Ecoloxía humana

O estilo de vida tribal africano e a vista nocturna de Toquio son exemplos da relación entre o ser humano e a natureza.

A ecoloxía humana é unha ciencia que trata da relación mutua entre a natureza e o ser humano. Aínda non é un campo da ciencia independente, está situado na fronteira das ciencias naturais e as ciencias sociais. A ecoloxía humana examina as causas dos problemas globais e investiga o papel que xogaron os humanos en todo isto.

Historia

Robert Park e Ernest Burgess, sociólogos da Escola de Chicago, foron os primeiros en utilizar a expresión 'ecoloxía humana' na década de 1920, un termo que foi posteriormente adoptado e popularizado por distintos campos científicos, como a socioloxía, a psicoloxía, a antropoloxía e a economía, especialmente a partir da década de 1950. O seu obxectivo era explorar fenómenos sociais que puidesen ser descritos mediante métodos das ciencias naturais e ecolóxicas.

A ecoloxía humana examina cinco cuestións básicas:

• que cambios provocaron os humanos na Terra?
• cales son as consecuencias sociais da transformación da biosfera?
• cales son as razóns detrás dos cambios?
• como poderiamos moderar os cambios?
• como podemos adaptarnos aos cambios?

Transformación humana da biosfera

Segundo os estudos da ecoloxía humana, os cambios que máis tarde afectaron a toda a biosfera foron producidos polo ser humano, non de forma gradual, senón en varias etapas.

O uso e doma do lume

O primeiro gran cambio foi a domesticación do lume. A datación deste evento é un tema de debate e controversia entre os científicos, con estimacións que o sitúan entre 1 millón e até 2 millóns atrás, e outros que o sitúan en menos de 250.000 anos atrás, dependendo do lugar e da cultura específicos.

Os seres humanos somos a única especie que controla activamente o uso do lume e que o utiliza para diversos fins como cocción, protección etc. (hai exemplos doutros animais que usan o lume de maneira oportunista, p. ex. raposos e aves de presa que cazan pequenos animais que foxen dos incendios forestais). Coa súa axuda foi posible que a enerxía da biomasa, é dicir, a queima de madeira no medio ambiente, proporcionase á xente acceso a enerxía excedente. A partir de entón púidose queimar vexetación, sendo un paso significativo, xa que permitiu a creación de novas tecnoloxías e foi un dos factores que facilitou a colonización de hábitats da Terra, previamente inaccesíbeis, xunto a outras habilidades de organización social, as ferramentas ou as estratexias de caza e recolección dos nosos antergos.

Incendio forestal.

Dado que o lume era un medio eficaz para afastar aos depredadores, a poboación comezou a crecer, e os nosos antepasados puideron poboar as zonas máis frías, próximas ao Círculo Polar Ártico, ou áreas onde o lume puido ser utilizado para modificar a paisaxe e crear mellores condicións para o asentamento ou a modificación do hábitat, a través de prácticas como a queima controlada de vexetación. O lume tamén facilitou o cociñado, poñendo a disposición moitos máis alimentos para o consumo, facendo non só que estes fosen máis dixeríbeis e seguros, senón que tamén permitiu aos humanos absorber máis calorías e nutrientes. Iso tivo un impacto substancial no desenvolvemento cerebral e no corpo en xeral, o que de novo contribuíu a un aumento da poboación humana.

O desenvolvemento da linguaxe

Os 6 pasos principais na transformación da biosfera humana:
Chanzo 1: O uso do lume.
Chanzo 2: O desenvolvemento da lingua.
Chanzo 3: A aparición da agricultura.
Chanzo 4: A formación das civilizacións.
Chanzo 5: As conquistas europeas.
Chanzo 6: A revolución científica, técnica e enerxética.

A linguaxe é o medio de comunicación máis común entre os seres humanos, sendo un sistema de símbolos composto por signos segmentados e separábeis. A habilidade para a linguaxe é crucial para todas as actividades sociais e xoga un papel determinante no pensamento dos individuos. Non hai consenso acerca do desenvolvemento da linguaxe, situándose a aparición da primeira linguaxe, segundo diferentes teorías, nun rango temporal que vai desde hai 280 mil até 40 mil anos atrás.

Moitos científicos propoñen que unha especie de linguaxe xestual, un antecesor primitivo das linguas de sinais modernas utilizadas polos xordos, ou similares ás linguas de sinais aborixes de Australia, puido ser a precursora da linguaxe falada. A habilidade para a comunicación manual puido ter sido posibilitada polo bipedismo humano, e pode haver unha conexión entre este cambio e o uso máis sofisticado das ferramentas e da fala.

Por outra banda, segundo outras propostas, un dos impulsos básicos do homo economicus (ou 'home preguiceiro') reflictese no desenvolvemento da linguaxe humana: de acordo coa lei do mínimo esforzo de Zipf, os humanos buscan ser "felices" en todas as súas actividades empregando o menor traballo posible. Segundo esta perspectiva, a "primeira" linguaxe humana podería ter evolucionado dos xestos e apuntamentos, aínda en uso hoxe, cara á produción sonora, xa que o uso das cordas vocais require menos enerxía.

Para o Homo sapiens, a linguaxe permitiu unha comunicación máis eficaz e un pensamento máis avanzado, posibilitando a organización social de maneira máis complexa. Unha peculiaridade da especie humana é a súa capacidade para o pensamento conceptual, é dicir, a inclusión do tempo, do pasado e o futuro no seu pensamento consciente. Co desenvolvemento da fala, a caza-recolección tamén se tornou máis eficiente, permitindo a expansión humana a unha escala cada vez maior, chegando a Australia e América.

A aparición da agricultura

Campo de cebada.

A área do Crecente Fértil

Antes da chegada da agricultura, o estilo de vida dos cazadores-recolectores era común. Aínda que a agricultura apareceu no Crecente Fértil en Oriente Próximo fai aproximadamente 10.000 anos, tamén se desenvolveu independentemente en outras partes do mundo, como China e América. A cría de animais pode ter comezado uns milenios despois, aínda que o tempo varía en función da rexión e especie. A transición cara a prácticas agrícolas pode ter sido influenciada por varios factores, como cambios na dispoñibilidade de fauna, a accesibilidade de plantas silvestres e melloras nas técnicas de almacenamento e procesamento de alimentos. A expansión da agricultura pola Terra foi un proceso lento e variado, e aínda hoxe existen pobos que manteñen estilos de vida de cazadores-recolectores, como nalgúns lugares da rexión amazónica. Unha das consecuencias máis notables da adopción da agricultura foi o significativo crecemento da poboación, entre outros impactos sociais, culturais e ambientais.

Consecuencias da aparición da agricultura

1. A introdución da agricultura xerou cambios significativos na biosfera e nas sociedades humanas. Facilitou un incremento notábel na poboación debido á dispoñibilidade de alimentos e á percepción dun estilo de vida máis seguro. Os cazadores-recolectores, que tendían a mostrar mínimas diferenzas sociais, contrastan coas sociedades agrícolas, onde os excedentes alimentarios almacenables permitiron a emerxencia de individuos non dedicados á produción de alimentos, intensificando a competencia e acumulación de riqueza. Este fenómeno conduciu a unha centralización e aparición de elites de poder que monopolizaron distintos ámbitos da sociedade (guerra, poder xudicial etc.). Ademais, a humanidade comezou a transformar comunidades naturais a través da deforestación e da manipulación de corpos de auga, entre outras prácticas. A complexidade técnica tamén se incrementou, nacendo oficios e artesanías como o tecemento e a cerámica, e propiciando o desenvolvemento tecnolóxico grazas a novas formas de avaliar e competir por recursos.

A aparición das civilizacións

Artigo principal: Civilización.

A civilización constitúe unha formación socioeconómica que, en función das súas necesidades, selecciona e modifica os logros das eras anteriores, perfeccionándoos e desenvolvéndoos. No seu sentido máis amplo, "civilización" alude ao cultivo social, económico e intelectual, así como á alfabetización, e os seus principais fenómenos están vinculados co Estado. Tecnicamente o termo "civilización" refírese a unha sociedade complexa na que a xente habita en cidades e obtén os seus alimentos principalmente da agricultura. Isto distínguea das sociedades tribais, onde os seus membros vivían en pequenos asentamentos ou grupos nómades, subsistindo a través da recolección, caza ou cultivos.

As principais consecuencias do desenvolvemento das civilizacións:

Cinco personaxes do guión da Civilización do Val do Indo, tamén coñecida como a civilización Harappa.

Rego por enerxía animal no Alto Exipto.

1. Formación de cidades: Só se podían crear civilizacións nas comunidades onde se iniciaran o asentamento e a formación das primeiras aldeas, vilas e cidades. A primeira urbanización comezou en Mesopotamia. A súa consecuencia máis importante sobre o medio ambiente foi a perda de nutrientes do solo.
2. Estratificación social, crecemento da centralización: a estratificación social comezou coa aparición de especialistas non produtores de alimentos despois da aparición da agricultura. Pero estes especialistas fixeron outras actividades só a tempo parcial, pero a situación cambiou coa chegada das civilizacións. Como aínda había máis alimentos sobrantes que se podían almacenar, tamén apareceron especialistas a tempo completo. A sociedade está dividida en castas, as diferenzas entre elas aumentaron.
3. Desenvolvemento da escritura: a primeira escrita puido desenvolverse arredor do 3000 a. C., coa súa axuda as actividades estatais poderían organizarse mellor. A transferencia de información tamén se fixo máis fácil, a comunicación entre as xeracións individuais fíxose máis fluída en comparación coa comunicación verbal que a precedeu.
4. Aparición dos metais: O cobre, primeiro metal utilizado polos seres humanos hai uns 6000-8000 anos, e a subsecuente fundición de metais en Oriente Medio hai 5.500 anos, tivo repercusións no ambiente e nas prácticas agrícolas e laborais. A metalurxia require unha gran cantidade de enerxía, o que levou á deforestación a grande escala. A aparición dos metais (principalmente o ferro) tamén tivo un gran impacto no desenvolvemento da agricultura, o ferro do arado e a ferradura deron como resultado un traballo máis eficiente e unha maior produtividade. Esta transformación foi especialmente impactante desde a Revolución Industrial.
5. A difusión das novas tecnoloxías agrícolas: A produción agrícola fíxose cada vez máis intensiva, e os produtos comezaron a comercializarse. Desenvolveuse a práctica da irrigación e creáronse os primeiros grandes sistemas de rega (ao longo do Nilo), que máis tarde fixeron que o solo se volvese salino. A aparición do arado provocou un aumento da erosión do solo.
6. Aparición de novas fontes de enerxía: antes, só se utilizaba a enerxía da biomasa durante a produción, pero os animais domésticos e o uso da súa forza muscular apareceron nas primeiras civilizacións. Os cabalos e o gando xogaron un papel importante no transporte, aumentando a mobilidade. A enerxía hidráulica comezou a utilizarse arredor do 100 a. C., na Idade Media apareceron os muíños de vento, que aumentaron aínda máis a produtividade, xunto coa capacidade do home para transformar a biosfera.

As conquistas europeas

Os conquistadores europeos chegaron a outros continentes a principios do século XV, onde as poboacións indíxenas foron subxugadas e onde estableceron os primeiros asentamentos coloniais. Este período de expansión tamén viu o inicio dun intenso comercio entre Europa e os outros continentes, que notabelmente incluía o tráfico transatlántico de escravos de África para América. Este capítulo histórico, que marca o inicio de formas de globalización, é tamén significativo polas súas sombras éticas e humanitarias.

O impacto das conquistas en termos de transformación da biosfera:

Introdución de especies silvestres

A introdución de especies foráneas e patóxenos nos ecosistemas ao redor do mundo, un fenómeno potenciado polas viaxes e conquistas europeas a outros continentes, primeiro en barco e máis tarde en avión etc., provocou profundos cambios ecolóxicos e mesmo extinción de especies. Iso está ben documentado en casos como o da introdución de especies non nativas en Australia.

Intercambio de organismos

O intercambio de organismos entre continentes, coñecido como intercambio colombiano, non só introduciu novas doenzas, senón tamén novas especies de flora e fauna que transformaron dietas e prácticas agrícolas. O trigo, a cebada, os cabalos e os porcos chegaron a América. A mandioca e a batata (pataca doce) espalláronse de América aos trópicos. En Europa estendéronse o millo e a pataca, que eran moi produtivos e podían cultivarse a unha escala máis ampla que outros cultivos.

Desenvolvemento da economía mundial

O desenvolvemento dunha economía mundial e a instauración de rutas comerciais transcontinentais tivo un impacto profundo na distribución mundial da riqueza e poder. Europa beneficiouse substancialmente do comercio triangular, que incluíu o tráfico de escravos de África para América. A extracción, a produción e o consumo comezaron a separarse espacialmente, e a escala do transporte comezou a aumentar. Cada vez foron construídas máis estradas, que destruíron hábitats naturais.

Impacto sociocultural

A conquista e colonización europea tivo profundas implicacións nas culturas indíxenas, moitas das cales foron sometidas ou erradicadas.

Esta dominación tamén levou á perda de coñecemento e prácticas agrícolas sostibles locais, substituídas por prácticas europeas.

A revolución científico-técnica-enerxética

Produción mundial de gas natural (m³/ano)

Emisións de carbono dos combustibles fósiles individuais, 1800-2004

Este é o último paso, que continúa aínda hoxe. Está determinado por tres procesos xuntos: o desenvolvemento da ciencia europea desde a Idade Media, o aumento da complexidade da tecnoloxía europea e a revolución enerxética, que supón a ampla difusión dos combustibles fósiles e o uso da electricidade. Estes procesos comezaron en diferentes épocas e de diferentes xeitos, pero estiveron estreitamente entrelazados a partir da segunda metade do século XVIII.

Despois da Segunda guerra mundial, o proceso gañou aínda máis impulso, e a contaminación ambiental converteuse nun problema importante no planeta. A transformación da biosfera está a ser global e completa e, polo tanto, os xeólogos están a distinguir un novo período da historia da Terra desde o 1800 até a actualidade, este é o chamado Antropoceno.

Revolución enerxética

A chegada dos combustibles fósiles e da electricidade é un dos cambios máis impactantes cando se consideran as actividades de transformación da biosfera dos humanos.

• O carbón, utilizado desde a antigüidade e vital durante a Revolución Industrial, gañou presenza coa introdución da máquina de vapor no século XVIII, promovendo a industria e relegando a importancia económica da agricultura. A súa combustión emite CO₂, un gas de efecto invernadoiro, e óxidos de xofre e nitróxeno, contribuíndo ao quecemento global e a choiva ácida.

• Desde mediados do século XIX, o petróleo tornouse un recurso crucial, en particular após 1886, coa innovación do motor de combustión interna.

• O gas natural, aínda que utilizado desde tempos antigos, tornouse determinante na segunda metade do século XX, sendo inicialmente producido predominantemente polos EUA e, despois de 1950, por unha diversidade de países (Rusia, Canadá, Holanda, Reino Unido, Noruega, Alemaña, Romanía, Italia, México, Venezuela, Alxeria, Nixeria, Indonesia, Malaisia...).

• A electricidade, fenómeno que inclúe o raio, a formación dun campo eléctrico ou a corrente eléctrica, ten a súa produción industrial asentada en principios como a indución electromagnética (base do funcionamento das dínamos, xeradores e transformadores) estabelecida por Michael Faraday en 1831, sendo xerada maioritariamente en centrais eléctricas alimentadas por combustíbeis fósiles, contribuíndo para o cambio climático global.

O desenvolvemento da economía de mercado

A economía de mercado, ben que preexistente, volveuse especialmente prominente en Inglaterra conxuntamente coa irrupción da produción mecánica. Máis alá de percibir á natureza fundamentalmente como unha fonte de materias primas, este sistema acentuou as disparidades sociais e económicas, especialmente durante a Revolución Industrial, enriquecendo ás clases acomodadas e empobrecendo ás traballadoras. Aínda que se fomentou a acumulación de riqueza e o beneficio como valores importantes, isto tamén propiciou o nacemento de movementos que buscaban promover a xustiza social. A sociedade comezou a procurar un equilibrio entre a busca do crecemento económico e o desexo de xustiza e equidade, reflectindo unha dicotomía que persiste hoxe.

A colonización e o auxe da economía mundial

Mapa animación do proceso de colonización mundial.

Desde o século XIX, a colonización e o comercio mundial experimentaron unha expansión significativa, particularmente entre 1800 e 1913, favorecendo un aumento notábel no volume e a velocidade do tráfico, así como na mobilidade. A explotación de fontes remotas de materias primas tornouse máis accesíbel, e as colonias, producindo para o mercado mundial, volvéronse vulnerábeis e dependentes, desviándose da autosuficiencia. A demografía nos países colonizadores medrou independente das condicións e recursos locais. O turismo emerxeu como novo sector económico, cun alto impacto ambiental, mentres a comunicación e a tecnoloxía experimentaron desenvolvementos relevantes, exemplificados polo nacemento do telégrafo.

Desenvolvemento da industria química

A aparición e desenvolvemento da industria química está moi relacionada coa revolución enerxética, xa que é unha industria moi intensiva en enerxía. A produción de compostos sintéticos comezou no século XIX, aínda se descoñecen os efectos de moitas substancias e a maioría das coñecidas teñen propiedades tóxicas. Os plásticos comezaron a ser moi utilizados despois da Segunda guerra mundial, hoxe en día causan principalmente problemas como residuos.

Industrialización da agricultura e da pesca

Rego en Nova Jersey

Piscifactoría nas Illas Feroe

A Revolución Industrial exerceu unha influencia pronunciada na agricultura, facilitando a mecanización e, xa que logo, potenciando os rendementos agrícolas. A industria química comezou a producir fertilizantes e diversos pesticidas para a agricultura. O incremento no uso da auga subterránea para o rego permitiu o desenvolvemento de cultivos en áreas previamente áridas. Este aumento na produción agrícola coincidiu cun crecemento da poboación. No século XIX, a pesca tamén experimentou unha industrialización, que requiriu de innovacións como barcos a motor e cabrestantes e que, finalmente, levou a prácticas de pesca insustentábeis e ao esgotamento de caladoiros. A acuicultura, o cultivo controlado de organismos mariños (como mexillóns, ou piscifactorías marítimas) e de auga doce (outras piscifactorías), gañou tamén relevancia.

Urbanización

A urbanización é un fenómeno que se refire ao crecemento e densificación dos asentamentos humanos, e que experimentou notables cambios ao longo da historia. Durante moito tempo, as cidades mantiñan tamaños modestos, en gran medida debido a diversas limitacións, entre elas, as enerxéticas.

Até finais do século XVIII, a proporción de poboación urbana era relativamente baixa. Por exemplo, antes da Revolución Industrial, apenas o 1,6% da poboación mundial residía en cidades. Esta porcentaxe foi aumentando lentamente, alcanzando o 3% a principios do século XIX. Algunhas nacións experimentaron unha urbanización particularmente intensa durante este período, como os Países Baixos e Gran Bretaña, onde as proporcións urbanas eran excepcionalmente altas. A emigración, por exemplo da illa de Irlanda coincidindo coa crise da pataca, nese século tamén foi un éxodo rural cara a núcleos urbanos.

O século XX asistiu a un crecemento significativo da urbanización a nivel mundial, pasando dunha proporción de habitantes das cidades de entre 1-21% a principios do século, até cifras significativamente maiores nas últimas décadas. En 1850, só Londres e París tiñan máis dun millón de habitantes, pero para a década de 1900, o número de cidades con estas cifras de poboación creceu a 11 (Londres, París, Nova York, Berlín, Chicago, Tokio, Filadelfia, Toquio, Viena, San Petersburgo, Manchester e Istambul. O crecemento continuou nas décadas seguintes, con 83 cidades deste tamaño en 1950 e 387 nos anos 2000.

Proporción de poboación urbana na Terra:

Segundo as Nacións Unidas, a principios do século XXI foi superada a porcentaxe da metade da poboación mundial vivindo en zonas urbanas:

Horizonte de Nova York en 1848 e 1942.

Área	1920	1940	1960	1980	2002
Europa	35 %	40 %	44 %	65 %	71 %
América do Norte	41 %	46 %	58 %	81 %	87 %
América Latina	14 %	20 %	33 %	60 %	80 %
Asia	6 %	12 %	19 %	31 %	35 %
África	5 %	7 %	13 %	28 %	39 %
Australia - Oceanía	37 %	41 %	53 %	75 %	80 %
En conxunto	15 %	19 %	25 %	46 %	51 %

A Comisión Europea estima que o 85% da poboación mundial vive en zonas urbanas, contrapondo así as cifras actuais da ONU que algúns críticos consideran subestimativas debido ás variadas definicións do termo "urbano". O proxecto "Atlas do Planeta Humano" da Comisión combina imaxes de satélite e datos de censo para calcular estimacións de asentamentos urbanos e rurais. Definiron centros urbanos, conglomerados urbanos e zonas rurais baseándose en criterios de número de habitantes e densidade de poboación ou superficie construída. Segundo as súas definicións, en 2015 o 52% da poboación mundial vivía en centros urbanos, o 33% en conglomerados urbanos e o 15% en zonas rurais. Porén, as estimacións da Comisión Europea tamén foron obxecto de crítica, por exemplo, por parte de investigadores do Instituto Marron de Xestión Urbana da Universidade de Nova York, que sinalaron que estas cifras poderían representar unha sobrestimación significativa; propoñen varias razóns polas que estas cifras son excesivamente altas, baseándose nas cifras de emprego agrícola, estiman que as poboacións urbanas non poden superar o 60%; o baixo limiar de densidade urbana adoptado pola Comisión Europea significa que rexións enteiras de terras de cultivo se clasifican como urbanas; e que este limiar de baixa densidade é inconsistente coas densidades de poboación observadas nas marxes das cidades.

Efectos da urbanización na biosfera:

• a demanda de espazo aumentou debido á expansión das cidades e ao aumento da mobilidade; a cantidade de transporte aumenta, as cidades teñen que abastecerse de máis lonxe. O establecemento de extensas redes de transporte elevou as emisións de gases contaminantes.
• a xente afástase da natureza: a vida nas cidades pode distanciar ás persoas dos ecosistemas naturais, reducindo o contacto directo co ambiente e diminuíndo a conciencia sobre a importancia da conservación e a sostibilidade.
• Aparecen problemas ambientais urbanos, por exemplo, smog, contaminación lumínica e contaminación acústica.

Revolución científica

Os cambios fundamentais na percepción humana e no entendemento da natureza, precipitados pola Revolución Científica e a Ilustración, teñen consecuencias profundas na relación entre os seres humanos e o seu contorno, un foco central do estudo da ecoloxía humana.

A visión mecanicista e utilitarista da natureza, como exposta por René Descartes e Isaac Newton, por exemplo, permitiu avances científicos e tecnolóxicos significativos, pero tamén sentou as bases para unha explotación intensiva dos recursos naturais.

Na era da Ilustración, mentres se exaltaba a razón e a ciencia, conceptualizábase unha separación entre a humanidade e a natureza, onde a primeira era vista como dominante e a segunda como materia a explotar. Esta perspectiva, combinada coa crenza no progreso, propiciou un modelo de desenvolvemento asociado a miúdo con impactos ambientais negativos, como a degradación dos ecosistemas e a perda da biodiversidade.

Contención de patóxenos humanos

O século XIX foi un período crucial na historia da saúde pública e da medicina. A industria química xogou un papel importante na loita contra as enfermidades humanas, o que finalmente tivo un impacto significativo na demografía global. Algúns dos principais logros e avances inclúen:

• Entre 1860 e 1870, Louis Pasteur formulou a teoría dos xermes, recoñecendo que moitas enfermidades son causadas por microorganismos patóxenos.
• A propagación das vacinas, o que incrementou notabelmente a protección contra diversas enfermidades.
• Melloras significativas na saúde pública mediante a difusión de métodos antiinfecciosos eficaces.
• Un foco renovado na importancia da hixiene persoal.
• A implementación de métodos para refrixerar os alimentos e purificar a auga.
• En 1929, apareceu o primeiro antibiótico, a penicilina, grazas ao traballo de Alexander Fleming.
• O uso de insecticidas para combater vectores de enfermidades, como o mosquito da malaria.

  

  A estrutura básica da penicilina

  

  A. Edelfeld: Pasteur no seu laboratorio

Período	Crecemento (millóns de persoas)	Anos necesarios para duplicar
10000 a.C. ao 7000 a. C	5-10	3000
7000 a.C. até 4500 a. C	10-20	2500
4500 a.C. ao 2500 a. C	20-40	2000
dende o 2500 a. C até o 1000 a.C	40-80	1500
desde o ano 1000 a. C. até o principio da era actual.	80-160	1000
desde o inicio do primeiro milenio a. C. até o 900	160-320	900
de 900 a 1700	320-600	800
De 1700 a 1850	600-1200	150
De 1850 a 1950	1200-2500	100
De 1950 a 1990	2500-5300	40
1990 a 2085 (previsión)	5300-10200	95

O desenvolvemento da sociedade de consumo

A sociedade de consumo evolucionou ao longo do s. XIX, coa expansión da produción industrial, e asentouse firmemente nos países industrialmente desenvolvidos despois da Segunda guerra mundial. Nestes tempos, a sociedade de consumo é un modelo social no que viven aproximadamente 2.000 millóns de persoas ao redor do mundo. Este termo refírese a un tipo de sociedade na cal o consumo de bens e servizos en crecente cantidade constitúe un dos obxectivos socialmente aceptados e, con frecuencia, a motivación persoal predominante. Ademais, unha significativa porción das estruturas e mecanismos sociais neste tipo de sociedade está reflectida no comportamento do consumidor e nas estruturas de consumo que se desenvolven.

Este modelo de sociedade ten sido historicamente criticado, especialmente en relación aos seus efectos sobre os recursos naturais, a desigualdade e os valores sociais.

Problemas ambientais causados polo home

Os problemas ambientais de orixe antropoxénica son variados e abranguen diversas esferas da interacción ecolóxica. Entre eles inclúense alteracións nas asociacións naturais de animais e plantas, como por exemplo, os efectos da deforestación; modificacións nos fluxos de materiais entre distintas comunidades ecolóxicas; o fenómeno preocupante do cambio climático e quecemento global, e a perda da diversidade biolóxica, a cal é crucial para a resiliencia e estabilidade dos ecosistemas.

Cambio de comunidades naturais

Selva queimada para a agricultura (México).

A acción do ser humano sempre exerceu un impacto sobre o seu contorno, variando en forma e magnitude ao longo do tempo e do espazo. Estes cambios poden clasificarse en transformacións, como a tala de árbores nos bosques ou a introdución de especies exóticas; ou substitucións, onde se establecen plantacións ou se constrúen asentamentos e estradas en lugares que antes eran hábitats naturais. Na actualidade, case todas as criaturas vivas do planeta teñen algún grado de interacción ou contacto co ser humano, con poucas excepcións, posiblemente, en zonas de mares profundos. Aínda existen rexións con menor impacto humano, tales como a taiga, a tundra, os desertos, a Amazonía, Asia Central, Australia etc.

Deforestación

Artigo principal: deforestación.

A deforestación é o proceso en que os bosques son destruídos ou perdidos, maiormente debido a actividades humanas como a explotación forestal, a expansión agrícola, o crecemento urbano e os incendios de orixe antropoxénica. Antes do século XIX, a adquisición de terras agrícolas era máis importante, hoxe a extracción de combustible é o motivo máis importante. O papel non é unha das principais áreas de uso. Hoxe, o bosque desapareceu dunha superficie de 10 millóns de km², o que supón aproximadamente o 20-25% da superficie forestal total.

Historicamente, a deforestación a gran escala ocorreu en dous períodos notables: durante o século XVII e despois de 1945, coa invención da motoserra. Mentres que inicialmente a explotación forestal era predominante en zonas temperadas, hoxe día, os puntos críticos están nos trópicos, afectando países como Indonesia, Tailandia, Malaisia, Brasil, Bangladesh, China, Sri Lanka, Laos, Nixeria, Liberia, Guinea e Ghana. Nos países periféricos, a falta de leis que protexan os bosques significa que o ritmo de deforestación é maior alí.

Ademais, a queima de selvas tropicais non só provoca desastres ecolóxicos locais, senón tamén libera dióxido de carbono, contribuíndo á crise climática global. Ademais, a destrución de bosques tropicais é unha gran ameaza para a biodiversidade, xa que unha proporción significativa das especies do mundo residen nesta zona da Terra.

• Situación na Península Ibérica e Galiza

A deforestación e a substitución de bosques autóctonos por monocultivos na Península Ibérica e na Galiza representan unha problemática ecolóxica e ambiental de relevo. A orixinal e diversa composición dos bosques atlánticos mixtos, como as fragas, ricas en diferentes especies de árbores e fauna, foi progresivamente substituída, en numerosos casos, por plantacións de eucaliptos especialmente no país galego, e en zonas de Asturias e Portugal. A presenza de eucaliptos dimunuíu en Estremadura e Andalucía.

Esta transición de fragas multiespecie a monocultivos de eucalipto non só afectou negativamente a biodiversidade da rexión, senón tamén alterou os ecosistemas e o ciclo hidrolóxico local, debido á alta demanda de auga destas árbores non nativas. Este cambio tamén trouxo consigo unha perda significativa da biodiversidade, xa que os hábitats naturais, que eran un refuxio para diversas especies animais e vexetais, foron degradados ou perdidos, e as especies establecéronse, alterando o equilibrio ecolóxico da área. Ademais da Península Ibérica, tamén aconteceu un proceso similar coas plantacións de eucaliptos noutras partes do mundo, por exemplo en Etiopía.

Aínda que estas plantacións de eucalipto son produtivas desde unha perspectiva industrial, o seu impacto na biodiversidade local e os ecosistemas circundantes segue sendo un tema de investigación e debate activo. A situación do eucalipto azul en Galiza revela outros problemas: a súa plantación non controlada, a falta de xestión forestal, e os frecuentes incendios forestais. Este contexto afecta ao benestar social e a economía do país, e foi proposta como solución a reintrodución de especies autóctonas para recuperar a biodiversidade e a integridade ecolóxica das zonas afectadas.

A xestión das plantacións de eucaliptos en Galiza atopouse con diversos conflitos sociais centrados nas diferenzas entre os sistemas de valores das partes interesadas, xerando políticas ambientais que, en ocasións, resultan antitéticas.

No plan forestal 2021-2024 da Xunta estableceuse unha moratoria á plantación de eucaliptos.

Augas superficiais e subterráneas

Encoro en Australia.

As principais intervencións humanas que afectan ás augas inclúen a regulación dos ríos e a construción de encoros. A finalidade detrás da creación dun encoro varía e pode incluír o aproveitamento da auga para irrigación, a produción de enerxía hidroeléctrica, o abastecemento de auga potable, e, en ocasións, para actividades recreativas.

A construción de presas experimentou un aumento significativo após 1945, e actualmente xa existen entre 45.000 e 50.000 grandes presas distribuídas globalmente, sendo China o país con maior número destas estruturas, contando cunhas 25.000 unidades aproximadamente.

Impacto dos encoros

Os encoros e presas non están exentos de controversias, xa que, mentres proporcionan recursos valiosos en termos de auga e enerxía, tamén teñen impactos significativos sociais e ecolóxicos ao alterar o fluxo dos ríos, nos ecosistemas locais, nas poboacións de peixes e na vida das comunidades das ribeiras, e provocando desprazamento de comunidades humanas.

Os hábitats fluviais adoitan quedar fragmentados, o que impacta negativamente na biodiversidade e na mobilidade das especies acuáticas. Ademais, os pantanos reteñen os sedimentos que normalmente fluirían cara ás zonas de delta, alterando o proceso natural de construción deltaica e, en ocasións, inducindo a retroceso do mesmo. En particular, pódese citar o caso da presa de Bős-Nagymaros en Hungría, obxecto de grande controversia e debate polos seus amplos impactos ecolóxicos e sociais, que foi levado ao Tribunal Internacional de Xustiza.

Estratexias para mitigar os impactos

Escada para salmóns. Encoro de Pé da Viña, río Eo.

Téñense discutido tamén diversas propostas para mitigar os efectos negativos das presas, como a implementación de tecnoloxías de "presa verde", a restauración de hábitats e estratexias de realoxamento e compensación para as comunidades afectadas.

A pesca exerce un impacto substancial nos ecosistemas marítimos, modificando a estrutura natural dos océanos e mares. Os danos ambientais frecuentemente están asociados coa sobrepesca e co uso de técnicas como a pesca con redes de fondo. A Comisión Europea limitou ese tipo de pesca, entre críticas do sector pesqueiro galego por non basearse en argumentos cientifícos rigorosos e non ter en conta as variábeis socioeconómicas que se verán afectadas.

Paralelamente, a acuicultura está a gañar terreo como método produtivo en diversas rexións do mundo, e tamén en Galiza desde hai décadas (posta en marcha das bateas de miticultura, ostricultura, piscifactorías, apertura do Instituto Galego de Formación en Acuicultura etc.).

A contaminación marítima tamén pode ser resultado da extracción de petróleo e accidentes vinculados a plataformas de perforación ou buques cisterna. Ademais, a crecente implantación de parques eólicos mariños suscita preocupacións respecto ao seu impacto na fauna marítima.

Erosión do solo

A erosión do solo é un proceso de degradación e desprazamento do solo que pode ser influenciado por diversos factores, como as precipitacións e as actividades humanas. A erosión hídrica, provocada pola choiva e o escoamento da auga, é unha das principais causas de perda de solo, especialmente en áreas de cultivo. Ademais, a erosión tamén pode ser causada polo impacto directo das pingas de choiva sobre a superficie do solo e a lixiviación de nutrientes e partículas debido á infiltración da auga.

A nivel global, arredor do 33% das terras potencialmente cultivábeis do mundo están afectadas pola erosión do solo, ameazando a produtividade das terras agrícolas e afectando os ecosistemas locais. O solo sen cobertura vexetal está particularmente exposto á erosión, sendo a vexetación un factor fundamental na protección do solo, minimizando o impacto das pingas de choiva e favorecendo a estabilización do solo mediante o sistema radicular das plantas.

Existen diferentes estratexias para combater a erosión do solo. O cultivo en socalcos e a plantación de franxas de vexetación son prácticas agrícolas sostibles que poden axudar a minimizar a erosión do solo en pendentes. As prácticas de xestión sostible da terra, como a rotación de cultivos e o mantemento da cobertura do solo durante todo o ano, tamén son estratexias efectivas para reducir a erosión e preservar a calidade do solo.

Cambio de fluxos de materiais entre asociacións

1. en que cantidade, concentración e forma de composto está o elemento dado presente en cada sistema ecolóxico (encoros)
2. a extensión do transporte de material entre os encoros individuais
3. cales son os mecanismos químicos, biolóxicos e físicos (xeolóxicos) que regulan o transporte de materiais
4. que cambios ambientais crea o transporte de material natural ou antropoxénico
5. como consecuencia deste último, os mecanismos reguladores e de equilibrio creados na natureza

A maioría dos fluxos de materiais e enerxía producíronse moito antes da existencia do home. Coa aparición do home, a través das súas actividades de produción e consumo, modificou os fluxos naturais de materiais e enerxía. Por exemplo, comezou a queimar combustibles fósiles, polo que o exceso de CO₂ entrou na atmosfera e isto afectou o ciclo do carbono, provocando o efecto invernadoiro e o quecemento global.

Cada ciclo bioxeoquímico pódese describir cun modelo que mostra o movemento dun elemento químico (por exemplo, carbono – C) ou composto (por exemplo, CO₂). Os ciclos bioxeoquímicos dos elementos químicos individuais están intimamente relacionados. A continuación, os ciclos bioxeoquímicos máis importantes e como a humanidade intervíu neles.

Ciclo do nitróxeno.

Artigo principal: Ciclo do nitróxeno.

O gas nitróxeno é unha substancia incolora, inodora e non reactiva. Só é lixeiramente solúbel en auga. O nitróxeno ocorre en varias formas e en grandes cantidades na natureza, o 99,5% atópase na atmosfera. É un bloque importante de proteínas, ácidos nucleicos e moléculas de humus, polo que é indispensable para a vida na terra. É importante que só determinadas especies (por exemplo: Rhizobium, Azotobacter, algas verde-azuis) sexan capaces de fixar o N₂ . Despois da súa morte, o nitróxeno incorporado a estes microorganismos e os seus simbiontes mineralízase, prodúcense sales de amoníaco ou de amonio (isto é a amonificación), despois en presenza de O₂ transfórmase en nitrito e despois en nitrato. Estes dous últimos compostos xa poden ser absorbidos polas plantas.

Ciclo global do nitróxeno:

• A maior cantidade de nitróxeno presente na biosfera atópase na atmosfera (3,9 x 10²¹ g)
• A biomasa das asociacións terrestres contén moito menos nitróxeno (3,5 x 10¹⁵ g)
• a materia orgánica do solo (95-140 x 10¹⁵ g) contén nitróxeno
• Debido á rápida absorción de nitróxeno por parte das plantas e microbios, queda pouco nitróxeno en forma inorgánica no chan, polo que o nitróxeno pode ser un nutriente limitante en moitos casos.

Efectos da intervención humana:

A humanidade está a cambiar o ciclo do nitróxeno en gran medida. Os propios humanos fixan o nitróxeno mediante as súas actividades, por exemplo mediante a síntese industrial de amoníaco, o cultivo de bolboretas e a queima de combustibles fósiles. Ao mesmo tempo, o nitróxeno tamén se mobiliza, durante a queima despréndese o nitróxeno almacenado, polo que o efecto invernadoiro N₂O aumenta gradualmente na atmosfera.

Tamén aumenta a concentración atmosférica de NOx, o que axuda á formación de ozono atmosférico (tóxico) baixo, contribuíndo así á formación de smog urbano. As zonas industrializadas caracterízanse pola choiva ácida e a deposición carbónica. Debido ao aumento da cantidade de nitróxeno, fórmanse zonas de morte mariña, xa que os compostos de nitróxeno que se absorben máis facilmente provocan eutrofización a gran escala.

Ciclo do fósforo

O fósforo é un elemento químico sólido non metálico. O seu nome é de orixe grega, que significa "brillar". O chamado pertence a elementos bioxénicos e atópase en grandes cantidades no corpo humano (700-800 g/adulto). É necesario para a recuperación de ósos e dentes, o funcionamento do sistema nervioso, o metabolismo de proteínas, carbohidratos e graxas, a síntese de proteínas e o funcionamento das encimas.

Ciclo global do fósforo:

Artigo principal: ciclo do fósforo.

• O fósforo almacénase principalmente en rochas sedimentarias e profundas, desde onde entra no solo a través da meteorización e a lixiviación, e entra na cadea alimentaria xunto coa auga.
• Na natureza, a maioría das veces está presente na auga en forma de fosfato (PO 43-), e son comúns os seus compostos con ferro, aluminio e calcio.
• Nun ambiente rico en osíxeno, forma compostos con catións nun estado de oxidación superior, mentres que en augas superficiais pobres en osíxeno e cargadas de materia orgánica e en augas subterráneas forma compostos con catións en estado reducido.

Efectos da intervención humana:

O fósforo é un elemento crucial para a vida na Terra e entra nos ecosistemas acuáticos a través da descomposición das rochas e tamén debido á actividade humana, como por exemplo, a través das augas residuais e dos fertilizantes utilizados na agricultura.

O metabolismo humano procesa 2 g/persoa por día, e os deterxentes utilizados representan unha carga adicional de fósforo de 2 g/persoa por día. Unha media de 50 kg/km² de fósforo é eliminado das zonas de cultivo intensivo. A inxestión excesiva de fósforo aumenta a produción biolóxica e a eutrofización.

O contido de fósforo adoita ser un factor limitante para o crecemento de certos organismos. Por debaixo dunha concentración de fósforo de 10 mg/m³ a eutrofización pode ser evitada.

A lixiviación do fósforo desde zonas de cultivo intensivo tamén é unha fonte significativa de contaminación das augas, e a concentración de fósforo nas augas pode, de feito, ser un factor limitante para o crecemento de algúns organismos e tamén pode contribuír á eutrofización. A eutrofización é un proceso que pode ser exacerbado por niveis elevados de fósforo e, en xeral, manter as concentracións de fósforo por debaixo dun certo nivel pode axudar a previr ou reducir a eutrofización, aínda que os limiares exactos poden variar segundo o ecosistema específico.

Ciclo do xofre

Artigo principal: ciclo do xofre.

A intervención humana no ciclo do xofre ten grandes implicacións ambientais. A queima de combustibles fósiles libera grandes cantidades de dióxido de xofre (SO₂) na atmosfera, contribuíndo á formación de chuvia ácida cando se combina con vapor de auga, afectando negativamente a ecosistemas acuáticos, solos e estruturas feitas polo home. Ademais, os fertilizantes que conteñen xofre poden alterar o ciclo natural deste elemento, provocando eutrofización de corpos de auga. As tecnoloxías de redución de emisións e a promoción de fontes de enerxía limpa e prácticas agrícolas sustentables son estratexias vitais para mitigar os impactos negativos da intervención humana no ciclo do xofre.

O río Tinto contén unha alta cantidade de metais pesados ​​de maneira natural, non provocado polo ser humano. A vida nese río é limitada; porén, un experimento con participación do CSIC confirmou a posibilidade de que determinados organismos poidan sobrevivir baixo as restritivas condicións do río Tinto e do planeta Marte.

Metais pesados

Artigo principal: metal pesado.

Os metais pesados, como o chumbo, o mercurio e o cadmio, son unha preocupación notoria na ecoloxía humana debido ao seu potencial tóxico mesmo en concentracións baixas. Estes elementos poden entrar nos ecosistemas e, por tanto, nas cadeas tróficas e na cadea alimentaria humana a través de diversas vías, incluíndo as emisións industriais, os pesticidas ou os fertilizantes. A exposición a estes metais pode desencadear problemas de saúde significativos, como trastornos neurodexenerativos e disfuncións renais.

A bioacumulación de metais pesados en organismos acuáticos e terrestres e o seu paso ao longo das cadeas tróficas é un asunto particularmente preocupante, xa que pode afectar tanto á biodiversidade como á seguridade alimentaria humana. É esencial, por tanto, monitorizar e xestionar as fontes de contaminación por metais pesados para mitigar os seus impactos ecolóxicos e na saúde.

Ciclo da auga

Artigo principal: ciclo da auga.

Diagrama do ciclo da auga.

Video da NASA do ciclo planetario da auga.

O ciclo da auga é fundamental para a vida no planeta Terra, e a acción humana impacta nel de xeitos significativos. As actividades humanas, tales como a agricultura, a industria e a vida doméstica, utilizan grandes volumes de auga, e tamén contribúen significativamente á contaminación do medio hídrico. Outro aspecto da auga no contexto da ecoloxía humana é o uso de corpos de auga para o transporte.

A sobreextracción de auga doce dende os ríos e os acuíferos para o uso humano e industrial está afectando os ecosistemas acuáticos e terrestres, por exemplo en Doñana, Andalucía, así como os patróns meteorolóxicos e climáticos globais. As alteracións do ciclo da auga pola deforestación e o cambio climático, inducido polo humano, tamén están xerando cambios nos patróns de precipitacións e secas, afectando a dispoñibilidade de auga para os ecosistemas e as sociedades humanas, tal como recolle o IPCC.

En todo o mundo, e en particular na UE, hai diversas iniciativas que procuran optimizar o potencial económico do sector da auga e mitigar as ineficiencias do sistema mediante a promoción da transformación dixital no uso da auga, por exemplo o PERTE da dixitalización do ciclo da auga.

Problemas de auga en Galiza

Río Ulla en Touro.

A minaría a ceo aberto, como por exemplo a mina de cobre de Touro, suscitou debates e controversias debido aos potenciais impactos ambientais, que inclúen a contaminación das fontes de auga na contorna. Os opositores ao proxecto salientaron os potenciais impactos negativos sobre os ríos e a corpos de auga nesa área, mencionando preocupacións relativas a metais pesados e outras formas de polución que poderían afectar os ecosistemas acuáticos e terrestres, así como ás poboacións humanas próximas. A empresa xestora da Mina de Touro, Cobre San Rafael, foi acusada de facer publicidade para lavar a súa mala imaxe (greenwashing), e interpuxo un recurso en 2022 no TSXG para seguir adiante co proxecto denegado por unha DIA (Declaración de Impacto Ambiental) negativa. En 2023, reportou unha inversión de máis de 3,4 millóns de euros en iniciativas para rehabilitar e mellorar as condicións ambientais nas áreas circundantes á mina.

Compostos sintéticos

Actualmente fabricamos máis de 100.000 compostos sintéticos, a maioría dos cales temos pouca información. Estes compostos poden ser moi perigosos, descoñecemos os seus efectos, non podemos predicilos. Isto é claramente demostrado pola produción de hidrocarburos haloxenados e gases CFC, que levou ao esgotamento da capa de ozono. O difluorodiclorometano (Freon-12, CFC-12), que é un derivado de hidrocarburos clorados e fluorados, utilizouse como refrixerante ou propelente de aerosol até 1995, cando foi prohibido debido ao seu efecto esgotador da capa de ozono.

Esgotamento da capa de ozono:

Media mensual da cantidade total de ozono medida en unidades Dobson (entre o Círculo Polar Ártico e o Ártico Austral ) entre 1979 e 2002. A liña verde é o instrumento Nimbus-7 TOMS, as liñas vermellas e azuis son o Nimbus-3 e resultados das medicións dos instrumentos TOMS Earth Probe.

A ozonosfera é a parte da estratosfera que contén ozono. A tarefa da capa de ozono (desde o punto de vista do mundo vivo) é absorber a radiación ultravioleta nociva do Sol. A capa de ozono experimentou unha recuperación desde principios do século XXI debido aos esforzos internacionais para reducir substancias que a danaban, como os CFCs, mediante tratados como o Protocolo de Montreal. A súa recuperación varía globalmente, esperándose unha recuperación completa no Hemisferio Norte e rexións de latitudes medias para mediados do século XXI, mentres que sobre a Antártida esta recuperación podería demorar até aproximadamente 2060. O 'burato de ozono' é a área da atmosfera onde a concentración de ozono cae por debaixo das 220 unidades Dobson.

A capa de ozono foi descuberta por un físico francés, Charles Fabry, en 1913. As súas propiedades foron descubertas por un meteorólogo británico, G. M. B. Dobson, que mediu a cantidade de ozono na estratosfera cun espectrómetro simple. Foi na década de 1970 cando se observou por primeira vez unha diminución na concentración de ozono na estratosfera sobre a Antártida. As medicións indicaron un descenso rápido: mentres que en 1955 se rexistraron 320 unidades Dobson, en 1975 descendeu a 280 e en 1995 a 90. Dado que non se observaron descensos noutras rexións durante as medicións, os resultados na Antártida foron descartados como erros de medición durante case unha década. En 1974, tres científicos, Paul Crutzen, F. Sherwood Rowland e Mario Molina, mostraron que a diminución era un fenómeno real e sinalaron que as súas causas debían ser procuradas entre os produtos químicos de orixe artificial. Os tres científicos foron galardoados co Premio Nobel compartido por esta descuberta.

Protección da capa de ozono

As negociacións para limitar as emisións que esgotan o ozono comezaron a mediados dos anos 80. En marzo de 1985, os gobernos aprobaron a Convención de Viena sobre a Protección da Capa de Ozono. Nese mesmo ano, o British Antarctic Survey informou por primeira vez da formación do buraco de ozono, pedindo novas negociacións. En 1987, asinouse en Montreal o Protocolo sobre a redución das emisións de substancias químicas que esgotan a capa de ozono. Este protocolo foi modificado en Londres e Copenhague, adiantando o prazo para a eliminación gradual de produtos químicos perigosos. Non obstante, os resultados científicos demostraron que estas medidas non eran satisfactorias, e en 1997 aceptouse a retirada completa dos gases que esgotan a capa de ozono. Grazas a isto, o uso das principais substancias que esgotan a capa de ozono diminuíu nun 80%, a pesar diso, o comercio ilegal de gases CFC estímase en 25.000 toneladas.

Substancia que esgota a capa de ozono	Países industriais	Países industrializados
halóns	1992/1994	2002/2010
hidrocarburos clorados e fluorados (CFC)	-/1996	-/2010
tetracloruro de carbono (CCl4)	-/1996	-/2010
metil cloroformo	1993/1996	2003/2015
bromuro de metilo	1995/2005	2002/2015
hidroclorofluorocarbonos (HCFC)	1996/2030	2016/2040

A seguinte táboa mostra a data de prohibición dos gases que esgotan a capa de ozono utilizados nos países industrializados e industrializados. O primeiro dato é a data da conxelación do uso e o segundo amosa cando entrou en vigor a prohibición total do uso da substancia determinada.

• Suecia foi o primeiro país en prohibir o uso de aerosois que afectan a capa de ozono (o 23 de xaneiro de 1978).
• Para evitar a formación do buraco de ozono creáronse os Convenios de Montreal e Kyoto, nos que os países asinantes se comprometían a reducir a emisión de substancias químicas que destrúen a capa de ozono.
• Segundo un informe científico de 2003, grazas á prohibición internacional dos gases CFC, a destrución da capa de ozono diminuíu. O anuncio baseouse en probas de instrumentos terrestres e de satélite.

Cambio climático global

Artigo principal: quecemento global.

O aumento da temperatura media do aire próximo á superficie entre 1860 e 2000.

A curva negra mostra a temperatura media anual e a vermella a temperatura media de cinco anos]]O quecemento global refírese aos cambios climáticos das últimas décadas: a temperatura dos océanos e do aire preto da superficie está a subir. Espérase que o proceso continúe; nin sequera podemos estimar o seu estado final. A Convención Marco sobre o Cambio Climático utiliza a expresión cambio climático global para referirse ao cambio climático causado polo ser humano. Segundo os datos do Panel Intergobernamental de Cambio Climático (IPCC), a temperatura media do aire preto da Terra entre 1905 e 2005 foi de 0,74 ± 0,18. aumentado en °C. Segundo a directiva, as principais razóns proveñen dos gases de efecto invernadoiro liberados á atmosfera desde mediados do XIX. Os gases de efecto invernadoiro aumentan a temperatura da baixa atmosfera, a troposfera Segundo os modelos climáticos aceptados polo IPCC, espérase que a temperatura da superficie terrestre entre 1990 e 2100 aumente entre 1,1–6,4 °C. Aínda que a maioría dos estudos só miran cara a 2100, o quecemento pode continuar despois, xa que o dióxido de carbono (CO₂) permanece na atmosfera durante moito tempo, xunto con outros gases de efecto invernadoiro.

Migracións humanas debidas ao cambio climático.

Artigo principal: Sexto informe de avaliación do Grupo intergobernamental sobre o cambio climático.

O aumento da temperatura global leva a cambios ambientais, aumento do nivel do mar, cambios na cantidade e distribución espacial das precipitacións e condicións meteorolóxicas extremas. Tamén se espera que cambie a produtividade da agricultura. Todo isto pode afectar seriamente á economía, aumentando ou diminuíndo o produto nacional bruto dalgúns países.

Podemos esperar que o secado dalgúns corpos de auga naturais, o desxeo dos glaciares, as inundacións, os furacáns e os tifóns poidan facerse máis frecuentes, maiores e destrutivos; mentres tanto, os danos causados polas xeadas e o frío en xeral poden reducirse de xeito considerábel. A taxa de extinción dalgunhas especies animais e vexetais aumenta significativamente, mentres que a doutras pode deterse; pódense formar e poboar novos nichos ecolóxicos. Mentres tanto, a proliferación de certas especies invasoras pode acelerarse e o equilibrio ecolóxico de moitos hábitats pode verse alterado. Certas enfermidades poden propagarse máis facilmente; varias enfermidades que se pensaba que estaban "baixo control" poden rexurdir con versións mutantes. Os cambios poden ser diferentes nalgunhas zonas da Terra.

Redución da diversidade biolóxica

A perda de biodiversidade, que engloba a diminución da diversidade biolóxica manifestada a través da extinción de poboacións e especies individuais e a redución do número de especies, é unha das crises ecolóxicas máis alarmantes da actualidade. Este fenómeno non só implica a desaparición de especies, senón tamén a quebra das conexións ecolóxicas e o desequilibrio dos ecosistemas.

A extinción de especies, que se desencadea a través da diminución progresiva do número de individuos dunha poboación, a ruptura das conexións entre as poboacións e, finalmente, a súa completa desaparición, é un proceso que, unha vez acontecido, é irreversíbel. Actualmente, a extinción de especies é recoñecida como un dos problemas ambientais máis alarmantes, graves e urxentes a nivel global.

Ilustración científica de fósiles permianos.

Historia das extincións

A través da historia xeolóxica da Terra, obsérvase que o 99% das especies que existiron xa se extinguiron. Sen a intervención humana, estímase que aproximadamente 2 ou 3 especies extinguiríanse naturalmente cada ano, pero as cifras actuais revelan unha taxa de extinción alarmantemente superior, chegando a centos de especies ao ano. No pasado, o planeta experimentou extincións masivas, como a ocorrida no período Permiano, onde morreron o 90% das especies mariñas, ou a que ocorreu hai 65 millóns de anos, na que os dinosauros se extinguiron. O sexto episodio de extinción masiva que a ciencia recoñece actualmente está caracterizado pola súa velocidade excepcional, sendo o máis rápido rexistrado na historia do planeta.

Biodiversidade coñecida e descoñecida

Actualmente, o número de especies coñecidas cifrase en aproximadamente 1.700 millóns, aínda que esta cifra pode ser só unha fracción (potencialmente un décimo) do total real de especies existentes. Sorprendentemente, a pesar da perda de biodiversidade, cada ano os científicos describen entre 13.000 e 15.000 novas especies, sendo a maioría delas artrópodos.

Causas da extinción de especies

As causas da perda de biodiversidade e extinción de especies son variadas e complexas, incluíndo tanto factores naturais como antrópicos. Algunhas das causas máis significativas son:

• Desaparición de hábitats: co desenvolvemento de áreas urbanas, industriais e agrícolas, os hábitats naturais de moitas especies están sendo destruídos ou alterados de maneira irreversible. Cando as especies non poden migrar ou adaptarse a novos hábitats, corren un grave risco de extinción.

• Sobrepesca e caza excesiva: a explotación non sostible de recursos naturais, como peixes e animais salvaxes, para o consumo humano, trofeos ou outras finalidades, leva a unha redución dramática nas poboacións destas especies.

• Introdución de especies exóticas: cando as especies son trasladadas a novos hábitats, poden converterse en especies invasoras, desprazando ou predando sobre as especies autóctonas e alterando os ecosistemas locais.

• Alteracións nos ciclos bioxeoquímicos e cambio climático: as alteracións rápidas nas condicións ambientais e climáticas poden exceder a capacidade das especies para adaptarse, particularmente en rexións sensibles como os polos, montañas e arrecifes de coral.

• Enxeñaría xenética: a enxeñaría xenética e o uso de organismos xeneticamente modificados (OGM) suscitan preocupacións relacionadas coa biodiversidade por diversas razóns. Os OGM poden dar lugar a monocultivos extensivos que desprazan variedades autóctonas, reducindo a diversidade xenética na agricultura. Ademais, o fluxo de xenes entre OGM e especies salvaxes ou tradicionais pode alterar o xenoma destas últimas e potencialmente afectar os seus patróns de supervivencia e reprodución. A necesidade dun uso intensificado de agroquímicos, comúns nalgúns modelos de agricultura baseada en OGM, tamén pode ter repercusións negativas sobre os organismos non obxectivo e os ecosistemas locais, comprometendo a súa integridade e funcionamento.

• Comercio de especies: o comercio ilegal de especies salvaxes e os seus produtos pode pór en risco a supervivencia de especies que xa están ameazadas na natureza.

• Contaminación lumínica: a iluminación artificial pode ter efectos negativos en diversas especies, incluíndo anfibios e aves migratorias, alterando os seus ciclos vitais e comportamentos.

• Desequilibrios nas poboacións de fauna salvaxe: nalgúns ecosistemas, a falta de depredadores naturais ou desequilibrios tróficos poden levar a sobrepoboacións de certas especies, o que á súa vez pode impactar negativamente na vexetación e noutros compoñentes do ecosistema.

Extincións de especies no pasado:

Intensidade de extinción (porcentaxe de especies coñecidas a partir de fósiles) nos últimos 542 millóns de anos. Fin K = final do Cretáceo, Fin J = final do Xurásico, Fin Tr = final do Triásico, Fin P = final do Pérmico, medio C = medio do Carbonífero, Fin D = final do Devónico, Fin S = fin do Silúrico, Fin O = fin do Ordovícico

A taxa media de extinción na Terra é de 2-5 familias taxonómicas de vertebrados ou invertebrados mariños por millón de anos. Os fósiles de organismos mariños utilízanse para medir, porque hai moitos máis e abarcan períodos máis longos que os fósiles de organismos terrestres. En varios períodos da historia do mundo vivo, o número de extincións superou por moito este nivel medio. Un dos períodos máis famosos deste tipo é a extinción dos dinosauros hai uns 65 millóns de anos.

Nos últimos 550 millóns de anos, polo menos cinco grandes ondas de extinción percorreron a Terra, foron as seguintes:

• Evento de extinción do Ordovícico-Silúrico
• Evento de extinción do Devónico tardío
• Evento de extinción Pérmico-Triásico
• Evento de extinción Triásico-Xurásico
• Evento de extinción Cretáceo-Terciario

A extinción de especies ocorreu durante toda a historia da Terra, desde antes da presenza dos seres humanos nela. Desde a expansión da agricultura, diversas especies experimentaron declives ou extincións, particularmente aquelas de gran tamaño ou que vivían en hábitats agora ocupados por asentamentos humanos e terras de cultivo.

En continentes ou grandes rexións como Australia e América do Norte, onde había elefantes e camelos (perviven camélidos como as llamas en Centroamérica), a chegada dos seres humanos está vinculada, aínda que de maneira ás veces controvertida, á extinción de varias especies de grandes mamíferos como canguros depredadores ou mamuts, e outros como lagartos xigantes ou tartarugas xigantes. Simultaneamente, en rexións insulares do Mediterráneo europeo, p. ex. Creta e Chipre, a presenza humana e a introdución de especies non nativas tamén se asociaron con alteracións nos ecosistemas locais e a extinción de fauna autóctona, como hipopótamos ananos, elefantes e tartarugas xigantes.

Por que as extincións son un problema?

Unha abella polinizando unha flor é un exemplo dun servizo ecosistémico.

extinción das especies e a perda de biodiversidade son cuestións de gran preocupación por diversas razóns que se relacionan tanto co benestar dos ecosistemas como coa nosa sociedade e cultura.

1. Deber ético: Considerase que os seres humanos teñen a responsabilidade moral de protexer outras especies, e mesmo por respecto á cultura e a outros humanos, xa que hai xente que entrelaza a súa vida de tal maneira que non pode vivir sen a vida salvaxe, tal como se di no prólogo de A Sand County Almanac de Aldo Leopold.
2. Beleza da diversidade natural: A beleza e diversidade da natureza poden ser valoradas desde o punto de vista estético e cultural. Cando unha especie desaparece sen ser observada e descrita, non só perdemos unha entidade biolóxica única, senón tamén unha posíbel fonte de inspiración e coñecemento, un potencial recurso para a ciencia, a medicina ou a tecnoloxía, e unha peza do noso patrimonio natural e cultural que podería ter enriquecido as nosas vidas e entendemento do mundo natural.
3. Utilidade ecolóxica e económica: Moitas especies proporcionan bens e servizos ecolóxicos e económicos, incluíndo alimentos, medicinas e polinización de cultivos.
4. Conservación da biosfera: A diversidade biolóxica actual é crítica para a saúde e estabilidade dos ecosistemas, e, por tanto, para o benestar humano.
5. Consecuencias da perda de especies clave: A extinción de especies clave pode ter efectos en cadea nos ecosistemas, afectando tamén ás sociedades humanas.
6. Necesidade dos servizos ecosistémicos: A pesar dos avances tecnolóxicos, os seres humanos seguimos a depender das contribucións e provisións proporcionadas por outros seres vivos, como a produción de osíxeno, a polinización etc.

Véxase tamén

Outros artigos

• Ambiente
• Antropoloxía
• Biodiversidade
• Desenvolvemento sustentábel
• Ecoloxía
• Ecoloxía cultural
• Ecoloxía de ecosistemas
• Ecoloxismo
• Economía ecolóxica

Bibliografía

• Irén Nánási: Humánökológia. Medicina Könyvkiadó Rt., Budapest, (1999).
• Dordea M., Coman N.: Ecologie umana. Casa Cartii de Stinta, Cluj-Napoca, (2005).
• Freye, HA. : Humanökologie. Fischer Verlag, Jena, (1985).
• István Urák: Humánökológia, Sapientia Transylvanian Hungarian University, Facultade de Ciencias Naturais e Artes, Cluj, (2007).
• Leff, Enrique 2009). Ecologia, capital e cultura: a territorialização da racionalidade ambiental. Editora Vozes, Petrópolis.
• Le Breton, David (2018). Anthropologie de l'environnement. Presses universitaires de France, París.

Ligazóns externas

• Human Ecology: Basic Concepts for Sustainable Development - Gerald G. Marten - Google Books
• Sustentabilidade: uma questão de todos nós - Mônica Serrão, Aline Almeida, Andréa Carestiato - Google Books