[go: up one dir, main page]
Edukira joan

Lug (jainkoa)

Wikipedia, Entziklopedia askea
Lug (jainkoa)
Irlandar mitologia
Ezaugarriak
Sexuagizonezkoa
Familia
AitaCian (en) Itzuli
AmaEthniu
Bikotekidea(k)Deichtine
Seme-alabakCúchulainn

Lug zelten jainko nagusietako bat da., Lugos edo Lugus izena ematen ziao galiarren izaki jainkotiar nagusia aipatzen denean. Irlandan Lugh izena du (Irlandera zaharrean: [l̪ˠuɣˠ]; Irlandera modernoan: Lú [l̪ˠuː]). Lamhfada “Beso luzeduna" epitetoa ere eman zitzaion, urrunetik jotzeko ahalmena zuelako, eta Samildanach ere bai, hau da, “askotariko artisaua”, arte guztiak asmatu eta praktikatzen zituelako. Galesko mitologiako Lleu (Lleu Llaw Gyffes)-rekin ere parekatzen da. Iberiar penintsula koinskripzioetan, askotan, eta galiarra izan daitekeen Suitzan aurkitutako inskripzio batean, pluralean izendatzen da: Lugovibus, Lucoubu, eta Lucobo.

Bere festa Lugnasad egunean ospatzen zen, baina egun finkorik ez zuen eguzki-egutegi garaikidean, galiarren egutegia ilargia-eguzkia baitzen, eta abuztuko lehen asteetan koka daiteke (Lugnasad, Irlandako gaelikoan). Britainiar uharteetako mitologia zeltan ere agertzen da, forma askotariko eta konplexuetan.

Etimologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lug-en etimologia zehatza eztabaidatzen da. Izenaren erro aitzinzelta, *lug-, indo-europar errotik erator daiteke *leug (beltza), *leug (hautsi) edo *leugemia (zin egin).

Errazagoa da aitzin-indo-europarretik *leuk- "distiratu" errotik eratortzea, nahiz eta etimologia horrek zailtasunak sortzen dituen, batez ere aitzin-indo-europarrak *-k- inoiz ez duelako aitzin-zeltan *-g- sortu. Hala ere, Françoise Bader-iren aburuz, argiaren sustrai indoeuroparra *leu izango litzateke, eta ez *leuk-, eta adituek uste dute sinesgarriena dela, eta Lugus «argia» esan nahia izango luke[1].

Jainko panzelta da, hau da, hainbat herri zeltikoetan (antzinako galiarrak, irlandarrak, galesak...) gurtzen zuten.

Jatorria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dioskuuroen bikote indoeuroparrarengandik, biki jainkotiarrak, panteoi indoeuroparraren irudirik zaharrenetako bat da, eta, Lug Samildanach “hainbat artetakoa”, esku-hartzen duenean, desordena eta zuzenbidea berrezartzen ditu beste jainkoak zapalkuntzapean zeudenean[2][3][4].

Lugoves, pluralezko forma, Galian eta Hispanian erabili zen jainko izendatzeko[5]. Bikitasun hori geroago San Krispin eta San Krispiano kristau santuetan aurkitzen da, jainkoaren alderdi batzuk betikotzen dituztenak[6][7] (sainduak, adibidez, artisauak dira). Iberiar Penintsulan, Lugusi egindako eskaintzetan, izena pluralean egiten da (Lugovibus, Lucobo, Luc[o]ubu). Eniorosei "Menditsuak" (edo "mendi gainean daudenak") kalifikazioa ematen zaio eta equeisuique ("zaldizkoa")[6].

Lugus funtsezkoa da eguzki-mugimenduan. Jainkoak epifania bat aldarrikatzen du Irlandako Erdi Aroko "Tarako jauregiaren sorrera" (Suidigud Tellaig Temra) ipuin mitologikoan: "Eguzkia ateratzea eta sartzearen zioa da.» Jakina da, halaber, gauetik egunerako tartean parte hartzen duela[6]. Argia eta, oro har, sasoi ona eta bizitza dakartzan Egunsentiaren eragilea da. Lug-ek gizarte egonkor eta orekatu baten jaiotza ziurtatzen du, urtaroaren araberako txandakatzearen araberakoa[8].

Lug jainko psikoponpo jarduten agertzen da "arimei Beste Aldean laguntzen die, iluntasunaren eta argiaren arteko pasarteak markatzen dituen ilunabarrean eguzkiari laguntzen dion bezala", Ogmiosen moduan[8].

Lugus galiarren erlijioan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Jainko hiru burudun baten grabatua, sarritan Lugus bezala identifikatzen dena. Behe-erliebea Parisen aurkitu zuten 1867an, eta Carnavalet museoan gordetzen da. Irudi honen iturria J.-L. Courcelle-Seneuilen Les Dieux gaulois d'après les monumental figurés (Jainko-jainkosak monumentu figuratiboen arabera) da, Parisen 1910ean argitaratua.

Lugos (-os galieraren nominatiboaren marka da) edo *Lugus (-us latinaren nominatiboaren marka da) izena ematen zaio galiarren baitan gurtzen zen jainkoari. Galiar probintzietan, zeltak egondako eskualdeetan izan zuen garrantzia hainbat toponimok frogatzen dute: ezagunenak Lugdunum, egungo Lyon Frantzian, Laon, Frantzian ere bai edo Legnica, Polonian, dira. Suitzako Lugano ere aipa daiteke. Lugdunum Convenarum (egun Saint-Bertrand de Comminges), hiriaren izenean jainko hau agertzen da, nahiz eta zelta izan ez zen eskualde batean egon. Espainiako Lugo hiriaren izena, latinez zuen Lucus Augusti bere izen zaharraren garapena da, eta ez du zerikusirik Lug jainkoarekin.

Galian, testigantza epigrafikoek eta dokumentu ikonografikoek (txanponetako behe-erliebeak) Lugus eta zaldia, haren abatarra, lotuta daude[6][8].

Irlandan ezaguna den "Lugh beso luzeduna"-ren antzera agertzen da K.a. III. mendetik aurrera Galia ekialdeko txanponetan zein Ipar-Armorikako hemistatere txanponetan, eguzki-orgaren eroale gisa, gehiegizko luzera duen esku edo besaurre batekin[6]. Eguzki-mugimenduaren bultzatzailea da, Savitar(Savitr) jainko indiarra bezala, beso handidun bultzatzailea, “bakoitzari bere lekua ziurtatzen diona”[9].

Julio Zesarrek, Commentarii de Bello Gallico idazlanean, Merkurio jainko latindarrarekin identifikatu zuen eta galiarren jainko garrantzitsuena zela idatzi zuen: “Merkurio da ohore gehien jasotzen duen jainkoa: bere estatuak ugarienak dira, arte guztien asmatzailetzat hartzen dute, haientzat da jarraitu beharreko bidea adierazten duen jainkoa, bidaiaria gidatzen duena, diru gehien irabazi eta merkataritza babesteko gaitasun handiena duen jainkoa[10].

Erlijioen historialariek, Merkurio erromatarrari zehatz mehatz baino gehiago, Lugus/Mercurius horren deskribapenean ikusten dute Lugus Samildanach-en baliokidea, funtzio subiranoen eta artisauen jainkoa[11].

Lugus galiarra, aldi berean, magiaren jainkoa, “lotzailea” (hainbat mitologiatan lotzea sinbolismo eta botere magikoa du), baita kateekin “lotutako” jainkoa ere. Patrice Lajoyeren arabera, Galia kristautuan Leonardo Deunak (Léonard de Noblat) Lug jainkoaren gurtza jasoko du, sainduaren ezaugarri batzuk Lugen berdinak baitira: saindua kateekin irudikatua izaten da eta espazio geografikoen mugak markatzen ditu[12].

Galiarren erlijioan, Lug-ek ikur sinbolikoa (atributua) lantza, harpa, basurdea eta habaila ditu, besteak beste[13].

Helveziarren artean

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Suitzako Avenches hirian, erromatar garaian helveziarren Aventicum izan zena, izen bakarra duen inskripzioan Lugoues irakurtzen da, zeina jainkoaren izena nominatibo pluralean baita[14].

Iberiar Penintsulan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Botozko idazkuna duen Lug jainkoei eskainitako aldarea, Lugon aurkitua eta Coruñako Castelo de Santo Antón-en gordetzen dena.

Teruelgo Peñalva de Villastar herrian zeltiberiarren santutegi bat zegoela uste da. Han aurkitu zuten zeltiberieraz idatzita dagoen eta oraindik erabat ulertzen ez den inskripzioan, Lug jainkoaren aipamena Luguei forman, datibo (Nori/Norentzat) singularrean dagoela uste dena[15][16].

Bestalde, izena pluralean deklinatuta agertzen da maiz, adibidez Burgoseko Uxama Argaelan (egungo El Burgo de Osma-Ciudad de Osma), Lucovibus irakurtzen da, latinezko datibo pluralaren marka duen teonimoa alegia:

Lugovibus sacrum L. L(icinius) Urcico collegio sutorum d(onum) d(at)[17][18]

Pluralean agertzen da ere, Lugo probintziako hiru lekutan aurkitutako idazkunetan[19].

Britaniar irletako mitologia zeltikoan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herri zelten mitologia Erdi Aroan jaso zuten, garai kristauan, herriko ipuinetan oinarrituta. Beraz, erromatar harri gaineko indazkunetan eta ikonografian agertzen den Lug jainkoaren erreferentziak baino aipamen berriagoak dira. Dena den, ipuin horiek aurreko garai bateko sinesmena hein handi batean irudikatzen dutela uste da.

Lug Galesko mitologia zeltikoan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Galestar mitologia zeltikoan, Lug-ek Llew Llaw Gyffe ("esku trebea") izena eman zitzaion. Mabinogionen ipuin-bilduman agertzen da[20]. Llevelys (Ezti-hitzak dituen Lug) eta bere anaia Lludd-i aholkuak ematen dizkio eta mehatxupean dagoen bere erreinuan ordena jartzen laguntzen dio [21].

Lug Irlandako mitologia zeltikoan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irlandako mitologia zeltikoan, bereziki aipatzen dira Cath Maighe Tuireadh (“Mag Tured bataila) eta Táin Bó Cuailnge (Cuailnge-ko zezenaren lapurreta) kontakizunetan aipatzen da. Gaur egun, abuztuaren 1eko festa egiten zaio, Lughnasadh jaia (Lunasa grafia modernoan).

Tuatha Dé Danann

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irlandako iturrien arabera, jainko-jainkosen gizartea giza gizartea bezala egituratuta dago, eta Tuatha Dé Danann (Danu jainkosaren jendea) herriaren antolaketa hiru klase funtzionaletan hierarkizatuta dago. jende oro ordezkatzen duen erregearen inguruan artikulatuta dago, eta hori Lug Samildanach edo Nuada da, jainko-jainkosen erregea, eta haren inguruan, Dagda, jainko druida, apaiza funtzioa betetzen du; Ogmiosek, azkenik, magia gerlaria eta adimenaren funtzioa ditu; Goibnu errementaria artisaua da, eta abar.

Tuatha Dé Danann jendea lau altxor eraman zituen eurekin Irlandara joan zirenean: Dagdaren pertxa, Lugh-en lantza, Fal-en harria eta Nuadaren ezpata

Eskema hori indo-europarren ideologia hirukoitzari dagokio, Georges Dumézil-ek aztertu zuen bezala. Hala ere, Lug-ek funtsean, sailkatzeko zaila da, eta funtzioekiko independentea da[22]. Beste ororen gainetik dago, funtzio guztiak bere gain har ditzakeelako (bera da jainko-erregea). Bere ezizenetako bat Samildanach da, hau da, arte guztiak dituena, zientzia guztiak menderatzen dituen “politeknikoa”.

Lug-en sorrera eta hasiera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lug Cian-en eta Eithne-ren semea da, eta Fomoré-ekin senidetuta dago, bare amaren aldetik aitona duen Balor-ri esker. Aitonak lantzaz hiltzen du, profezia bat betearaziz[23]. Philippe Jouët ikerlariaren irakurketaren arabera, Lug-en kondaira horretan, bizirik geratu zen Dioscuroaren legenda ikus daiteke: Egunsentiaren semea, bere aitona garaitzen du, ziklo kosmikoa berritzea eragozten saiatzen den aitona garaituz[24]

Jainko-jainkosek ez dute Lug onartzen hasiera, eta iniziazio proba bat gainditu beharko du jainkoen gizartean sartzeko: Nuada erregearen egoitzara joan da, festa batera, eta atezainak ez dio sartzen utzi[oh 1]. Lugek dio bera baliagarria izan daitekeela, baina ezezkoa jaso du; bada, ondoren, hurrenez hurren, arotza, errementaria, kopari, gerlari, azti, harpista, poeta eta ipuin kontalaria. Azkenik, xake-jokalari aritzen denean onartzen dute, eta erregea gainditzen du partida batean. Zati hori sinbolikoa baino ez da, Lugek munduaren boterea hartzen duen lehiaketa intelektuala.

Geroago, Cúchulainn semearekin borrokan aritzen da, Medb erreginak Ulsterra inbaditu zuenean[25].

Lug-en funtzio aniztasuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beso luzeak du bere ezizen askotariko bat. Epiteto horrek bere botereen unibertsaltasuna berresten du. Sorkuntza, trukeak, pentsamendua eta edertasuna menperatzen ditu, aztia da, gerlaria eta eskulangilea, eta mendekatzaile (Dagdaren sema hiltzen du bere emaztearekin erromantze bat duenean) eta iluna ere izan daitekeena.

Jainko magoa, bere kanpamentua beso batekin babesten du, "hanka bat airean duela" salto eginez eta begi bat itxiz. Georges Dumézil Lug-en eta Odin jainko begi bakar eskandinaviarraren edo haren korolario den Varuna bedikoaren arteko paraleloa egiten saiatu zen, baina, azkenean, zelta eremurako konparazio horri uko egin zion. Lug-en jarrera errituala da, ez mutilazioa. Philippe Jouët-ek, "anka baten gainean, begi batekin eta esku batekin" jarreran, urteko erritu bat ikusten du, non Lugek, Dioscuro sendagilearen funtzioan, amaitzen den zikloaren etendura imitatzen duen[26].

Tain Bó Cuailnge-n, Lug Cuchulainn, sendatzen du bere sendagile funtzioari esker[27].

Irlandako zenbait testutan, besteak beste, Lebor Gabála Érenn-en, zehazten da Lug zaldien lasterketak eta borrokak asmatu zituela esaten da Irlandako hainbat testutan, besteak beste, Lebor Gabála Érenn-en. Eta zaldia orga bati lotzen lehena ere izan zen[6].

Lug-en irudikapena eta sinbolismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irlandar Lugh-ek hainbat objektu magiko ditu edota erabiltzen ditu:

  • Gea Assail egurrezko lantza[28] edo Ar-éadbair[29]
  • Cloich tabaill, Lía tailm edo Tathlum izeneko jaurtigaia
  • Failinis txakurra,[29]
  • Freagarthach / Fragaragh ezpata, Manannan Mac Lir-ek eskainia,
  • Manannan Mac Lir-ek mailegatutako Aenbhave zaldia,
  • Scuabtuinne / Sguaba Tuinne itsasontzia, Manannan Mac Lir-ek prestatua.

Arpa batekin (Tarako jauregian bera harpa jotzen du), basurde batekin, neurriz kanpoko esku edo beso batekin ere sinbolizatzen da; izan ere, lehenago esan dugun bezala, bera da Lamhfada (beso luzeduna) Irlandan, eta Llaw Gyffe (esku trebea) Galesen[30].

Seguru asko, antzinako zeltek beren ikonografian, bi dragoik zaintzen zuten Biziaren zuhaitzari lotuta zegoen jainkoa da. IV. eta III. mendeetan Europa zelta osoan zabaldu zen gerrariaren ikurra zena.

Jarraipen mitologikoa Erdi Aroan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baliteke Erdi Aroan santu batzuek Lug-en mitologiaren aztarnak jarauntsi izana[31] [32]. Adibidez, Mikel Goiaingerua, "Distiratsua" epitetoa eman izana zaio eta gune garaietan kokatutako Mercurio-Lugusi eskainitako santutegien lekuan, Mikel Deunari eskainitako elizak eraiki izan dira Frantzian.

Adituen batzuentzat, Laurendi Erromakoa sainduaren historia Lug jainkoa kristautzeko balio izan zuen. Lug-en jaia abuztu hasieran egiten zen (Lughnasadh, Irlandera modernoan, oraindik ere, abuztuaren izena da. Sainduaren eguna, abuztuaren 10ean ospatzen da. Lionen, hiru eguneko jaialdi handia egiten zen Lug-en omenez, Laurendi saindu kristauari eskainitako hiru egunetako jaialdiak ordezkatu zuena, abuztuaren 10ean ospatzen zena..

Egungo kultura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Astérix marrazki bizidunetan aipatzen diren jainkoetako bat da.
  • Pokemon marrazki bizidunetako Lugia pertsonai mitikoa izan zen inspirazio-iturri.

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Atezaina (Irlanderaz dorsaide) pertsonaia garrantzitsua da, druida bat baita, eta bisitariei harrera egitea ez ezik, harrera merezi duten ikustea baitu helburu batez ere. Guyonvarc’h eta Le Roux, Les Druides, 413 or.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Françoise Bader, La Langue des dieux ou l’hermétisme des poètes indo-européens, Pise, Giardini, Testi Linguistici n° 14, 1989.
  2. ↑ Jouët, Philippe. (2007). L'aurore celtique dans la mythologie, l'épopée et les traditions. (Nouv. éd. rév. et augm. argitaraldia) Yoran Embanner ISBN 2-914855-33-8. PMC 85829721. (Noiz kontsultatua: 2023-04-29).
  3. ↑ Dominique Hollard, Daniel Gricourt, Cernunnos le dioscure sauvage. Recherches sur le type dionysiaque chez les Celtes, Éds. de l’Harmattan, 2010.
  4. ↑ Dominique Hollard, Daniel Gricourt, Les Jumeaux Divins Dans le Festiaire Celtique, ed. Terre Promesse, 2017 ISBN 978-2954162584
  5. ↑ (Ingelesez) A. Tovar, The God Lugus in Spain. Bulletin of the Board of Celtic Studies 29: 591-599
  6. ↑ a b c d e f Dominique Hollard et Daniel Gricourt, Lugus et le cheval, Dialogues D'histoire Ancienne, 28-2, 2002, 121-166 orr.
  7. ↑ Gaël Hily, Le dieu celtique Lugus, Humanities and Social Sciences. Ecole pratique des hautes études - EPHE PARIS. Pierre-Yves Lambertek zuzendutako tesia, 2007ko abenduaren 1ean defendatua, 3. kapitulua batez ere "Gémellité et chevaux" eta 583 or.
  8. ↑ a b c Venceslas Kruta, «êtes jumelées» et jumeaux divins: essai d’iconographie celtique, Études celtiques, 2016 urtea, 42, 33-57 orr.
  9. ↑ Daniel Gricourt et Dominique Hollard, «Le dieu celtique Lugus sur des monnaies gallo-romaines du IIIe siècle», in Dialogues d'histoire ancienne, 23. lib., 1 zk., 1997, 221 - 286 orr.
  10. ↑ Commentarii de Bello Gallico. .
  11. ↑ Jouët, 2007, or. 34.
  12. ↑ Lajoye, Patrice. Lugus aux liens. A propos d'un article de Daniel Gricourt et Dominique Hollard. (Noiz kontsultatua: 2023-04-29).
  13. ↑ Lugh, Master of Skills. 2013-06-16.
  14. ↑ CIL XIII, 05078 = D 04769 = IAvenches 00002 = EpHel 2016, +00008 = TitHelv 00151
  15. ↑ Lejeune, Michel,Celtibérica, Universidad de Salamanca, 1997, 8 ff orr.
  16. ↑ Koch, John (ed), Celtic Culture: a historical encyclopedia, ABC-CLIO, 2006.
  17. ↑ CIL II, 02818 (XLV or.) = ERPSoria 22 = CasLeon 51 = Meseta 234
  18. ↑ «HispaniaEpigraphica Online Database - Resultado de la búsqueda» eda-bea.es (Noiz kontsultatua: 2023-04-30).
  19. ↑ (Gaztelaniaz) Beltrán Lloris, Francisco; Jordán Cólera, Carlos; Marco Simón, Francisco. (2005). [NOVEDADES EPIGRÁFICAS EN PEÑALBA DE VILLASTAR (TERUEL) «Novedades epigráficas en Peñalva de Villastar (Teruel)»] Acta Palaeohispanica IX. Palaeohispanica 5: 911-956..
  20. ↑ Les Quatre branches du Mabinogi et autres contes gallois du Moyen Âge traduit du gallois, présenté et annoté par Pierre-Yves Lambert, Éditions Gallimard, «L'aube des peuples» bilduma, Paris, 1993 ISBN 2-07-073201-0.
  21. ↑ Jouët, 2007.
  22. ↑ Jouët, 2007, or. 84.
  23. ↑ Kruta, 2000, or. 712.
  24. ↑ Jouët, 2007, or. 178.
  25. ↑ La Rafle des vaches de Cooley, récit celtique irlandais traduit de l'irlandais, présenté et annoté par Alain Deniel, L’Harmattan, Paris, 1997, ISBN 2-7384-5250-7
  26. ↑ Jouët, 2007, or. 397.
  27. ↑ Jouët, 2007, or. 50.
  28. ↑ Lebor Gabála Érenn Poème LXV, 319
  29. ↑ a b Oidheadh Chloinne Tuireann edo «Tuireann-en haurren heriotza»
  30. ↑ Mabinogion
  31. ↑ Patrice Lajoye, Raven et Rasiphe: des jumeaux mythologiques?, Hagiographie bretonne et mythologie celtique, 2016, 215-228 orr.
  32. ↑ Bernard Merdrignac, Les Saints bretons entre légendes et histoire: Le glaive à deux tranchants, Presses universitaires de Rennes, 2008

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iturriak: Irlandako testu mitologikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Táin Bó Cuailnge - Cuailnge-ko zezenaren lapurreta
  • Lebor Gabála Érenn - Irlandako inbasioen liburua
  • Cath Maighe Tuireadh - Maighe Tuireadheko bataila
  • Oidheadh Chlejne Tuireann - Tuireannen hiru haurren heriotza
  • Compert con Culainn - Cu Chulainn-en sorrera
  • Dindshencha metrikoa - Antigoaleko gauzak

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Mitologia zelta

Irlandar mitologia: Ulsterko zikloa • Fenian zikloa • Ziklo mitologikoa • Ziklo historikoa • Tuatha Dé Danann • Fomoré • Cúchulainn • Clurichaun • Táin Bó Cúailnge • Lebor Gabála Érenn • Fionn Mac Cumhaill • Fianna • Oisín • Leprechaun • Tír na nÓg • Banshee • Fir Bolg • Deirdre • Bran mac Febal • Amergin • Far darrig • Conmáel • Dagda • Daurblada • Dian Cecht • Dullahan • Eber Finn

Eskoziar mitologia: Ulsterko zikloa • Finn eta Fianna • Dál Riata

Galestar mitologia: Mabinogion • Mabinogiko lau adarrak • Lludd eta Llefelys • Culhwch eta Olwen • Taliesinen liburua • Galestar triadak

Bretainiar mitologia: Ankou • Ys • Korrigan • Bugul Noz • Annard Noz • Morgen

Arturiar zikloa: Bretainiako materia • Artur errege • Merlin • Lantzelot • Exkalibur

Zelta jaiak: Samhain • Imbolc • Bealtaine • Lughnasadh

Beste batzuk: Druida • Bardo • Vate

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lug_(jainkoa)&oldid=9588538"(e)tik eskuratuta