Janów Podlaski
52°11′44″N 23°12′38″E/52,195556 23,210556
| wieś | |
 Panorama | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2021) | |
| Strefa numeracyjna |
83 |
| Kod pocztowy |
21-505[4] |
| Tablice rejestracyjne |
LBI |
| SIMC |
0012960[5] |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa lubelskiego  | |
Położenie na mapie powiatu bialskiego  | |
Położenie na mapie gminy Janów Podlaski  | |
| 52°11′44″N 23°12′38″E/52,195556 23,210556[1]
| |
| Strona internetowa | |
Janów Podlaski – wieś w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie bialskim, w gminie Janów Podlaski[5][6].
Wieś jest sołectwem[7], siedzibą gminy Janów Podlaski, rzymskokatolickiego dekanatu Janów Podlaski i parafii Trójcy Świętej..
Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 wieś liczyła 2720 mieszkańców[8].
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 1021748 | Zaborek | część wsi |
Janów Podlaski uzyskał lokację miejską w 1465 roku, zdegradowany w 1869 roku, ponowne nadanie praw miejskich w 1919 roku, degradacja w 1945 roku[9]. Prywatne miasto duchowne w końcu XVIII wieku leżało w powiecie brzeskolitewskim województwa brzeskolitewskiego[10]. W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim.
Współczesny Janów słynie z hodowli koni czystej krwi arabskiej prowadzonej przez Stadninę Koni Janów Podlaski, najstarszą, założoną w 1817, państwową stadninę koni[11][12].
Położenie
[edytuj | edytuj kod]Wieś leży na obszarze Niziny Południowopodlaskiej[13], kilka kilometrów na południe od Bugu, na którym przebiega granica z Białorusią. Przez Janów Podlaski przebiega droga wojewódzka nr 698.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Najwcześniejsze historyczne wzmianki o Janowie Podlaskim pochodzą z 1423 roku, gdy litewski Książę Witold darował wieś Porchów[14] łuckiemu kościołowi katedralnemu. W 1465 Porchów uzyskał prawa miejskie chełmińskie i od imienia ówczesnego biskupa Jana Łosowicza przyjął nazwę Janów Biskupi. Otrzymał herb z wizerunkiem hostii i kielicha. Położenie Janowa przy szlaku handlowym na trasie Kraków – Wilno, sprzyjało rozwojowi miasta. W roku 1570 miasto liczyło 500 domów, 5 tys. ludzi, cechy kuśnierzy, szewców, zdunów, stolarzy. Biskupi łuccy posiadali w Janowie dwa kościoły, zamek obronny i okoliczne grunty. W roku 1656, w czasie najazdu szwedzkiego warowna rezydencja i świątynie legły w gruzach. Siedziba biskupów nadawała się jedynie do rozbiórki. Dopiero w latach 1770–1780 z inicjatywy biskupa Feliksa Pawła Turskiego w miejscu byłej rezydencji wybudowano późnobarokowy pałac z dwoma pawilonami przy dziedzińcu i otoczono go parkiem w stylu angielskim.
Oprócz pałacu biskupiego zachował się barokowy budynek kościoła pod wezwaniem św. Trójcy wzniesiony w latach 1714–1735, w 1741 roku podniesiony do godności kolegiaty (katedra w latach 1818–1867 i 1918–1924). Ma on dwuwieżową fasadę i trójnawowe wnętrze. W wystroju wnętrza zwraca uwagę dwanaście ośmiobocznych płócien ze szkoły Franciszka Smuglewicza. Obok kolegiaty znajdują się budynki dawnego seminarium duchownego (1685–1939), użytkowane obecnie przez oświatę. W bliskim pierwotnemu kształcie uchowała się dzwonnica z 1745 roku. Z dawnej zabudowy miejskiej Janowa pozostał dom Ryttów z 1793 roku.
Z Janowem związana jest postać biskupa Adama Naruszewicza, poety i dziejopisarza, który spędził w nim ostatnie lata życia. Mieszkał w pałacu biskupim, w pawilonie wschodnim od 1788 roku do śmierci w roku 1796. Z jego imieniem wiąże się grota na końcu alei lipowej z 1790 roku w kształcie walca z kopułą z kamienia. Tradycja podlaska mówi, że w Janowie pisał tezy Konstytucji 3 Maja. Został pochowany w krypcie kolegiaty św. Trójcy. W świątyni jest pomnik Naruszewicza, wykonany z białego marmuru w Rzymie, w roku 1861 przez T. O. Sosnowskiego.
W roku 1818 utworzono diecezję janowską, a Janów stał się siedzibą jej biskupów. Po upadku powstania styczniowego w 1864 roku, w którym mieszkańcy wzięli licznie udział, władze zaborcze skasowały diecezję (1867). Przyczyną była także obawa przed oddziaływaniem i pomocą katolików dla unitów. W 1874 prześladowania unitów poprzedzające likwidację unickiej diecezji chełmskiej dotknęły również unitów janowskich – około stu zostało uwięzionych. Brak połączeń kolejowych oraz przemysłu pod koniec XIX wieku i początku wieku XX zdecydował o zahamowaniu rozwoju miasta. W latach 1918–1932 Janów był siedzibą powiatu konstantynowskiego, ale nie wpłynęło to na ożywienie gospodarcze.
W czasie II wojny światowej zginęła znaczna liczba mieszkańców, głównie Żydów. W roku 1944 Janów liczył 2 tys. mieszkańców (połowa stanu z 1939 roku). Podczas II wojny światowej (1940[15]) stracił prawa miejskie[15]. W sierpniu 1944 uchylono podział administracyjny wprowadzony przez okupanta[16], przez co Janów tymczasowo odzyskał status miasta (posiadał taki jeszcze 28 czerwca 1946)[17]. Późniejsze publikacje (od 1947) Janowa jako miasta nie wymieniają[15][18] (wieś w gminie Janów Podlaski).
Prawa miejskie
[edytuj | edytuj kod]Janów miał prawa miejskie w latach 1465[19]–1870[20], 1919[21]–1940[22] i 1944[16]–1946[15][17][18]:
- prawa miejskie uzyskał po raz pierwszy w roku 1465 – miasto lokowano na terenie wsi Porchów; w wieku XIX nazywane równolegle Janowem Biskupim lub Janowem Podlaskim[23]
- utrata praw miejskich w roku 1869[24]
- odzyskanie praw miejskich w roku 1919
- w roku 1940, za okupacji niemieckiej prawa miejskie zniesiono, zmieniając podział administracyjny
- w latach 1944–1946 Janów ponownie miał status miasta (po 14 lutego 1946 ponownie wieś)[15]
Stadnina Koni w Janowie Podlaskim
[edytuj | edytuj kod]
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]- pałac barokowy biskupów łuckich z 1770 na miejscu zamku z XV wieku rozbudowanego w 1520 i dworu z XVII wieku:
- ślady obwarowań bastionowych
- grota biskupa Adama Naruszewicza z 1796
- park krajobrazowy
- kościół pw. św. Trójcy z lat 1714–1735, barokowy:
- dzwonnica murowana z 1745, barokowa
- gmach Seminarium z połowy XVIII w. – obecnie Zespół Szkół
- ogrodzenie
- kościół pw. św. Jana Chrzciciela w stylu klasycystycznym z lat 1790–1801:
- dzwonnica w stylu bizantyjskim z 1874
- plebania z końca XIX w.
- kaplica cmentarna św. Rocha z II połowy XIX w. na cmentarzu katolickim, dawniej unickim i wielowyznaniowym
- stacja benzynowa z 1928, jedna z najstarszych w Polsce – zachowały się m.in. ręczne dystrybutory paliw Temper Extakt z roku 1928
- założenie parkowe Wygoda – I połowa XIX w. – i zespół stajni projektu Henryka Marconiego:
- stajnia Czołowa z 1885
- stajnia Zegarowa z 1841
- stajnia Woroncowska z 1885
- stajnia Wyścigowa z 1848
- brama wjazdowa z ok. 1840
Sport
[edytuj | edytuj kod]W Janowie działa powstały w 1989 roku klub piłkarski GKS Janowia Janów Podlaski.
Turystyka
[edytuj | edytuj kod]
Nadbużański szlak rowerowy.- 16 lipca 2016 oficjalnie otwarto hotel „Zamek” mieszczący się w dawnym pałacu biskupim. Inwestorem jest Grupa Arche. 4-gwiazdkowy hotel oferuje 199 pokoi oraz gabinety odnowy biologicznej i inne atrakcje[25].
- 15 lipca 2021 udostępniono przebudowany skwer w centrum miejscowości – powstała fontanna z rzeźbą przedstawiającą galopujące konie, autorstwa miejscowego rzeźbiarza Arkadiusza Markiewicza[26]; uporządkowano okoliczną zieleń, wybudowano wielofunkcyjny, mający służyć głównie turystom, budynek z toaletami oraz dokonano korekty ustawienia okolicznych pomników[27].
Ludzie związani z Janowem Podlaskim
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Bitwa pod Janowem Podlaskim – 1920
- Cmentarz żydowski w Janowie Podlaskim
- Getto w Janowie Podlaskim
- Placówka Straży Granicznej w Janowie Podlaskim
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 44294
- ↑ Wieś Janów Podlaski w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-04], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-11-28].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 368 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT.
- ↑ a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ Strona gminy, sołectwa [dostęp 2023-11-28]
- ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 36–37.
- ↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 106.
- ↑ Internetowy System Aktów Prawnych.
- ↑ Internetowy System Aktów Prawnych.
- ↑ Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego.
- ↑ Porchów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 815.
- ↑ a b c d e Stanisław Srokowski (red.), Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1948 (Biblioteka Samorządowca 77).
- ↑ a b Dz. U. z 1944 r. Nr 2, poz. 8.
- ↑ a b GUS (1947). Powszechny Sumaryczny Spis Ludności z dn. 14 II 1946 r., Warszawa: GUS.
- ↑ a b Informator adresowy miast i gmin wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa: Kolumna, 1948.
- ↑ M. Najgrakowski, Miasta Polski do początku XXI wieku. Podstawowe informacje o datach założenia i likwidacji, Warszawa: PAN IGiPZ, 2009.
- ↑ Postanowienie z 12 (24) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 461).
- ↑ M.P. z 1919 r. Nr 234, poz. 0; Niektóre źródła (np. Stanisław Pazyra (red.), Miasta polskie w Tysiącleciu, Wrocław – Warszawa – Kraków: Ossolineum, 1965–1967.) podają 1915 jako rok odzyskania praw miejskich, co przypadałoby na wydarzenia okresu wojennego. Oficjalne uznanie za miasto przez administrację polską nastąpiło w 1919 roku.
- ↑ Stanisław Srokowski (red.), Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1948 (Biblioteka Samorządowca 77), s. 81.
- ↑ Janów Podlaski w publikacji Nazwy misat Polskich, K. Rymut.
- ↑ Podstawa: Postanowienie z 12 (24) grudnia 1869 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 461).
- ↑ Uroczyste otwarcie hotelu Zamek Biskupi Janów Podlaski. e-Hotelarz.pl, 2016-07-19. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
- ↑ Paulina Chodyka-Łukaszuk: Janów Podlaski: Otwarcie skweru w cieniu krytyki. Słowo Podlasia, 2021-07-20. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
- ↑ Aleksandra Bielecka: Pędzą konie po… wodzie. Biała24, 2021-07-15. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Janów (46) nad Krzywką, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 420.
- Historia Żydów w Janowie Podlaskim na portalu Wirtualny Sztetl
- Janów Biskupi, czyli Podlaski: z dawnych i współczesnych źródeł (1897) w bibliotece Polona
