır. Onların sulu məhlullarının su-hava sərhəddində səthi aktivlikləri və xüsusi elektrik keçiricilikləri ölçülmüş, kolloid-kimyəvi parametrləri (KMQ, Гmaks, Amin, pC20, π) hesablanmışdır. Misella əmələgəlmə və adsorbsiya proseslərinin termodinamik PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS 69 E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 parametrləri (∆G, ∆H, ∆S) müəyyən eidlmişdir. Alınmış SAM-lar su hava sərhəddində səthi gərilmə göstəricilərini 72.0-dan TDDEAB maddəsi üçün 25.80-ə, TDTEAB maddəsi üçün isə 32.17-yə salır. Sintez olunmuş maddlərin neftyığma və neftdispersləmə qabiliyyəti müxtəlif su səthlərində yayılmış (distillə, içməli və dəniz) nazik neft təbəqəsi üzərində tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, dəniz suyunda TDDEAB-ın neftyığma qabiliyyəti 95 saat müddətində Kmaks.~9 və TDTEAB-in neftyığma qabiliyyəti eyni şəraitdə 100 saat müddətində Kmaks.~16-dır. ƏDƏBİYYAT 1. Z.H.Asadov, N.V.Salamova, R.А.Rahimov, E.K.Gasimov, S.A.Muradova, et. all. Effects of head group on the properties of cationic surfactants containing hydroxyisopropyl fragments.// Journal of Molecular Liquids.- 2019, 274, p. 125-132. 2. Ravan.A.Raqimov, S.Z.F. Qashimzade, Z.Q.Asadov. // Ekoloqicheskaya ximiya.-SanktPeterburq, 2019, 28, №3, s. 147-153 3. Khandakar S., Islam M.N., Rubel R.I., Yusuf S.S. Construction of an economic blanket belt oil skimmer.//Journal of Science and Technology.- 2017, vol. 7(2), p. 115-122 4. Hoang A.T., Chau M.Q. A mini review of using oleophilic skimmers for oil spill recovery.// Journal of Mechanical Engineering Research and developments.- 2018, p. 9296 5. Z.H.Asadov, N.V.Salamova, R.А.Rahimov, A.Z.Asadova, I.V.Amirova Novie neftesobirayushie i neftedisperqiruyushie reaqenti dla ochistki vodyanoy poverxnosti ot tonkix neftyanix plenok na osnove etanolaminov, ortofosfornoy kisloti i kastorovoqo masla.// Journal of the Georgian National Academy of Sciences.- 2013, Vol. 39, № 1-2, p. 29-39 6. V.M. Abbasov. Issledovanie neftesobirayushix svoystv oksiefirov sinteticheskix neftyanix kislot/ Abbasov V.M., Mamedova S.A., Efendiyeva L.M. i dr. // Processi nefteximii i neftepererabotki .- Baku, 2013, T. 14, №4 (56), s. 332-338 7. Y. Bao, Y.Zang, J. Ma, Y.Lu.// J. Clean. Prod .- 2019, 206 , P. 430. 8. Lin Y. Thermo-responsive viscoelastic wormlike micelle to elastic hydrogel transition in dual-component systems/ Y.Lin, Y. Qiao, Y. Yan and others// Soft Matter . -USA, 2009, Vol.5, issue 13, p. 3047-3053. 70 PAHTEI PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN HIGH TECHNICAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS E-ISSN: 2674-5224 VOLUME 26 ISSUE 03 2023 СИНТЕЗ И СВОЙСТВА КАТИОННЫХ ИОННО-ЖИДКИХ ПАВ НА ОСНОВЕ ТЕТРАДЕЦИЛ-ДИЭТИЛОЛАММОНИЯ БРОМИДА (ТДДЕАБ), ТЕТРАДЕЦИЛТРИЭТИЛОЛАММОНИЯ БРОМИДА (ТДТЭАБ) И ОКСАЛАТА КАЛИЯ Инара Рустамова Институт нефтехимических процессов им. акад. Ю.Г.Мамедалиева, Министерства науки и образования Азербайджанской Республики, Лаборатория Поверхностно-активные реагенты и препараты Исп. обяз. ведущего научного сотрудника, докторант, Email: inara.amirova@mail.ru РЕЗЮМЕ Представленная статья посвящена синтезу катионных ионно-жидкостных ПАВ на основе тетрадецилдиэтиламмония бромида, тетрадецилтриэтиламмония бромида и оксалата калия. Исследованы поверхностное натяжение и удельная электропроводность полученного п