Mario Kalik

Sažetak: Tokom 20. veka marksizam, socijalizam i komunizam bili su kontroverzne ideje i projekti koji su imali masovne pristalice, ali i protivnike. Nakon pada Berlinskog zida i završetka Hladnog rada, sa globalne istorijske i idejne scene nestala je ova kontroverza. Dominantna teorijska i ideološka producija uspostavila se oko dogmatskog konsenzusa o neopozivom „kraju“ i „smrti“ Marksove misli i komunizma, i „večnoj“ pobedi kapitalizma i „liberalne demokratije“. Marksistički i komunistički projekat se potpuno redukovao i poistovetio sa „totalitarizmom“, „masovnim zločinima“, „ludilom“ itd.; na delu je bila njegova kriminalizacija, patologizacija i satanizacija. Autor tumači ovaj proces kao ideološku ofanzivu koja treba da sabotira svaku revolucionarnu promenu uspostavljenog poretka svetskog kapitalizma. Uzimajući za osnovu Sartrovu misao da „marksizam ostaje filozofija našeg vremena“, ukazuje se na ideje i mislioce koji poslednjih decenija pružaju otpor odbacivanju Marksa i komunizma na smetlište istorije. Kao posebno značajni izdvajaju se Žak Derida, Alen Badju i Slavoj Žižek. Na savremenoj intelektualnoj sceni postoji primetan povratak Marksu, komunizmu i revolucionarnim idealima '68. Uzrok ove reaktivacije treba tražiti u restauraciji kapitalizma u obliku koji dosta podseća na 19. vek, kada se i rađala Marksova, komunistička i ideja socijalističke revolucije.

Ključne reči: Karl Marks, V.I. Lenjin, komunizam, studentska revolucija '68., totalitarizam, komunistički zločini, kapitalizam, privatna svojina, revolucija


Summary: During the 20th century, Marxism, socialism and communism were controversial ideas and projects that had mass supporters, but also opponents. After the fall of the Berlin Wall and the end of the Cold War, this controversy disappeared from the global historical and conceptual scene. Dominant theoretical and ideological productions were established around the dogmatic consensus on the irrevocable "end" and "death" of Marks's thought and communism, and the "eternal" victory of capitalism and "liberal democracy". The Marxist and Communist project were completely reduced and identified with "totalitarianism", "massive crimes", "madness", etc.; their criminalization, pathologization and satanization were at work. The author interprets this process as an ideological offensive that should sabotage any revolutionary change of the established order of world capitalism. Taking Sartre's thought that "Marxism remains the philosophy of our time" as the basis, he poinst to the ideas and thinkers who in the last decades have resisted the rejection of Marx and communism on the dump of history. Jacques Derrida, Alain Badiou and Slavoj Žižek stand out as particularly important ones. There is a noticeable return to Marx, communism and revolutionary ideals of '68 on the contemporary intellectual scene. The cause of this reactivation should be sought in the restoration of capitalism in a form that resembles the 19th century, when Marx's, communist and the idea of the socialist revolution were born.

Keywords: Karl Marx, V.I. Lenin, communism, student revolution '68., totalitarianism, communist crimes, capitalism, private property, revolution

Sažetak: Tokom 20. veka marksizam, socijalizam i komunizam bili su kontroverzne ideje i projekti koji su imali masovne pristalice, ali i protivnike. Nakon pada Berlinskog zida i završetka Hladnog rada, sa globalne istorijske i idejne scene nestala je ova kontroverza. Dominantna teorijska i ideološka producija uspostavila se oko dogmatskog konsenzusa o neopozivom "kraju" i "smrti" Marksove misli i komunizma, i "večnoj" pobedi kapitalizma i "liberalne demokratije". Marksistički i komunistički projekat se potpuno redukovao i poistovetio sa "totalitarizmom", "masovnim zločinima", "ludilom" itd.; na delu je bila njegova kriminalizacija, patologizacija i satanizacija. Autor tumači ovaj proces kao ideološku ofanzivu koja treba da sabotira svaku revolucionarnu promenu uspostavljenog poretka svetskog kapitalizma. Uzimajući za osnovu Sartrovu misao da "marksizam ostaje filozofija našeg vremena", ukazuje se na ideje i mislioce koji poslednjih decenija pružaju otpor odbacivanju Marksa i komunizma na smetlište istorije. Kao posebno značajni izdvajaju se Žak Derida, Alen Badju i Slavoj Žižek. Na savremenoj intelektualnoj sceni postoji primetan povratak Marksu, komunizmu i revolucionarnim idealima '68. Uzrok ove reaktivacije treba tražiti u restauraciji kapitalizma u obliku koji dosta podseća na 19. vek, kada se i rađala Marksova, komunistička i ideja socijalističke revolucije.

Ključne reči: Karl Marks, V.I. Lenjin, komunizam, studentska revolucija '68., totalitarizam, komunistički zločini, kapitalizam, privatna svojina, revolucija

Summary: During the 20th century, Marxism, socialism and communism were controversial ideas and projects that had mass supporters, but also opponents. After the fall of the Berlin Wall and the end of the Cold War, this controversy disappeared from the global historical and conceptual scene. Dominant theoretical and ideological productions were established around the dogmatic consensus on the irrevocable "end" and "death" of Marks's thought and communism, and the "eternal" victory of capitalism and "liberal democracy". The Marxist and Communist project were completely reduced and identified with "totalitarianism", "massive crimes", "madness", etc.; their criminalization, pathologization and satanization were at work. The author interprets this process as an ideological offensive that should sabotage any revolutionary change of the established order of world capitalism. Taking Sartre's thought that "Marxism remains the philosophy of our time" as the basis, he poinst to the ideas and thinkers who in the last decades have resisted the rejection of Marx and communism on the dump of history. Jacques Derrida, Alain Badiou and Slavoj Žižek stand out as particularly important ones. There is a noticeable return to Marx, communism and revolutionary ideals of '68 on the contemporary intellectual scene. The cause of this reactivation should be sought in the restoration of capitalism in a form that resembles the 19th century, when Marx's, communist and the idea of the socialist revolution were born.

Keywords: Karl Marx, V.I. Lenin, communism, student revolution '68., totalitarianism, communist crimes, capitalism, private property, revolution

Sažetak: Altiserov neosporni doprinos istoriji marksizma je u tome što je pokazao da apstraktan filozofski diksurs o čoveku, njegovom otuđenju i razotuđenju (oslobođenju), koji je dominirao i dotadašnjom marksističkom filozofijom, predstavlja ozbiljnu prepreku za jednu radikalnu teorijsku i političku praksu. Naime, takav humanizam previđa suštinski značaj klasne borbe i klasne analize. On je s pravom ukazao i na odsustvo razvijene teorije ideologije u marksističkoj filozofiji, ispravno kritikujući neke ograničenosti Marksovog shvatanja ideologije. Ipak, njegov krajnji stav da ideologija ostaje trajan element društvene stvarnosti, tj. da je nužna za svako, a ne samo klasno društvo, nije prihvatljiv. On negira mogućnost da čovek ovlada strukturama svog društvenog života; one neminovno dominiraju nad životom i svešću pojedinaca, uprkos iščezavanju klasnih odnosa eksploatacije. Uticaj strukturalizma dolazi ovde do punog izražaja: subjekti su zahvaćeni anonimnim objektivnim strukturama, a njihova svest (subjektivnost) samo je učinak delovanja (ideoloških) struktura. Strukturalizam kod Altisera odnosi tako prevagu nad Marks(izm)om. Čini se stoga da Altiserova teorija ideologije, koja projektuje otuđenu podelu rada i postojanje ideologije i u samo besklasno društvo, u krajnjem završava kao jedna teorijska ideologija. Ključne reči: ideologija, marksizam, strukturalizam, humanizam, materijalizam, idealizam, nauka, utopija, kritika, revolucija, (bes)klasno društvo Summary: Altiserov unquestionable contribution to the history of Marxism is in prove that an abstract philosophical discourse about the man, his alienation and de-alienation (liberation), which was dominant in the Marxist philosophy too, is a serious obstacle to a radical theoretical and political practice. Namely, such a humanism overlooks the crucial importance of class struggle and class analysis. He also rightly pointed to the lack of developed theory of ideology in Marxist philosophy, properly criticized some of the limitations of Marx's conception of ideology. However, his ultimate position that ideology remains a permanent element of social reality, ie. it is a necessary for each, not just a class society, is unacceptable. He denies the possibility that man can overmaster the structures of his social life; they inevitably dominate the life and consciousness of individuals, despite the disappearance of class relations of exploitation. The influence of structuralism comes here to the fore: the subjects are affected by anonymous objective structures, and their consciousness (subjectivity) is just the effect of action of these (ideological) structures. So, structuralism prevails Marx(ism) in Althusser’s thought. It appears therefore that Althusser's theory of ideology, which projects the alienated division of labor and the existence of ideology in a classless society too, ultimately ends up as a theoretical ideology. Key words: ideology, Marxism, structuralism, humanism, materialism, idealism, science, utopia, criticism, revolution, class(less) society

Sažetak: Altiserov neosporni doprinos istoriji marksizma je u tome što je pokazao da apstraktan filozofski diksurs o čoveku, njegovom otuđenju i razotuđenju (oslobođenju), koji je dominirao i dotadašnjom marksističkom filozofijom, predstavlja ozbiljnu prepreku za jednu radikalnu teorijsku i političku praksu. Naime, takav humanizam previđa suštinski značaj klasne borbe i klasne analize. On je s pravom ukazao i na odsustvo razvijene teorije ideologije u marksističkoj filozofiji, ispravno kritikujući neke ograničenosti Marksovog shvatanja ideologije. Ipak, njegov krajnji stav da ideologija ostaje trajan element društvene stvarnosti, tj. da je nužna za svako, a ne samo klasno društvo, nije prihvatljiv. On negira mogućnost da čovek ovlada strukturama svog društvenog života; one neminovno dominiraju nad životom i svešću pojedinaca, uprkos iščezavanju klasnih odnosa eksploatacije. Uticaj strukturalizma dolazi ovde do punog izražaja: subjekti su zahvaćeni anonimnim objektivnim strukturama, a njihova svest (subjektivnost) samo je učinak delovanja (ideoloških) struktura. Strukturalizam kod Altisera odnosi tako prevagu nad Marks(izm)om. Čini se stoga da Altiserova teorija ideologije, koja projektuje otuđenu podelu rada i postojanje ideologije i u samo besklasno društvo, u krajnjem završava kao jedna teorijska ideologija. Ključne reči: ideologija, marksizam, strukturalizam, humanizam, materijalizam, idealizam, nauka, utopija, kritika, revolucija, (bes)klasno društvo Summary: Altiserov unquestionable contribution to the history of Marxism is in prove that an abstract philosophical discourse about the man, his alienation and de-alienation (liberation), which was dominant in the Marxist philosophy too, is a serious obstacle to a radical theoretical and political practice. Namely, such a humanism overlooks the crucial importance of class struggle and class analysis. He also rightly pointed to the lack of developed theory of ideology in Marxist philosophy, properly criticized some of the limitations of Marx's conception of ideology. However, his ultimate position that ideology remains a permanent element of social reality, ie. it is a necessary for each, not just a class society, is unacceptable. He denies the possibility that man can overmaster the structures of his social life; they inevitably dominate the life and consciousness of individuals, despite the disappearance of class relations of exploitation. The influence of structuralism comes here to the fore: the subjects are affected by anonymous objective structures, and their consciousness (subjectivity) is just the effect of action of these (ideological) structures. So, structuralism prevails Marx(ism) in Althusser’s thought. It appears therefore that Althusser's theory of ideology, which projects the alienated division of labor and the existence of ideology in a classless society too, ultimately ends up as a theoretical ideology. Key words: ideology, Marxism, structuralism, humanism, materialism, idealism, science, utopia, criticism, revolution, class(less) society

Sažetak: Arnold Gelen je svoju filozofsku antropologiju zasnovao na ideji čoveka kao delatnog, samostvaralačkog bića. Međutim, u njegovoj teoriji institucija ta ideja biva ukinuta tezom o potpunom osamostaljivanju institucija spram čoveka i njegovog delanja. To je osnovna protivrečnost Gelenove filozofije. Zbog toga, iako se više puta pozivao na Marksa, Gelen promašuje suštinu Marksovih uvida. Institucije imaju istorijski i društveni karakter koji se menja čovekovom delatnošću i dovodi u sklad sa njegovim potrebama i interesima. U klasnom društvu institucije nisu prazne forme, već su neizbežno prožete klasnim sadržajem i njegovim suprotnostima. U pogledu podele rada one su totalna negacija modernog principa subjektivnosti, čiju najvišu filozofsku artikulaciju daje klasični nemački idealizam. Zanemarivanje ovog važnog pojma i principa vodi Gelena u odbacivanje svake ljudske subjektivnosti. Međutim, istinsko rešenje društvenih problema koje i sam Gelen uviđa, kao i protivrečnosti na kojima ostaje njegova misao, nemoguće je bez uzimanja u obzir principa subjektivnosti. Njegovim vezivanjem za radničku klasu i njenu emancipaciju ostvaruje se ideja do koje je došla i Gelenova filozofska antropologija, i kojim se rukovodi svaka autentična društvena praksa. Ona je jezgrovito izražena u Marksovoj misli da je „koren čoveka čovek sam“. Ključne reči: čovek, delanje, institucije, klase, podela rada, subjektivnost, emancipacija Summary: Arnold Gehlen has based his philosophical anthropology on the idea of man as creative, self-productive being. However, in his theory of institutions this idea is abolished by thesis of complete independence of institutions in their relation towards the man and his action. This is the basic contradiction in Gehlen’s philosophy. Therefore, although several times referred to Marx, Gehlen is missing the point of Marx’s insights. Institutions have the historical and social character that is being changed and accorded with the needs and interests of human beings by their own activity. In class society institutions are not empty forms, but are inevitable impregnated with class content and its opposites. In terms of division of labor they are total negation of the principle of modern subjectivity, which supreme philosophical articulation is given in classical German idealism. Neglection of this important notion and principle leads Gehlen toward rejection of any human subjectivity. However, the true solution of social problems that are recognized even by Gehlen, as well as of inner contradictions of his thought, is impossible without taking into account the principle of subjectivity. The idea to which Gehlen himself came in his philosophical anthropology, and by which any authentic social practice is managed, is realized by binding up the principle of subjectivity with working class and its emancipation. This idea is pregnantly expressed in Marx’s thought that the „root of man is man himself”. Key words: man, action, institutions, classes, division of labor, subjectivity, emancipation

Sažetak: Arnold Gelen je svoju filozofsku antropologiju zasnovao na ideji čoveka kao delatnog, samostvaralačkog bića. Međutim, u njegovoj teoriji institucija ta ideja biva ukinuta tezom o potpunom osamostaljivanju institucija spram čoveka i njegovog delanja. To je osnovna protivrečnost Gelenove filozofije. Zbog toga, iako se više puta pozivao na Marksa, Gelen promašuje suštinu Marksovih uvida. Institucije imaju istorijski i društveni karakter koji se menja čovekovom delatnošću i dovodi u sklad sa njegovim potrebama i interesima. U klasnom društvu institucije nisu prazne forme, već su neizbežno prožete klasnim sadržajem i njegovim suprotnostima. U pogledu podele rada one su totalna negacija modernog principa subjektivnosti, čiju najvišu filozofsku artikulaciju daje klasični nemački idealizam. Zanemarivanje ovog važnog pojma i principa vodi Gelena u odbacivanje svake ljudske subjektivnosti. Međutim, istinsko rešenje društvenih problema koje i sam Gelen uviđa, kao i protivrečnosti na kojima ostaje njegova misao, nemoguće je bez uzimanja u obzir principa subjektivnosti. Njegovim vezivanjem za radničku klasu i njenu emancipaciju ostvaruje se ideja do koje je došla i Gelenova filozofska antropologija, i kojim se rukovodi svaka autentična društvena praksa. Ona je jezgrovito izražena u Marksovoj misli da je „koren čoveka čovek sam“. Ključne reči: čovek, delanje, institucije, klase, podela rada, subjektivnost, emancipacija Summary: Arnold Gehlen has based his philosophical anthropology on the idea of man as creative, self-productive being. However, in his theory of institutions this idea is abolished by thesis of complete independence of institutions in their relation towards the man and his action. This is the basic contradiction in Gehlen’s philosophy. Therefore, although several times referred to Marx, Gehlen is missing the point of Marx’s insights. Institutions have the historical and social character that is being changed and accorded with the needs and interests of human beings by their own activity. In class society institutions are not empty forms, but are inevitable impregnated with class content and its opposites. In terms of division of labor they are total negation of the principle of modern subjectivity, which supreme philosophical articulation is given in classical German idealism. Neglection of this important notion and principle leads Gehlen toward rejection of any human subjectivity. However, the true solution of social problems that are recognized even by Gehlen, as well as of inner contradictions of his thought, is impossible without taking into account the principle of subjectivity. The idea to which Gehlen himself came in his philosophical anthropology, and by which any authentic social practice is managed, is realized by binding up the principle of subjectivity with working class and its emancipation. This idea is pregnantly expressed in Marx’s thought that the „root of man is man himself”. Key words: man, action, institutions, classes, division of labor, subjectivity, emancipation

Rezime: U radu se izlaže geneza tehnokratske misli, počev od ideja Sen-Simona i Konta, preko doprinosa Gelenovog institucionalizma, do poznog oblika tehnokratskog učenja u delima nemačkih konzervativnih sociologa (Šelski, Frajer). Po Sen-Simonu i Kontu, treba negovati “pozitivan” duh koji uviđa da su društvena pitanja egzaktna, i zbog toga pristupačna samo određenom broju ljudi (naučnika, tehničara) koji jedini poseduju znanja neophodna za njihovo razumevanje i rešavanje. Kod nemačkih tehnokratskih sociologa, sveprisutne i nadmoćne tehnološke sisteme takođe može da opslužuje samo manjina dovoljno obrazovanih stručnjaka. U kritici ovakvog stanovišta otkriva se da “osamostaljivanje” tehnološkog aparata nije nikakva prirodna nužnost, već posledica određenih ekonomskih, političkih ili vojnih interesa. Tehnokratizam stoga predstavlja jednu ideologiju koja, proklamujući nepromenljivost i neminovnost postojećih društvenih kretanja, prikriva interese vladajućih klasa i njihovih elita. A dokle god svetom budu upravljale malobrojne ekonomske, političke i vojne elite, ne možemo očekivati ostvarenje socijalnog blagostanja i moralnog oplemenjivanja ljudi, već samo dalji frustrirajući i preteći kvantitativni napredak koji gura čovečanstvo u pravcu samouništenja. Ključne reči: pozitivizam, institucije, naučno-tehnički progres, tehnokratija, politika, demokratija, ideologija Summary: This paper describes the genesis of technocratic thought, starting from Saint-Simon’s and Comte’s ideas, through contributions of Gehlen’s institutionalism, to late technocratic thinking in the works of German conservative sociologists. According to Saint-Simon and Comte, a "positive" spirit which recognizes that social issues are exact, and therefore accessible only to a certain number of people (scientists, technicians), who only possess the knowledge necessary for their understanding and solving, should be foster. In the thought of technocratic German sociologists, omnipresent and superior tehnological systems can also be handled only by a minority of enough educated experts. The criticism of this point reveals that "independence" of technological devices is not a natural necessity, but a result of certain economic, political or military interests. Technocracy is thus an ideology which, proclaiming the immutability and inevitability of existing social trends, concealed the interests of ruling classes and their elites. As long as the world is ruled by minor economic, political and military elites, we cannot expect the realization of man’s social welfare and moral improvement, but only further frustrating and threatening quantitative progress that pushes humanity toward self-destruction. Key Words: positivism, institutions, scientific and technical progress, technocracy, politics, democracy, ideology

In the last period of Marcuse's life and work, actual historical trends called into question the presumed interest of the working class for their own, but also universal human emancipation. The groups which in the original Marx's theory had almost no importance, like different marginal groups, especially student movement, are able to generate subversive awareness and to enforce revolutionary engagement of working class. Student movement was the first movement that imagined the construction of socialism as a qualitatively different society, away from the fetishism of the productive forces. Marcuse thought that the holders of rebellion against the capitalist system recruited from different social classes, and not only from the "blue collar", i.e. traditionally conceived working class. In that process, the working class will not have an initial role, since its transformation also led to the integration in the existing order. Existing total domination can be demolished only by total opposition and negation, precisely because it affects and endangers the entire community, and not only the working class. In those years, Marcuse's works abound in theoretical and practical enthusiasm.

Key-Words: revolutionary subject, working class, marginal groups, student movement, socialism, liberation, human needs, freedom, nature, utopia, art, repression

In the last period of Marcuse's life and work, actual historical trends called into question the presumed interest of the working class for their own, but also universal human emancipation. The groups which in the original Marx's theory had almost no importance, like different marginal groups, especially student movement, are able to generate subversive awareness and to enforce revolutionary engagement of working class. Student movement was the first movement that imagined the construction of socialism as a qualitatively different society, away from the fetishism of the productive forces. Marcuse thought that the holders of rebellion against the capitalist system recruited from different social classes, and not only from the "blue collar", i.e. traditionally conceived working class. In that process, the working class will not have an initial role, since its transformation also led to the integration in the existing order. Existing total domination can be demolished only by total opposition and negation, precisely because it affects and endangers the entire community, and not only the working class. In those years, Marcuse's works abound in theoretical and practical enthusiasm.

Key-Words: revolutionary subject, working class, marginal groups, student movement, socialism, liberation, human needs, freedom, nature, utopia, art, repression

This paper presents Marcuse's critique of Freud's theory of civilization and society. Herbert Marcuse in his book "Eros and Civilization" specifically devoted to the problem of civilization, society and culture from the perspective of Freud and psychoanalytic theory in general, at the same time expressing his critical attitude towards that theory and discovering the hidden opportunities in it. Freud's thesis on the necessity of repression of happiness in civilization did not take into account the difference between suffering that results from the finiteness of man as a biological being, and that arising from the existing structure of society-what belongs to the latter is attributed to the first, and that legitimized the social injustice. Marcuse concludes "the notion that a non-repressive civilization is impossible, is a cornerstone of Freudian theory". Marcuse's critique is directed on this Freud's thesis.

Key-Words: civilization, society, repression, domination, the pleasure principle, the reality principle, surplus-repression, performance principle

This paper presents Marcuse's critique of Freud's theory of civilization and society. Herbert Marcuse in his book "Eros and Civilization" specifically devoted to the problem of civilization, society and culture from the perspective of Freud and psychoanalytic theory in general, at the same time expressing his critical attitude towards that theory and discovering the hidden opportunities in it. Freud's thesis on the necessity of repression of happiness in civilization did not take into account the difference between suffering that results from the finiteness of man as a biological being, and that arising from the existing structure of society-what belongs to the latter is attributed to the first, and that legitimized the social injustice. Marcuse concludes "the notion that a non-repressive civilization is impossible, is a cornerstone of Freudian theory". Marcuse's critique is directed on this Freud's thesis.

Key-Words: civilization, society, repression, domination, the pleasure principle, the reality principle, surplus-repression, performance principle

Rezime: U «Čoveku jedne dimenzije», jednom od svojih najpoznatijih i najvažnijih dela, Markuze iznosi analizu «razvijenog industrijskog društva», pre svega njegove ideologije zasnovane na dominaciji tehnološke racionalnosti. Efikasnost tehnološke racionalnosti je efikasnost masovne produkcije i konzumacije koja dovodi do sveobuhvatne integracija u postojeće, potiskivanja potrebe za društvenom promenom i suzbijanja opozicionih pokreta koji na toj promeni insistiraju. Činilo se da je društveni život postao «jednodimenzionalan» i da se čitava njegova dinamika sastoji u održavanju i jačanju statusa quo. Društvo koje reprodukuje dominaciju naučno-tehničke racionalnosti zaista je delovalo kao «otelovljenje uma». Međutim, Markuze tvrdi da naučno-tehnološki progres i njegova racionalnost imaju unutrašnju vrednost, telos koji je suprotstavljen aktuelnom obliku njegovog iskorišćavanja. Na taj način on ukazuje na dijalektiku postojećeg, na činjenicu da postojeće već sadrži mogućnosti koje ga transcendiraju u pravcu humanijeg društvenog projekta. Markuze poziva na autsajdere, na one koji su ostali izvan sistema, kao revolucionarni subjekt društvene promene. Činilo se da su akteri radikalne društvene promene ponovo pronađeni, i trebalo je samo dočekati pogodan istorijski trenutak za njihov angažman. Ključne reči: industrijsko društvo, tehnologija , ideologija, , racionalnost, um, dominacija, priroda, nauka Summary: In "One-Dimensional Man," one of his best-known and most important works, Marcuse analyses "advanced industrial society", notably its ideology on the prevalence of technological rationality. The efficiency of technological rationality is the efficiency of mass production and consumption, which leads to a comprehensive integration into existing, the suppression of the need for social change and the suppression of opposition movements that insist on that change. It seemed that social life has become "one-dimensional" and that its entire dynamics consists in maintaining and strengthening the status quo. A society that reproduces the dominance of scientific and technical rationality really seemed like "the embodiment of the mind". However, Marcuse argues that scientific and technological progress and its rationality have intrinsic value, telos which is opposed to the current form of its exploitation. In this way, he points to the current dialectic, the fact that existing already contains potentials that transcend it in the direction of a more humane social project. Marcuse calls the outsiders, those who remained outside the system, as the revolutionary subject of social change. It seemed that the actors of radical social change were found again, and it should only to welcome proper historical moment of their engagement. Key words: industrial society, technology, ideology, rationality, mind, domination, nature, science

Rezime: U «Čoveku jedne dimenzije», jednom od svojih najpoznatijih i najvažnijih dela, Markuze iznosi analizu «razvijenog industrijskog društva», pre svega njegove ideologije zasnovane na dominaciji tehnološke racionalnosti. Efikasnost tehnološke racionalnosti je efikasnost masovne produkcije i konzumacije koja dovodi do sveobuhvatne integracija u postojeće, potiskivanja potrebe za društvenom promenom i suzbijanja opozicionih pokreta koji na toj promeni insistiraju. Činilo se da je društveni život postao «jednodimenzionalan» i da se čitava njegova dinamika sastoji u održavanju i jačanju statusa quo. Društvo koje reprodukuje dominaciju naučno-tehničke racionalnosti zaista je delovalo kao «otelovljenje uma». Međutim, Markuze tvrdi da naučno-tehnološki progres i njegova racionalnost imaju unutrašnju vrednost, telos koji je suprotstavljen aktuelnom obliku njegovog iskorišćavanja. Na taj način on ukazuje na dijalektiku postojećeg, na činjenicu da postojeće već sadrži mogućnosti koje ga transcendiraju u pravcu humanijeg društvenog projekta. Markuze poziva na autsajdere, na one koji su ostali izvan sistema, kao revolucionarni subjekt društvene promene. Činilo se da su akteri radikalne društvene promene ponovo pronađeni, i trebalo je samo dočekati pogodan istorijski trenutak za njihov angažman. Ključne reči: industrijsko društvo, tehnologija , ideologija, , racionalnost, um, dominacija, priroda, nauka Summary: In "One-Dimensional Man," one of his best-known and most important works, Marcuse analyses "advanced industrial society", notably its ideology on the prevalence of technological rationality. The efficiency of technological rationality is the efficiency of mass production and consumption, which leads to a comprehensive integration into existing, the suppression of the need for social change and the suppression of opposition movements that insist on that change. It seemed that social life has become "one-dimensional" and that its entire dynamics consists in maintaining and strengthening the status quo. A society that reproduces the dominance of scientific and technical rationality really seemed like "the embodiment of the mind". However, Marcuse argues that scientific and technological progress and its rationality have intrinsic value, telos which is opposed to the current form of its exploitation. In this way, he points to the current dialectic, the fact that existing already contains potentials that transcend it in the direction of a more humane social project. Marcuse calls the outsiders, those who remained outside the system, as the revolutionary subject of social change. It seemed that the actors of radical social change were found again, and it should only to welcome proper historical moment of their engagement. Key words: industrial society, technology, ideology, rationality, mind, domination, nature, science

Rezime: Markuze se, slično drugim vodećim predstavnicima Franfurtske škole, intenzivno bavio pitanjima građanske filozofije i kulture uopšte, naročito u ranom periodu svog misaonog razvoja. Građansku filozofiju Markuze je, pre svega, tumačio posredstvom njenog najvišeg izraza datog u Hegelovom idealizmu. U Hegelovom mišljenju on je otkrio jedan „pozitivan“ momenat koji, u krajnjem, služi opravdanju postojeće neumne društvene stvarnosti. Ali, i građanska kultura u celini, a ne samo njena filozofija, pojavljuje se kao afirmativna spram ovakve stvarnosti. Međutim, uprkos ovim nedostacima, građanska filozofija i kultura poseduju jedan neotklonjiv „negativni“, kritički momenat, koji omogućava proboj iz okvira građanskog sveta. Stoga je Markuzeova kritika ovih idejnih sistema dijalektička - ona teži da afirmiše njihove „negativne“ momente, nasuprot onima „pozitivnim“, koji afirmišu neumnu stvarnost. To je vidljivo i u Markuzeovom promišljanju Frojdove psihoanalize. Čitav Markuzeov teorijski rad može se razumeti kao traganje za kritičkim potencijalima filozofskog mišljenja i umetničkog stvaranja, i načinima revolucionarne izmene građanskog, kapitalističkog društva. Ključne reči: građanska filozofija, Hegelov idealizam, um, dijalektika, građanska kultura, ideologija, afirmativna kultura, hedonizam, psihoanaliza Summary: Like other leading representatives of the Frankfurt School, Marcuse was also intensely interested in the questions of bourgeois philosophy and culture in general, especially in the early period of his philosophical development. He was interpreting bourgeois philosophy, first of all, through its highest expression, given in the Hegel’s idealism. He found a “positive” moment in Hegel’s thought which, in the end, serves to justify existing irrational social reality. Not only its philosophy, but whole bourgeois culture appears as affirmative towards this reality. However, despite these shortcomings, bourgeois philosophy and culture have an unavoidable “negative”, critical moment, which allows breaking out from the bourgeois world. Therefore, Marcuse’s critique of these systems of ideas is dialectical - it tends to affirm their “negative” moments, as opposed to “positive”, which affirm irrational reality. It is visible also in Marcuse’s thinking over Freud’s psychoanalysis. Marcuse’s entire theoretical work can be understood as a search for critical potentials of philosophical thought and artistic creation, and the ways of revolutionary changes of bourgeois, capitalist society. Key words: bourgeois philosophy, Hegel’s idealism, reason, dialectics, bourgeois culture, ideology, affirmative culture, hedonism, psychoanalysis

Rezime: Markuze se, slično drugim vodećim predstavnicima Franfurtske škole, intenzivno bavio pitanjima građanske filozofije i kulture uopšte, naročito u ranom periodu svog misaonog razvoja. Građansku filozofiju Markuze je, pre svega, tumačio posredstvom njenog najvišeg izraza datog u Hegelovom idealizmu. U Hegelovom mišljenju on je otkrio jedan „pozitivan“ momenat koji, u krajnjem, služi opravdanju postojeće neumne društvene stvarnosti. Ali, i građanska kultura u celini, a ne samo njena filozofija, pojavljuje se kao afirmativna spram ovakve stvarnosti. Međutim, uprkos ovim nedostacima, građanska filozofija i kultura poseduju jedan neotklonjiv „negativni“, kritički momenat, koji omogućava proboj iz okvira građanskog sveta. Stoga je Markuzeova kritika ovih idejnih sistema dijalektička - ona teži da afirmiše njihove „negativne“ momente, nasuprot onima „pozitivnim“, koji afirmišu neumnu stvarnost. To je vidljivo i u Markuzeovom promišljanju Frojdove psihoanalize. Čitav Markuzeov teorijski rad može se razumeti kao traganje za kritičkim potencijalima filozofskog mišljenja i umetničkog stvaranja, i načinima revolucionarne izmene građanskog, kapitalističkog društva. Ključne reči: građanska filozofija, Hegelov idealizam, um, dijalektika, građanska kultura, ideologija, afirmativna kultura, hedonizam, psihoanaliza Summary: Like other leading representatives of the Frankfurt School, Marcuse was also intensely interested in the questions of bourgeois philosophy and culture in general, especially in the early period of his philosophical development. He was interpreting bourgeois philosophy, first of all, through its highest expression, given in the Hegel’s idealism. He found a “positive” moment in Hegel’s thought which, in the end, serves to justify existing irrational social reality. Not only its philosophy, but whole bourgeois culture appears as affirmative towards this reality. However, despite these shortcomings, bourgeois philosophy and culture have an unavoidable “negative”, critical moment, which allows breaking out from the bourgeois world. Therefore, Marcuse’s critique of these systems of ideas is dialectical - it tends to affirm their “negative” moments, as opposed to “positive”, which affirm irrational reality. It is visible also in Marcuse’s thinking over Freud’s psychoanalysis. Marcuse’s entire theoretical work can be understood as a search for critical potentials of philosophical thought and artistic creation, and the ways of revolutionary changes of bourgeois, capitalist society. Key words: bourgeois philosophy, Hegel’s idealism, reason, dialectics, bourgeois culture, ideology, affirmative culture, hedonism, psychoanalysis

Rezime: U radu se tumači osobeni karakter filozofije Mihaila Markovića i njegovo antropološko stanovište. Markovićeva filozofija prožeta je ličnim i društveno-istorijskim iskustvima i angažmanom, što je čini izuzetno životnom, prodornom i podsticajnom. Takvim pristupom Marković se svrstao u red velikih mislilaca koji su se snažno držali jedinstva teorije i prakse, shvatajući filozofiju kao poziv koji je čini bitno drugačijom i uzvišenijom od obične profesionalne struke. Princip čoveka i humanizacije sveta predstavlja početak i kraj Markovićeve filozofije. U suočavanju sa postojećim antropološkim učenjima, ali i zahvaljujući bogatom životnom iskustvu, Marković je izgradio jedno celovito i originalno shvatanje čoveka i njegove prirode. Čovek je biće prakse, sposobno za slobodno, racionalno i (samo)stvaralačko delovanje. Ove optimalne mogućnosti ljudske prirode ostaju u velikoj meri blokirane u nepovoljnim društvenim okolnostima, da bi se ponovo aktualizovale u periodima progresivnih društvenih promena. U tom smislu se revolucija pojavljuje kao najviši izraz čovekovog praktičkog postojanja, a univerzalna ljudska emancipacija kao njegov temeljni ideal. Ključne reči: filozofija, čovek, ljudska priroda, mogućnost, humanizacija, praksa, angažman, revolucija

Sažetak: Tekst polazi od uočavanja podvojenog karaktera „Parade ponosa“, karnevalskog i protestnog. Karnevalski aspekt ove manifestacije je nelegitiman jer afirmiše homoseksualnost kao društveno sasvim prihvatljivu i seksualno sasvim normalnu orijentaciju. Naime, iz moderne perspektive Kantove moralne filozofije, homoseksualnost ne može biti moralna, samim tim ni biti prihvaćena kao opšta društvena vrednost, jer se ne može praktički univerzalizovati, tj. hteti da važi kao opšti zakon. Svet u kome bi homoseksualnost univerzalno važila bio bi osuđen na propast. Zato homoseksualnost ne može biti izjednačena sa heteroseksualnošću, kako zahteva gej ideologija. Heteroseksualnost jeste i mora ostati temeljna i dominantna seksualna orijentacija. Ona je jedini prirodni i normalni oblik seksualnosti, dok homoseksualnost od ovakve prirode i normalnosti odstupa, čak i kada nije sporno da ona ne predstavlja psihičku bolest. Ekstremistički napad na kategorije norme i normalnosti, kakav postoji u jednom krilu gej ideologije, besmislen je, ali i krajnje opasan. Ipak, bez obzira što je na načelnom, normativnom planu nelegitimna, homoseksualnost ima pravo ispoljavanja kao manjinska seksualna orijentacija. Zato su agresivni napadi konzervativne desnice na homoseksualce neprihvatljivi, i predstavljaju drugu krajnost, jednako lošu kao što je i militantna struja gej ideologije. Homoseksualcima moraju biti garantovana neka osnovna ljudska i građanska prava, od prava da upražnjavaju svoju seksualnu orijentaciju i da zbog nje ne budu diskriminisani u profesionalnom i društvenom životu, do prava da osnivaju zakonske zajednice. Stoga je protestni aspekt „Parade ponosa“ sasvim legitiman. Ova prava, međutim, moraju biti propraćena izvršavanjem obaveza u pogledu moralne i društvene dužnosti rađanja i podizanja dece. Čak i ako ne mogu da neposredno doprinesu ovom zadatku, homoseksualci mogu na razne posredne načine da učestvuju i pomognu u ostvarenju ove značajne društvene vrednosti i cilja. Ključne reči: „Parada ponosa“, homoseksualnost, heteroseksualnost, Kant, moralnost, prirodnost, normalnost, gej ideologija, relativizam, konzervativna desnica, prava homoseksualaca Summary: The text starts by noticing the ambivalent character of „Pride Parade“, the carnival and protest. The carnival aspect of this event is illegitimate because it promotes homosexuality as socially quite acceptable and sexually quite normal orientation. Namely, from the modern perspective of Kant's moral philosophy, homosexuality cannot be moral, and therefore cannot be accepted as a general social value, because it cannot be practically universalized, ie. cannot be wanted to apply as a general law. The world in which homosexuality would be universally applied would be doomed. Therefore homosexuality cannot be equated with heterosexuality, as required by gay ideology. Heterosexuality is and must remain the fundamental and dominant sexual orientation. It is the only natural and normal form of sexuality, and homosexuality of this nature and normality departs, even if it is not disputed that it is not a mental illness. The extremist attack on the categories of norm and normality, which exists in one wing of the gay ideology, is meaningless, but also extremely dangerous. However, no matter it is illegitimate on the general, normative level, homosexuality has the right to manifest as a minority sexual orientation. So, the aggressive attacks of the conservative right against homosexuals are unacceptable, and represent the other extreme, just as bad as the militant tide of gay ideology is. Homosexuals should be guaranteed certain basic human and civil rights, from the right to practice their sexual orientation and not be discriminated in their professional and social life because of it, to the right to establish the legal partnership. Therefore, the protest aspect of „Pride Parade“ is quite legitimate. These rights, however, must be accompanied by fulfilling the moral and social duties of children birth and raising. Even if they cannot directly contribute to this task, homosexuals can in various indirect ways participate and assist in achieving these important social values and goals. Key words: „Pride Parade“, homosexuality, heterosexuality, Kant, morality, naturalness, normality, gay ideology, relativism, the conservative right, gay rights

Sažetak: Austrougarska je još od Berlinskog kongresa, a naročito nakon srpskih pobeda u balkanskim ratovim, pripremala pokorenje Srbije, jer je bila ugrožena naraslom moći i širenjem oslobodilačkog uticaja Srbije izvan njenih granica. Zato odgovornost tj. krivica za izbijanje Prvog svetskog rata leži isključivo na Austrougarskoj koju je u tom poduhvatu sledila Nemačka. Revolucionarno osećanje u Bosni i Hercegovini pokazalo se još 1875. godine u Hercegovačkom ustanku protiv otomanske vlasti. Nakon austrougarske aneksije BiH, mladobosanci su razvili ideju da ponovljeni atentati treba da dovedu do buđenja i osvešćivanja naroda, stvaranja organizacije, i na kraju, opšte revolucije. Idejna izvorišta Mlade Bosne su bila brojna, i uključivala su kako evropske uticaje, tako i domaće pesnike i angažovane intelektualce. Dve osnovne idejne crte Mlade Bosne bile su težnja za uništenjem Austrougarske i odvajanje od domaće vladajuće politike putem zagovaranja revolucionarne akcije. Ključne reči: Austrougarska, revolucionarni duh, atentati, Bogdan Žerajić, Gavrilo Princip, Vladimir Gaćinović, samožrtvovanje Summary: Since the Berlin Congress, and especially after the Serbian victories in the Balkan wars, Austria-Hungary had prepared the subjugation of Serbia, because of Serbian growing power and its liberation influence that was spreading beyond Serbian borders. Therefore, the responsibility i.e. guilty for the outbreak of the First World War lies solely on Austria-Hungary, which was followed in that project by Germany. Revolutionary sense in Bosnia and Herzegovina was shown in 1875 in the Herzegovina Uprising against Ottoman rule. After the Austro-Hungarian annexation of Bosnia and Herzegovina, Young Bosnians developed the idea that repeated assassinations should led to an awakening and awareness of the people, the creation of the organization and, finally, to the general revolution. The sources of ideas of Young Bosnia were numerous, and included both European influences, and local poets and engaged intellectuals. Two basic ideas of Young Bosnia were aspiration for the destruction of Austria-Hungary and the separation of local ruling policy through advocacy of revolutionary action. Key words: Austria-Hungary, revolutionary spirit, assassinations, Bogdan Zerajic, Gavrilo Princip, Vladimir Gacinovic, self-sacrifice

Sažetak: Austrougarska je još od Berlinskog kongresa, a naročito nakon srpskih pobeda u balkanskim ratovim, pripremala pokorenje Srbije, jer je bila ugrožena naraslom moći i širenjem oslobodilačkog uticaja Srbije izvan njenih granica. Zato odgovornost tj. krivica za izbijanje Prvog svetskog rata leži isključivo na Austrougarskoj koju je u tom poduhvatu sledila Nemačka. Revolucionarno osećanje u Bosni i Hercegovini pokazalo se još 1875. godine u Hercegovačkom ustanku protiv otomanske vlasti. Nakon austrougarske aneksije BiH, mladobosanci su razvili ideju da ponovljeni atentati treba da dovedu do buđenja i osvešćivanja naroda, stvaranja organizacije, i na kraju, opšte revolucije. Idejna izvorišta Mlade Bosne su bila brojna, i uključivala su kako evropske uticaje, tako i domaće pesnike i angažovane intelektualce. Dve osnovne idejne crte Mlade Bosne bile su težnja za uništenjem Austrougarske i odvajanje od domaće vladajuće politike putem zagovaranja revolucionarne akcije. Ključne reči: Austrougarska, revolucionarni duh, atentati, Bogdan Žerajić, Gavrilo Princip, Vladimir Gaćinović, samožrtvovanje Summary: Since the Berlin Congress, and especially after the Serbian victories in the Balkan wars, Austria-Hungary had prepared the subjugation of Serbia, because of Serbian growing power and its liberation influence that was spreading beyond Serbian borders. Therefore, the responsibility i.e. guilty for the outbreak of the First World War lies solely on Austria-Hungary, which was followed in that project by Germany. Revolutionary sense in Bosnia and Herzegovina was shown in 1875 in the Herzegovina Uprising against Ottoman rule. After the Austro-Hungarian annexation of Bosnia and Herzegovina, Young Bosnians developed the idea that repeated assassinations should led to an awakening and awareness of the people, the creation of the organization and, finally, to the general revolution. The sources of ideas of Young Bosnia were numerous, and included both European influences, and local poets and engaged intellectuals. Two basic ideas of Young Bosnia were aspiration for the destruction of Austria-Hungary and the separation of local ruling policy through advocacy of revolutionary action. Key words: Austria-Hungary, revolutionary spirit, assassinations, Bogdan Zerajic, Gavrilo Princip, Vladimir Gacinovic, self-sacrifice

Rezime: Sokratski dijalog kao osobeni oblik filozofskog mišljenja mogao je da nastane samo u situaciji raskida sa mitom kao monološkim odnosom čoveka prema svetu. Sokrat je mislio i delao u Periklovo “zlatno doba Atine”, kada se svuda širio duh rečitosti i raspravljanja koji su naročito održavali i podsticali sofisti. Međutim, Sokrat se na bitno drugačiji način odnosio prema jeziku i samoj stvarnosti od sofista, osporavajući, pre svega, njihov relativizam u kome su se poništile suštinske razlike između bića i nebića, istine i privida, znanja i mnenja. Specifični momenti sokratskog dijaloga, kao što su presudan značaj pitanja u saznanju stvari, znanje neznanja kao početak, a celovita istina kao cilj dijaloga, posredovanje pitanja i odgovora, znanja i mnenja, forme i sadržaja, tokom dijaloga, ukazuju na dijaloško poreklo dijalektike kao temeljnog oblika filozofskog poimanja stvarnosti. Sokratska dijalektika kao posredovanje i jedinstvo suprotnosti stajala je nasuprot sofistici i eristici koje su svoju snagu crpile upravo iz njihovog neposredovanja i razjedinjavanja. Ali, ovaj čuveni spor i sukob Sokrata sa sofistima nije imao samo puki teorijski karakter, već se ticao načina na koji čovek vodi i uređuje svoj izvorni, praktički život. Sokratov lik bio je i ostao uzorna za oslobođenje ljudskog mišljenja i delanja od mnjenja i predrasuda, a njegova sudbina predstavlja veličanstven primer doslednosti i jedinstva kritičke (samo)svesti i životne prakse. Takvi angažovani mislioci su ono što upadljivo nedostaje današnjem svetu, u kome suvereno vladaju neki novi sofisti i neka nova mnenja. I koja jesu i ostaju mnenja ma koliko se proglašavala “javnim”.

Ključne reči: dijalog, dijalektika, pitanje, odgovor, znanje, mnenje, jedinstvo suprotnosti, sofistika, sloboda

Summary: Socrates thought and worked during Pericles' “Golden Age of Athens”, when the spirit of eloquence and discussion spreaded everywhere, particularly maintained and encouraged by sophists. Specific moments of socratistic dialogue clearly indicate the dialogical origin of dialectic as a fundamental philosophical method. However, Socrates had quite different relation towards the language and the very reality than sophists, challenging, first of all, their relativism. Socratistic dialectic as mediation and unity of opposites was standing against sophistics and eristics, which draw their strength precisely from non-interference and disunity of opposites. But, this famous dispute and conflict between Socrates and sophists had no mere theoretical nature, but concerning the way in which the man leads and organizes his original, practical life. Socrates’s figure was and remains the exemplar for the liberation of human thought and action of the false opinions and prejudices, and his fate is a magnificent example of consistency and unity of critical (self-)consciousness and life practice.

Key words: dialogue, dialectic, question, answer, knowledge, opinion, unity of opposites, sophistics, freedom

Rezime: Sokratski dijalog kao osobeni oblik filozofskog mišljenja mogao je da nastane samo u situaciji raskida sa mitom kao monološkim odnosom čoveka prema svetu. Sokrat je mislio i delao u Periklovo “zlatno doba Atine”, kada se svuda širio duh rečitosti i raspravljanja koji su naročito održavali i podsticali sofisti. Međutim, Sokrat se na bitno drugačiji način odnosio prema jeziku i samoj stvarnosti od sofista, osporavajući, pre svega, njihov relativizam u kome su se poništile suštinske razlike između bića i nebića, istine i privida, znanja i mnenja. Specifični momenti sokratskog dijaloga, kao što su presudan značaj pitanja u saznanju stvari, znanje neznanja kao početak, a celovita istina kao cilj dijaloga, posredovanje pitanja i odgovora, znanja i mnenja, forme i sadržaja, tokom dijaloga, ukazuju na dijaloško poreklo dijalektike kao temeljnog oblika filozofskog poimanja stvarnosti. Sokratska dijalektika kao posredovanje i jedinstvo suprotnosti stajala je nasuprot sofistici i eristici koje su svoju snagu crpile upravo iz njihovog neposredovanja i razjedinjavanja. Ali, ovaj čuveni spor i sukob Sokrata sa sofistima nije imao samo puki teorijski karakter, već se ticao načina na koji čovek vodi i uređuje svoj izvorni, praktički život. Sokratov lik bio je i ostao uzorna za oslobođenje ljudskog mišljenja i delanja od mnjenja i predrasuda, a njegova sudbina predstavlja veličanstven primer doslednosti i jedinstva kritičke (samo)svesti i životne prakse. Takvi angažovani mislioci su ono što upadljivo nedostaje današnjem svetu, u kome suvereno vladaju neki novi sofisti i neka nova mnenja. I koja jesu i ostaju mnenja ma koliko se proglašavala “javnim”.

Ključne reči: dijalog, dijalektika, pitanje, odgovor, znanje, mnenje, jedinstvo suprotnosti, sofistika, sloboda

Summary: Socrates thought and worked during Pericles' “Golden Age of Athens”, when the spirit of eloquence and discussion spreaded everywhere, particularly maintained and encouraged by sophists. Specific moments of socratistic dialogue clearly indicate the dialogical origin of dialectic as a fundamental philosophical method. However, Socrates had quite different relation towards the language and the very reality than sophists, challenging, first of all, their relativism. Socratistic dialectic as mediation and unity of opposites was standing against sophistics and eristics, which draw their strength precisely from non-interference and disunity of opposites. But, this famous dispute and conflict between Socrates and sophists had no mere theoretical nature, but concerning the way in which the man leads and organizes his original, practical life. Socrates’s figure was and remains the exemplar for the liberation of human thought and action of the false opinions and prejudices, and his fate is a magnificent example of consistency and unity of critical (self-)consciousness and life practice.

Key words: dialogue, dialectic, question, answer, knowledge, opinion, unity of opposites, sophistics, freedom

Sažetak: Nastanak filozofske antropologije kao specifičnog filozofskog projekta vezuje za duboki doživljaj krize i osećanje strepnje sa kojima su se evropski intelektualci suočili tokom prvog i između dva svetska rata. U tom projektu Maks Šeler zauzeo je izuzetno mesto. On kritikuje ideju „homo fabera“ i dominaciju „gospodstvenog znanja“ koji stoje u osnovi moderne civilizacije. Po njemu, duh ove civilizacije ne predstavlja napredak, već propadanje, što je rezultat temeljnog preokreta vrednosti u modernom dobu. Zato treba obnoviti metafiziku kao odgovor na duhovnu krizu vremena da bi se čovek na kraju uopšte spasao; metafizika „apsoluta“ se javlja kao „spasonosno znanje“. Šelerova filozofija, odnosno filozofska antropologija, ostala je tako teološka - slika o čoveku se bitno obrazuje s obzirom na boga, iz perspektive dosezanja duhovnog jedinstva s njim kao čovekovog krajnjeg samoodređenja i poziva. U radu se izlaže i kritika ovakvog pristupa. Krajnje je sumnjivo da li se na Šelerovom metafizičkom putu može rešiti duboka kriza savremenog doba, pa i ona duhovna, jer je glavno pitanje da li se izvor te krize uopšte nalazi u isključivo duhovnoj sferi. Istinsko rešenje ključnih teorijskih pa i „duhovnih“ problema savremenosti treba tražiti u praktičkom prevladavanju temeljnih društvenih protivrečnosti koje i proizvode te probleme.

Ključne reči: MODERNA CIVILIZACIJA, KRIZA, FILOZOFSKA ANTROPOLOGIJA, METAFIZIKA, SPASONOSNO ZNANJE, HOMO FABER, ČOVEK, DUH, BOG, TEOLOGIJA

Summary: The emergence of philosophical anthropology as a specific philosophical project is linked to the deep experience of crisis and sense of dread with which the European intellectuals faced during the First and between the two world wars. Max Scheler took a prominent place in this project. He criticises the idea of "homo faber" and the dominance of "knowledge of control", which underlie modern civilization. According to him, the spirit of this civilization does not represent progress, but decline as a result of basic reversal of values in the modern age. Therefore metaphysics should be renewed, as a response to the spiritual crisis of time, in order to man generally be saved at the end; metaphysics of "absolute" appears as "knowledge of salvation". Scheler's philosophy, i.e. philosophical anthropology, thus remained theological - picture of man is essentially formed due to god, from the perspective of achieving spiritual unity with him as man's ultimate self-determination and vocation. The paper also expose the critique of this approach. It is doubtful whether the deep crisis of the modern age, including those spiritual, can be solved on Scheler's metaphysical road, because the main question is whether the source of the crisis is in exclusively spiritual sphere at all. The true solution to the key theoretical and even "spiritual" problems of the present must be sought in the practical overcoming of the basic social contradictions which in fact produce these problems.

Key words: MODERN CIVILISATION, CRISIS, PHILOSOPHICAL ANTHROPOLOGY, METAPHYSICS, KNOWLEDGE OF SALVATION, HOMO FABER, MAN, SPIRIT, GOD, THEOLOGY.

Sažetak: Nastanak filozofske antropologije kao specifičnog filozofskog projekta vezuje za duboki doživljaj krize i osećanje strepnje sa kojima su se evropski intelektualci suočili tokom prvog i između dva svetska rata. U tom projektu Maks Šeler zauzeo je izuzetno mesto. On kritiku ideju „homo fabera“ i dominaciju „gospodstvenog znanja“ koji stoje u osnovi moderne civilizacije. Po njemu, duh ove civilizacije ne predstavlja napredak, već propadanje, što je rezultat temeljnog preokreta vrednosti u modernom dobu. Zato treba obnoviti metafiziku kao odgovor na duhovnu krizu vremena da bi se čovek na kraju uopšte spasao; metafizika „apsoluta“ se javlja kao „spasonosno znanje“. Šelerova filozofija, odnosno filozofska antropologija, ostala je tako teološka - slika o čoveku se bitno obrazuje s obzirom na boga, iz perspektive dosezanja duhovnog jedinstva s njim kao čovekovog krajnjeg samoodređenja i poziva. U radu se izlaže i kritika ovakvog pristupa. Krajnje je sumnjivo da li se na Šelerovom metafizičkom putu može rešiti duboka kriza savremenog doba, pa i ona duhovna, jer je glavno pitanje da li se izvor te krize uopšte nalazi u isključivo duhovnoj sferi. Istinsko rešenje ključnih teorijskih pa i „duhovnih“ problema savremenosti treba tražiti u praktičkom prevladavanju temeljnih društvenih protivrečnosti koje i proizvode te probleme.

Ključne reči: MODERNA CIVILIZACIJA, KRIZA, FILOZOFSKA ANTROPOLOGIJA, METAFIZIKA, SPASONOSNO ZNANJE, HOMO FABER, ČOVEK, DUH, BOG, TEOLOGIJA

Summary: The emergence of philosophical anthropology as a specific philosophical project is linked to the deep experience of crisis and sense of dread with which the European intellectuals faced during the First and between the two world wars. Max Scheler took a prominent place in this project. He criticises the idea of "homo faber" and the dominance of "knowledge of control", which underlie modern civilization. According to him, the spirit of this civilization does not represent progress, but decline as a result of basic reversal of values in the modern age. Therefore metaphysics should be renewed, as a response to the spiritual crisis of time, in order to man generally be saved at the end; metaphysics of "absolute" appears as "knowledge of salvation". Scheler's philosophy, i.e. philosophical anthropology, thus remained theological - picture of man is essentially formed due to god, from the perspective of achieving spiritual unity with him as man's ultimate self-determination and vocation. The paper also expose the critique of this approach. It is doubtful whether the deep crisis of the modern age, including those spiritual, can be solved on Scheler's metaphysical road, because the main question is whether the source of the crisis is in exclusively spiritual sphere at all. The true solution to the key theoretical and even "spiritual" problems of the present must be sought in the practical overcoming of the basic social contradictions which in fact produce these problems.

Key words: MODERN CIVILISATION, CRISIS, PHILOSOPHICAL ANTHROPOLOGY, METAPHYSICS, KNOWLEDGE OF SALVATION, HOMO FABER, MAN, SPIRIT, GOD, THEOLOGY

“Negiranje genocida” u Srebrenici je mantra kojom se moralno žigoše svako ko ne pristaje na ovakvu kvalifikaciju tog zločina, i zbog toga implicitno ili eksplicitno biva proglašen “fašistom” ili “nacistom”. Za državu Srbiju i sve razumne ljude uopšte nije sporno da su se u Srebrenici desili zločini, jedino što ne prihvataju da je reč o genocidu. Međutim, za liberalne NVO, stranke i pojedince, kao i evropske, haške i bošnjačke institucije i organizacije, u Podrinju se nisu desili nikakvi zločini nad Srbima. Oni to ignorišu, ne optužuju, ne procesuiraju ili, još gore, kao u slučaju Nasera Orića, oslobađaju zločince.

Liberali traže od Srbije da prizna “genocid” u Srebrenici, ali ne traže od Hrvatske i BiH da priznaju njihove zločine; na ovo prvo su strahovito osetljivi i zapaljivi, a prema drugom sasvim ravnodušni i nezainteresovani. Oni su 6. jula prespavali Bratunac, al’ eto ih 11. jula kako budni i orni grme protiv srebreničkog “genocida”. Odakle onda njima moralno pravo da se oglašavaju o “genocidu” u Srebrenici 1995. i osuđuju Srbiju za “negiranje genocida”, a potpuno amoralno prećutkuju svaki zločin nad Srbima u Podrinju u periodu 1992-1995?!

Ukratko rečeno, ko ćuti o Podrinju, neka ćuti i o Srebrenici. Utoliko pre što su mnoge srebreničke “žrtve” zapravo zločinci odgovorni za prethodno višegodišnje ubijanje Srba u Podrinju. U velikoj meri je Srebrenica bila osveta, a ne smišljeni zločin nad nedužnim civilima, što ne znači, naravno, da nije bilo i ovih drugih kao istinskih žrtava. Nisu svi ubijeni u Srebrenici bili zločinci, ali mnogi jesu.

Nažalost, ideološke postavke (anti)srpskih liberala o “genocidu” u Srebrenici, i njihov odnos prema srpskim žrtvama, preuzimaju i pojedinci i grupe koje se deklarišu kao marksističke, komunističke i antiliberalne. Iako govore o “beskompromisnom zalaganju da se žrtve nacionalističkih ratova i etničkog čišćenja nikad ne zaborave”, njihova “beskompomisnost” odnosi se samo na Srebrenicu i bošnjačke žrtve - srpske kod njih ne postoje, niti se pominju. Jer Srbi su za ovakve “marksiste”, kao i za liberale, praktično uvek manje ljudi i manje žrtve od svih ostalih, pa o njihovim ljudskim pravima i stradanjima nije nužno govoriti.

Oni koji, nesvesni stvarnih ciljeva i učinaka srebreničke medijske histerije, u ime nekakvog "marksizma(-lenjinizma)" naivno veruju u mitološku priču o srebreničkom “genocidu”, ili srebreničkom “najmasovnijem masakru” pridaju isključivu pažnju (potpuno ignorišući masakre Srba u Podrinju), mnogo pre su marsovci nego marksovci, i lenjisti (žrtve lenjog uma) nego lenjinisti. Marks i Lenjin nikada ne bi potpisali optuživanje jedne države, pa i njenog naroda, sa neograničenom rokom trajanja. Makar taj "zločinački" narod i država bili Srbi, odnosno Srbija. To nema nikakve veze sa internacionalizmom i borbom protiv nacionalizma. Ovi principi ili jednako važe za sve, ili su puko oruđe kojim se prikrivaju i sprovode nečiji imperijalistički ili nacionalistički interesi.

Sramotno je u kolikoj meri oni koji se deklarišu kao “antiimperijalisti” i “antinacionalisti” podležu i robuju zapadnjačko-imperijalističkoj i nacionalističkoj propagandi iz susedstva. Ovakvi kvazimarksisti se beskompromisno i dosledno diferenciraju od srpskog nacionalizma, vodeći protiv njega ljute borbe i okršaje, ali su sasvim miroljubivi i nehajni prema provlačenju stavova iz repertoara bošnjačkog ili albanskog nacionalizma, odnosno zapadnog imperijalizma. Može se zaključiti: zagrebi prosečnog negacionistu zločina nad Srbima i naći ćeš proimperijalistiu, ili bošnjačkog/albanskog nacionalistu, makar se samoidentifikovao i kao levičar. To je svedočenje o istorijskom porazu našeg pokreta i dominaciji imperijalizma na Balkanu.

Nažalost, ideološke postavke (anti)srpskih liberala o “genocidu” u Srebrenici, i njihov odnos prema srpskim žrtvama, preuzimaju i pojedinci i grupe koje se deklarišu kao marksističke, komunističke i antiliberalne. Iako govore o “beskompromisnom zalaganju da se žrtve nacionalističkih ratova i etničkog čišćenja nikad ne zaborave”, njihova “beskompomisnost” odnosi se samo na Srebrenicu i bošnjačke žrtve - srpske kod njih ne postoje, niti se pominju. Jer Srbi su za ovakve “marksiste”, kao i za liberale, praktično uvek manje ljudi i manje žrtve od svih ostalih, pa o njihovim ljudskim pravima i stradanjima nije nužno govoriti.

Oni koji, nesvesni stvarnih ciljeva i učinaka srebreničke medijske histerije, u ime nekakvog "marksizma(-lenjinizma)" naivno veruju u mitološku priču o srebreničkom “genocidu”, ili srebreničkom “najmasovnijem masakru” pridaju isključivu pažnju (potpuno ignorišući masakre Srba u Podrinju), mnogo pre su marsovci nego marksovci, i lenjisti (žrtve lenjog uma) nego lenjinisti. Marks i Lenjin nikada ne bi potpisali optuživanje jedne države, pa i njenog naroda, sa neograničenom rokom trajanja. Makar taj "zločinački" narod i država bili Srbi, odnosno Srbija. To nema nikakve veze sa internacionalizmom i borbom protiv nacionalizma. Ovi principi ili jednako važe za sve, ili su puko oruđe kojim se prikrivaju i sprovode nečiji imperijalistički ili nacionalistički interesi.

Sramotno je u kolikoj meri oni koji se deklarišu kao “antiimperijalisti” i “antinacionalisti” podležu i robuju zapadnjačko-imperijalističkoj i nacionalističkoj propagandi iz susedstva. Ovakvi kvazimarksisti se beskompromisno i dosledno diferenciraju od srpskog nacionalizma, vodeći protiv njega ljute borbe i okršaje, ali su sasvim miroljubivi i nehajni prema provlačenju stavova iz repertoara bošnjačkog ili albanskog nacionalizma, odnosno zapadnog imperijalizma. Može se zaključiti: zagrebi prosečnog negacionistu zločina nad Srbima i naći ćeš proimperijalistiu, ili bošnjačkog/albanskog nacionalistu, makar se samoidentifikovao i kao levičar. To je svedočenje o istorijskom porazu našeg pokreta i dominaciji imperijalizma na Balkanu.

Ovakvo nerazumevanje, ignorisanje, obezvređivanje ili osporavanje nacije, nacionalnog, patriotizma, koje je upadljivo kod a(nti)nacionalne levice, u drastičnoj je suprotnosti spram progresivnih i emancipatorskih ideja i tokova evropske i svetske istorije. Prosvećeni građansko-demokratski mislioci znali su da razlikuju i razdvajaju nacionalizam i patriotizam. Štaviše, ozbiljna i relevantna istoriografska i socijalno-filozofska literatura uviđa kompleksnost pojma i pojave samog nacionalizma, pronalazeći u njemu istorijske transformacije koje utiču na njegovo različito vrednovanje. Ni marksistima i komunistima uopšte nije strano razumevanje, prihvatanje i podržavanje nacionalnog pitanja i patriotizma, pa čak i nacionalizma uzetog u određenom značenju.

Published by the end of the Second World War, “Dialectic of Enlightenment” denies hopes that many put in the present and future of the “free world”. Individuals were totally subordinated to anonymous apparatus of production and consumption which is legitimized through “culture industry”. The ending of Enlightenment project of emancipation from the forces of nature in the overwhelming rule (dominance) of society over the individual, was the starting point of analysis. This dialectic could not be separated from the program Enlightenment principles of knowledge as power (over nature). By establishing of dominance as the sole treatment of external and internal nature, suffers not only nature, but also the spirit. Therefore, the question how to get out of dialectical connection of mind and domination that ends in the negation of man's life and personality, appears. Frankfurt Scholl thinkers claim that rationality which is created within the society of exchange has the potentials which represent a negation of that society. We need to find a new form of relationship between thinking and being, mind and nature, beyond the false alternative of dominance of one or the other. The new paradigm of the relationship between mind and nature suggests the reconciliation of previously conflicting forces that will overcome the rate at which nature was completely reduced to a subordinate object of domination and oppression.