Pieniny

Pieniny

Trzy Korony i Facimiech z Czerwonego Klasztoru
Zasięg regionu w obrębie Polski
Megaregion	Region karpacki
Prowincja	Karpaty Zachodnie
Podprowincja	Centralne Karpaty Zachodnie
Makroregion	Obniżenie Orawsko-Podhalańskie
Mezoregion	Pieniny
Zajmowane jednostki administracyjne	Słowacja: – kraj preszowski Polska: woj. małopolskie

Mapa Pienin z cieniowaną rzeźbą terenu

Widok z okolic przełęczy Limierz

Pieniny z Palenicy

Pieniny – widok od wschodniej strony

Przełom Dunajca z Sokolicy; po prawej Golica, w głębi dolina Leśnickiego Potoku, Leśnica i Małe Pieniny

Zamek w Niedzicy

Pieniny Czorsztyńskie i Trzy Korony

Sosna na Sokolicy

Pieniny z Beskidu Sądeckiego

Sokolica, Sama Jedna i dolina Leśnickiego Potoku

Przełom Białki i Kramnica

Przełom Dunajca

Pieniny (514.12) – pasmo górskie w łańcuchu Karpat, położone w południowej Polsce i północnej Słowacji, będące najwyższą częścią długiego, porozdzielanego pasa skałek wapiennych (Pieniński Pas Skałkowy).

Topografia

Od południa Pieniny graniczą z pasmem Magury Spiskiej, od północy z Gorcami i Beskidem Sądeckim, na zachodzie zaś – z Kotliną Orawsko-Nowotarską oraz Pogórzem Spisko-Gubałowskim. Rozciągają się na długości ok. 30 km na wschód od przełomu Białki. Dwa przełomy Dunajca dzielą Pieniny na trzy części:

• Pieniny Spiskie (Hombarki), między doliną Białki a zamkiem Niedzickim. Najwyższy szczyt Żar (błędnie: Branisko) – 879 m;
• Pieniny Właściwe (nazywane też Środkowymi lub Centralnymi), między Czorsztynem a Szczawnicą. Najwyższy szczyt Trzy Korony – 982 m n.p.m. (najwybitniejszy szczyt całych Pienin). Do Pienin Właściwych należy też położona całkowicie po słowackiej stronie Grupa Golicy, przez niektórych topografów wyodrębniana w oddzielną, czwartą część Pienin, przez innych włączana do Małych Pienin;
• Małe Pieniny – rozciągające się między Dunajcem na wysokości Szczawnicy a przełęczą Rozdziele na wschodzie, najwyższy szczyt Wysoka (Wysokie Skałki; 1050 m n.p.m.) jest najwyższym szczytem całych Pienin. Od Beskidu Sądeckiego oddziela je dolina Grajcarka i jego dopływu – Białej Wody.

Umowne granice – różne u różnych autorów – wyznaczają: od zachodu rzeka Białka, od północy Jezioro Czorsztyńskie, dolina Krośnicy i potok Grajcarek, od wschodu przełęcz Rozdziela (ok. 800 m n.p.m.), wypływający spod niej potok Rozdziel, a następnie potok Wielki Lipnik, od południa Stráňanské sedlo i potok Lipnik, Dunajec, wreszcie rzeczki Niedziczanka i Łapszanka.

Nazewnictwo

Nazwę Pieniny wywodzi się od słów pion lub piana. Wincenty Pol w 1867 r. pisał: Czy Pieniny od piona, czy Pieniny od pieniących się wód Dunajca tak są nazywane, nie wiem. Tak różnie krąży z ust do ust ta nazwa, że za źródłosłów może jej służy i pion i piana. W 1846 r. P. Maciejowski wysunął hipotezę, że nazwa może być znacznie starsza i pochodzić od Celtów, którzy w V wieku p.n.e. zamieszkiwali te okolice. Andrzej Żaki w 1955 r. ostrożnie poparł tę hipotezę zauważając, że w narzeczach kimrobrytańskich słowo pen lub penn oznacza szczyt, górę.

W Pieninach jest wiele nazw nadanych przez miejscową ludność i pochodzących z różnych języków. Okolice te kolonizowane były bowiem przez Niemców spiskich i Łemków. Niemieckiego pochodzenia są np. nazwy Hombark, Lemryk, Loch, Rabsztyn, Harczy Grunt, łemkowskiego (wołoskiego) nazwy Cyrhle, Huściawa, Bereśnik, Homole, Kiczera. Całkowicie natomiast brak nazw pochodzenia węgierskiego, mimo tego, że przez długi czas tereny te należały do Węgier. Turyści utworzyli m.in. takie nazwy jak Grajcarek, Zbójnicki Skok, Droga Pienińska, Przechodni Wierch, Grota Zyblikiewicza. Niektóre nazwy są śladem jakichś wydarzeń, np. Tabor, Wisielakówka, kilka Szubienicznych Gór. Nazwy polan często pochodzą od sposobu ich powstania, np. Limierczyki, Wyrobek, Wyżny Łazek, Łazy. W nazwach skał często oddano jakieś ich charakterystyczne cechy, np. Wylizana, Zielone Skałki, Bytrzyk, Bazaltowa Skałka, Kopa Siana. Niektóre nazwy pochodzą od legend, np. w Ślimakowej Skale podobno odbywają się „zloty” ślimaków, w Zbójeckich Skałach ukrywali się czorsztyńscy zbójnicy. W Pieninach Spiskich 40% stanowią nazwy dzierżawcze, w Pieninach Centralnych tylko 3%.

Wiele nazw ma stary rodowód. W XV-wiecznym „spisku” Piotra Wydżgi są nazwy Gomola (obecnie Homole) i Sczawnica pothok (zapewne dzisiejszy Grajcarek). W dokumentach z 1619 r. są nazwy Nadłazki, Pod Flaki i Głęboki Potok, w 1620 Podwapienne, w 1621 Toporzysków (obecnie Toporzyskowe) i Szopka, w 1633 Kras, w 1667 Jarmonta (obecnie Jarmuta). Prawdopodobnie bardzo dawnego pochodzenia są nazwy Piecki, Facimiech, Ociemne.

Geologia i geneza Pienin

Geneza Pienin to najtrudniejszy problem w całej geologii Karpat. Melchior Neumayr pisał: „Skałki karpackie należą do najosobliwszych i najbardziej fascynujących zjawisk geologicznych całej Ziemi”, a Maurice Lugeon w 1903 r. uważał, że poznanie geologii Pienin „stanowi szczyty naszej nauki”.

Skały budujące Pieniny powstały na dnie mórz w kilku epokach geologicznych. W górnej kredzie zostały sfałdowane i wydźwignięte. Na początku trzeciorzędu nastąpiła druga fala ruchów tektonicznych powodująca kolejne przesunięcia płaszczowin. Trzecia fala ruchów górotwórczych w okresie paleogenu i neogenu spowodowała powstanie bardzo skomplikowanej struktury tektonicznej pasa skałkowego. Równocześnie zachodząca erozja zdarła zewnętrzny płaszcz skał i wymodelowała skomplikowaną rzeźbę terenu. Szczyty i turnie zbudowane są z odpornych na wietrzenie skał jurajskich, głównie wapieni rogowcowych, bulastych i krynoidowych. Doliny i przełęcze powstały w miękkich i podatnych na wietrzenie skałach z okresu kredy i paleogenu. Zjawiska krasowe rozwinięte są dość słabo, jaskinie i wywierzyska są nieliczne i nieduże. Natomiast rzeki i potoki są często głęboko wcięte w skały i tworzą ok. 15 wąwozów i przełomów. Najbardziej znane pienińskie wąwozy to Wąwóz Szopczański i Wąwóz Homole. Wulkanicznego pochodzenia są andezytowe wzgórza wzdłuż północnej granicy Pienin: Wdżar nad przełęczą Snozka, Bryjarka nad Szczawnicą, Jarmuta nad Szlachtową.

Klimat

W porównaniu z sąsiednimi regionami, Pieniny mają korzystny klimat. Zachmurzenie jest umiarkowane, stoki południowe są silnie nasłonecznione, doliny potoków są znacznie zimniejsze i chłodniejsze. Zimą i późną jesienią w kotlinach często zalegają mgły. Przeważają wiatry zachodnie (27,4%) i północno-zachodnie (19,4%), najsilniejsze są one w dolinach o charakterze przełomowym i w głębokich przełęczach. Halny wieje dość słabo. Średnia roczna temperatura wynosi 6,3 °C w dolinach i 4 °C na szczytach. Skrajne temperatury zanotowano w położonym nad Dunajcem Czerwonym Klasztorze: +35 °C i −35,8 °C. Opady są dość małe, gdyż całe Pieniny położone są w tzw. cieniu opadowym sąsiednich, wyższych pasm górskich, m.in. Tatr oraz Beskidów. W Krościenku średnioroczny opad wynosi 755 mm (dla porównania w Zakopanem 1100 mm). 40% opadów przypada na lato: maksimum w lipcu (Krościenko – 129 mm), minimum w styczniu (Krościenko – 21 mm). Wiosna jest sucha. Śnieżna pokrywa zalega przeważnie od połowy listopada do początków kwietnia, wyżej do końca kwietnia.

Sieć wodna

Główną rzeką Pienin jest Dunajec i cały obszar Pienin znajduje się w jego zlewni (z południowo-wschodniego końca wody wpływają do Dunajca za pośrednictwem Popradu). Na odcinku od Dębna do Krościenka jego spadek wynosi 112 m. Średni przepływ wody na tym odcinku wynosi 23 m³/s. Największy przepływ ma miejsce przy wiosennych roztopach lodów, najmniejszy w zimie. Zapory w Niedzicy i Sromowcach Wyżnych znacznie zmniejszyły szybkość przepływu rzeki, ścinając ten spadek o 50 m. Sieć wodna oprócz Dunajca liczy 5 rzek (Grajcarek, Krośnica, Lipnik, Łapszanka, Niedziczanka) i ponad 30 większych potoków. Potoki są krótkie, ale charakteryzują się dość dużym spadkiem (średnio 130 m/km), najdłuższy z nich jest Leśnicki Potok. Większość potoków wypływa ze źródeł, których w polskich Pieninach jest około 600. Ich wydajność jest na ogół niewielka i średnia; 0,1–10 l/s. Największa liczba źródeł występuje w przedziale wysokości 500–700 m n.p.m., a w Małych Pieninach 600–800 m. Najbardziej znane jest Stuletnie Źródło przy Drodze Pienińskiej. Istnieje kilka źródeł z wodą mineralną (szczawy wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowo-jodkowe). Ich występowanie związane jest z procesami wulkanicznymi, które zachodziły na granicy Pienin i Beskidów oraz intruzjami andezytów, których obecność powoduje zgazowanie tych wód dwutlenkiem węgla. Istnieje też kilka źródeł siarkowych, dawniej dwa były wykorzystywane w słowackiej Śmierdzonce. Brak większych naturalnych zbiorników wody, natomiast po wybudowaniu dwóch zapór wodnych (w Niedzicy i w Sromowcach) powstały duże zbiorniki sztuczne: Jezioro Czorsztyńskie i Zbiornik Sromowski.

Flora

Oprócz atrakcyjności krajobrazowej, Pieniny cechuje zróżnicowana szata roślinna. Wpływają na to, między innymi, następujące czynniki:

• podłoże wapienne;
• zróżnicowana morfologia;
• specyficzny klimat;
• niepokrycie lodowcem podczas zlodowaceń w plejstocenie;
• stromość części stoków uniemożliwiająca rozrastanie się lasów;
• sąsiedztwo Tatr.

W Pieninach występuje 1100 gatunków roślin naczyniowych. Najbogatsza i najciekawsza jest flora Pienin Centralnych, w Pieninach Spiskich i Małych jest nieco uboższa i silniej zmieniona przez człowieka. Charakterystyczne jest bogactwo siedlisk – lasów, z których część jest dobrze naświetlona, a do części, w głębokich wąwozach słońce prawie nie zagląda; łąk kośnych; skałek, z których też część jest nasłoneczniona, a część bardzo wilgotna i ciemna. Również podłoże poza wapieniami budują łupki, mułowce, iłowce, lokalnie piaskowce, a w niektórych miejscach skały wulkaniczne wylewne – andezyty i bazalty. Zdecydowało to o przetrwaniu reliktów flory przed holoceńskiej (chryzantema Zawadzkiego, jałowiec sabiński, dębik ośmiopłatkowy), obecności gatunków i odmian endemicznych (mniszek pieniński, pszonak pieniński), roślin wysokogórskich i kserotermicznych oraz swoistych zespołów muraw naskalnych na południowych zboczach.

Leśne zbiorowiska zajmują 68,5% ogólnej powierzchni Pienin (1992). Przeważa jodła (58%), licznie występuje buk (20%). Sztucznie wprowadzony świerk występuje rzadziej (18%) i jest w odwrocie. Na urwiskach pienińskiego przełomu Dunajca zachowały się cisy, zaś na niedostępnych miejscach na stromych skałach (m.in. na Sokolicy) przetrwały sprzed okresu zlodowaceń sosny, stąd też nazywa się je sosnami reliktowymi. Zachowały się zbiorowiska naturalnych jaworzyn. Lipa szerokolistna dochodzi niemal pod szczyt Trzech Koron. Występuje też modrzew polski. Duże znaczenie dla zachowania różnorodności gatunkowej odgrywają powstałe wskutek działalności ludzi polany; aby nie dopuścić do ich zarośnięcia lasem część z nich jest systematycznie koszona.

Fauna

Z różnorodnością siedlisk związana jest bogata fauna. Uważa się, że w Pieninach występuje połowa znanych w Polsce gatunków zwierząt (13–15 tys. gatunków). Większość stanowią bezkręgowce, wśród nich gatunki owadów nie występujące nigdzie indziej w Polsce (np. niepylak apollo). Sama fauna motyli Pienin liczy ponad 1550 gatunków, co stanowi ok. 55% fauny motyli Polski. Najliczniej reprezentowane są tu gatunki motyli nocnych, w tym sówkowate (Noctuidae), miernikowcowate (Geometridae) i omacnicowate (Pyralidae).

Na terenie Pienin żyje 10 gatunków płazów, w tym: traszki, żaby, ropuchy, kumaki, salamandra plamista oraz gady: jaszczurki: zwinka i żyworodna, padalec zwyczajny, węże: żmija zygzakowata, gniewosz plamisty, zaskroniec zwyczajny.

Różnorodność siedlisk i obecność zbiorników wodnych decydują również o dużej liczbie gatunków ptaków drapieżnych, wodnych, leśnych, polnych, sów itp.

Wśród 61 gatunków ssaków przeważają drobne gryzonie i nietoperze. Duże ssaki, z powodu niewielkiego rozmiaru pasma oraz zabudowę utrudniającą migrację z innych pasm górskich, występują stosunkowo rzadko. Są natomiast dziki, sarny i jelenie, w dolinie Dunajca wydry, a populację rysia ocenia się na kilka osobników. Żbik europejski prawdopodobnie już nie występuje. Obserwowane ślady wilka i niedźwiedzia pochodzą od zwierząt zachodzących z innych obszarów, np. Magury Spiskiej.

Ochrona przyrody

Walory przyrodnicze Pienin doceniano od dawna. Już w 1751 roku badała je ekipa naukowców z Wiednia, a liczba późniejszych wybitnych badaczy Pienin przekracza 100 nazwisk. W 1932, mimo trudnej sytuacji Skarbu Państwa, dokończono wykupu terenów od prywatnych właścicieli (po wygórowanych stawkach) i na obszarze najciekawszej i najcenniejszej pod względem przyrodniczym środkowej części Pienin utworzono Pieniński Park Narodowy (wówczas było to tylko 423 ha). Niemal równocześnie również po stronie słowackiej utworzono park narodowy (PIENAP). Jeszcze przed wojną rząd polski prowadził dalszy wykup terenów pod park, a po wojnie w jego obszar włączone zostały znaczne obszary, które nadal pozostają własnością prywatną, ale gospodarka na nich odbywa się pod kontrolą parku. Są stopniowo wykupywane przez park. W Małych Pieninach jest kilka rezerwatów przyrody.

Rezerwaty przyrody

• rezerwat przyrody Biała Woda,
• rezerwat przyrody Przełom Białki pod Krempachami,
• rezerwat przyrody Wąwóz Homole,
• rezerwat przyrody Wysokie Skałki,
• rezerwat przyrody Zaskalskie-Bodnarówka.

Turystyka

Pieniny, zwłaszcza ich środkowa część, są jednym z najatrakcyjniejszych regionów turystycznych w Polsce. Pod względem liczby turystów zajmują w Polsce drugie po Tatrach miejsce. Władysław Anczyc w 1864 stwierdził: „Kto nie był w Tatrach i Pieninach, ten nie był nigdzie i nic nie widział”. O dużej popularności turystycznej Pienin decydują walory przyrodnicze i pozaprzyrodnicze tych gór, dostępność komunikacyjna oraz dobrze zorganizowana baza noclegowa i infrastruktura turystyczna. Dodatkowo na atrakcyjność wpływa występowanie kwaśnych, nasyconych dwutlenkiem węgla wód mineralnych zwanych szczawami.

Atrakcją turystyczną na skalę europejską jest spływ tratwami Przełomem Dunajca. Równolegle (po słowackiej stronie rzeki) biegnie też szlak pieszo-rowerowy zwany Drogą Pienińską. Interesujące są również ruiny zamku w Czorsztynie i gotycko-renesansowy zamek w Niedzicy, a także (na terenach sąsiadujących z Pieninami) drewniane kościółki w Grywałdzie, Dębnie Podhalańskim, kościoły w Krempachach i Frydmanie. Po Zbiorniku Czorsztyńskim kursują statki „Harnaś”, „Halny” i „Dunajec”, przewożące turystów pomiędzy zamkami w Niedzicy i Czorsztynie.

Schroniska turystyczne

• Schronisko PTTK „Orlica”
• schronisko pod Durbaszką
• schronisko PTTK „Trzy Korony”.

Piesze szlaki turystyczne

Czorsztyn – Majerz – przełęcz Osice – Przełęcz Sańba – Macelak – Przełęcz Trzy Kopce – Łączana – Przełęcz Szopka – Trzy Korony – Ostry Wierch – Zamkowa Góra – Bajków Groń (początek Sokolej Perci) – Czerteż – Czertezik – Sokolica – przeprawa przez Dunajec (koniec Sokolej Perci) – Schronisko PTTK „Orlica” – Szafranówka – Łaźne Skały – Durbaszka – przełęcz Kapralowa Wysoka – Przełęcz Rozdziela

Krościenko nad Dunajcem – Bajków Groń – Przełęcz Szopka – Wąwóz Szopczański – Schronisko PTTK „Trzy Korony” – Sromowce Niżne

Czertezik – Krościenko nad Dunajcem – Kapliczka św. Kingi – Przełęcz Sosnów

Sromowce Wyżne – Przełęcz Trzy Kopce

Schronisko PTTK „Trzy Korony” – Wyżni Łazek – Polana Kosarzyska (dojście do szlaku niebieskiego)

Schronisko PTTK „Orlica” – Droga Pienińska – Czerwony Klasztor (SVK)

Szczawnica – Palenica – Szafranówka

Szlachtowa – Huściawa – dawne turystyczne przejście graniczne Szlachtowa-Veľký Lipník

Jaworki – Wąwóz Homole – Polana pod Wysoką – dawne turystyczne przejście graniczne Jaworki-Stráňany

Turystyka rowerowa

W Pieninach jest kilka szlaków rowerowych. Na szczególną uwagę zasługują:

Velo Czorsztyn

Dookoła Trzech Koron

Spiska Pętla

Linki zewnętrzne

• Galeria zdjęć Pienin – gór, miasteczek, ludzi, zabytków i przyrody
• Pieniny, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 90 .
• Pieniny – Wiktor Baron Fotografia

Panorama Pienin