9°24′59″ c. e. 46°24′59″ ş. u.HGYO

Aldabra

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Aldabra
Aldabra
Ümumi məlumatlar
Sahəsi
  • 155,4 km²
  • 35.000 ha
Uzunluğu
  • 34 km
Eni 13 km
Sahil uzunluğu 85 km
Hündür nöqtəsi 16 m
Yerləşməsi
9°24′59″ c. e. 46°24′59″ ş. u.HGYO
Ölkə
Arxipelaq
Akvatoriya
Aldabra xəritədə
Aldabra
Aldabra
Rəsmi adıAldabra Atoll
Tipi(vii), (ix), (x)
KriteriyaTəbii
Tarixi1982 (6-cı sessiya)
İstinad nöm.185
Tarixi1981
Tarixi2 fevral 2010
İstinad nöm.1887[1]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Aldabra — dünyada ikinci ən böyük mərcan atolludur. Hind okeanındakı Seyşel adalarının Xarici adalarının bir hissəsi olan Aldabra adalarında, Mae adasındakı paytaxt Viktoriyadan 1,120 kilometr (700 mil) cənub-qərbdə yerləşir.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aldabranın tarixi adı, ərəb dənizçilər tərəfindən "atollun sərt, günəş bişmiş mühiti" mənasını verən Əl-Hadra və ya Əl-Xadra (bir neçə variant mövcuddur) idi[2] və bu ad 16-cı əsrin Portuqaliya xəritələrinə daxil edilmişdir.[3][4] Onlar Hind okeanını isə Bəhr-əl zany adlandırmışdılar.[5] Ada 1511-ci ildə Portuqal naviqatorları tərəfindən ziyarət edilmişdir. Adalar artıq ona adaını verən farslara və ərəblərə məlum idi. 18-ci əsrin ortalarında Atoll, Aldabra nəhəng tısbağalarının tutulması üçün ekspedisiyaların edildiyi Fransanın Reyunyon koloniyasının asılılığı altına düşdü.[6] Aldabra üzərində yerüstü şirin su mənbələri olmadığından, tədqiqatçıların (1742-ci ildən əvvəl hər hansı bir tədqiqatçının səfərinə dair heç bir sübut yoxdur) maraqları atollda yaşamaq deyil, yalnız tısbağa və balıq növlərini istismar etmək idi.[3]

1810-cu ildə Mavritaniya, Reyunyon, Seyşel adaları və digər adalarla birlikdə Aldabra da Böyük Britaniyanın ixtiyarına keçdi. Reyunyon daha sonra Fransaya qaytarıldı və Mavritaniya, Seyşel adalarının qalanı ilə birlikdə Aldabranın sahibi oldu. Ərazidəki əvvəlki sakinlər Seyşel adalarından gələn mühacirlər idi.

İngilis donanmasının admiralı Uilyam Varton adalarda hidroqrafik tədqiqatları aparmaq üçün 1878-ci ildə Aldabraya gəldi.[7] 1888-ci ildə ərazi Seyşel adaları tərəfindən güzəşt edildikdən sonra atollda ilk yaşayış məntəqəsi quruldu.[3][8] Bu kiçik qəsəbə Pikard adasında çimərliyin qərbinə baxan ərazidə yerləşirdi.

Niyyət adaların təbii ehtiyatlarını istismar və ixrac etmək idi. Kəndlilər hind badamı ağaclarının ortasında evlərinə və ofis binalarına zəruri bir material olan ağac və poladdan ibadətgah inşa etdilər. Aldabranın su qaynağı olmadığından, evlərin hər birinə bitişik düzbucaqlı formalı böyük su anbarları tikildi. Kənddə həmçinin iki otaqlı bir həbsxana da inşa edildi və bu binanın qalığını hələ də Aldabrada görmək mümkündür. Atollda su mənbəyinin olmaması səbəbindən hind qozu, pambıq və sizal bitkilərini yetişdirmək səyləri uğursuz olmuşdur. Bu plantasiyaların izləri bəzi adalarda hələ də mövcuddur.[8] XIX əsrin sonlarında keçilər orada yaşayan kəndlilər (təxminən 200) üçün qida mənbəyi kimi təqdim edildi. 1870-ci ildən əvvəl qara siçovullar, 1970-ci illərdən etibarən isə ev gekkonları qeyd edildi.[3]

Dənizçilər 19-cu əsrdə atoll üzərinə çıxdılar və yeməyə tısbağa üçün adaya basqın etməyə cəhd etdilər. 1842-ci ildə iki gəminin onlardan 1200-ünü aldığı bildirildi. 1900-cü ilə qədər tısbağalar demək olar ki, yoxa çıxdı və bir dəstə onlardan birini ovlamaq üçün üç gün sərf etmək məcburiyyətində qalırdı.[9]

1800-cü illərin əvvəllərində fərdlərə verilən güzəştlər Seyşel adalarının bir çox adalarında meşələri və tısbağaların yaşayış yerlərini az qala məhv etdi. Aldabra atollunda, uzaqlığı və möhkəm topoqrafiyası səbəbilə, kənd təsərrüfatında (əsasən hind qozu əkinləri) meşələrin yalnız kiçik əraziləri təmizləndi. LakinAldabrada tısbağalar ət və ticarət üçün intensiv olaraq tutulurdu.[8] Bununla birlikdə, 1891-ci ildə öldürülməsini qadağan edərkən atollun güzəştinə sahib olan Ceyms Spurs atolldakı tısbağaları saxlamaq üçün ilk növbədə cavabdeh olan şəxs idi.[10]

II Dünya Müharibəsindən sonra Aldabranın iqtisadi məqsəd ilə istismarı sona çatdı və adalarda qala biləcək insanların sayına məhdudiyyətlər qoyuldu: bu say eyni vaxt müddətində 200 nəfər olmaqla sabitləndi. Qəsbkar növlərin tətbiqi qadağan edildi, heyvan növləri qanunla qorunmağa başladı və 1970-ci illərin ortalarından etibarən London Kral Cəmiyyəti tərəfindən atollun ekologiyası və biomüxtəlifliyi ilə əlaqədar fəal tədqiqatlar aparıldı.[11]

Aldabra 1976-cı ildə Seyşel adalarının müstəqilliyinə qədər Britaniya Hind okeanı ərazilərinin bir hissəsi idi. 1960-cı illərdə İngiltərə hökuməti "Okean Adası Siyasəti"-nin bir hissəsi olaraq və Suveyşin şərqinə dair öhdəlikləri dəstəkləmək üçün adada RAF bazası yaratmağı düşündü və ortaq istifadəsi müqabilində layihəni maliyyələşdirməyə kömək etdi. Eyni zamanda BBC, BBC World Service-ni Afrika materikinə yenidən yayımlayan ötürücüləri yerləşdirmək üçün mümkün bir yer olaraq Aldabra ilə maraqlandı. BBC bu məqsəd üçün yararlılığını qiymətləndirmək üçün bir araşdırma ekspedisiyası (Expedition Turtle) qurdu. BBC, atolu inkişaf etdirmək üçün RAF-dan asılı idi. Elm adamlarının beynəlxalq etirazından sonra hərbi planlar tərk edildi və atoll tam qorunma altına alındı.[9]

Aldabrada bir hərbi stansiya qurmaq planlarının pozulmasının ardınca London Kral Cəmiyyəti professor Devid Stoddartın köməyi ilə atollun flora və faunası mövzusunda elmi araşdırmalarını davam etdirdi. Kral Cəmiyyəti atollun icarəsini 1970-ci ildə satın aldı və tədqiqat stansiyası 1970-ci ildən fəaliyyətə başladı. Təyin olunmuş işləri başa vurduqdan sonra Kral Cəmiyyəti adanı tərk etdi və 1979-cu ildə Seyşel Adaları Vəqfi (SAV) atollun idarə edilməsini və qorunmasını öz üzərinə götürdü.[11][12]

Aldabra Prezidentinin himayəsi altında fəaliyyət göstərən SAV, 1981-ci ildə atollu Xüsusi Təbiət Qoruğu elan etdi və atoll bir il sonra, 19 noyabr 1982-ci ildə UNESCO-nun Ümumdünya irsi ərazisinə çevrildi. Atolla üzərində "Aldabra, Seyşel Respublikası tərəfindən insanlara bəxş edilən təbiət möcüzəsi" sitatı yazılmış lövhə qoyulmuşdur. Bu təqdir, həqiqətən də dünyanın ən böyük ekoloji cəhətdən təmizlənməmiş mərcan atollarından biri olan atolla uyğun gəlir.[11]

Coğrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Aldabradakı süxur formalaşmaları

Aldabra atollu Seyşel adalarının ən cənub-qərb hissəsindədir və Afrika sahillərinə Maeyə nisbətən 630 kilometr (390 mil) daha yaxındır. Atoll Madaqaskardan 440 kilometr (270 mil) şimal-qərbdə, Komor adalarındakı Moronidən isə 440 km (270 mil) məsafədə yerləşir. Atoll, 8 metr (26 ft) hündürlüyü ilə dünyanın ən hündür və Kiritimati atollundan sonra dünyada ikinci ən böyük atolldur.[13] 9°24′ c. e. 46°22′ ş. u.HGYOkoordinatlarında yerləşir və Xarici Seyşel adaları qrupuna daxil olan Aldabra qrupuna aiddir.[9] Aldabra atollu 34 kilometr (21 mil) uzunluğunda (şərq-qərb istiqamətində) və 13 kilometr (8.1 mil) genişliyindədir.

Geologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Atoll həm fosil, həm də geomorfoloji xüsusiyyətlərini əks etdirir və bu bu gün görünən biomüxtəlifliyin mənbəyidir.[14] Atoll Pleystosen dövrünə aid əhəngdaşı süxurundan (müxtəlif kristallaşma mərhələlərinin iki qatından ibarət olan[15] və "şampinyon" (göbələyə bənzərlikləri üçün) adlanan[16] nizamsız mərcan birləşmələri ilə birikdə) yaranıb və dəniz səviyyəsindən 8 metr (26 ft) hündürlüyə qalxaraq orta hesabla 2 kilometr (1.2 mil) enində uzanır. Bu qalxma dayaz olan mərkəzi çuxurun kənar hissəsini meydana gətirir.[12][17][14][18] Sahil zolağında əhəng daşı qayalıqları var və bunlar dəniz səviyyəsindən 8 metr (26 ft) və 6 metr (20 ft) yüksəklikdəki iki açıq terrasda yerləşirlər.[6][15] Küləkli cənub sahillərində qum dyunları üstünlük təşkil edir.[6]

İqlim

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aldabra Hind okeanının cənub-qərbindəki quraq zonada yerləşir. Noyabr-mart aylarında şimal-qərb mussonu baş verir və ən ağır yağışları gətirir. Qalan aylarda ərazi üzərində cənub-şərq passat küləkləri hakimdir. Aldabraya il ərzində orta hesabla 960 millimetr (38 düym) yağıntı düşür.[19] Seyşel adaları Ekvatora yaxın olduğu üçün siklonlar ərazi üçün nadirdir.[19] Sahil zonasındakı qabarma dalğaları 3 metr (9.8 ft) hündürlüyə qalxır və çoxlu su axınına səbəb olur.[6] Ümumi aylıq orta maksimal temperatur dekabrda 31 °C (88 °F), orta minimum temperatur isə avqust ayında 22 °C (72 °F) olaraq qeydə alınmışdır.

Vəhşi həyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Flora və faunanın, habelə geomorfoloji quruluşun ən erkən öyrənilməsi 1910-cu ilə təsadüf edir. Aldabra üzərində 307 növ heyvan və bitki mövcuddur.[19] Sürünənlər quru faunasının görkəmli nümunəsidir.[6] Ser Devid Attenboro Aldabranı "dünyanın möcüzələrindən biri" adlandırmışdır və bura həmçinin Hind okeanının "tac daşlarından" biri kimi də tanınır.[20][21]

Flora

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aldabrada 273 növ çiçəkli bitki, kol və qıjı qeydə alınıb. Buradakı sıx ərazilərdə Pemphis acidula və bir çox ərazidə "tısbağa çəmənliyi" adlanan otlar qarışığı var.[6][16] Bu floraya 19 endemik növ və yalnız qonşu adalar üçün ümumi olan 22 növ daxildir və bu növlərdən bir neçəsi Qırmızı kitabdadır. Anqrekum (Angraecum seychellarum) Seyşel adalarının milli çiçəyidir və Aldabranın kələ-kötür əhəng daşı qayalarında bitir.[8] Digər endemik bitkilərə Pandanus aldabrensis, Aldabra zanbağı (Lomatophyllum aldebrense) və Angraecum eburneum daxildir.[8] Laqun manqrov meşələri ilə həmsərhəddir və böyük dəniz dəniz otları çəmənliklərinə, mərcan qayalıqları və qum düzənliklərinə malikdir.[6] Vattalarda və duzlu şəraitdə inkişaf edən manqrovlar laqunun sahillərində görünür və sahil ekosisteminin tərkib hissəsidir. Aldabrada yeddi manqrov növü var və bunlardan üçü nadir hallarda rast gəlinir.

Fauna

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Aldabra nəhəng tısbağası

Atoll, dünyanın ən böyük nəhəng tısbağa (Aldabrachelys gigantea) populyasıyasını (100.000 heyvan) əhatə edən fərqli faunaya malikdir.[8][22] Tısbağaların ölçüsü atoll boyunca əhəmiyyətli dərəcədə dəyişsə də, yetkin tısbağalar ümumilikdə 105 santimetr (41 düyün) uzunluğunda və 350 kiloqrama qədər ağırlıqda olurlar. Bu tısbağalar ot bitkiləri və şirin su hovuzlarında böyüyən müxtəlif bitki, ağac və hətta yosunlarla qidalanır. Tısbağalar fevral-may ayları arasında cütləşir və dişilər iyundan sentyabr ayına qədər uyğun torpaq təbəqələri olan ərazilərdə yumurta qoyurlar. Yumurtalar qolf topu ölçüsündədir[8] və dişilər yüksək sıxlıqlı ərazilərdə bir neçə ildə üç-beş yumurta, aşağı sıxlıq ərazilərdə isə 14–16 yumurta qoyurlar. Yetkinlik yaşına çatmayan kiçik tısbağalar xərçəngkimilər, siçovullar və quşlardan qorunmalıdırlar.[8]

Keçmişdə nəhəng tısbağalar Seyşel adalarındakı bir çox adaya, həmçinin Maedəki Viktoriya Nəbatat bağlarına köçürülmüşdür.[8] Ən uzunömürlü Aldabra nəhəng tısbağalarından biri, 24maart 2006-cı ildə Kəlkətənin Elipor Zooloji bağında təxminən 250 yaşında vəfat edən Advaita idi.

Aldabra, qonur dəniz tısbağası (Eretmochelys imbricata) və yaşıl dəniz tısbağası (Chelonia mydas) üçün böyümə yeridir.[21] Altollda həmçinin, Qərbi Hind Okeanında yuva quran yaşıl tısbağaların ən böyük populyasiyasından biri yaşayır. Aldabra, dünyanın ən böyük quru buğum ayaqlısı olan kokos yengəcinin (Birgus latro) böyük bir populyasiyasına malikdir və Hind okeanında yeganə sağ qalan uça bilməyən sufərəsi növü olan ağ boğazlı sufərəsinə ev sahibliyi edir.[23] Adanın ətrafındakı dənizlərdə köpəkbalığı, manta skatı və barrakuda tapıla bilər. Aldabranın üç endemik yarasa növü var: Paratriaenops pauliani,[24] Chaerephon pusilla və Pteropus aldabrensis. Atollda 1000 həşərat növü var və onlardan çoxu endemikdir.[6] Bir çox kəpənək növləri də Aldabra ətrafında uçur.[25]

Sularda delfinlər, qatil balinalar və xüsusən də qozbel balinalar[26][27] da daxil olmaqla ən az 13 növ balinakimilər növü məlumdur.[28][29] Bir zamanlar, 18-ci əsrdə bölgədə məhv olduğu düşünülən dyoqon,[30] son illərdə dəfələrlə qeydə alınmışdır.[31][32][33]

Demoqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Pikard adasındakı La Qiqi kəndində Seyşel Adaları Vəqfinin kiçik bir elmi tədqiqat stansiyası yerləşir. Hazırda 12 nəfərdən ibarət olan[34] daimi işçi heyəti Aldabranın biomüxtəlifliyini öyrənmək üçün araşdırma aparır.

Nəqliyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aldabraya səyahət asan deyildir. Atollda heç bir hava zolağı və eniş bəndinin qurulmasına icazə verilməyib. Əraziyə ən yaxın hava limanı Pikard adasının 50 kilometr (31 mil) cənub-şərqində yerləşir. Maedən işləyən təchizat gəmiləri, tədqiqat stansiyasındakı elm adamları və heyəti hər iki ayda bir dəfə yemək və digər zəruri ləvazimatla təmin edir.[35]

Qoruma

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aldabra atollu 19 noyabr 1982-ci ildə UNESCO-nun Ümumdünya irsi təyin edilib və bu Seyşel adalarındakı iki Ümumdünya irsi ərazisindən biridir. [8] Ərazi Seyşel Adaları Vəqfi tərəfindən idarə olunur və qorunur.[36]

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Xəritə 1
    Xəritə 1
  • Rayon xəritəsi
    Rayon xəritəsi
  • Xəritə 2
    Xəritə 2
  • Xəritə 3
    Xəritə 3
  • Xəritə 4
    Xəritə 4
  • Aldabra Atollunun NASA fotosu
    Aldabra Atollunun NASA fotosu
  • Aldabra və Assampşen adası
    Aldabra və Assampşen adası
  • Aldabranın havadan görünüşü
    Aldabranın havadan görünüşü

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Aldabra Atoll". Ramsar Sites Information Service. 6 October 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 April 2018.
  2. ↑ Dodd, Jan. Mauritius, Réunion and Seychelles. Lonely Planet. 2004. 268–. ISBN 978-1-74059-301-4. 15 October 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 April 2013.
  3. ↑ 1 2 3 4 Anthony Cheke. "Timing of arrival of humans and their commercial animals on the western Indian Ocean oceanic islands" (PDF). İstifadə tarixi: 27 mart 2013.
  4. ↑ "Aldabra Atoll: Aldabra Group". Official website of Tourism department of Seychelles. 2021-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2016.
  5. ↑ MairBeckley, 2012. səh. 11
  6. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 "Aldabra Atoll". Unesco. 2022-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 mart 2013.
  7. ↑ Aldabra from Ministry of environment website
  8. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 MairBeckley, 2012
  9. ↑ 1 2 3 Carpin, Sarah,(1998) Seychelles, Odyssey Guides, səh.162, The Guidebook Company Limited, Retrieved on June 22, 2008
  10. ↑ MairBeckley, 2012. səh. 35
  11. ↑ 1 2 3 MairBeckley, 2012. səh. 186
  12. ↑ 1 2 "Ramsar". Official web site of Ramsar. 24 April 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 February 2015.
  13. ↑ SwinglandKlemens, 1989. səh. 106
  14. ↑ 1 2 Dev Raj Khanna; P. R. Yadav. Biology Of Coelenterata. Discovery Publishing House. 1 yanvar 2005. 343–. ISBN 978-81-8356-021-4. 2014-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 mart 2013.
  15. ↑ 1 2 MairBeckley, 2012. səh. 6–7
  16. ↑ 1 2 "Aldabra atoll". Bird Life Organization. 2016-04-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2013.
  17. ↑ MairBeckley, 2012. səh. 181–
  18. ↑ Coe, 1998. səh. 11
  19. ↑ 1 2 3 Coe, 1998
  20. ↑ "Aldabra". Official web site of Aldabra Foundation Organization. 2017-06-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 mart 2016.
  21. ↑ 1 2 "Aldabra Atoll, Seychelles". Ocean Portal by The Smithsonian Institution. 2017-06-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2013.
  22. ↑ Payne, Roger. "Losing Aldabra". Voyage of the Odyssey. PBS. 2004-04-05. 2021-05-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-10-21.
  23. ↑ Matthew Murrie. The First Book of Seconds: 220 of the Most Random, Remarkable, Respectable (and Regrettable) Runners-Up and Their Almost Claim to Fame. Adams Media. 21 sentyabr 2010. 180–. ISBN 978-1-4405-1068-7. İstifadə tarixi: 10 mart 2013.
  24. ↑ Goodman, S. M.; Ranivo, J. "A new species of Triaenops (Mammalia, Chiroptera, Hipposideridae) from Aldabra Atoll, Picard Island (Seychelles)". Zoosystema. 30 (3). 2008: 681–693. 2016-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-13.
  25. ↑ MairBeckley, 2012. səh. 33
  26. ↑ "Seychelles' atoll of Aldabra sees decline in humpback whale count; El Niño blamed". 2020-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-02.
  27. ↑ Seyşel adaları vəqfi. 2017. Aldabra Humpback Whales 2017 Arxivləşdirilib 2020-09-07 at the Wayback Machine. YouTube. 26 sentyabr, 2017 tarixində arxivləşdirilib.
  28. ↑ "ATOLL RESEARCH BULLETIN NO. 564" (PDF). 2017-05-14 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-07-02.
  29. ↑ Burt A. 2017. Aldabra Humpback Whales. 4 sentyabr, 2017 tarixində arxivləşdirilib.
  30. ↑ Are Dugons extinct on Mauritius? Arxivləşdirilib 2017-09-04 at the Wayback Machine. 4 sentyabr, 2017 tarixində arxivləşdirilib.
  31. ↑ "Returning home? Sightings of dugongs increase in Seychelles' Aldabra atoll". 2021-05-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-02.
  32. ↑ Rothauscher's Dugong Page. "Dugongs seen in Aldabra". 2019-02-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-02.
  33. ↑ Amla, Hajira. "A creature of mystery – rare dugong is sighted in Seychelles at Aldabra". Seychelles News Agency. 2 mart, 2015. 2021-12-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-04.
  34. ↑ "Info on staff" (PDF). 2022-01-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-07-02.
  35. ↑ MairBeckley, 2012. səh. 181
  36. ↑ Seychelles Islands Foundation Arxivləşdirilib 2012-09-08 at the Wayback Machine, 22 iyun, 2008 tarixində arxivləşdirilib.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Aldabra&oldid=6625515"