Islandia
Islandia[1][2] (islandieraz: Ísland, /ˈistlant/ ahoskatua), ofizialki Islandiako Errepublika (islandieraz: Lýðveldið Ísland), Europako ipar-mendebaldeko uharte-estatu bat da, eskandinaviar historia eta kulturakoa. Iparraldeko Ozeano Atlantikoan dago, Norvegia, Groenlandia, Britainia Handia eta Faroe Uharteen artean.
Ipar Atlantikoko hausturan egonik, Islandiak sumendi eta geiser aktibitate handia du. Golkoko itsaslasterraren eraginez, latitudeagatik izan zezakeen klima hotza leundu egiten da eta, bereziki kostaldean, giza bizitzarako egokiagoa da.
1262an Norvegiaren menpeko lurralde bihurtu zen. 1380an, Norvegia, Suedia eta Danimarkak osatutako Kalmarko Batasuna elkartean sartu zuten. Napoleonen gerren ondoren, Danimarkaren menpe geratu zen. 1944an lortu zuen independentzia. Ordutik aurrera bere ekonomia eta ongizate maila etengabe hazten joan dira, harik eta gaur egunean BPGari dagokionez munduko bosgarren herrialdea eta giza garapenari dagokionez bigarrena izan arte. Egoera horrek 2008ra arte iraun zuen, finantza krisiak gogor kolpatu baitzuen.
Merkatu askea da, gehienbat zerbitzuetan, arrantzan, finantzetan eta industrian oinarritua. Turismoak gero eta indar handiagoa du, bereziki bertako paisaia ikusgarriak erakarritako jendea joan ohi da. Besteak beste, NBEko, NATOko, EFTAko, EEAko eta ELGAko kidea da. EBrekin harreman ekonomiko estuak izan arren ez da Batasuneko kide.
Etimologia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Islandiarren Sagek diote Naddodd (edo Naddador) izeneko norvegiar bat izan zela Islandiara iritsi zen lehen norvegiarra, eta IX. mendean, Snæland edo "elur-lurra" izena jarri zion elurra ari zuelako. Naddodd-i jarraituz, Garðar Svavarsson suediarra iritsi zen, eta, beraz, uhartea Garðarshólmur deitzen zen, "Garðar uhartea" esan nahi duena.
Gero, Flóki Vilgerðarson izeneko bikingo bat etorri zen; bere alaba bidean itota hil zen, gero bere abereak gosez hil ziren. Sagek diote Flóki etsi samarrak mendi bat igo eta fiordo bat (Arnarfjörður) icebergez beteta ikusi zuela, eta horrek uharteari bere izen berria eta oraingoa ematera eraman zuen. [3] Islandiako kolono bikingoek izen hori uharte berdetsuaren gainkokapena galarazteko aukeratu zutelako mitoa ere entzuten da. [3]
Geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Ozeano Atlantikoaren iparraldean dago, Zirkulu Polar Artikoaren mugan. Geologikoki Amerika eta Europaren artean banatzen den arren, kulturalki eta historikoki Europako herria dela argi dago; sarritan, Eskandinaviaren barnean kokatzen da, kultura eta hizkuntza kontuetan duen harreman estuaren ondorioz. Munduko 18. irlarik handiena da, eta Europako bigarrena, Britainia Handiaren atzetik.
Uhartearen %11 inguru izoztuta egon ohi da urte osoan zehar. Kostaldea fiordoz inguratuta dago, eta bertan daude Islandiako herri eta hiri gehienak. Izan ere, Islandiako barnealdea izotz eta hareazko desertua denez, ez da giza bizitzarako egokia. Errepide nagusiak ere Islandiako kostaldetik doaz, irla guztia inguratzen duen eraztun itxurako sarea osatuz.
Geologikoki, Islandia Erdialdeko Atlantikoko dortsalaren parte da. Dortsal horretan zehar lurrazal ozeanikoa zabaldu eta lurrazal berria eratzen da. Dortsalaren zati hori mantuaren luma baten gainean dago, eta, ondorioz, Islandia itsasoaren gainetik agertzen da. Dortsalak Eurasiar plaka eta iparramerikarraren arteko muga markatzen du[4], urtero 5 zentimetro zabaltzen den rifta[5].
Klima
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Klima ozeaniar hotza da nagusi Islandian. Hala ere, Golkoko itsaslasterraren eraginez, latitude bereko beste lurralde batzuk baino klima epelagoa du. Alaska eta Suaren Lurraldearen antzeko klima duela esan ohi da.
Islandia hegoaldea epelagoa, haizetsuagoa eta euritsuagoa da. Barnealdeko eta iparraldeko lurrak askoz lehorragoak dira, nahiz eta iparraldeko kostaldean elurra oso ohikoa den.
Islandian erregistratutako tenperaturarik altuena 1939ko ekainaren 22an jaso zen, 30,5 °C-ekin. Baxuena, aldiz, 1918ko urtarrilaren 22an, -38 °C-rekin.
 Datu klimatikoak (Reykjavik (1961–1990)) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 1.9 | 2.8 | 3.2 | 5.7 | 9.4 | 11.7 | 13.3 | 13.0 | 10.1 | 6.8 | 3.4 | 2.2 | 7.0 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -3.0 | -2.1 | -2.0 | 0.4 | 3.6 | 6.7 | 8.3 | 7.9 | 5.0 | 2.2 | -1.3 | -2.8 | 1.9 |
| Iturria (1): Islandiako Meteorologia Elkartea[6] | |||||||||||||
| Iturria (2): Reykjavikeko estazio meteorologikoa[7] | |||||||||||||
| Datu klimatikoak (Akureyri (1961–1990))
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 0.9 | 1.7 | 2.1 | 5.4 | 9.5 | 13.2 | 14.5 | 13.9 | 9.9 | 5.9 | 2.6 | 1.3 | 6.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -5.5 | -4.7 | -4.2 | -1.5 | 2.3 | 6.0 | 7.5 | 7.1 | 3.5 | 0.4 | -3.5 | -5.1 | 0.2 |
| Iturria (1): Islandiako Meteorologia Elkartea[6] | |||||||||||||
| Iturria (2): Reykjavikeko estazio meteorologikoa[7] | |||||||||||||
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Islandia, geologikoki hitz eginez, uharte gaztea da. Duela 20 milioi urteko su-erupzio baten bidez sortu zen, izan ere uhartean aurkitu daitezkeen arroka zaharrenak duela 16 milioi urtekoak baino ez dira.
Uste da Piteas greziarrak bertara iritsi zenean Thule izena jarri ziola, baina uharteari buruz idatzi zituen ezaugarriak gaur egungoen guztiz kontrakoak dira. Izan ere, Piteasek Thule fruitu, esne, ezti eta nekazaritza lur ugariko uhartea zela idatzi zuen. Horrenbestez, gizakia Islandiara iritsi zen urtea ezezaguna da, nahiz eta erromatar txanponak aurkitu diren. Uste da bikingoek eramanak direla, izan ere K. a. III. mendeko txanpon horiek mende askotan erabiliak izan ziren.
Beraz, hara iritsitako lehen gizakiak monje irlandarrak ziren, VIII. mende inguruan eta urte gutxi batzuk bertan iraun ondoren IX. mendean bikingoek bertatik bota zituzten. X. mendearen hasieran, islandiarrek, Erik Gorriaren buruzagitzapean, Groenlandia aurkitu zuten eta haren seme Leif Ericssonen agindupean, kontinente amerikarra zapaldu zuten lehen europarrak izan ziren. Urte haietan, Islandia Groenlandia eta Norvegiaren erdian kokaturik dagoenez, bikingoen hornidurarako kolonia zen, baina X. mendearen bukaeran eskoziar eta irlandar asko iritsi ziren bertara: horrela, biztanleria 40.000ra biztanlera igaro zen.
Lehen norvegiar kolonoek teorian independentzia lortu zuten eta 930ean antolaketa politikoaren beharrez, Alþingi izeneko batzarra osatu zuten, ustez lehen batzar nazionala. XII. mendean uhartearen kristautzea iritsi zen nahiz eta 1264an Haakon IV. Norvegiakoak uhartea berriro bereganatu zuen, Islandiako krisi ekonomikoaz baliatuz. Horren ondorioz, berak eta haren emazte Margarita Danimarkakoa printzesaren semeak, Olafek, Danimarkako korora batu zuen. Menpekotasun ekonomikoaren ondorioz, islandiarrek ezin izan zuten ezer egin eta eskubide politikoak galdu zituzten, XVI. mende erdialdean uhartean luteranismora nagusitu baino lehen.
XVIII. mendean atzerapen nabaria izan zuen Islandiak: izurriteak (baztanga), erupzio bolkanikoa, gosea... (azkena, daniarren ekonomia gestio txarraren ondorioz). XIX. mende arte daniarren okupazioa onartu zen, baina 1809an Alþingi batzarraren itxieraren eta Danimarkako koroaren gobernu absolutistari kontra eginez, islandiarrek lehen autonomia nazionala aldarrikatu zuten. Nahiz eta porrot egin, ideia nazionalista zabalduta zegoen Jón Sigurdsson (1811-1879), gaur egun heroi nazionalaren buruzagitzapean.
1814tik aurrera pixkanaka Islandia boterea eskuratzen hasi zen, instituzio politikoak itzuli baitzitzaizkien. 1843an Kristian VIII.ak Biltzar Nazionala lehengoratu eta indarberritu zituen. 1874an autonomia lortu zuen.
Bigarren Mundu Gerran Aliatuek uhartea okupatu zuten, nazien okupazio bat saihestekotan; 1944ko maiatzaren 23an bertatik alde egin zuten eta errepublika independentea aldarrikatu zen, Sveinn Björnsson presidente zela. NATOn 1949ean sartu zen eta Ipar-Kontseiluan aldiz, 1953an. Urte haietan guztietan politikoek ezin izan zuten uhartearen krisi ekonomikoa saihestu eta gainera 1964 eta 1975. urte artean Erresuma Batuarekin liskarrak izan zituen, Bakailao-gerra ere deitua, izan ere britainiarrek haiekin zeukaten itsas muga handitu nahi izan zuten. Hala ere, liskarra islandiarrek irabazi zuten.
1980an Islandia andre batek gobernatzen zuen Europako lehen estatua bihurtu zen, Vígdís Finnbogadóttir presidente bihurtu zenean.
2008ko krisialdiak gogorren kolpatutako herrialdeetako bat izan zen, bertako bankuek zituzten zor altuengatik.
Gobernua eta administrazioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Politika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Islandia errepublika demokratikoa da. Bertako parlamentua, Alþingi izenekoa, gaur egun indarrean dirauen munduko ordezkapen erakunderik zaharrenetarikotzat hartzen da, 930ean ezarri baitzen, nahiz eta 1799 eta 1845 bitartean bertan behera utzita egon zen. 4 urterako aukeratzen da eta 63 kide ditu. Islandiako presidenteak funtzio sinbolikoak ditu, besteak beste nazioartean estatuaren ordezkari gorena izatea. Baina, hala ere, parlamentuak onartutako lege bat blokea dezake, eta erreferendumerako deia egin.
Nazioarteko harremanei dagokienez, Islandia Schengeneko Hitzarmeneko kide da, baita Europako Ekonomia Eremukoa ere. Europar Batasunean sartzetik hurbil izan zen, baina 2013ko abenduaz geroztik uko egin dio eskabidea aurkezteko izapideak egiteari.
Banaketa administratiboa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Islandia administratiboki honela banatzen da:
- 23 konderri (pluralean: sýslur – singularrean: sýsla)
- 14 hiri independente (pluralean: kaupstaðir, singularrean: kaupstaður).
Konderriak barrutietan banatzen dira eta barrutiak, eskualdeetan.
Demografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Biztanleria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Islandiako lehen zentsua 1703an egin zen; bertako datuen arabera, garai hartan 50.538 bizilagun ziren Islandian. Garai hartan Islandiako bizimodua oso gogorra zen, azpiegitura garaturik ez baitzegoen negu hotzei eta jarduera bolkanikoei aurre egiteko. XIX. mendetik aurrera, aldiz, biztanleria goraka joan da, azpiegitura, elikadura eta garbitasun neurriak hobetu ahala. Gaur egun 310.000 biztanle ditu (horietatik 117.000 Reykjavik hiriburuan).
Banaketa etnikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Genetika alorrean egindako ikerketen arabera, islandiar gehienek jatorri norvegiarra eta zelta dituzte. Datuen arabera, gainera, lehen biztanleetatik gizonezko gehienak norvegiar jatorrikoak ziren, eta emakumezko gehienak, aldiz, zeltak.
2004ko datuen arabera, biztanleen %7 etorkinak dira, gehienbat Danimarkatik, Poloniatik, Jugoslavia ohitik edo Alemaniatik joanak.
Hizkuntzak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Islandiera iparraldeko hizkuntza germaniarra da, antzinako ingelesarekin eta norvegierarekin oso lotua. Europan gaur egun hitz egiten den hizkuntzarik zaharrenetakoa omen da, lehen biztanleak Islandian ezarri zirenetik hizkuntza ez baita askorik aldatu. Europako gainerako hizkuntza gehienekin bereizten da, bereziki, izenen deklinabide zabala duelako.
Islandiar gehienek, islandieraz gain, ingelesez eta danieraz hitz egiten dute; izan ere, bi hizkuntzok ezinbesteko ikasgaiak dira ikastetxeetan. Horrez gainera, beste hizkuntza batzuk ere indarra hartzen ari dira, besteak beste, suediera, norvegiera eta alemana.
Erlijioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Konstituzioaren arabera, Islandiako biztanleek erabateko askatasuna daukate erlijioren bati jarraitzeko edo beren buruak erlijio loturetatik kanpo agertzeko. Hala ere, Islandiako Eliza, luterotar doktrinakoa, estatuko erlijio ofiziala da. Biztanleen % 82 inguru eliza horretako kide dira (bataiatuta daude), nahiz eta erlijio praktika Europako txikienetakoa izan. Beste erlijio aipagarri batzuk hauek dira: Eliza Luterotar askea (% 4,7) eta Eliza Katolikoa (% 2,4). Gainerako biztanleak erlijiogabeak dira, estatistikek diotenez.
Hiri nagusiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Islandia: biztanle gehien duten udalerriak http://www.statice.is | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Post. | Izena | Eskualdea | Biztanleak | ||||||
 Reykjavík  Kópavogur |
1 | Reykjavík | Höfuðborgarsvæðið | 121.230 |  Hafnarfjörður  Akureyri | ||||
| 2 | Kópavogur | Höfuðborgarsvæðið | 32.308 | ||||||
| 3 | Hafnarfjörður | Höfuðborgarsvæðið | 27.357 | ||||||
| 4 | Akureyri | Norðurland eystra | 18.103 | ||||||
| 5 | Reykjanesbær | Suðurnes | 14.527 | ||||||
| 6 | Garðabær | Höfuðborgarsvæðið | 14.180 | ||||||
| 7 | Mosfellsbær | Höfuðborgarsvæðið | 9.075 | ||||||
| 8 | Árborg | Suðurland | 7.889 | ||||||
| 9 | Akranes | Vesturland | 6.699 | ||||||
| 10 | Fjarðabyggð | Austurland | 4.675 | ||||||
Azpiegiturak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aireportuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.
Kultura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Islandiako kulturak Iparraldeko germaniar tradizioetan ditu sustraiak. Islandiako literatura ezaguna da, batez ere Goi eta Behe Erdi Aroan idatzi ziren sagak eta eddak. Mendeetako isolamenduak herrialdeko kultura nordikoa kanpoko eraginetatik isolatzen lagundu du; adibide nabarmena islandieraren hizkera mantentzea da, hizkuntza nordiko moderno guztien artean norbere zaharretik hurbilen dagoena izaten jarraitzen duena. [8]
Iparraldeko beste herrialde batzuekin ez bezala, islandiarrek garrantzi handia ematen diote independentziari eta autosufizientziari; Europako Batzordeak egindako iritzi publikoaren analisian, islandiarren % 85 baino gehiagok uste du independentzia "oso garrantzitsua" dela, norvegiarren % 47ren, daniarren % 49ren eta EB25eko batez besteko % 53ren aldean. [9] Islandiarrek ere lan-etika oso sendoa dute, edozein nazio industrializatutako ordu luzeenetakoak lan eginez. [10]
OCDEk egindako inkesta baten arabera, islandiarren %66 pozik zeuden beren bizitzarekin, eta %70ek uste zuten etorkizunean bizitza pozgarria izango dela. Era berean, % 83k esan zuen batez besteko egun batean esperientzia positibo gehiago zituela negatiboak baino, OCDEko batez besteko % 72aren aldean, eta horrek Islandia OCDEko herrialde zoriontsuenetako bat bihurtzen du. [11] 2012ko inkesta berri baten arabera, inkestatuen hiru laurden inguruk esan zuten beren bizitzarekin pozik zeudela, %53 inguruko batez besteko globalarekin alderatuta. [12]
Islandia liberala da LGBT eskubideen gaiei dagokienez. 1996an, Islandiako parlamentuak sexu bereko bikoteentzat erregistratutako bikoteak sortzeko legedia onartu zuen, ezkontzaren eskubide eta onura ia guztiak emanez. 2006an, parlamentuak aho batez bozkatu zuen sexu bereko bikoteei bikote heterosexualei adopzioan, gurasoei eta lagundutako intseminazio tratamenduan dituzten eskubide berberak ematea. 2010ean, Islandiako parlamentuak ezkontza legea aldatu zuen, genero-neutroa bihurtuz eta ezkontza bi pertsonen arteko gisa definituz, Islandia sexu bereko pertsonen arteko ezkontzak legeztatu zituen munduko lehen herrialdeetako bat bihurtuz. Legea 2010eko ekainaren 27an sartu zen indarrean. [13] Legearen aldaketak esan nahi du, gainera, gaur egun ezin direla sexu bereko bikoteen erregistratutako bikoteak, eta ezkontza da haien aukera bakarra —kontrako sexuaren arteko bikoteen egoeraren berdina—. [13]
Islandiarrak komunitate-sentimendu handiagatik eta isolamendu sozial ezagatik dira ezagunak: ELGAko inkesta batek aurkitu duenez, % 98k uste du ezagutzen duela beharraren garaian konfiantza izan dezakeen norbait, beste edozein herrialde industrializatutan baino handiagoa. Era berean, % 6k soilik adierazi zuen besteekin "gutxitan" edo "inoiz" ez egotea. [14] Gizarte kohesio maila handi hori biztanleriaren tamaina txikiari eta homogeneotasunari egozten zaio, bai eta ingurune isolatu batean biziraupen gogorraren historia luzeari ere, batasunaren eta lankidetzaren garrantzia indartu zuena. [15]
Egalitarismoa oso estimatua da Islandiako biztanleen artean, diru-sarreren desberdintasuna munduko baxuenetakoa baita. [16] Konstituzioak esplizituki debekatzen du nobleen pribilegioak, tituluak eta mailak ezartzea. [17] Guztiei bere izen-abizenak zuzentzen zaizkie. Iparraldeko beste herrialde batzuetan bezala, sexuen arteko berdintasuna oso handia da; Islandia emakumeak bizitzeko munduko hiru herrialde onenen artean kokatzen da etengabe. [18] [19] [20]
Literatura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
2011n, Reykjavík UNESCOren Literatura Hiria izendatu zuten. [21]
Islandiako literatura-lan klasikorik ezagunenak islandiarren sagak dira, Islandiako kolonizazio garaian kokatutako prosako epopeiak. Horien artean ospetsuenen artean, Njáls saga, odol liskar epiko bati buruzkoa, eta Grænlendinga saga eta Eiríks saga, Groenlandia eta Vinlanden (egungo Ternua ) aurkikuntza eta finkapena deskribatzen dituena. Egils saga, Laxdæla saga, Grettis saga, Gísla saga eta Gunnlaugs saga ormstungu ere islandiarren saga aipagarriak eta ezagunak dira.
Rímur-ak ezagunak izan ziren XIX. mendean, literatura-forma berrien garapena eragin zuen Jónas Hallgrímsson idazle nazional-erromantikoak eragin zuenean. Azken boladan, Islandiak idazle handi asko sortu ditu, eta horien artean ezagunena Halldór Laxness da, 1955ean Literaturako Nobel Saria jaso zuena (orain arte Nobel Saria irabazi duen islandiar bakarra). Steinn Steinarr eragin handiko poeta modernista izan zen XX. mendearen hasieran, ezaguna izaten jarraitzen duena.
Islandiarrak literatura kontsumitzaile amorratuak dira, munduko liburu-denda kopuru handiena dutenak. Bere tamainagatik, Islandiak beste edozein nazio baino nazioarteko literatura gehiago inportatzen eta itzultzen du. [22] Islandiak ere badu biztanleko liburu eta aldizkarien argitalpen handiena [23], eta biztanleriaren %10 inguruk liburu bat argitaratuko du bere bizitzan zehar. [24]
Islandiako liburu gehienak irailaren amaieratik azaroaren hasiera bitartean saltzen dira. Garai hau Jolabokaflod izenez ezagutzen da, Gabonetako Liburu Uholdea. [25] Uholdea Islandiako Editoreen Elkarteak Bokatidindi, argitalpen berri guztien katalogoa, dohainik, Islandiako etxe bakoitzean banatzen duenarekin hasten da. [25]
Artea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Bere margolarien bereizgarria Islandiako paisaiaren antzezpen nazionalismoarekin eta XIX. mendearen erdialdean oso aktiboa izan zen autonomoaren eta independentziaren aldeko mugimenduarekin lotu daiteke.
Islandiako pintura garaikidea Þórarinn Þorláksson-en lanari dagokio, 1890eko hamarkadan Kopenhagen artearen prestakuntza formala jarraituz, Islandiara itzuli zen 1900etik 1924an hil zen arte, islandiar paisaia erretratatzen zuen lanak pintatzera eta erakustera. Islandiako beste hainbat gizon eta emakume artistak garai hartan Danimarkako Arte Ederren Errege Akademian ikasi zuten, tartean Ásgrímur Jónsson, Þórarinn-ekin batera Islandiako paisaiaren erretratu bereizgarria sortu zuen estilo naturalista erromantiko batean. Beste paisaia artistek azkar jarraitu zuten Þórarinn eta Ásgrímurren urratsak. Horien artean Jóhannes Kjarval eta Júliana Sveinsdóttir zeuden . Kjarval bereziki nabarmentzen da Islandiako ingurunean nagusi den arroka bolkanikoa errendatzeko ahalegin bateratuan garatu zituen pinturaren aplikazioan teknika ezberdinengatik. Einar Hákonarson margolari espresionista eta figuratiboa da, eta batzuen ustez irudia Islandiako pinturara itzuli zuen. 1980ko hamarkadan, Islandiako artista askok margolan berriaren gaia landu zuten beren lanetan
Azken urteotan praktika artistikoa ugaldu egin da, eta Islandiako artearen eszena tamaina handiko proiektu eta erakusketa askoren agertoki bihurtu da. Artistek zuzendutako Kling og Bang galeria-espazioa, gerora Klink og Bank estudio-multzoa eta erakusketa-aretoa zuzendutako kideek, auto-antolatutako espazio, erakusketa eta proiektuen joeraren zati esanguratsua izan da. [26] Arte Biziaren Museoa, Reykjavikeko Udal Arte Museoa, Reykjavik Arte Museoa eta Islandiako Galeria Nazionala dira instituzio handiagoak eta finkatuagoak, erakusketak eta jaialdiak antolatzen dituztenak.
Musika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Islandiako musika, musika nordikoarekin lotuta dago, eta folk eta pop tradizioak biltzen ditu. Islandiako musika talde aipagarriak dira Erdi Aroko Voces Thules musika taldea, rock alternatibo eta indie-ak, esaterako, The Sugarcubes, Sóley eta Of Monsters and Men, Mezzoforte jazz fusio taldea, Hafdís Huld, Emilíana Torrini eta Björk bezalako pop abeslariak, Bubbi bezalako balada abeslariak. Morthens, eta post-rock taldeak, hala nola Amiina eta Sigur Rós . Musika independentea indartsu dago Islandian, múm bezalako taldeekin eta Daði Freyr bezalako bakarlariekin.
Islandiako musika tradizionala erlijiosoa da. Ereserkiak, erlijiosoak zein profanoak, bereziki garatua den musika forma bat dira, Islandiako historiaren zati handi batean musika-tresnen eskasia izan delako. Hallgrímur Péturssonek ereserki protestante asko idatzi zituen XVII. Islandiako musika XIX. mendean modernizatu zen, Magnús Stephensen-ek tutu-organoak ekarri zituenean, eta ondoren harmoniumak zeuden. Islandiako musikaren funtsezko beste tradizio batzuk rímur izeneko balada aliteratibo eta errimadun epikoak dira. Rímur ipuin epikoak dira, normalean a capella, poesia eskaldikora itzuli daitezkeenak, metafora konplexuak eta errima eskema landuak erabiliz. [27] mendeko rímur poetarik ezagunena Sigurður Breiðfjörð (1798–1846) izan zen. Tradizioaren biziberritze modernoa 1929an hasi zen Iðunn eratuz.
Islandiako konpositore klasiko ezagunenen artean Daníel Bjarnason eta Anna S. Þorvaldsdóttir (Anna Thorvaldsdottir) daude, 2012an Nordic Council Music Prize saria jaso zutenak eta 2015ean New Yorkeko Philharmonic-en Kravis Emerging Composer gisa aukeratu zutenak, ohore bat barne. 50.000 dolarreko diru-saria eta orkestrarako konposizio bat idazteko komisioa; bera da bigarren hartzailea. [28]
Islandiako ereserki nazionala Lofsöngur da, Matthías Jochumsson-ek idatzia, Sveinbjörn Sveinbjörnsson-en musikarekin. [29]
Gastronomia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Islandiako sukaldaritzaren zati handi bat arrain, arkume eta esnekietan oinarritzen da, belar edo espezien erabilera gutxirekin. Uharteko klima dela eta, frutak eta barazkiak ez dira, oro har, plater tradizionalen osagaiak, nahiz eta negutegiak erabiltzea ohikoagoak diren elikagai garaikideetan. Þorramatur plater ugariz osatutako sukaldaritza tradizionalaren aukeraketa da eta Þorri hilabetearen inguruan kontsumitu ohi da, urtarrilaren 19aren ondorengo lehen ostiralean hasten dena. Plater tradizionalen artean, skyr (jogurtaren antzeko gazta), hákarl (marrazo ondua), ahari ondua, ardi-buruak eta esne beltza, Flatkaka (ogi laua), arrain lehorra eta geotermia eremuetan tradizioz lurpean erretzen den zekale iluna daude. [30] Puffina tokiko jakitzat hartzen da, sarritan errearen bidez prestatzen dena.
Gosaria krepe, zereal, fruta eta kafez osatuta dago, eta bazkariak smörgåsbord forma izan dezake. Islandiar gehienen eguneko otordu nagusia afaria da, normalean arraina edo arkumea izaten da plater nagusia. Itsaskiak funtsezkoak dira islandiar sukaldaritza gehienetan, batez ere bakailaoa eta aglefinoa, baina baita izokina, sardinzar eta halibut ere. Askotan era askotara prestatzen da, ketua, ozpinduta, egosita edo lehortua. Arkumea da, alde handiz, haragirik ohikoena, eta kez ondua (hangikjöt izenez ezagutzen dena) edo gatz kontserbatua (saltkjöt) izan ohi da. Plater zahar askok ardiaren atal guztiak erabiltzen dituzte, hala nola slátur, hau da, odolarekin xehatuta eta ardi sabelean zerbitzatzen den gorpuzkiz (barne-organoak eta erraiak) osatuta. Gainera, patata egosiak edo purea, ozpinetako aza, babarrunak eta zekale-ogia dira nagusi.
Kafea edari ezaguna da Islandian, herrialdea 2016an munduko biztanleko kontsumoaren hirugarren postuan kokatuta, [31] eta gosaltzean, otorduen ostean eta arratsalde erdian mokadutxo batekin edaten da. Coca-Cola ere asko kontsumitzen da, herrialdeak munduko per capita kontsumo tasa handienetakoa duela esaten den neurrian. [32]
Islandiako edari alkoholduna brennivín (literalki "erretako [hau da, destilatua] ardoa") da, eta eskandinaviako brännvin akvavit aldaeraren zaporearen antzekoa da. Patata destilatuekin egindako schnapp mota bat da eta alkarabi haziekin edo angelikarekin zaporea duena. Bere potentziari esker svarti dauði ("Iriotza Beltza") ezizena lortu du. Islandiako destilategi modernoek vodka ( Reyka ), ginebra ( Ísafold ), goroldiozko schnaps ( Fjallagrasa ) eta urki zaporeko schnapps eta likoreak ( Foss Distilleryren Birkir eta Björk ) ekoizten dituzte. Martin Millerrek Islandiako ura Ingalaterran destilatutako ginarekin nahasten du uhartean. Garagardo sendoa debekatuta egon zen 1989ra arte, beraz, bjórlíki, alkohol gutxiko pilsner garagardo legalaren eta vodkaren nahasketa bat ezaguna egin zen. Gaur egun, Islandiako garagardotegiek egiten dituzte hainbat garagardo sendo.
Kirola
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kirola Islandiako kulturaren parte garrantzitsua da, oro har biztanleria nahiko aktiboa baita. [34] Islandiako kirol tradizional nagusia Glíma da, Erdi Aroan sortu zela uste den borroka modu bat.
Herri kirolen artean futbola, atletismoa, eskubaloia eta saskibaloia daude. Eskubaloia kirol nazionala modura hartzen da askotan. [35] Islandiako futbol selekzioa 2016ko UEFA Europako futbol txapelketarako sailkatu zen lehen aldiz. Portugalen aurka berdindu zuten, eta Ingalaterra 2-1 irabazi zuten final-zortzirenetan, Ragnar Sigurðsson eta Kolbeinn Sigþórssonen golekin. Ondoren, Frantziako anfitrioi eta gero finalisten aurka galdu zuten final laurdenetan. [36] Horren haritik, Islandiak debuta egin zuen 2018ko FIFA Munduko Kopan. Europako zein munduko txapelketarako, Islandia da gaur egun sailkatu den nazio txikiena biztanleriari dagokionez.
Islandia ere inoiz Eurobasketerako sailkatu den herrialderik txikiena da, hala egin baitzuen 2015ean eta 2017an. Hala ere, Europako Saskibaloiko azken fasean ez dute partida bakar bat irabaztea lortu.
Islandiak baldintza bikainak ditu eskia, arrantza, snowboarda, izotz eskalada eta arroka eskalada egiteko, nahiz eta publiko orokorrak mendia eta mendi-ibilaldiak nahiago dituen. Islandia mundu mailako helmuga da eski alpetarraren eta Telemark eskia egiteko, Ipar Islandiako Troll penintsula izanik jarduera gune nagusia. Herrialdearen ingurunea, oro har, golferako egokia ez den arren, golf zelai asko dago uhartean, eta Islandiak golfean jokatzen duen biztanleriaren ehuneko handiagoa du Eskoziak baino, 300.000 biztanle ingurutik 17.000 jokalari baino gehiago erregistratuta. [37] Islandian Arctic Open izenez ezagutzen den nazioarteko golf txapelketa antolatzen da udako solstizioan, Akureyri Golf Club -en. [38] [39] Islandiak munduko gizon indartsuenen bigarren lehiaketa irabazi du bederatzi titulurekin, Magnús Ver Magnússon eta Jón Páll Sigmarsson-ek lau eta azkena 2018an Hafþór Júlíus Björnsson-ek.
Islandia, halaber, ozeano-arraunean liderra den herrialdeetako bat da. Fiann Paul esploratzaile eta iraupen-atleta islandiarrak errendimenduetan oinarritutako Guinness Munduko Errekorren kopuru handiena dauka atletismo diziplina bakarrean. 2020tik aurrera, Ocean Explorers Grand Slam-a lortu duen lehen pertsona eta bakarra da (ur zabaleko zeharkaldiak egiten ditu bost ozeanoetako bakoitzean gizakiak bultzatutako ontziak erabiliz) eta abiadura orokorraren Guinness World Records lortu du arraunketarik azkarrenaren alde. lau ozeano (Atlantikoa, Indiakoa, Pazifikoa eta Artikoa) gizakiak bultzatutako arraun-ontzi batean. Guztira 41 lortu zituen, 2020rako 33 errendimenduko Guinness World Records barne. [40] [41] [42] [43] [44]
Igeriketa oso ezaguna da Islandian. Geotermikoki berotutako kanpoko igerilekuak oso hedatuta daude, eta igeriketa ikastaroak nahitaezkoak dira curriculum nazionalean. [45] Zaldi ibilaldiak, historikoki uharteko garraiobiderik nagusiena izan zena, islandiar askorentzat ohikoa izaten jarraitzen du.
Islandiako kirol elkarterik zaharrena Reykjavik Tiro Elkartea da, 1867an sortua. XIX. mendean oso ezaguna egin zen fusilaren tiroketa, Islandiako independentzia bultzatzen ari ziren politikari eta nazionalisten bultzadarekin. Gaur egun arte, denbora-pasa garrantzitsua izaten jarraitzen du. [46]
Islandiak xake-maisu asko ekoitzi ditu eta 1972ko Munduko Xake Txapelketaistorikoa antolatu zuen Reykjaviken, Gerra Hotzaren garaian. 2008 urtetik, bederatzi izan dira Islandiako xake-maisu handi, kopuru nabarmena populazioaren tamaina txikia kontuan hartuz gero. [47] Bridge karta-jokoa ere ezaguna da, Islandiak nazioarteko hainbat txapelketatan parte hartzen baitu. Islandiak 1991n Japoniako Yokohamako zubi-txapelketa (Bermuda Bowl) irabazi zuen eta bigarren postua lortu zuen (Suediarekin) Bermudako Hamiltonen, 1950ean.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
- ↑ Euskaltzaindia. Europako toponimia fisikoa. .
- ↑ a b Evans, Andrew.
- ↑ «Geology < Nature < Country and Nature < Iceland.is - Gateway to Iceland» web.archive.org 2009-04-14 (Noiz kontsultatua: 2023-09-08).
- ↑ «Iceland is Growing 5 Centimeters Per Year» Flipboard (Noiz kontsultatua: 2023-09-08).
- ↑ a b Icelandic Climatic Data, Veðurstofa uharteak (Islandiako Meteorologia Elkartea)
- ↑ a b Reykjavikeko estazio meteorologikoa
- ↑ «Hvert norðulandamálanna fimm líkist mest frumnorrænu?» Vísindavefurinn 8 September 2009.
- ↑ .
- ↑ Wilcox and Latif, pp. 65, 70.
- ↑ Iceland – OECD Better Life Index.
- ↑ Iceland among the happiest nations. Icenews.is 5 January 2012.
- ↑ a b Iceland parliament votes for gay marriage. Icenews.is.
- ↑ Iceland – OECD Better Life Index.
- ↑ Wilcox and Latif, pp. 66–67.
- ↑ OECD. Income distribution – Inequality. .
- ↑ Wilcox and Latif, pp. 60–61.
- ↑ Best and Worst Countries for Women, from Iceland to the U.S. to Pakistan and Afghanistan Error in Webarchive template: url hutsa..
- ↑ Augusto Lopez-Claros, Saadia Zahidi Women's Empowerment: Measuring the Global Gender Gap Error in Webarchive template: url hutsa..
- ↑ BBC News – Iceland 'best country for gender equality'.
- ↑ «Literary Iceland Revels in Its Annual 'Christmas Book Flood'» NPR.org.
- ↑ Wilcox and Latif, pp. 60–61.
- ↑ Cultural Achievements. State.gov 15 June 2012.
- ↑ Wilcox and Latif, p. 61.
- ↑ a b «Literary Iceland Revels in Its Annual 'Christmas Book Flood'» NPR.org.
- ↑ Kling & Bang Gallery, This.is. .
- ↑ Cronshaw, Andrew. (1999) "Iceland".
- ↑ Michael Cooper, "Philharmonic Chooses Anna Thorvaldsdottir for Emerging Composer Program", The New York Times, 5 June 2015
- ↑ «The Icelandic National Anthem» musik og saga.
- ↑ Thorkelsdottir, Nina. «The ultimate guide to Icelandic delicacies, part one» Travelade (Nina Thorkelsdottir).
- ↑ Jones, Lora. (13 April 2018). «Coffee: Who grows, drinks and pays the most?» BBC News.
- ↑ Wilcox and Latif, p. 126
- ↑ Wilcox and Latif, p. 110
- ↑ Wilcox and Latif, p. 109
- ↑ Wilcox and Latif, p. 110
- ↑ Amy Lawrence. (29 December 2016). «A 2016 football moment to remember: Iceland light up Euro 2016» The Guardian.
- ↑ Tee Off in the Midnight Sun of Reykjavík. 25 June 2013.
- ↑ ISBN 9781589806160..
- ↑ Wilcox and Latif, p. 111
- ↑ Educator, Marc Boyd; Businessman; Columnist, Freelance. (12 July 2016). «Team Uniting Nations On Pace To Shatter A World Record In Rowing | Huffington Post» The Huffington Post.
- ↑ «Freezing Temps and Rotting Hands: Speaking With the Men of the Record-Breaking Polar Row Expedition» Men's Journal.
- ↑ http://www.washingtontimes.com,+The Washington Times. «'Polar Row' exploration team smashes world records in icy north» The Washington Times.
- ↑ «Search Results» Guinness World Records.
- ↑ «Impossible Row team achieve first ever row across the Drake Passage» Guinness World Records 27 December 2019.
- ↑ Wilcox and Latif, p. 111
- ↑ Skotfélag Reykjavíkur. .
- ↑ Wilcox and Latif, p. 112
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
- Islandiari buruzko diaporama Argia astekariaren webgunean (2008-12-27)
- Informazio orokorreko webgunea
- Informazio turistikozko webgunea (Islandieraz)(Ingelesez)(Alemanez)(Danieraz)(Suedieraz)(Norvegieraz [bokmål])(Gaztelaniaz)(Frantsesez)
| Autoritate kontrola |
|
|---|
