[go: up one dir, main page]
Jump to content

Rusia

Përpunoni lidhje
Coordinates: 60°N 90°E / 60°N 90°E / 60; 90
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë

60°N 90°E / 60°N 90°E / 60; 90

Federata ruse
Российская Федерация
Rossijskaja Federacija
Flamuri i Rusisë Stema e Rusisë
Flamuri Stema
Moto:
""Gosudarstvenny gimn Rossiyskoy Federatsii"  (transliteration)
"Himni i Federatës Ruse"
 
Situata e Rusisë
Situata e Rusisë
 
Kryeqyteti Moska
Qyteti më i madh Moska
Gjuha zyrtare rusishtja
Forma e qeverisë Republikë gjysmë-presidenciale
President [[Vladimir Putin]]


Kryeministër Mihail Mishustin
Pavarësia
 12 qershor 1990
Sipërfaqja Vëndi i 1-të
17,098,246 km²
ZEE km²
Popullsia
 • totale
 • dendësia 		Vëndi i 8-të
146,424,729 (2022)
9 banorë/km²
Monedha Rubla ruse (RUB)
Zona kohore
 • në verë 		UTC+2 deri UTC+12
Kodi i internetit .ru
Prefiksi telefonik +7

Rusia (rusisht: Россия, romanizuar: Rossiya, lexo: Rasjijë), e njohur zyrtarisht edhe si Federata Ruse[1][2] (rusisht: Российская Федерация, Rossijskaja Federacija), është një vend transkontinental që përfshin Evropën Lindore dhe Azinë Veriore. Është vendi më i madh në botë që përfshin një të tetën e masës tokësore të banueshme të Tokës. Rusia shtrihet në njëmbëdhjetë zona kohore dhe ndan kufijtë tokësorë me katërmbëdhjetë vende.[a] Është vendi i nëntë më i populluar në botë dhe vendi më i populluar në Evropë, me një popullsi prej mbi 147 milion njerëz. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh i vendit është Moska. Shën Petersburgu është qendra kulturore e Rusisë dhe qyteti i dytë më i madh.

Sllavët lindorë u shfaqën si një grup i njohur në Evropë midis shekujve të 3-të dhe të 8-të e.r.. Shteti i parë sllav lindor, Rusi i Kievit, u ngrit në shekullin e 9-të, dhe në vitin 988, ai adoptoi krishterimin ortodoks nga Perandoria Bizantine. Rusia përfundimisht u shpërbë, me Dukatin e Madh të Moskës duke u rritur për t'u bërë Cardomi i Rusisë. Nga fillimi i shekullit të 18-të, Rusia ishte zgjeruar shumë përmes pushtimit, aneksimit dhe përpjekjeve të eksploruesve rusë, duke u zhvilluar në Perandorinë Ruse, e cila mbetet perandoria e tretë më e madhe në histori. Megjithatë, me Revolucionin Rus më 1917, sundimi monarkik i Rusisë u shfuqizua dhe u zëvendësua nga RSFS-ja ruse - shteti i parë kushtetues socialist në botë. Pas Luftës Civile Ruse, RSFS e Rusisë]] themeloi Bashkimin Sovjetik (me tre republika të tjera sovjetike), brenda të cilit ishte përbërësi më i madh dhe kryesor. Në kurriz të miliona jetëve, Bashkimi Sovjetik iu nënshtrua industrializimit të shpejtë në vitet 1930 dhe më vonë luajti një rol vendimtar për Aleatët e Luftës së Dytë Botërore duke udhëhequr përpjekjet në shkallë të gjerë në Frontin Lindor. Me fillimin e Luftës së Ftohtë, ajo konkurroi me Shtetet e Bashkuara për ndikim ideologjik global; Epoka sovjetike e shekullit të 20-të pa disa nga arritjet më të rëndësishme teknologjike ruse, duke përfshirë satelitin e parë të krijuar nga njeriu dhe ekspeditën e parë njerëzore në hapësirën e jashtme.

Me shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik në vitin 1991, RSFS-ja ruse u bë Federata Ruse. Një kushtetutë e re u miratua dhe Rusia që atëherë është qeverisur si një republikë gjysmë presidenciale federale. Që nga fundi i shekullit, sistemi politik i Rusisë ka qenë i dominuar nga Vladimir Putin, nën të cilin vendi ka përjetuar një rrëshqitje demokratike dhe një zhvendosje drejt autoritarizmit. Rusia ka qenë e përfshirë ushtarakisht në një numër konfliktesh post-sovjetike, të cilat kanë përfshirë aneksimet e panjohura ndërkombëtarisht të Krimesë në vitin 2014 nga Ukraina fqinje, e ndjekur nga aneksimi i mëtejshëm i katër rajoneve të tjera në vitin 2022 gjatë një pushtimi të vazhdueshëm. Renditjet ndërkombëtare të Rusisë e vendosin atë të ulët në matjet e të drejtave të njeriut dhe lirisë së shtypit; vendi ka gjithashtu nivele të larta të korrupsionit të perceptuar.

Historia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Historia kombëtare fillon me atë të sllavëve të lindjes, të cilët dolën si grup i veçantë në Evropë midis shekujve III dhe VIII p.K.[4] Themeluar dhe sunduar nga një elitë luftëtarësh Varangianë dhe pasardhësit e tyre, shteti mesjetar i quajtur Rus ose Rusji Kievian u ngrit në shek. IX dhe përvetësoi krishterimin nga Perandoria Bizantine më 988,[5] prej kur filloi shkrirja e kulturave sllave e bizantine që përkufizuan identitetin rus në mijëvjeçarin vijues.[5] Rusji i Kievit u shpërbë përfundimisht dhe trualli i tij u nda në shumë shtete të vogla feudale. Trashëgimtari më i suksesshëm i Rusjit të Kievit ishte Dukati i Madh i Moskës, që shërbeu si forca kryesore në ecurinë e ribashkimit të Rusisë dhe luftën për pavarësi kundër Hordhisë së Artë. Moska gradualisht ribashkoi principatat ruse përreth dhe arriti të mbizotërojë trashëgiminë kulturore e politike të Rusjit të Kievit. Kah shekulli XVIII, vendi qe zgjeruar përmes pushtimeve, aneksimit dhe eksplorimit, duke u kthyer në Perandorinë Ruse, të tretën perandori më të madhe në histori, që shtrihej nga Polonia drejt lindjes deri në Oqeanin Paqësor dhe në Alaskë.

Rusia u bë e fuqishme dhe ushtroi ndikim botëror si perandori, megjithatë Revolucioni i Tetorit do ta shkëpuste Rusinë nga periudha perandorake për ti lënë vendin RSF të Rusisë - shtetit të parë kushtetutshmërisht-socialist në botë. Pas Luftës Civile Ruse, kjo republikë (së bashku me tre të tjera) themeloi Bashkimin Sovjetik, shteti më i madh në botë me rregullim kushtetues socialist dhe superfuqi e pranuar botërisht. Vendi njihet për cilësi në arte dhe shkenca.[4] Federata Ruse u themelua pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik më 1991, por njihet si trashëgimtare e ligjshme e Bashkimit Sovjetik, ndonëse ndodhet në gjendje të dobësuar. Zë vendin e tetë në botë sipas PVB-së nominale dhe vendin e gjashtë sipas PVB me barazim të fuqisë blerëse; buxheti ushtarak rus është i teti në rruzull. Është njëra prej pesë fuqive të njohura bërthamore dhe posedon inventarin më të madh të armëve të shkatërrimit në masë. Rusia është anëtare e përhershme e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, pjesëtare e G8-shit, APEC-ut dhe Organizatën për Bashkëpunim Shanghai, si dhe anëtare drejtuese e Bashkimit të Shteteve të Pavarura.

Njësitë shtetërore

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Njësitë administrative në Rusi
Njësitë shtetërore të Rusisë

Federata Ruse përbëhet nga 83 subjekte federale. Këto subjekte kanë përfaqësim të barabartë, dy delegatë secila, në Këshillin e Federatës. Megjithatë, ata ndryshojnë në shkallën e autonomisë që ata gëzojnë.

  • 46 oblaste (provinca): tipi më i zakonshëm i subjekteve federale, me guvernator dhe ligjëvënës të zgjedhur në nivel lokal.
  • 21 republika: nominalisht autonome; secila ka kushtetutën e vet, kreun e republikës ose një post të ngjashëm të zgjedhur direkt, dhe parlamentin. Republikat janë të lejuar të mbajnë gjuhën e tyre zyrtare, krahas rusishtes, por përfaqësohen nga qeveria federale në çështjet ndërkombëtare. Republikat janë menduar të jetë vendi i pakicave etnike të veçanta.
  • 9 krai (territore): në thelb të njëjta si oblastet. Përcaktimi i "territorit" është historik, duke iu dhënë fillimisht rajoneve kufitare dhe më vonë edhe për ndarjet administrative që përbënin okruge autonome ose oblaste autonome.
  • 4 okruge autonome (rrethe autonome): fillimisht autonome brenda oblasteve dhe kraive të krijuara për pakicat etnike. Statusi i tyre u ngrit në nivelin e subjekteve federale në 1990. Me përjashtim të Okrugut Autonom të Chukotkas, të gjithë okrugët autonomë janë ende në vartësi administrative të një krai ose oblasti pjesë e të cilit ata janë.
  • 1 oblast autonom (Oblasti Autonom Çifut): historikisht, oblastet autonome ishin njësi administrative në varësi të një krai. Në vitin 1990, të gjithë ata me përjashtim të Oblastit Autonom Çifut u ngritën në status të njëjtë me atë të një republike.
  • 2 qytete federale (Moska dhe Shën Peterburgu): Qytetet kryesore që funksionojnë si rajone të veçanta.

Gjeografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Gjeografia e Rusisë

Sipërfaqja e përgjithshme e Rusisë është 17,1 milion km2 shtrihet rreth koordinatave gjeografike 60 00 L, 100 00 V dhe 16,995,800 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 79,400 km² ujë. Me 17.075.400 km², Rusia është shteti më i madh në botë për nga sipërfaqja, duke mbuluar mbi një të tetën e sipërfaqes tokësore të rruzullit; sipas popullsisë, 142 milionëshe, është vendi i nëntë në botë.[6] Zgjatet përtej tërë Azisë veriore dhe 40% të Evropës, duke u shtrirë përgjatë 11 zonave kohore dhe duke përfshirë mjedise dhe relieve të ndryshme. Rusia ka rezervat më të mëdha botërore të mineraleve dhe energjisë,[7] si dhe konsiderohet superfuqi e energjisë. Njëherësh, ka edhe rezervat më të mëdha të pyjeve, ndërsa liqenet e saj përbëjnë një të katërtën e ujërave të ëmbla të botës.

Vija bregdetare e Rusisë është 37,653 km e gjatë ndërsa kufiri tokësorë 20,017 km i gjatë.

Klima e Rusisë është klimë e llojllojshme. Në pjesën Evropiane dominon klima kontinentale pakë sa më e butë se në veri. Në Siberi dominon temperatura shumë të ulëta.

Në pjesën perëndimore të Uralit, relievi i Rusisë përbëhet nga një terren me fusha të gjëra dhe male të ulëta. Relievin në Siberi e përbëjnë fushat e ngrira dhe me dëborë. Në rajonet përgjatë kufirit jugor, relievi përshkohet nga vargmale. Pika më e ulët e relievit (-28m) është në liqenin Kaspik dhe ajo më e larta, në lartësi mbidetare prej 5,633 metrave, maja e Malit El'brus.

Demografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Sipas regjistrimit të popullsisë së vitit 2010, rusët përbënin 80.9% të popullsisë, Tatarët 3,9%, Ukrainasit 1.4%, Bashkirët 1.1%, Çuvashët dhe Çeçenët 1% secili dhe të tjërët 10.7%.Sot mbi 65% e popullsisë ruse banon ne qytete.

Moska është kryeqyteti dhe qyteti më i madh tërësisht në Evropë. Shën Petërsburgu është qëndra kulturore e Rusisë dhe qyteti i dytë më i madh. Të tjera qendra të banuara madhore janë Novosibirsku, Jekaterinburgu, Nizhni Novgorodi dhe Kazani.

Kultura

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në Rusi ekzistojnë kultura të ndryshme. Kjo për arsye se në Federatën Ruse jetojnë popuj të ndryshëm, të cilët janë pakica etnike. Feja myslimane është mjaft e përhapur në të gjithë territorin e Rusisë, veçanërisht në qytetin e Kazanit dhe në Dagestan.

Bashkimi Sovjetik ka qënë shumë i pasur kulturalisht sepse në të jetonin popuj të ndryshëm nga ukrainasit deri tek kazakët. Disa pakica etnike në Rusi kanë kërkuar pavarësinë e tyre nga Federata Ruse, gjë e cila ka shkaktuar konflikte të ndryshme. I tillë ka qenë dhe është konflikti në Çeçeni, ku çeçenët protestonin sepse donin të shkëputeshin nga Rusia dhe të bëheshin republikë më vete. Kjo ka provokuar një luftë dhe një reagim të ashpër të Rusisë, e cila dërgoi në Çeçeni trupa të armatosura duke sulmuar çeçenët. Si përfundim, Çeçenia mbeti e shkatërrar. Të ndryshme kanë qënë protestat e pakicave etnike në Rusi. Protesta të tilla, së bashku me faktorë të tjerë, kontribuan në rënien e Bashkimit Sovjetik në vitin 1991.

Feja ortodokse është shumë e përhapur në Federatën Ruse. Në Rusi ka shumë kisha ortodokse dhe kremlina.

Shënime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Rusia ndan kufijtë tokësorë me katërmbëdhjetë shtetet sovrane:[3] Norvegjia dhe Finlanda në veriperëndim; Estonia, Letonia, Bjellorusia dhe Ukraina në perëndim, si dhe Lituania dhe Polonia (me Oblastin Kaliningrad); Gjeorgjia dhe Azerbajxhani në jugperëndim; Kazakistani dhe Mongolia në jug; Kina dhe Koreja e Veriut në juglindje — si dhe ndajnë kufijtë detarë me Japoninë dhe Shtetet e Bashkuara. Rusia ndan gjithashtu kufijtë me dy shtete pjesërisht të njohura separatiste Osetia e Jugut dhe Abkazia që ajo pushton në Gjeorgji.

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ "The Constitution of the Russian Federation". (Article 1) (në anglisht). Marrë më 2009-06-25.
  2. ^ "The CIA World Fact Book, "Russia"" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 3 korrik 2015. Marrë më 2009-06-25.
  3. ^ "Russia", The World Factbook (në anglisht), Central Intelligence Agency, 2022-10-12, marrë më 2022-10-14
  4. ^ a b Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura britannica
  5. ^ a b Glenn E. Curtis, red. (1998). "Russia: A Country Study: Kievan Rus' and Mongol Periods" (në anglisht). Washington, DC: Federal Research Division of the Library of Congress. Arkivuar nga origjinali më 27 shtator 2007. Marrë më 2007-07-20.
  6. ^ "The Russian federation: general characteristics" (në anglisht). Shërbimi Federal i Statistikave Shtetërore. Arkivuar nga origjinali më 21 tetor 2003. Marrë më 2008-04-05.
  7. ^ Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007. ""Russia"" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 28 tetor 2009. Marrë më 2007-12-26.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Emra shifrorë: lista e autorëve (lidhja)

Lidhje të jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
 Commons: Rusia – Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale
Flamuri i BSHP
Bashkësia e Shteteve të Pavarura

Bjellorusia · Gjeorgjia · Armenia · Kazakistani · Kirgizistani · Moldavia · Azerbajxhani1 · Rusia1 · Taxhikistani · Turkmenistani · Ukraina · Uzbekistani

 
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Rusia&oldid=2680034"