Xavier Frias Conde UN’ISTÒRIA BREVE DE SA LIMBA SARDA Su sardu, s’istòria sua Su sardu limba romanza Su sardu naschet che limba romanza dae s’arribada de sos romanos a s´ìsula de Sardinnia in su sèculu IV a.C., mancari sa concuista de s’ísula si resessit in s’annu 238 a.C. Sas caratersticas de su sardu sunt sas de s’isvilupamentu cosa sua dae su momentu chi su latinu cumintza s’evolutzione sua Cando s’istudiat su sardu intro de sa linguística romanza s’ iscubrit chi sas caraterísticas cosa sua sunt ispetzìficas e non s’agatant de frecuèntzia in àteras limbas romanzas – Custu at fatu pensare chi su sardu fit colligadu cun sus faeddares latinos de su nord de África – In carchi modu, su sardu tenet puru elementos communes cun su grupu italianu e, pruscatotu s’ibèricu Su nàschida de su sardu No est istadu mai connotu cando naschent esatamente sas limbas romanzas, duncas non podemus nemancu nàrrere cando est náschidu su sardu Su passu de su latinu a sas limbas neolatinas est istadu graduale, duncas in su sèculu XI giai s’agatant sos testos primos in sardu. Però prima de nchi arribare, tocat a connòschere ite elementos istóricos sunt sutzessos e chi ant tentu un’influèntzia manna manna subra de sa fisognomia de su sardu. In sa Linguística Romanza est frecuente chistionare de superstratos e de sustratos pro fàghere referimentu a sas influèntzias chi durante unu tzertu tempus at tentu calessiat limba Sas duas macrovariedades de su sardu Logudoresu muzere chentu ghéneru oju cantadu cantada cantan(a) cantamus dia biere cane domo cosighedda iscola roda Campidanesu mullere centu géneru og(r)u cantau cantada / cantara cantant(a) cantaus ia a bier cani domu cosixedda scola arroda Sa carta linguìstica sarda Su sustratu de su sardu Sos sustratos sunt sas influèntzias chi sas limbas tenent de áteras limbas faeddadas in su mantessi territòriu. – Prima de s’arribada de sos Romanos a Sardinnia, nchi fint áteras limbas, chi non sunt bene connotas. – Custas limbas ant coabitadu cun su latinu durante sos tempos primos e a pustis sunt isparèssidas e su latinu est abbarradu che limba única. In carchi modu, cussas limbas primàrgias ant lassadu s’influéntzia cosa sua in su latinu chi faeddaiant sos Romanos chi funt arribados a s’ìsula – S’influssu pùnicu est unu de custos chi s’agatant in su sardu. No nchi sunt paràulas de orìgine pùnica in sardu, ma eja nde sunt nùmenes de logos; in carchi modu, paráulas che chemu (misura de capatzidade) est pùnica, o tzingorra (gènia de anghidda) Su latinu de Sardinna Su latinu chi faeddaiant sos Romanos in Sardinnia teniat elementos pròpios chi no esistint in áteras limbas romanzas atuales. Paràulas latinas chi s’agatant petzi in Sardinnia sunt custas: – – – – Aghina ~ axina < ACINA Alvu < ALBU Macu < MACCU Domo < DOMU Su superstratu • Su superstratu est sa limba de sos dominadores de unu paese, ma chi no resessit a s’impònnere. In carchi modu, cussa limba lassat semper sa presèntzia cosa sua in sa limba de sos dominantes. • Bi sunt bàrios superstratos in Sardinnia, sos de sos pòpulos chi bi sunt istados e chi ant lassadu elementos de sas limbas issoro: – – – – Gregos bizantinos Pisanos Catalanos Castillianos Sos gregos bizantinos • S’influèntzia issoro est stada minuda, ma s’agatant paràulas gregas in sardu – Condaghe /condaxe < kondákion Sos catalanos e sos castillianos • Prima sos catalanos e a pustis sos castillianos, sos ispanniolos fiant arribados a Sardinnia in su sèculu XIV e bi sunt abbarrados fintzas a su sèculu XVIII. • Difatis, su catalanu est galu una de sas limbas de Sardinnia in sa tzitade de s’Alighera (l’Alguer in catalanu). • Paráulas catalanas e ispanniolas nde sunt centinas: • Sos campos in ue s’agatant prus paràulas de custa orìgine sunt: – Ulleras, mariposa, bruscia, cascia, si chesciare, preguntare, portamonedas, feu (castillianu), legiu (catalanu), agguantare, carrera, bandera, manera, ferreri, sabateri, luego(s), agafare, cullera, etc. – – – – • Sa bestimenta Sa religione Sa pasticeria Sas prantas S’influèntzia linguística ibérica est istada sa prus forte de totu cantas b’at in sa Sardinnia. S’influèntzia italiana • Custa est cumintzada prima dae s’ispanniola ma est bènnida prus forte cando Sardinna est intrada in Itália in su séculu XIX • Sos pisanos sunt sos primos chi b’ant lassadu elementos léssicos: ismentigare, bètzu, etc. • In sos tempos modernos, s’italianu istàndard est eliminende su sardu e sas generatziones prus giòvanes no lu chistionant prus.