Einar Førde

Førde var fødd i Høyanger. Han utvandra til Austlandet alt som 15-åring og flytta aldri tilbake, men røtene sat djupt. Oppveksten i den vesle industristaden Høyanger på 1940- og 1950-talet gav han ikkje berre nynorsken og den kvasse humoren, men forma òg synet hans på politikk og religion. Dei synlege klasseskilja kring smelteverket i Høyanger la grunnlaget for eit livslangt engasjement for likskap. Søndagsskulen på Høyanger bedehus gav den ellers så radikale og frilyndte mannen ei gudstru som heldt livet ut. Å ha bedehuskulturen under huda var ikkje minst ein fordel i tida som kyrkje- og undervisningsminister.

Han tok examen artium ved Eidsvoll landsgymnas i 1961. Ved Universitetet i Oslo tok han grunnfag i statsvitskap og støttefag i sosialøkonomi i 1962, og i 1967 mellomfag i historie. Han tok òg Forsvarets russiskkurs (no ein del av Forsvarets etterretningshøgskole) i 1964.

Einar Førde var ein lovande mellomdistanseløpar tidleg på 1960-talet. Under NM i Trondheim i 1963 vant han sølv på 1500 meter med nordisk juniorrekord.

Tidleg i studietida blei han ein av AUFs tonegivande studentpolitikarar, som formann i Det norske studentersamfund hausten 1966 og varamedlem i sentralstyret i partiet frå 1965.

Ei kort tid arbeidde Førde som journalist i Arbeiderbladet. Som journalistvikar i Arbeiderbladet skreiv Førde vinteren 1967–1968 ein artikkelserie om Det norske klassesamfunnet (i bokform 1968) som vekte stor merksemd.

Førde kom inn i Arbeidarpartiet som radikal student og motstandar av NATO. Han blei nominert på sikker Oslo-plass til stortingsvalet i 1969 og blei Stortingets yngste medlem. Han kom til å sitje i heile fem periodar (berre avbrote av av to år som kyrkje- og undervisningsminister i perioden 1979–1981), først i finanskomiteen, så i utanrikskomiteen.

I juni 1970 stemde Førde mot regjeringsforslaget om norske forhandlingar med EF, og i februar 1971 var han med på å underskrive oppropet «DNA må velje mellom EEC og sosialisme», som i praksis etablerte ein venstreopposisjon mot partiet si eiga leiing og regjering. Året etter tredde den fram som fraksjonsorganet AIK, Arbeiderbevegelsens informasjonskomité om EF, der Førde blei styremedlem. Han opptredde i Stortinget direkte mot utanriksminister Knut Frydenlund, men gjekk etter nei-sigeren i folkeavstemminga i 1972 inn for å nedleggje AIK. Avstemmingsresultatet sikra han renominasjon før valet i 1973.

Førde tok aktivt del i den hektiske reformpolitikken til partiet i denne tida, mellom anna bankdemokratiseringa i 1974–1976, der han var saksordførar. Av sentralstyret blei han i 1978 sett til å leie arbeidet med det nye prinsipprogrammet til partiet saman med mellom andre Gro Harlem Brundtland og Gudmund Hernes. Han leidde òg det første offentlege utvalet for mediepolitikk som blei nedsett same år. Hausten 1979 blei han etter krav frå Reiulf Steen teke inn i Odvar Nordlis regjering som kyrkje- og undervisningsminister, og heldt fram i denne posten etter at Brundtland overtok statsministerstillinga i februar 1981.

Det var Førde som leigde arbeidet med det nye prinsipprogrammet som blei vedteke på landsmøtet i 1981. Det var derfor som statsråd at Førde kunne leggje fram det nye prinsipprogrammet. Førde, som var ein glimrande talar, presenterte programmet med slik oratorisk bravur at landsmøtet overraskande valde han til nestleiaren i partiet, sjølv om Brundtland som nyvald leiar gjekk inn for Gunnar Berge.

Særleg i ettertid blir dette sett på som det første formelle steget i retning moderniseringa – kritikarar vil seie høgredreiinga – av Arbeidarpartiet. Saman med partileiar Gro Harlem Brundtland og partisekretær Thorbjørn Jagland dreiv han denne utviklinga vidare utover på 1980-talet. Eit nytt og revidert prinsipprogram, no med opning for privatisering og utbreidd bruk av marknaden som vegen å gå for Arbeidarpartiet, blei lagt fram for landsmøtet og vedteke i 1987 til 100-årsjubileet til partiet. Bakgrunnen frå venstresida og den ideologiske ballasta hindra ikkje Førde i å få Arbeidarpartiet til å opne for aktiv bruk av dei økonomiske marknadskreftene.

Under opposisjonsperioden 1981–1986 blei Arbeidarpartiet splitta i spørsmålet om NATOs atomrakettar. Førde hadde allereie 1979 markert seg som rakettmotstandar, men svinga i dei følgjande åra over til forsvar for NATOs såkalla «dobbeltvedtak» i den kompromissversjonen som partileiaren fekk i stand. Opposisjonsgemyttet til nestleiaren blei i denne perioden dempa av at han sat i utanrikskomiteen og samarbeidet tett med Knut Frydenlund. I same retning verka at han ved arrestasjonen av hans nære venn Arne Treholt kom i ein svært vanskeleg situasjon når det gjaldt moglegheita for eiga tryggingspolitisk profilering. Førde hadde samarbeidd med Treholt i Hellas-komiteen og andre fora, og han pleidde – til liks med Treholt – omfattande kontakt med sovjetisk ambassadepersonell. Han synest likevel å ha fått overtydd partileiinga om at vennskapen med Treholt var nettopp ein vennskap og ikkje noko anna.

Førde blei likevel ikkje teke med då Brundtland danna si anna regjering i mai 1986. I staden blei han parlamentarisk leiar i partiet. I denne stillinga henta han eit alvorleg nederlag i den såkalla flyplass-saka, då han i 1988 ikkje klarte å sikre eit tilstrekkeleg fleirtal i eiga gruppe for regjeringsforslaget om å leggje hovudflyplassen til Gardermoen. Brundtland mistenkte den parlamentariske leiaren sin for å ha drive eit spel. Kort etter blei Førde samd med henne om at han ikkje skulle renominerast til valet i 1989, men i staden søkje stillinga som kringkastingssjef i NRK. Han forlét partileiinga, fekk utnemninga si sommaren 1989 og tiltredde i NRK 1. oktober same år, ei stilling han hadde til 2001.

Førde sjølv framheva trongen til forandring som grunn til at han forlét politikken. Samtidshistorikarar har sidan påpeika at Førdes avgang kan ha kome av krav frå CIA og USA, som feilaktig rekna han som sovjetisk agent og forlangde at den norske regjeringa skulle halde han unna sensitiv informasjon. I så fall kan han som detronisert nestformann betraktast som «norsk overvakingshistories store offer på topplanet» (Bergh og Eriksen). Sjølv har Førde, mellom anna i forklaringa si for Lund-kommisjonen, imøtegått denne vurderinga ved å vise til at Forsvarets etterretningsstab både instruerte han i korleis han skulle bruke aust-kontaktane sine på ein korrekt måte og garanterte integriteten hans overfor partileiinga. Sjølv om kravet frå USA ikkje var årsaka til at Førde forlét politikken, kan pressa like fullt ha spelt inn i avgjerda. Detaljane rundt dette er ikkje kjende.

Einar Førde måtte gi opp draumen om å bli leiar og statsminister. Gro Harlem Brundtland var ikkje til å kome forbi.

Det er likevel ikkje tvil om at Førde svært gjerne ville bli kringkastingssjef. Dét var ein annan gutedraum. Førde hadde arbeidd mykje med mediepolitikk og var svært oppdatert då han kom til Marienlyst. Då var NRK som ei kjempe på leirføter, alt anna enn klar for konkurransen med radiostasjonane og dei nye private tv-stasjonane TV Noreg og TV3. Snart blei det klart at NRK òg skulle få den private og reklamefinansierte allmennkringkastaren TV 2 å konkurrere med.

Einar Førde satsa på ekspansjon og krig, finansiert med pengar NRK for ein stor del ikkje hadde, og som han måtte bruke all si politiske røynsle for å hente inn frå regjering og storting i etterkant. Resultatet var at NRK overlevde både som reklamefri og lisensfinansiert allmennkringkastar og som største kanal – nokså eineståande i kringkastingsverda.

Ein tilleggsgevinst som Førde sjølv var særleg stolt av, var at NRK i hans tid starta daglege fjernsynssendingar på samisk. Desse sendingane går på lufta òg i Finland og Sverige og har gjort mykje for å styrkje samisk språk og kultur.

Det er ein klisjé å seie om nokon at han var elska og hata, men det var Einar Førde. Nettopp munnbruken hans kan ha vore med på å gjere han til eit vanskeleg val som partileiar og statsminister, og det reflekterte han sjølv over i mange intervju. Samtidig blei han elska for den skarpe humoren og for varmen og engasjementet han ofte viste. Ikkje minst blei han folkekjær mot slutten av livet gjennom kommentarane han skreiv i spalta «Einar på ein onsdag» i Bergens Tidende, og som også blei samla i to bøker.

Då han takka av på landsmøtet i Arbeidarpartiet i 1989, runda han av på denne måten: «Sidan det er mars og sidan vi har sett vårsola i dag, skal eg berre avslutta heilt enkelt med å oppmoda dykk til samling om den enklaste og mest fundamentale av alle sosialdemokratiske draumar, draumen om folkevåren og draumen om meir livgjevande sol til alle menneske. Takk for meg.»

Han publiserte fleire bøker, mest artikkelsamlingar. Viktigast Det norske klassesamfunnet (1968), ei samling avisartiklar frå Arbeiderbladet som skapte debatt, ikkje minst internt i Arbeidarpartiet.

• Det norske klassesamfunnet, 1968
• Ungdom og samtid. Tre generasjonsportrett (saman med R. Hirsti og J. Sanness), 1970
• Vi er alle sosialdemokratar. Åtte foredrag, 1981
• NRK mellom marknad og monopol, Bergen 1990
• Smeltedigelen Høyanger, 1990

• Arbeidarpartiet
• Noreg i etterkrigstida
• NRK

• Obrestad, Tor: Einar Førde: ein biografi, 2007
• Rossavik, Frank: Stikk i strid: ein biografi om Einar Førde, 2007