Bremen
- Hierdie artikel handel oor die Duitse stad. Vir ander gebruike, sien Bremen (dubbelsinnig).
|
Bremen
| |
|---|---|
| Kaart | Wapen |
 | |
 | |
| Vlag | |
 | |
| Land |  Duitsland
|
| Deelstaat | Bremen
|
| Koördinate | 53°05′N 08°48′E / 53.083°N 8.800°O |
| Stigting | Voor 8ste eeu |
| Stadstatus | 1186 Vrye Ryksstad |
| Oppervlakte: | |
| - Totaal | 318,21 vk km |
| Hoogte bo seevlak | 11 m |
| Bevolking: | |
| - Totaal (31 Desember 2022) | 569 396[1] |
| - Bevolkingsdigtheid | 1 789/vk km |
| - Metropolitaanse gebied | 1 511 198 |
| Tydsone | UTC +1 (MET) |
| - Somertyd | UTC +2 (MEST) |
| Klimaat | |
| - Tipe | Gematigde seeklimaat |
| - Gemiddelde jaarlikse temperatuur | 8,8 °C |
| - Gem. temp. Januarie/Julie | 0,8 / 16,8 °C |
| - Gemiddelde jaarlikse neerslae | 696 mm |
| Burgemeester | Andreas Bovenschulte (SPD) |
| Amptelike webwerf | bremen.de |
Bremen (Duits: [ˈbʀeːmən], ; Nederduits ook Breem of Bräm; Nedersaksies: Breemn) is die hoofstad en grootste stad van die Duitse deelstaat Vrye Hansestad Bremen, wat dikwels ook net "Bremen" genoem word. As die kleinste deelstaat van Duitsland behels die stadstaat naas Bremen slegs een ander stad, Bremerhaven, wat as Noordseehawe sowat 60 kilometer verder noord geleë is.
Bremen is met 'n bevolking van 569 396 die tweede grootste stad in Noord-Duitsland na Hamburg en die elfde grootste in Duitsland. Die stad is die setel van die Breemse parlement (Duits: Bremer Bürgerschaft), die regering van die deelstaat (Senaat van Bremen, Duits: Bremer Senat) en van die meeste instellings en geregshowe van die deelstaat.
In die vroeë Middeleeue het Bremen 'n belangrike rol by die Christelike sendingwerk in Noord- en Noordoos-Europa gespeel en was ook die biskopsetel vir Noord-Europa. As een van die magtige seehandelstede van die Hansebond het Bremen in die 13de eeu tot een van die eerste republikeinse stadstate in Europa ontwikkel wat deur welvarende koopmansgesinne oorheers is. Ná die einde van die Tweede Wêreldoorlog is Bremen deur Amerikaanse troepe beset en het later een van drie stadstate in die Duitse Bondsrepubliek geword.
Alhoewel die oop see sowat een uur per motor van Bremen af lê, is die getye op die Weserrivier twee keer per dag duidelik waarneembaar. Die promenade langs die Weser was vroeër die middelpunt van Bremen se besige seehawe, en plaaslike koopmanne het handel met alle bekende gebiede gedryf. Vandag word seevrag veral in die Neustädter Hafen en Bremen se moderne susterstad Bremerhaven met hul uitgebreide houerterminale gehanteer. Die seehawe is die tweede belangrikste invoerhawe vir motors in Europa en hanteer jaarliks sowat 1,4 miljoen voertuie. Tans is Daimler AG (vroeër DaimlerChrysler AG) die grootste privaat werkgewer, terwyl Airbus in Bremen met 3 100 werknemers oor die tweede grootste werksterrein in Duitsland na Hamburg beskik.
Bremen het na die agteruitgang van sy tradisionele skeepsbou en die verskuiwing van hawegeriewe tot 'n moderne kulturele, wetenskaplike en hoëtegnologiesentrum ontwikkel. Bremen het daarnaas ondanks die grootskaalse oorlogskade van die jare 1940 tot 1945 'n ryke argitektoniese erfenis van verskillende tydperke bewaar, waaronder 'n historiese stadskern met winkellane en 'n groot aantal museums en ander kulturele instellings wat van die stad 'n gewilde toeristebestemming maak. Die stad bestaan vandag uit 'n historiese stadskern en uitgebreide voorstede wat meestal hul eie spesifieke, soms selfs landelike karakter bewaar het.
Etimologie
[wysig | wysig bron]Die eerste bekende gebruik van die stadsnaam dateer uit die 9de-10de eeu as Brema, Bremae, Bremun; die laasgenoemde vorm was die grondslag van die huidige naam en word as die lokatiewe datief van die Oud-Saksiese/Middelnederduitse woord brem se meervoud "randing", "rand (van die grond/water/duin)" beskou (vergelyk Engels brim).[2][3][4][5]
In die Middeleeue het die stad na homself verwys as civitas Bremensis, dus "Stad Bremen" en dit gebruik tot ná 1646. Wanneer Bremen se grondwetlike posisie beklemtoon moes word, het dit ná die toekenning van die rykstadoorkonde (Linzer Diplom) van 1646 af die titel "Keiserlike en Vrye Ryksstad van die Heilige Romeinse Ryk (en Hansestad) Bremen" (Kayserliche und dess heiligen Römischen Reichs Freye Stadt (und Ansestadt) Bremen) gedra. Ná die ontbinding van die Heilige Romeinse Ryk in 1806 het die amptelike taalgebruik verander na die bynaam freye Hansestadt[6] en van 1820 af uiteindelik in die skryfwyse freie Hansestadt.[7] Sedert die grondwet op 21 Maart 1849 word amptelik onderskei tussen die Breemse staat en die stad Bremen.[8] Sedertdien verwys al die Breemse grondwette na die stad net as Stadt Bremen of Stadtgemeinde Bremen om verwarring te voorkom met die staat Freie Hansestadt Bremen wat ook die stad Bremerhaven insluit. Deesdae word hierdie onderskeiding by naam egter nóg in die amptelike nóg in die omgangstaal konsekwent gehandhaaf.
Geografie
[wysig | wysig bron]
Bremen lê aan die oewers van die Weserrivier en sowat 126 kilometer van sy monding in die Noordsee af. Die rivier verbreed in die stadsgebied tot 'n rivierdelta, die sogenaamde Unterweser (letterlik die benedeloop van die Weser) wat ook vir seeskepe bevaarbaar is en van Bremen een van die belangrikste hawens in Duitsland gemaak het. Die vroeëre seehawe is vandag 'n promenade langs die Weser, die sogenaamde Schlachte.
Ten opsigte van sy oppervlakte behoort Bremen tot die grootste stede in Duitsland. Die stadsgebied is sowat 38 kilometer lank en 16 kilometer wyd en sluit 'n verskeidenheid stadsbuurte in wat elkeen min of meer sy eie karakter bewaar het. Naas die stadsentrum en die aangrensende woongebiede is daar selfs landelike buitewyke met plase soos Blockland in die noorde van Bremen wat oorspronklik deur Nederlandse setlaars as landbougebied ontwikkel is.
Die susterstad Bremerhaven lê naby die samevloeiing van die kleiner Geesterivier met die Weser en ook naby die Wesermonding. Die internasionale seehawe van Bremerhaven maak in politieke opsig deel uit van Bremen, maar word deur Bremerhaven se stadsregering geadministreer.
As gevolg van die Noordsee se getye styg die Weser se watervlak tydens vloed tot sowat 2,40 meter bo seevlak sodat die stadsgebied oor 'n afstand van 155 kilometer deur dyke beskerm word. Naas die Noordsee se vloedwater hou die Oberweser (boloop van die rivier) soms 'n bedreiging vir Bremen in.
Aangesien die riviere Weser, Werra, Fulda en Aller 'n gebied met 'n oppervlakte van sowat 40 000 vierkante kilometer dreineer, loop die rivierwater tydens swaar reënvalle of die dooiweer van die lente nie vinnig genoeg af nie sodat dyke ook as beskerming teen oorstromings gebou is.[9]
Klimaat
[wysig | wysig bron]
Bremen het, soos die grootste deel van Duitsland behalwe vir die hoër geleë berg- en Alpestreke, 'n koel gematigde klimaat met sterk maritieme invloede wat deur sy geografiese ligging naby die Noordsee bepaal word. Temperatuurverskille tussen die somer- en wintermaande is kleiner as in binnelandse streke. Nogtans kan vastelandse lugmassas dwarsdeur die jaar weerstoestande in Bremen beïnvloed – met hittegolwe in die somer en langer koue periodes in die winter. Temperature van minder as -15 °C of meer as 35 °C word egter selde aangeteken.
Julie is die warmste maand met 'n gemiddeld van sowat 18 °C, Januarie die koudste maand van die jaar met 1,8 °C (soos gemeet in die periode tussen 1981 en 2010). Die hoogste temperatuur ooit is op 9 Augustus 1992 met 37,6 °C aangeteken. Die laagste temperatuur ooit was -23,6 °C op 13 Februarie 1940. Net soos elders in Duitsland het die gemiddelde temperature in die vroeë 21ste eeu gestyg. Die temperatuurverskil was 0,6 °C in die periode tussen 1981 en 2010 teenoor die tydperk tussen 1961 en 1990. 2014 was die warmste jaar sedert die begin van weerkundige metings met 'n gemiddeld van 11,1 °C.
| Weergegewens vir Bremen | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Maand | Jan | Feb | Mar | Apr | Mei | Jun | Jul | Aug | Sep | Okt | Nov | Des | Jaar |
| Hoogste maksimum (°C) | 14,6 | 18,5 | 23,5 | 30,2 | 34,4 | 34,9 | 36,2 | 37,6 | 33,4 | 28,6 | 20,1 | 16,1 | 37,6 |
| Gemiddelde maksimum (°C) | 3,9 | 4,8 | 8,7 | 12,8 | 18,0 | 20,2 | 22,4 | 22,6 | 18,4 | 13,5 | 8,0 | 5,1 | 13,2 |
| Gemiddelde temperatuur (°C) | 1,4 | 1,9 | 5,0 | 8,1 | 12,7 | 15,3 | 17,4 | 17,4 | 13,9 | 9,7 | 5,2 | 2,7 | 9,2 |
| Gemiddelde minimum (°C) | −1,1 | −1,1 | 1,3 | 3,4 | 7,4 | 10,3 | 12,4 | 12,1 | 9,3 | 5,8 | 2,3 | 0,3 | 5,2 |
| Laagste minimum (°C) | −21,8 | −23,6 | −18,7 | −7,6 | −3,5 | 0,5 | 3,0 | 3,4 | −1,2 | −7,8 | −14,1 | −17,5 | −23,6 |
| Neerslag (mm) | 55,1 | 35,6 | 51,2 | 40,8 | 54,2 | 73,4 | 65,0 | 61,2 | 60,1 | 55,4 | 57,7 | 61,6 | 671,3 |
| Humiditeit (%) | 87 | 84 | 80 | 75 | 71 | 73 | 75 | 75 | 81 | 84 | 87 | 88 | 80 |
| Bron: Wêreldmeteorologieseorganisasie (VN),[10] Deutscher Wetterdienst,[11] wetterkontor.de[12] | |||||||||||||
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]Vroeë geskiedenis
[wysig | wysig bron]
Terwyl die eerste menslike spore in die omgewing van Bremen uit die Steentydperk omtrent 150 000 v.C. dateer (soos byvoorbeeld 'n lans wat by die geraamte van 'n oer-olifant gevind is), was argeologiese opgrawings in die stadsgebied van Bremen in hierdie opsig nog nie suksesvol nie.[13]
Skriftelike oorlewerings uit die Romeinse tydperk verwys na die Chauci of Haukes (Duits: Chauken), 'n Germaanse stam wat die gebied langs die benedeloop van die Weser bewoon het en hulle huise op klein meensgemaakte heuwels, sogenaamde Wurten, opgerig het. Die Chauci het hulle enkele jare lank aan die Romeinse gesag onder keiser Augustus onderwerp, maar daar is min oor hul latere geskiedenis bekend, en hulle het moontlik met die Saksers vermeng wat vanaf die 3de eeu n.C. vanuit Holstein na ander Noord-Duitse gebiede uitgebrei het.[13]
Die sandduin met 'n lengte van 26 kilometer aan die Weser se regteroewer was beskerm teen die rivier se vloedwater en sodoende geskik vir die stigting van nedersettings en die bou van paaie, en kleiner Saksiese dorpe wat uit die tydperk tussen die 1ste en 8ste eeu dateer is in voorstede soos Hemelingen, Mahndorf, Grambke en Rekum opgegrawe. Urne en vuurplekke wat in die stadsentrum ontdek is, is tans nog nie presies gedateer nie.
Daar is verskeie teorieë oor die oorsprong van die naam Bremen. Die oudste bekende vorm was Bremun (Latyn: Brema), en 'n afleiding hiervan, 'n lokatiewe datief van die meervoudsvorm Brem, beteken letterlik "by die rande" en het moontlik na 'n vroeë nedersetting by die duinrand verwys.[13]
Vroeë Middeleeue
[wysig | wysig bron]
In 780 het Karel die Grote die Angel-Saksiese sendeling Willehad na Bremen ontbied – twee jaar voordat die eerste historiese dokument uitgevaardig is waarin vir die eerste keer na Bremen verwys word. Blykbaar was sukses aan Willehad se sendingwerk beskore. Reeds in 787 kon Karel die Grote 'n bisdom in Bremen stig en Willehad as biskop benoem.
Godsdienstige oorwegings was nie die enigste motiverende faktor vir Karel se handelinge nie. Bremen was van begin af 'n strategiese nedersetting aan die noordgrens van die Frankiese Ryk. Karel het veral grawe en biskoppe ingespan om die nuut verowerde Saksiese gebiede in die noorde te oorheers. Die Breemse biskop Ansgar het in die 9de eeu 'n belangrike rol by die Christelike sendingwerk in Skandinawië en die Slawiese Oosseegebiede gespeel, en Bremen is in 845 tot aartsbisdom verhef.[14] Eeue lank het teenstellings tussen die Frankiese veroweraars en geestelikheid en die Saksies-Friese stadsbewoners die geskiedenis van Bremen oorheers. Die eerste katedraal in Bremen is in 858 deur Deense Wikings aan die brand gesteek en later deur 'n steengebou vervang.
In 967 het keiser Otto I die Breemse aartsbiskop tot graaf van die plaaslike graafskap verklaar en sodoende 'n geestelike vorstedom in die hartland van die hertogdom Sakse geskep. Die pous het tegelykertyd Denemarke, Swede, Noorweë, Ysland en later ook Groenland onder die kerklike gesag van die Breemse aartsbiskop gestel. Bremen het in hierdie periode tot 'n beduidende handelsentrum en hawe begin ontwikkel wat op 10 Augustus 965 ook voorregte as 'n markstad gekry het.[15]
Die meeste bewoners moes destyds nogtans 'n lewe maak uit bestaansboedery wat veeteelt en akkerbou asook vissery ingesluit het. Ambagte en handel met landbouprodukte het net 'n ondergeskikte rol gespeel.
Die kerklike owerhede in Bremen het hul organisasie geleidelik uitgebou en in die periode tussen 1013 en 1043 nuwe versterkings en 'n steenmuur rings om die katedraalkwartier gebou aangesien die stad og steeds deur Noormanne-aanvalle bedreig was. Die sendingwerk in Noord-Europa het voortgegaan, en die oprigting van nuwe kerke het net soos die luukse leefstyl van die wêreldlike aartsbiskoppe 'n sterk finansiële basis noodsaaklik gemaak. Die geestelikes het dus begin om nuwe grondbesit te koop.
In 1041 is die katedraal en nabygeleë kerklike geboue deur 'n brand verwoes. Aartsbiskop Benzelin, 'n boorling van Keulen, het onmiddellik met die heropbou begin en die katedraal van Keulen as argitektoniese voorbeeld geneem. Sy opvolger Adalbert het met die boubedrywighede voortgegaan, maar eers die bestaande geboue afgebreek en die katedraal in die Italiaanse stad Benevento tot nuwe argitektonise voorbeeld verklaar. Die Breemse katedraal se voorkant was al in 1049 voltooi, terwyl die wes-kripte eers in 1066 ingewy kon word.
Die Oewermark (Duits: Ufermarkt) was die bakermat van Bremen se vroeë welvaart. Onder die heerskappy van keiser Konrad II het die Bremenaars op 16 Oktober 1035 die reg gekry om jaarliks in die lente en herfs 'n vrymark (Duits: Freimarkt) te hou. Aartsbiskop Adalbert het vir sy verspilsug bekend gestaan waaruit veral buitelandse handelaars met hul luukse goedere uit oorsese gebiede voordeel getrek het. Adalbert se pogings om van Bremen die nuwe "Rome van die Noorde" gemaak het egter rampspoedige gevolge vir die stad ingehou.
Die Saksiese adel van die omgewing het steeds 'n sterk opposisie teen die Breemse aartsbiskop gevorm. Tydens sy afwesigheid in 1064 het hertog Hermann die stad geplunder. Die biskop se posisie het verder verswak, en hy was genoodsaak om hoër markdoeanes te hef – 'n stap wat tot die ekonomiese agteruitgang van Bremen gelei het nadat koopmans en handelaars weggebly het.
Die 12de eeu
[wysig | wysig bron]
Behalwe vir die Rynland met sy stedelike tradisie en selfbewuste burgerdom was Duitsland omtrent 1100 nog 'n oorwegend agrariese samelewing. Die kerk het aanspraak gemaak op belangrike markdorpe as deel van sy wêreldlike magsgebiede. Handel en ambagte het geleidelik begin om ook buite die Rynland die ontstaan van stedelike nedersettings te bevorder.
In 1106 het aartsbiskop Frederik 'n ooreenkoms met Nederlandse setlaars gesluit waarvolgens hulle die opdrag gekry het om in die omgewing van Bremen met die bou van dyke en die dreinering van moerasgebiede te begin. Die kolonisasie van die Stedinger Land aan die linkeroewer van die Weser het in die periode tussen 1142 en 1149 plaasgevind. In 1171 is die gebiede tussen Brinkum en Huchting volgens die Hollandse Reg gekoloniseer, in 1181 die oostelike Hollerland en Blockland en omtrent 1200 Neuenland. Binne 'n eeu was die omgewing van Bremen stelselmatig deur boere gekoloniseer, en nuwe dorpe is gestig terwyl ouer nedersettings vergroot is.
Die vinnige bevolkingsgroei het Bremen van 'n welvarende landelike omgewing voorsien, en die stad het op ekonomiese gebied voordeel getrek uit die landbou se oorskotte. Landbouprodukte is in Bremen gestoor, veredel en as handelsgoedere aangebied en ook buite die aartsbiskoplike hof beduidende koopkrag geskep wat steeds meer handelaars met luukse goedere na die stad gelok het. Bremen het sodoende tot 'n beduidende ekonomiese sentrum ontwikkel en is in 1157 van 'n nuwe stadsmuur voorsien.
Saam met die vestiging van boere en handelaars het ook gspesialiseerde ambagsmanne begin om hulle op die duinplato noord van die koopmansstad en wes van die St. Veits- en Vroue-kerk te vestig. Historiese straatname wat na spesifieke beroepe verwys soos Hutfilter-, Kramer- of Hakenstraße getuig van hierdie ontwikkeling. Volgens oorlewerings was Bremen omtrent 1150 reeds 'n belangrike hawestad; pelgrims uit Wesfale en Nedersakse het hier hul pelgrimstogte na die Heilige Land begin. In 1186 het keiser Frederik Barbarossa Bremen met die sogenaamde Gelnhauser Privileg as politieke liggaam en selfregerende stad erken wat onder sy onmiddellike gesag gestaan het; die burgers en hul regte (onder meer die reg op grondbesit) is deur die keiser amptelik gewaarborg. As vrye Ryksstad was Bremen vry van enige kerklike gesag. Ook lyfeienes kon voordeel trek uit hierdie nuwe politieke status. Ná 'n verblyf van meer as een jaar binne die stad se mure was hulle vry.
In die laat 12de eeu het die Breemse koopmansgesinne groter invloed op die stad begin uitoefen; in 1181 het aartsbiskop Siegfried skepe wat Bremen aangedoen het belastingvry gestel.
Die 13de eeu
[wysig | wysig bron]
Bremen se geskiedenis was in die 13de eeu net soos dié van baie ander handelsentrums deur ekonomiese vooruitgang gekenmerk. Die bevolkingsgroei, 'n hoër bevolkingsdigtheid en lewensgehalte het saam met nuwe handelsroetes na en -betrekkinge met Vlaandere, Engeland, Skandinawië, die Oosseegebied, die boloop van die Weser en Wesfale bygedra tot Bremen se ekonomiese welvaart. Ná hul vredesluiting in 1217 was die Breemse burgers en aartsbiskop Gerhard I partye met gelyke regte. Met sy nuwe stadsmuur, wat die kwartiere van geestelikheid, koopmans en ambagsmanne omring het, het Bremen aan alle kriteria van 'n Middeleeuse stad voldoen: Sentrale ligging, selfregering, versterkings, mark en stadstatus.[16]
Omstreeks 1230 het Bremen se bevolking tussen sowat 10 000 en 15 000 siele beloop wat rofweg in drie groepe verdeel kan word:
- Burgers, waaronder koopmans, grondbesitters, renteniers en selfstandige ambagsmanne;
- geestelikes, waaronder kapittelhere, vikarisse, priesters, monnike en hul afhanklike administrateurs, opsieners en bediendes;
- inwoners sonder burgerregte soos voermans, draers, dagloners, afhanklike ambagsmanne en behoeftiges wat op aalmoese aangewese was.
Die stadsgebied is aansienlik vergroot; die gebied rondom Söge-, Obern- en Langenstraße was net soos die Martinikwartier op die Balge-eiland dig bevolk, en die markplein van Bremen het geleidelik gestalte gekry, alhoewel die Raadsaal nog nie opgerig was nie. Historiese dokumente verwys in 1229 vir die eerste keer na 'n raadsaal by die ingang tot die Obern- en Sögestraße.
By die Weseroewer langs die Schlachte – 'n gebied wat destyds buite die stadsmuur geleë was – is kaaiagtige versterkings gebou, vermoedelik omdat groot seeskepe dieper ankerplekke benodig het.[16] Aan die noordelike kant van die Langenstraße is 'n stedelike weeghuis opgerig.
In 1229 is met die boubedrywighede van die Ansgarii- en Martinikerk begin, terwyl die oostelike deel van die Tiefereiland as 'n vermaaklikheidskwartier met kroeë en Staven (openbare badkamers) gedien het. Alhoewel reeds omtrent 1200 met die plaaslike vervaardiging van bakstene begin is, was die meeste huise in Bremen nog van hout en vlegwerk gebou en met leem bepleister. Net in die koopmansbuurt van Langenstraße was daar reeds woontorings van welvarende burgers wat van steen gebou en sodoende bestand teen brande was. Teen die einde van die 13de eeu het die oprigting van 'n groter aantal rooi baksteengeboue die ekonomiese welvaart van Bremen weerspieël, en volgens die Wesfaliese voorbeeld is kerke vergroot en van pragtige stylelemente voorsien.
Die 14de eeu
[wysig | wysig bron]
Die bevolkingsgroei het in die vroeë 14de eeu 'n nuwe organisasiestruktuur noodsaaklik gemaak. 'n Komitee van raadslede het in 1304 begin om voorstelle vir 'n nuwe stedelike reg uit te werk, maar hulle het tot skerp kritiek en uiteindelik geweldpleging gelei. Ná die herstel van wet en orde is Bremen in vier parogieë verdeel wat deur 'n klein aantal welvarende gesinne en gildemeesters oorheers is. Die lewenslange lede van die Stadsraad, wat uit 36 mans bestaan het en waarvan iedereen elke drie jaar as aktiewe raadslid gefungeer het, het uit hierdie heersende klas gekom. Die drie derdes van die Stadsraad het die sogenaamde Wittheit gevorm, en hulle het gemeenskaplik nuwe lede benoem sodra 'n ander oorlede is of die Raad verlaat het.[17]
Nogtans het geskille oor die kandidate vir die biskopsetel in 1348 tot onluste gelei waartydens die Ostertor-voorstad net soos 'n aantal plase in die omgewing afgebrand het. Eers 'n pesepidemie wat kort na die begin van die onluste in Bremen gewoed het en waaraan 'n derde van die stadsbevolking (wat op sowat 21 000 beraam is) beswyk het, het 'n einde aan die politieke stryd gemaak. Die groot bevolkingsverlies het die bevordering van immigrasie noodsaaklik gemaak en talle lyfeienes uit die omgewing na Bremen gelok. Toe die horiges van die graaf van Hoya nie aan hom oorgelewer is nie, het hy oorlog teen Bremen gevoer en 'n oorwinning behaal. Talle Breemse burgers en raadslede is as gyselaars gevange geneem. Vir die bedrag, wat as losgeld betaal moes word, het die Stadsraad voorgestel om 'n nuwe belasting te hef. Vanweë die ekonomiese agteruitgang ná die oorlog en 'n aantal eise wat deur die Hansebond teen Bremen ingestel is, het die plaaslike koopmans daarop aangedring dat die stad by die Hansebond om lidmaatskap aansoek moet doen.
In 1365 en 1366 het politieke geskille tot nuwe onluste gelei; veral gewone burgers het onder die leiding van gildemeesters in opstand teen die Raad gekom en 'n alliansie met die aartsbiskop beding. Huursoldate van aartsbiskop Albert II het op 29 Mei 1366 met hul skepe in Bremen ingeval en die stadspoorte van binne geopen. Tydens 'n geveg op die Markplein is die houtstandbeeld van die ridder Roland aan die brand gesteek, en huise is geplunder. Sommige raadslede is deur die biskoplike troepe in hegtenis geneem, ander het gevlug. Biskop Albert II was nou in beheer van die stad en het 'n nuwe stadsraad met meer as honderd lede laat verkies wat gedwing is om 'n lening ter waarde van 200 000 Mark aan hom uit te betaal.
Die vlugtelinge het by die Hanse aansoek om bystand gedoen, en die aanvoerders van die rebellie is op die Hansedag van 24 Junie 1366 in Lübeck voëlvry verklaar. Soldate van die graaf van Oldenburg het die aartsbiskoplike besetters op 27 Junie verslaan. In dieselfde jaar is die sleutel van Sint Petrus vir die eerste keer op die stadswapen van Bremen gebruik. In 1384 is ooreenkomste met 'n aantal Friese hoofde gesluit, en Breemse skepe is in die Wesermonding nie meer deur Friese seerowers bedreig nie.
In die nuwe ekonomiese en politieke bloeitydperk het die heersende klas van Raadslede sy magsbasis versterk, terwyl die vooruitgang in die skeepvaartsbedryf die bou van nuwe ruim vragskepe moontlik gemaak het. Bremen se rol as hawe het nou 'n nuwe dimensie gekry; die stad het tot 'n internasionale handelsentrum vir goedere uit Noord- en Oos-Europa (voedsel en gronstowwe) en die gevorderde noordweste met die Britse Eilande ontwikkel. Rekeningkunde en handelskorrespondensie in vreemde tale is in die Breemse kantore ingevoer waar opgeleide medewerkers in diens geneem is.
Bremen was nou by die kruispunt van belangrike handelsroetes geleë wat onder meer Vlaandere met Hamburg en Lübeck verbind het. Breemse koopmans het begin om internasionale handelsbetrekkinge aan te knoop en hulle dikwels deur huwelike bevorder. Alhoewel die Breemse handelsbelange eerder op die Noordseegebied as die Oossee gekonsentreer was, het die stad in 1358 amptelik by die Hansebond aangesluit. Daar was lankal belangekonflikte wat uit die Noordseegerigte Breemse handel voortgespruit het – Breemse koopmans het in die 14de eeu nie net die Hanseblokkades teen Vlaandere en Noorweë gebreek nie, maar selfs as seerowers opgetree. Om Hansesanksies teen Bremen te vermy het die Raad besluit om aansoek om lidmaatskap in die Hanse te doen. Die Hansebond was met die opening van kantore in Londen en Brugge immers ook besig om self as mededinger van Bremen in die Noordseehandel op te tree.
In 1361 het 'n Breemse skip reeds aan die Hanse-oorlog teen Denemarke deelgeneem, en die stad het – as 'n strawwe mededinger van Hamburg – geleidelik tot die derde belangrikste lid na Lübeck en Keulen ontwikkel. Bremen het veral voordeel uit sy nou handelsbande met Noorweë getrek; uit hierdie Skandinawiese land is haring, stokvis, traan en huide ingevoer. Ander belangrike handelsgoedere het graan, hout, stene en sout ingesluit. Bremen het daarnaas 'n belangrike rol as uitvoerder van bier gespeel.
Die 15de eeu
[wysig | wysig bron]
Teen die einde van die 14de eeu was Bremen die derde belangrikste stad in die Hansebond naas Lübeck en Hamburg, en sy bydraes tot die bond het in hierdie periode 'n hoogtepunt bereik. Bremen is nogtans gekritiseer vir sy optrede in die oorlog teen die Viktualiëbroeders, 'n bond van seerowers in die Noord- en Oossee. Solank as wat die seerowers hulle rooftogte tot die Oossee beperk het, was Bremen min betrokke by die Hanse se stryd teen die pirate. Eers toe die seerowers ook die seehandel in die Noordsee bedreig het, was die Stadsraad bereid om 'n oorlogskoggeskip beskikbaar te stel. Die Breemse skip het egter nie betyds op die toneel verskyn nie aangesien dit eers teen plaaslike seerowers in die Eemsriviermonding geveg het.
Die Breemse burgers se selfbewussyn is in hierdie periode steeds meer bevorder en het sy uiterlike uitdrukking in die nuwe Roland-standbeeld (1404) en die pragtige raadsaal (1405–1414) gevind. Sommige Raadshere het selfs begin om historiese dokumente te vervals om sodoende aanspraak op die status van 'n vrye Ryksstad te kan maak.
Die Breemse koopmans het in 1451 hul eie regsorde, die sogenaamde Ordinanz, saamgestel wat later verskeie kere uitgebrei is. 'n Kollegium van vier Elderleute of senior raadslede het as sprekers van die koopmans opgetree, en hierdie kring van leidende burgers het geleidelik die Breemse hoërklas gevorm.
Die eerste helfte van die 15de eeu was daarnaas gekenmerk deur die gewapende stryd teen Friese stamhoofde langs die benedeloop van die Weser en 'n geskil met die Hansebond. Die bond was betrokke by 'n interne stryd, maar sy bemiddelaars is deur Breemse burgers daarvan beskuldig dat hulle partydig sou wees. Alhoewel hulle verskeie kere na die amptelike vergadering van die Hansestede, die Hansetag, genooi is, het geen Breemse afgevaardigdes daar opgedaag, en op 27 April 1427 is Bremen se Hanse-lidmaatskap opgeskort. Vanweë politieke geskille met die Duitse keiser is Bremen selfs in die ryksban geslaan wat eers in 1436 opgehef is.
In die periode tussen 1438 en 1441 het die Wendiese lede van die Hanseverbond begin om teen hulle Hollandse mededingers in die Oossee op te tree. Bremen het aanvanklik neutraal gebly, maar nadat ook Breemse skepe deur die Hollanders gekaap is, het die stad by die verdedigingsalliansie aangesluit. Ná die vredesluiting tussen die Hanse en die hertog van Boergondië in Augustus 1441 het die Breemse Raad danksy die invloed van plaaslike koopmans die seeoorlog teen Holland, Seeland en Wes-Friesland alleen voortgesit.
Aan die kapteins is twee derdes van die buit toegesê wat hulle sou maak, en hulle het gevolglik ook begin om skepe van ander vorstedomme te kaap. Veral Engeland en Skotland het protes aangeteken teen die Breemse aanvalle, terwyl Frankryk as vergelding op Breemse handelskepe beslag gelê het. Twee leeus, wat op 'n Genuese skip gebuit is, is in Bremen vertoon. Alhoewel Bremen in Mei 1446 uiteindelik amptelik vrede gesluit het met die Hollanders, was Breemse koopmans vir 'n lang tydperk "ongewenste gaste" in Nederlandse hawens, veral in Brugge en Antwerpen. Tussen 1469 en 1473 is 60 Breemse seemans in Brabant en Antwerpen as seerowers tereggestel.
Toe die Hanseverbond in 1446 'n verbod op die uitvoer van graan uit die Oosseegebied na Noorweë geplaas het, het die handel met hierdie Skandinawiese land sy belangrike rol verloor. Vis is nou hoofsaaklik vanuit Ysland, die Faroër- en die Shetland-eilande ingevoer. Sommige Breemse koopmans is daarvan beskuldig dat hulle meel van swak gehalte na Bergen verkoop en tegelykertyd minderwaardige vis uit Ysland as beweerde waardevolle Noorse handelsgoed in omloop gebring het.
Vanaf 1450 het die Huis Oldenburg 'n bedreiging vir Bremen ingehou – die oudste van drie broeders uit die dinastie, graaf Christiaan, is in 1448 tot koning van Denemarke verkies. Enkele jare later het hy ook die koningstitels van Noorweë en Swede en die grawetitels van Sleeswyk en Holstein ontvang. Die tweede oudste broer, graaf Gerd, het in Oldenburg gebly. Hy was 'n onstuimige heerser wat dikwels versuim het om sy beloftes of ooreenkomste te eerbiedig, by land- en seerowery betrokke was en ook nie geskroom het om nabygeleë gebiede of reisigers te beroof nie. Sy broer Christiaan het sy optrede net soos 'n aantal ander vorste gesteun.
Bremen het dertig jaar lank in verskillende alliansies teen hom oorlog gevoer, maar was ondanks sy hoë oorlogskoste nie altyd suksesvol met sy militêre veldtogte nie. Veral Delmenhorst, die omgewing van die Weser se benedeloop en sy monding was omstrede gebiede. Eers danksy die ondersteuning van die aartsbiskop het Gerd in 1482 'n militêre neerlaag gely, afstand van sy titel gedoen en tot die klooster Rastede toegetree. In 1500 is hy op die terugreis van 'n pelgrimsvaart in die Rhônevallei oorlede.
Die 16de eeu
[wysig | wysig bron]
Die politieke invloed van keiser en koning op die gebeure in Noord-Duitsland was ook in die vroeë 16de eeu nog uiters beperk. Die plaaslike heersers het in hierdie periode daarna gestrewe om hul eie magsgebied voortdurend uit te brei – veral omdat die steeds veranderende tegnologie van oorlogsvoering met kanonne en duisende huursoldate slegs deur groter politieke eenhede bekostig kon word. Ridders het oorbodig geraak. Sowel boererepublieke asook selfregerende stedelike nedersettings het magteloos gestaan teenoor die toenemende geweldpleging.
Vanweë Bremen se afhanklikheid van die Weser-rivier het die stad veral belang daarin gestel wie die rivieroewers oorheers het. Die stad was self te swak om 'n noemenswaardige magsfaktor in die Wesergebied te word en het sodoende diplomasie ingespan om sy ekonomiese en politieke belange te beskerm.
Die gesag van die Breemse aartsbiskop, wat in formele opsig nog as stadsheer gefungeer het, was in die praktyk beperk. Die stad is deur die lede van die sogenaamde Wittheit (wat vir 'n lewenslange ampstermyn benoem is) en die stadsraad geregeer wat administratiewe take waargeneem het, maar ook die regstelsel, verdediging, betrekkinge met ander magte, beheer oor die verskillende gildes en ander sake gereël het. Die meeste van hulle het uit 'n paar welvarende koopmansgesinne gekom, tog het die aantal raadslede met 'n akademiese opleiding ná 1500 toegeneem, terwyl ook steeds meer regsgeleerdes en sekretarisse by administratiewe besluite betrokke geraak het.
Die geestelik-kulturele lewe in Bremen was in die laat Middeleeue en vroeë moderne tyd allesbehalwe opspraakwekkend. Min is bekend oor die destydse onderwysstelsel. Die Dominikaanse orde in die Katharinaklooster het 'n teologiese fakulteit met lesings en disputasies bedryf, maar beduidende teologiese werke is in hierdie periode nie geskryf nie.
Die skilderkuns, goudsmeekuns en klokkegietery was die beduidendste kunsgenres in Bremen. Dit was byna uitsluitlik welvarende burgers wat in boukuns en binnenshuise versierings belang gestel het – die gewone bevolking het meestal vakwerkhuise bewoon. Welvarendes het daarenteen steenhuise met bakstene vir hulself laat oprig wat dikwels van indrukwekkende gewels en glasvensters voorsien is. Die meubilering en huistoebehore het die welvaart van die bewoners weerspieël – met kosbare kiste wat met houtsnywerk versier is, gereedskap van brons en tin, kussings en sierade van goud en silwer. Gesins- en openbare feeste asook staatsbesoeke was die hoogtepunte van die sosiale lewe.
Die 17de eeu
[wysig | wysig bron]
Teen die begin van die 17de eeu was die politieke proses, wat uiteindelik sy hoogtepunt in die ontwikkeling van die absolutistiese Europese staat sou vind, nog in wording. Die handhawing van hul selfstandigheid het kleiner politieke entiteite soos die vrye stede, waaronder ook Bremen met 'n bevolking van sowat 20 000 gereken kon word, genoodsaak om 'n versigtige balans tussen hul betrekkinge met groter moondhede te handhaaf – 'n moeilike taak waarin die stad ongeag van oorloë en toenemende merkantilistiese handelspraktyke in Europa se nasionale state geslaag het.
Terwyl plaaslike ambagte uitsluitlik in die behoeftes van die plaaslike mark voorsien het, het brouerye en metaalbedrywe hul bier, tin- en silwerware ook na die buiteland uitgevoer. Die vernaamste bron van inkomste was egter die handel met massagoedere soos graan uit die Baltiese Seegebied en streke langs die boloop van die Weserrivier. Graan uit die laasgenoemde gebiede is onder meer op markte in Amsterdam, Engeland, Frankryk en Spanje verkoop. Tydens militêre konflikte het Breemse koopmans in die graanbehoeftes van alle oorlogspartye voorsien – 'n winsgewende handel waaruit ook die stadsraad voordeel kon trek. 86 persent van sy inkomste is met doeanebelasting op in- en uitvoere verdien. Dié handel het ook dekades ná die einde van die Dertigjarige Oorlog in 1618 nog gefloreer voordat vanaf omstreeks 1675 minder handelsbetrekkinge met die buiteland onderhou is.
Nederland was steeds die belangrikste handelsvennoot. Daarnaas het Noorweë tot in die tyd van die groot oorlog groot hoeveelhede graan en bier uit Bremen in- en vis- en vleisprodukte na die stad uitgevoer. Later is vis hoofsaaklik uit Ysland en die Shetland-eilande ingevoer. Walvisvangs het eers vanaf die middel van die 17de eeu 'n noemenswaardige rol gespeel. Walvisspek is destyds vir die vervaardiging van seep benodig, terwyl traan as brandstof vir lampe gedien het. Breemse skepe het ook in Engelse seehawens aangedoen. So is graan na die Britse Eilande uit- en steenkool en doeke van daar ingevoer. Frankryk en Spanje het in die stad se behoefte aan wyn en sout voorsien, terwyl ook speserye en olie van die Iberiese Skiereiland ingevoer is. Om beskikbare skeepsruimte doeltreffend te gebruik, het koopmans op Europese roetes koöperasies gestig.
Ekonomiese voorspoed het omstreeks 1600 boubedrywighede sterk laat toeneem. Naas bakstene, die mees gebruiklike boumateriaal, het sandsteen steeds meer gewild geraak, veral vir fasades. Die raadsaalfasade is volgens die Weser-renaissance-styl herbou. Welvarende burgers het ook meer aandag geskenk aan die binneversiering en meubilering van hul wonings wat van weelderige houtmeubels, ruitvensters, muurbehangsels wat van leer gemaak is, ryklik versierde houtplafonne en kaggel- of ysteroonde voorsien is.
- Dertigjarige Oorlog
Gedurende die Dertigjarige Oorlog (1618−1648) het Bremen aanvanklik neutraal gestaan teenoor die wapenbotsing in ander dele van die Ryk. Eers vanaf 1632 het die stad die Sweedse saak begin steun, alhoewel geen troepe beskikbaar gestel is nie. Aartsbiskop Frederik II, prins van Denemarke, wat later die Deense en Noorse koningstroon sou bestyg, het die katedraal van Bremen in 1638 vir Lutherse kerkdienste geopen. Die Breemse stadsraad se huldiging vir Frederik II – 'n lid van die Deense koningshuis – in 1637 moes deur die Duitse keiser as affront beskou word en het Bremen se status as Vrye Ryksstad onder die onmiddellike gesag van die keiser, wat kort voor die huldiging deur Ferdinand III bevestig is, vir die toekoms ernstig bevraagteken. Vir die volgende bevestiging van Bremen se status in die sogenaamde Linzer Diplom van 1646 het die keiser 'n buitensporige fooi gevra.
In die winter van 1643/44 het Sweedse magte onder bevel van generaal Hans Christoph von Königsmarck noordwaarts getrek en die bisdomme Bremen en Verden binnegedring. Bremen het egter geweier om sy stadspoorte te open. In die laaste jare van die oorlog het Swede aanspraak gemaak op die twee bisdomme wat deur Denemarke in die Vrede van Brömsebro in 1645 afgestaan is.
- Moeilike vredesonderhandelinge
Die noordweste van Duitsland het van groter oorlogsverwoesting gespaar gebly. Nadat die Protestantse en Rooms-Katolieke oorlogspartye ooreengekom het om Osnabrück en Münster as plekke vir vredesonderhandelinge te kies, het ook Bremen gesante daarheen gestuur. Hul opdrag vir onderhandelinge met die vredeskommissies vanaf 29 Augustus 1645 was om erkenning te kry vir Bremen se politieke status as Vrye Ryksstad, gelyke regte vir die gereformeerde stroming binne die reformatoriese beweging en die afskaffing van Weserdoeanes.
Onpresiese formulerings in die vredesooreenkoms betreffende die afbakening tussen die stad Bremen en die hertogdom Bremen, insluitende die enklawe van die katedraaldistrik, het politieke geskille tussen Bremen en Swede gevestig. So het Swede geweier om Bremen se status as Vrye Ryksstad te erken. Ook het die kommissies in die stryd oor Weserdoeanes die kant van graaf Anton Günther van Oldenburg gekies. Bremen se teleurstelling oor die vredesbepalings was so groot dat die vredesooreenkoms op 24 Oktober 1648 nie deur die Breemse gesante onderteken is nie.
Nadat Bremen ook nie bereid was om die Sweedse koningin Christina te huldig, belasting op ingevoerde produkte uit die hertogdom af te skaf, die oproeping van inwoners van landelike Breemse gebiede vir Sweedse diensplig toe te laat, aan landdae deel te neem of belasting te betaal nie, is 'n aanval deur Sweedse magte verwag.
- Breems-Sweedse Oorloë
Bremen het reeds voor die vredesooreenkoms van 1648 vergeefse pogings onderneem om sy magsgebied rivieraf uit te brei. Nadat die aartsbiskoppe reeds in die laaste oorlogsjare verkies het om buite die stad te resideer (aanvanklik in Bücken, later in Bremervörde), het die bepalings van die Vrede van Wesfale, wat in 1648 in Münster onderteken is, voorsiening gemaak vir die sekularisasie van die aartsbisdomme Bremen en Verden. Albei gebiede het as Bremen-Verden onder Sweedse bewind gekom. Ses jaar later het Bremen 'n oorlog met Swede ontketen om die gesag oor die hertogdomme te herwin, maar die stedelike magte moes uiteindelik naby die vesting Burger Schanze kapituleer.
'n Wapenstilstand is op 28 November 1654 gesluit; die parogie Lehe, Bederkesa en die Burger Schanze het Sweeds gebly, Vegesack en Blumenthal het onder Breemse gesag gekom. Swede was nogtans nie bereid om Bremen se status as Vrye Ryksstad te erken nie. Die geskil hieroor is eers met die Tweede Breems-Sweedse Oorlog van 1666 besleg. In die Vrede van Habenhausen het Swede formeel die onafhanklikheid van Bremen erken. In finansiële opsig was hierdie erkenning met finansiële nadele vir Bremen verbonde – naas die heffings, wat reeds aan die Ryk betaal moes word, het ook Swede hoër bydraes gevra.
Die 18de eeu
[wysig | wysig bron]
Die vroeë 18de eeu was 'n tydperk van ekonomiese en sosiale nood. Baie jong mans was genoodsaak om hulself as huursoldate aan vreemde moondhede beskikbaar te stel. In 1705 het 'n keiserlike dekreet handel met Spanje en Frankryk ondanks die heersende oorlogstoestand gewettig. Net wapens was hiervan uitgesluit. Nadat ook Engeland en die Nederlandse State-Generaal hul toestemming verleen het, kon Bremen vroeëre winsgewende handelsbande hervat. Die enigste beperking, wat op oorsese handel geplaas is, was doeanes wat naby Elsfleth op die Weser betaal moes word nadat die graafskap Oldenburg onder Deense administrasie gekom het. Pogings om Breemse in- en uitvoere doeanevry te stel, het misluk. In 1707 het die keiser bestaande doeane-regulasies bevestig.
Vir die oorloë wat vroeg in die 18de eeu elders in Europa gewoed het, het Bremen finansiële steun aan die Ryk verleen. Die laste, wat uit die Ryksoorloë teen die Ottomaanse Ryk en Frankryk voortgespruit het, het vir die stad 'n hoë skuldlas beteken. So het die stad gedurende die Nordiese Oorloë tussen 1701 en 1714 sy neutraliteit verklaar en handel met alle oorlogspartye gedryf om sy skuldlas te verminder.
Swede was steeds nie bereid om Bremen se politieke status as Vrye Ryksstad te erken nie. Ook was die stad op politieke en diplomatieke gebied geïsoleer. Toe Deense magte in 1712 die hertogdom Bremen ondanks sy neutraliteit beset het, het nóg die keiser nóg enige vors of keurvors in Noord-Duitsland bystand aan Bremen verleen. Aangesien die Sweedse goewerneur-generaal steeds sy setel in die katedraal se palatium gehad het, is die Breemse stadspoorte nie vir Deense troepe geopen nie. Nogtans was geen van die oorlogspartye bereid om Bremen, 'n belangrike militêre vesting wat eers in 1706 en 1707 deur die Nederlandse ingenieur de Roque versterk is, in die hande van politieke mededingers te laat val nie. Op 26 Junie 1715 het die Koninkryk Denemarke die hertogdomme Bremen en Verden aan die keurvors van Hannover afgestaan wat sedert 1714 as koning George I ook oor Groot-Brittanje geregeer het.
Die 19de eeu
[wysig | wysig bron]- Onafhanklikheid en Franse besetting
Toe die Heilige Romeinse Ryk in 1806 ontbind is, het Bremen as Vrye Hansestad Bremen 'n onafhanklike staat geword.
Ná die veldslagte naby Jena en Auerstädt op 14 Oktober 1806 het Franse magte Noord-Duitsland beset en op 20 November ook Bremen binnemarsjeer. Een dag later het Napoléon Bonaparte met sy Berlynse Dekreet in die besette Pruisiese hoofstad die kontinentale blokkade teen die Vedrenigde Koninkryk en sy kolonies geproklameer wat enige handel met Frankryk se aartsvyand verbied het en tot 1813 sou voortduur. Die Britte het op hul beurt vastelandse Europa se oorsese handel met blokkades begin belemmer.
Bremen was net soos ander vastelandse seehawens afgesny van oorsese in- en uitvoere en het kort voor lank in uiterste ekonomiese nood verkeer. Die Franse besettingsmagte het pogings aangewend om die toenemende smokkel met Britse goedere deur streng kontroles uit te skakel. Wisselende Franse regimente het gewelddadig begin optree teen die Breemse bevolking en sodoende anti-Franse sentimente verder aangewakker.
In die lente van 1808 is deur die besettingsmoondheid 'n beroep op die Breemse Raad gedoen om Franse siviele reg, volgens die sogenaamde Code Napoléon, toe te pas. Daar is oorweeg om nie langer Bremen se politieke neutraliteit te handhaaf nie en by die Rynverbond aan te sluit. Op 13 Desember 1810 is Bremen as provinsiale hoofstad deur Frankryk geannekseer. Bemen was sodoende ook afgesny van alle binnelandse handelsbetrekkinge. Die Breemse Senaat is vervolgens ontbind en 'n munisipale raad benoem, met 'n burgemeester (maire) as leidende amptenaar.
Die Franse besettingstyd het op 6 November 1813 ten einde gekom toe die Russiese Kosakke-generaal von Tettenborn met sy troepe in Bremen ingetrek het. Die oorspronklike grondwetlike orde is herstel, tog het die laaste drie besettingsjare diep spore gelaat.
Eerste Wêreldoorlog
[wysig | wysig bron]
Met die begin van die Eerste Wêreldoorlog in die somer van 1914 het die uitvoergerigte Breemse ekonomie moeilike aanpassings in die gesig gestaar. Terwyl toegang tot oorsese markte jare lank versper en oorsese bates gelikwideer of in die hande van ondernemings uit neutrale state gegee is, is manlike personeellede vir diensplig opgeroep. Seevervoer op die Weser is grotendeels gestaak. Van oorspronklik 462 Breemse stoomskepe het vyftig met begin van die oorlog dadelik verlore gegaan. Ander weer het in hawens van neutrale lande vasgesit, of het op see verlore gegaan toe enkele kapteins pogings onderneem het om nog Duitse hawens te bereik. In die Duitse Ryk is skepe omgebou tot begeleidende kruisers vir die vloot of as hospitale ingerig. Enkele moderne stoomskepe is vanuit basisse in Bremerhaven, New York en Kiaoetsjoe vir kaper-operasies gebruik.
Staat en privaat sektor het steeds groter finansiële middele benodig om die hoë oorlogskoste te dek. Die geldsirkulasie is versnel, pryse het skerp gestyg. Die Duitse ekonomie is in 'n inflasiespiraal gedryf. Goud- en silwermunte, wat vir die Ryk se buitelandse handel benodig is, is deur die owerheid ingetrek en deur banknote vervang. Baie burgers het uit patriotiese oorwegings alle edele metale in hul besit, insluitende juweliersware, vrywillig ingehandig.
In die eerste oorlogsmaande was stygende werkloosheid 'n ernstige vraagstuk, veral nadat Breemse ondernemings aanvanklik net in mindere mate voordeel kon trek uit groter verdedigingsbegrotings, maar in 1915 is groter kontrakte met die plaaslike tekstielbedryf onderteken en vroue van dienspligtige ambagsmanne in diens geneem. Vanaf 1916 is ook wapens en ammunisie in Bremen vervaardig. 'n Newe-effek van die oorlogsekonomie was die toenemende belangrikheid van koöperasies nadat die owerhede geen kontrakte meer met enkele klein ondernemings en ambagsmanne gesluit het nie. Ook het die buitelandse handel 'n klein oplewing begin toon.
Seegebonde handel met invoerprodukte soos wol, jute en luukse goedere soos koffie en tabak het heeltemal tot 'n stilstand gekom. Katoen kon 'n tyd lank met neutrale Amerikaanse handelskepe ingevoer word totdat hierdie handel op druk van die Verenigde Koninkryk gestaak is. Om alternatiewe invoerbronne te oorweeg, is nuwe staatsbeheerde ondernemings gestig waarin ook sommige Breemse sakemans verteenwoordig was. Daarenteen is groter hoeveelhede sellulose en ystererts, wat uit die Oosseegebied ingevoer kon word, deur die Breemse en Bremerhavense seehawens gehanteer.
In sommige bedrywe het die florerende oorlogsekonomie hoë winste gewaarborg en het werknemers op loonverhogings begin aandring. 'n Wetsontwerp van 2 Junie 1915, waarin die belasting van oorlogswinste voorgestel is, is deur die Breemse parlement uitgestel.
Danksy 'n inisiatief van die Breemse koopman Alfred Lohmann is in die somer van 1916 'n duikboot met waardevolle goedere na die Verenigde State gestuur, terwyl ru-rubber, nikkel en tin terug na Duitsland geneem is. Al was die hoeveelheid goedere, wat met hierdie en die volgende vaart in- en uitgevoer is, heeltemal buite verhouding met dit wat werklik benodig is, en is duikbote aan groot risiko's blootgestel en kon hulle te eniger tyd deur die Britse Vloot gesink word, is die operasies in Bremen triomfantelik gevier. 'n Tweede duikboot, wat Bremen gedoop is, het reeds op sy eerste vaart op see verlore gegaan. Met die Verenigde State se toetreding tot die oorlog op 6 April 1917 het verdere duikboot operasies onmoontlik geword.
Tweede Wêreldoorlog
[wysig | wysig bron]
Tot Augustus 1944 is Bremen 131 keer deur geallieerde bomwerpers aangeval. Die lugaanval in die nag tussen 18 en 19 Augustus 1944 was verwoestender as alle vorige bombarderings. Sirenes het om 10:30 uur snags begin huil, een uur later is die bevolking in radio-uitsendings gewaarsku dat vyandelike vliegtuie die stad binne vyf minute sou bereik. Vanaf 11:56 uur tot 00:30 uur het 500 Britse bomwerpers 120 000 bomme op die Hansestad afgewerp. Altesaam 1 054 burgers het in die vlammemeer, wat veral in die weste van Bremen gewoed het, omgekom of in skuilplekke verstik, 730 is ernstig beseer. In enkele strate het 'n vuurstorm vlugtendes in brandende ruïnes ingesuig.
Vyf kerke, waaronder St. Stephani en Wilhadi, is vernietig, net soos 117 nywerheidsgeboue in Bremen se seehawe, die Focke-museum en 'n aantal hotelle. 18 skepe is gesink, 61 ander ernstig beskadig. 49 100 inwoners is dakloos gelaat.[18]
Teen die oorlogseinde in Mei 1945 was 62 persent van Bremen se woongebiede en 90 persent van sy hawens vernietig.
Argitektuur
[wysig | wysig bron]
Bremen is vandag een van die langste rivierstede in Duitsland wat oor 'n lengte van meer as 42 kilometer langs die Weserrivier strek en oor twee stadsentrums beskik, die historiese stadskern van Bremen met sy kenmerkende, byna ronde vorm wat nog steeds die vroeëre versterkings weerspieël, en Bremen-Vegesack.
Die oorspronklike plattegrond het steeds bewaar gebly, en slegs twee groot snelpaaie is in die stadsgebied gebou. Daar is geen spesifieke sakekern met voorstede nie, maar eerder 'n mengsel van sake- en woongeboue sodat die meeste openbare en sakegeboue binne loopafstand bereikbaar is. By die stadskern sluit – in teenstelling met die meeste ander groot stede in Duitsland – 'n uitgestrekte voorstadgordel met sowat 40 000 een- of tweegesinshuise met tuine aan.
Vanweë sy historiese ontwikkeling as 'n burgerlike koopmansstad beskik Bremen nie oor residensiële vorstelike geboue soos herehuise of kastele nie. Sy boukuns word oorheers deur kenmerkende geboue wat die demokratiese tradisie van die stad en die selfbewussyn van sy burgers weerspieël soos die Raadsaal, die Schütting (die tradisionele hoofkwartier van Bremen se koopmansvereniging en huidige setel van die handelskamer), en die Parlement of Bremer Bürgerschaft. Die Raadsaal van Bremen en die Roland-standbeeld op die Markplein is deur Unesco as wêreldkultuurerfenis gelys.[19]
Die kenmerkende plaaslike Renaissance-boustyl, wat later Weserrenaissance genoem is en veral elemente van die Italiaanse en Wes-Europese Renaissance verenig het, het die bou- en meubelkuns van Bremen vanaf die begin van die 16de tot by die middel van die 17de eeu oorheers. Sy belangrikste argitektoniese kenmerke is pragtig versierde gewels; sogenaamde staande gewels (Nederduits Utlucht, wat van die grond af verrys het); tweedelige vensters en die sogenaamde Bossenquader – blokke van natuursteen waarvan slegs die voorkant gemessel is.
Terwyl groot dele van Bremen tydens die lugaanvalle van die Tweede Wêreldoorlog vernietig is, het die historiese woonkwartier Schnoor in die stadsentrum bewaar gebly. Danksy die inisiatief van Karl Dillschneider, 'n amptenaar wat met monumentesorg belas was, is die kwartier in die laat 1950's nie afgebreek nie, maar in sy geheel gerestoureer.
Die historiese argitektuur uit twaalf eeue word verryk deur 'n aantal uitstekende voorbeelde van moderne boukuns soos die Glocke, 'n konserthuis wat in 1928 in die Art Déco-boustyl opgerig is, die Böttcherstraße met sy baksteenboukuns, die Universum Science Center, die postmoderne woonkwartier by die Marterburg en die ÖVB-Arena met die Congress Centrum en die handelskouterrein.
Die Markplein
[wysig | wysig bron]
Die Markplein was vroeër die vergaderplek van die sogenaamde maatgereg wat oortreders van die ykwet gestraf het, maar ook van talle Kohlhökers of groenteboere wat hul produkte tussen die katedraal, die raadsaal en die Roland-standbeeld aangebied het. Die plein vorm nog steeds die sentrum van Bremen se openbare lewe – hier lê die Raadsaal (wat as die regeringsgebou van die deelstaat Vrye Hansestad Bremen dien) en die parlementsgebou wat van die plein 'n gewilde plek vir politieke betogings maak. Die plein is net soos gewild vir onthale asook vir die jaarlikse Kersmark en die "klein vrymark" (kleiner Freimarkt).
Die magtige standbeeld van die ridder Roland, 'n paladyn van Karel die Grote, met 'n hoogte van 5,50 meter is in 1404 opgerig en staan nou bekend as die simbool van Bremen. Middeleeuse Hansestede het Roland dikwels as 'n simbool vir hulle politieke onafhanklikheid gekies, maar dit was Bremen waar vir die eerste keer 'n Roland-standbeeld uit steen opgerig is wat ook steeds die grootste van alle soortgelyke monumente gebly het. Roland se spitse knieë markeer die presiese afstand van een Breemse el en is deur die maatgereg gebruik om oortredings van die ykwette te bewys.
Die Breemse Roland met sy kenmerkende glimlag kyk in die rigting van die katedraal wat tot by die 16de eeu as die setel van die grootste teenstander van burgerlike vryhede in Bremen beskou is – die plaaslike vorsbiskop. Roland se goue wapenskild dra 'n Nederduitse inskrif met die Breemse "Onafhanklikheidsverklaring":
|
Vryheit do ik ju openbar De karl und menich vorst vorwar Desser stede ghegheven hat Des danket gode is min radt. (Dis vryheid wat ek julle openbaar wat Karel (die Grote) en menige vors, voorwaar, aan hierdie stad gegee het. Dank God daarvoor, dit is my raad. |
|
Die Breemse koopmans het daarop aanspraak gemaak dat hulle net onder die regstreekse gesag van die keiser sou staan, maar hul bewering dat Bremen reeds deur Karel die Grote deur 'n Vrye Ryksstad verklaar sou wees is nooit deur historiese dokumente gestaaf nie. Eers in 1646 het keiser Ferdinand III Bremen deur omkopery hierdie status met die sogenaamde Diploma van Linz toegeken.
Die bronsstandbeeld aan die weskant van die Raadsaal, wat die Stadsmusikante van Bremen uitbeeld, is 'n meesterwerk van die moderne kuns wat in 1953 deur die beeldhouer Gerhard Marcks geskep is. Die sprokie van vier diere – 'n donkie, 'n hond, 'n kat en 'n haan – wat vanweë hul ouderdom deur hul eienaar as nutteloos beskou en dus gedood sal word, speel hom in die omgewing van Bremen af en is in die 19de eeu deur die Gebroeders Grimm opgeteken. Die vier diere is oorspronklik van plan om as stadsmusikante in Bremen te gaan werk om hul brood te verdien, maar op pad na die stad verdryf hulle 'n rowerbende uit 'n verlate huis en besluit om daar te bly.
Agter die Roland-standbeeld het 'n reeks statige burgerhuise ontstaan. Die Sparkasse met sy historiese fasade van 1755, die Rathausapotheke (Apteek by die Raadsaal), die Akzise van 1595 (die huidige gebou is in 1830 opgerig) en die Deutsche Haus (Duitse Huis) wat later bygevoeg is.
Die teenoorliggende deel van die Markplein word deur die Haus der Bürgerschaft, die parlementsgebou van die deelstaat Vrye Hansestad Bremen, begrens. Die parlement is in 1966 volgens 'n ontwerp van die argitek Wassili Luckhardt, 'n voorstander van die modernistiese boukuns, in die vorm van 'n glaskubus gebou. Aanvanklik is Luckhardt se ontwerp deur baie Bremenaars vanuit 'n histories-estetiese perspektief skerp gekritiseer, en 'n burgervereniging het selfs vir die heropbou van die ou Markplein van voor 1945 gepleit. Die destydse parlementspresident Hagedorn het dit egter duidelik gestel dat die wonde wat die ou stadskern deur die geallieerde bomaanvalle toegedien was nie deur middel van historiserende fasades genees sou kon word nie. Vir hom was die moderne ontwerp 'n simbool vir die nuwe demokratiese begin van die na-oorlogse tydperk.[21] Vandag word die moderne gebou as 'n integrale bestanddeel van die nuwe Markplein en argitektoniese besienswaardigheid in eie reg aanvaar.[22] Die parlementsgebou bekoor met sy estetiese funksionaliteit en deursigtigheid – die besoekersbalkon in die vergadersaal is betreklik laag aangebring sodat burgers hul sitplekke byna te midde van die parlementêre gebeure kan inneem.[23]
Die Raadsaal
[wysig | wysig bron]
Die Breemse Raadsaal pronk met een van die indrukwekkendste Renaissance-fasades in Noord-Europa en in Julie 2004 saam met die Roland-standbeeld deur Unesco tot wêreldkultuurerfenis verklaar. Dit is oorspronklik tussen 1405 en 1410 as 'n saalgebou in die Gotiese boustyl opgerig en tydens Bremen se bloeitydperk tussen 1605 en 1616 deur die boumeester Lüder von Bentheim met elemente van die Nederlandse Renaissance-argitektuur uitgebou. Destyds het die raadsaal sy simmetriese struktuur met die magtige voorgewel gekry, terwyl die oorspronklike spitsboogarkades met rondboogarkades vervang is. Die vroeëre eenvoudige boustyl is met afwisselende rooi bakstene en grys sandsteen asook die groen dak verfraai en het met sy nuwe voorkoms die selfbewussyn van die Breemse koopmans versinnebeeld.
Die beeldegalery oor die arkades verwys dan ook na die Calvinistiese gesindheid van die Breemse burgers: Hier is onder meer 'n pous uitgebeeld wat op sy hande en voete kruip, terwyl 'n bekoorlike vrou, wat op sy rug sit, die wêreldlike gesag simboliseer. Een van die ander figure, 'n vrou wat besig is om wyn met water te verdun, is 'n allegoriese oproep tot matiging en selfdissipline.
Die agt groot steenfigure oor die balkon versinnebeeld Karel die Grote met sy sewe keurvorste ('n verwysing na Bremen se beweerde status as Vrye Ryksstad), terwyl Bybelse figure uit die Ou en Nuwe Testament aan die linker- en regterkant staan.
Die saal op die grondverdieping, wat vroeër deur geregshowe of op markdae deur handelaars gebruik is, het sy oorspronklike eenvoudige Gotiese styl sonder dekorasies tot vandag toe bewaar. Eers in die feessaal op die eerste verdieping versinnebeeld die pragtige versierings die mag en invloed van die Middeleeuse Bremen. Die saal met 'n lengte van 40 en 'n wydte van 13 meter word nog steeds vir amptelike onthale of Senaatsdebatte gebruik.
Die feessaal se houtplafon is met medaljons versier wat alle Duitse keisers van Karel die Grote tot by Sigismund uitbeeld. Pragtige ligkrone, wat van geelkoper gemaak en aan staalkettings opgehang is, verlig die saal. Tussen die ligkrone is houtmodelle van gewapende oorlogskogges aangebring. Hul kannone is vroeër dikwels van klein ladings kruit voorsien en afgevuur om staatsgaste te vermaak.
Die Güldenkammer of Goue Kamer is 'n meesterwerk van die barokhoutsnykuns wat tussen 1612 en 1616 ontstaan het. Hierdie voorgewel aan die vensterfront is deur die raadslede vir beraadslagings gebruik.
Die Raadskelder
[wysig | wysig bron]
Die Bremer Ratskeller is 'n tradisionele kroeg in die kelder van die raadsaal. Die stadsraad het hier reeds sedert sy oprigting in 1405 wyn gestoor en verkoop – dit maak van die Breemse Raadskelder die oudste wynkelder in Duitsland. Daarnaas huisves die wynkelder die grootste versameling Duitse wyne ter wêreld. Digters soos Wilhelm Hauff, Heinrich Heine en Theodor Fontane, komponiste en keiser Wilhelm II was van die bekendste persoonlikhede wat 'n besoek aan die kelder gebring het. Een van sy besienswaardighede is die oudste wynvat van die land wat Rüdesheimer-wyn van 1653 bevat. Ondanks sy onskatbare waarde is hierdie wyn egter vermoedelik nie meer drinkbaar nie – in teenstelling met die Rüdesheimer Apostelwyn van 1727 wat as die oudste nog drinkbare wyn in Duitsland beskou word.
Die kelder bestaan in argitektoniese opsig uit 'n Gotiese saal met drie skepe, en sy eikehoutsitbanke word deur indrukwekkende wynvate omring wat vandag leeg is. Die tradisionele Priölken, wat teenoor die sitbanke lê, is klein kamertjies waar Breemse koopmans vroeër die glasies laat klink het nadat hulle 'n kontrak aangegaan het. As bewys van hulle eerbaarheid het hulle die houtdeure gewoonlik oop gelaat.
Deesdae word in die Raadskelder spitswyne uit dertien Duitse wyngebiede bedien. Die wynkelders vlakby die kroeg strek tot by onder die Liewevrouekerk en die katedraal van Bremen en bied stoorplek vir sowat 500 000 bottels wyn. Internasionale klante soos talle Duitse ambassades bestel hier hul wyne.[24]
Die Schütting
[wysig | wysig bron]
Die Schütting was vroeër die tradisionele gilde- en koshuis van die Breemse koopmans en dien sedert 1849 as die setel van die Breemse Handelskamer. Die huidige gebou is tussen 1537 en 1538 deur die Vlaamse argitek Johan de Buscheneer in die pragtige Renaissance-boustyl van sy tuisland opgerig en het 'n ouer gildehuis vervang wat in 1444 deur die Breemse koopmansgilde aangekoop is. Van die oorspronklike Schütting het net die trapgewel van die westelike fasade en die oostelike gewel, wat in 1565 deur 'n Breemse steenmesselaar geskep is, bewaar gebly. Die kenmerkende uitstekende rand aan die hooffasade is in 1594 met 'n pragtige skeepsgewel verfraai.
Die fasade is later van Barokstylelemente voorsien, terwyl die portaal en bordes in die 19de eeu bygevoeg is. Die Nederduitse inskrif Buten un binnen – wagen un winnen ("Binne en buite – waag en wen"), wat oor die portaal aangebring is, is die leuse van die Breemse koopmans.
Die fasade is versier met die wapens van Breemse koopmans. Die opvallendste wapenskild vertoon 'n regop staande bekroonde vis en verwys na die sogenaamde Bergenvaarders, Breemse koopmans wat danksy die handel met stokvis (gedroogde kabeljou) en haring uit Skandinawië die grondslag vir Bremen se welvaart gelê het.
Nadat dit deur geallieerde bomme getref is, het die Schütting op 6 Oktober 1944 afgebrand en is ná sy heropbou met 'n gerekonstrueerde fasade en nuwe binneruimtes in 1956 heropen.
Die St. Petri-katedraal
[wysig | wysig bron]
Die St. Petri-katedraal (Duits: Dom St. Petri) is 'n sandsteengebou wat tussen die 11de en 13de eeu opgerig en vanuit sy oorspronklike Romaanse boustyl later tot 'n Gotiese kerkgebou verander is. Die kapelle aan weerskante is in die 14de eeu bygevoeg, en in die 16de eeu is die noordelike gedeelte tot 'n Laat-Gotiese hallekerk omgebou.
Die katedraal is op 'n klein helling en oorspronklike sandduin opgerig wat vroeër as beskerming teen die Weserrivier se vloedwater gedien het. Toe die priester Willehad van Karel die Grote in 780 die opdrag gekry het om van Bremen 'n biskopsetel te maak, het die keiser veral in die beveiliging van die noordelike ryksgrens belang gestel. En ná die Wiking-aanval op Hamburg in 845 het die plaaslike biskop Ansgar sy setel selfs na Bremen verskuif en van die stad 'n aartsbisdom en sentrum vir die Christelike sendingwerk in Noord-Europa gemaak.
Willehad se aanvanklike kerkgebou, wat in 789 ingewy is, was van hout gemaak en het nie bewaar gebly nie. Eers die basiliek, wat in die 11de eeu ontstaan het, vorm ondanks talle brande en oorlogskade nog steeds die kerngebou van die huidige katedraal. Omtrent 1250 is die katedraal van Gotiese bouelemente voorsien, en in 1482 is die noordtoring en noordelike skip deur 'n brand ernstig beskadig.
Met die begin van die Breemse Reformasie in 1522 het swaar tye vir die katedraal aangebreek. Die Rooms-Katolieke vorsbiskop is uit Bremen verdryf, die katedraal geplunder en voorlopig gesluit. In 1638 het die suidtoring ineengestort, en terwyl die gereformeerde Bremen met pragtige boukuns gepronk het, het die katedraal eerder soos 'n bouval gelyk.
Eers in die 19de eeu is die katedraal weer as 'n kulturele erfenis beskou, en welvarende Breemse koopmans het die restourasie van die gebou gefinansieer wat vanaf 1888 onder die leiding van Max Salzmann deurgevoer is. Die torings is verhoog tot 98 meter, en die fasade is met Neoromaanse stylelemente verfraai. Van die vyf steenfigure tussen die portaalboë het een – dié in die middel wat Karel die Grote uitbeeld – selfs die gelaatstrekke van die destydse Duitse keiser Wilhelm II en weerspieël sodoende die monargiese patriotisme van sy tyd.[25]
Die binneruimte bestaan uit drie lang skepe met pastelkleurige sandsteenmure volgens die oorspronklike ontwerp en opvallende verskille ten opsigte van hul boustyle wat egter geen afbreuk aan hulle argitektoniese harmonie doen: Die suidskip het sy Romaanse karakter bewaar, terwyl die hoë noordskip met sy kruispilare eers ná die groot brand van 1482 ontstaan het en sodoende die Gotiese boustyl van sy tyd weerspieël. Die magtige middelskip verenig Romaanse en Gotiese elemente en bied 'n uitsig oor die koor en die galery.
Die godsdienstige geskille van die Reformasie-tydperk het neerslag gevind in die ontwerp van die preekstoel in die middelskip wat in 1641 deur die beeldhouer Jürgen Kriebel geskep is. Die destydse Calvinistiese burgers was negatief ingesteld teenoor religieuse skilderye en beeldhouwerk, maar Kriebel het die preekstoel nogtans met pragtige figure versier.
Die balustrade aan die galery is deur 'n Brabantse kunstenaarsgesin wat omtrent 1500 na Bremen geëmigreer het van motiewe uit die vroeë geskiedenis van die stad voorsien soos Karel die Grote en Willehad wat 'n model van die katedraal in hul hande hou en bekende persoonlikhede van die destydse aartsbisdom.
Die wange van die oorspronklike koorgestoelte is in 1823, toe die koor afgebreek is, bewaar en na die suidskip verplaas. Hulle beeld motiewe uit die Ou Testament uit, net soos die geskille tussen die aartsbiskop en die vroeë burgery wat tot die vernieling van die eerste houtstandbeeld van die ridder Roland gelei het.
Die katedraal se oostelike kripte pronk met sy Romaanse boustyl en vier kapitele uit die tydperk van voor 1100 wat mitiese figure uit die Voor-Christelike tydperk met Christelike simbole verbind, terwyl die westelike kripte 'n bronsdoopvont uit die 13de eeu huisves wat op leeueruiters rus. Die standbeeld, wat Christus as rigter van die wêreld uitbeeld, is die oudste kunswerk in die katedraal wat deur beeldhouers geskep is.
In die dwarsskip lê die ingang tot die katedraalmuseum wat die geskiedenis van die gebou behandel en argeologiese vondse uit die 1970's vertoon soos kledingstukke en goue juweliersware uit verskillende biskopsgrafte. Die loodkelder naby die katedraal vertoon makabere vondse – agt gemummifiseerde lyke uit die 17de en 18de eeu. Oorspronklik is die mummie van 'n 15de euse ambagsman in die kelder gevind wat hier blykbaar neergelê en later vergeet is, en later is nog meer oorledenes waarvan die identiteit nie bekend was nie hier geplaas. Eers in die 19de eeu het die owerhede hierdie soort begrafnis verbied. Dit is nie presies bekend hoekom mummifisering in die kelder plaasgevind het; dit is moontlik die gevolg van ekstreme droogheid en ander klimatiese besonderhede.[26]
Die konsertgebou Die Glocke
[wysig | wysig bron]
Die tradisionele konsertgebou Die Glocke is langsaan die katedraal aan die buitekant van die markplein opgerig. Die oorspronklike toringagtige gebou met sy keëldak en vakwerkmure wat in die 15de eeu opgerig is het vanweë sy aghoekige vorm as Glocke ("klok") bekend gestaan. In 1737 is die gebou deur 'n nuwe, eweneens aghoekige vervang wat as skoolgebou en stoorhuis vir lêers van 'n geregshof gebruik en in 1857 deur die Breemse kunstenaarsvereniging gekoop en tot sy hoofkwartier omgebou.
Die gebou is op 26 Januarie 1915 deur 'n brand verwoes en in 1925 volledig afgebreek; ook die Middeleeuse kruisgang het destyds verlore gegaan. Die huidige gebou het in 1928 volgens 'n ontwerp van Walter Görig in die Art Déco-styl ontstaan en is in die laat 20ste eeu grotendeels gerestoureer. Die Glocke dien tans as Bremen se hoofkonsertgebou en is danksy sy uitstekende akoestiese eienskappe deur die bekende Oostenrykse dirigent Herbert von Karajan by die drie beste konsertsale in Europa gereken, terwyl die sangeres Dame Margaret Price dit as die wêreld se beste konsertsaal vir sangers beskryf het.[27][28]
Die Glocke staan vandag onder meer bekend vir sy ambisieuse konsertreekse wat naas klassieke musiek ook chansons en jazz-musiek insluit. Daarnaas word hier ook lesings, kongresse en vergaderings gehou en kabaret- en teateropvoerings aangebied.
Böttcherstraße
[wysig | wysig bron]
Böttcherstraße (letterlik "Kuiperstraat") is 'n smal straatjie wat van die historiese stadskern na die Weseroewer loop. Oorspronklik was dit die tradisionele kwartier van Bremen se kuipers, tog met die verskuiwing van die hawegeriewe na die benedeloop van die Weser het die ambagsmanne die straat verlaat sodat dit in onguns verval het.
In 1902 het die welvarende Breemse koopman, nyweraar en latere uitvinder van kafeïenvrye koffie, Ludwig Roselius (1874–1943), 'n ou pakhuis in Böttcherstraße 6 gekoop wat as die enigste oorspronklike gebou in die straat bewaar gebly het. Roselius het geleidelik ook die ander geboue gekoop en hulle laat afbreek om die hele straat as 'n argitektoniese kunswerk te laat herleef.
Die westelike kant is deur die argitekte Alfred Runge en Eduard Scotland in die sogenaamde Heimatschutz-boustyl met elemente van die Middeleeuse stadsargitektuur en tradisionele Nedersaksiese boumateriale ontwerp. Die oostelike kant is deur Bernhard Hoetger in 'n unieke styl gebou wat die destyds modernste beskikbare materiale soos brandgeskilderde glas en staal vir die skepping van 'n buitengewone fasadelandskap ingespan het.
Die argitektoniese kunswerk met 'n totale lengte van 110 meter wat deur die drie argitekte in die tydperk tussen 1923 en 1931 gebou is, behels onder meer die pragtige Paula-Becker-Modersohn-Haus met sy organiese vorme. Paula Modersohn-Becker (1876–1907) was een van die leidende skilders in die kunstenaarskolonie van Worpswede naby Bremen wat met haar portrette van boere en kinders een van die pioniers van die ekspressionisme en moderne kuns in Duitsland was. Die huis vertoon haar skilderkuns.
Die Ludwig-Roselius-Haus was die eerste huis wat deur Roselius gekoop is en is in 1928 deur Carld Eduard Eeg tot 'n representatiewe stadhuis omgebou. Vandag huisves dit 'n museum vir kultuurgeskiedenis. Die klein plein voor die huis bied 'n uitsig oor die Haus des Glockenspiels ("Huis van die Klokkespel") met 30 porseleinklokke uit Meißen wat deur die musikant Lutz Dietze geskep is.
Die Haus St. Petrus huisves sedert 1980 die kasino van Bremen, terwyl die Haus Atlantis met 'n sakrale koepelgewelf pronk wat van blou glasstene gemaak is. Die Robinson-Crusoe-Haus is in 1931 deur Karl von Weihe ontwerp en herinner aan die bekende romanfiguur, 'n boorling van Bremen.
Die goue reliëfplaat Der Lichtbringer van Bernhard Hoetger aan die ingang tot die Böttcherstraße herinner aan Roselius se geskil met die Nasionaalsosialiste. Alhoewel hy self skenkings aan die Hitler-party gemaak het en vreemde rasteorieë aangaande die Nordies-Nederduitse volk ontwikkel het, was die Nazi's allesbehalwe gelukkig met die ekspressionistiese boustyl en het dit as "ontaarde kuns" gebrandmerk: Hitler het die "Böttcherstraßenkunst" op die Neurenbergse Partykongres van die NSdAP skerp aangeval.[29] Roselius was ontsteld oor die negatiewe kommentaar en het Hoetger die opdrag gegee om die Lichtbringer te skep – 'n bevallige figuur wat die Führer met 'n swaard in sy hand uitbeeld: 'n Simboliese verwysing na Hitler as die leier wat die Bose met geweld uitroei.
Die Nazi-party was steeds ontevrede met die kunswerk – en slegs omdat dit as 'n uitstekende voorbeeld van "ontaarde kuns" aan leerders vertoon is het die Nazi's die Böttcherstraße nie laat afbreek nie. Die kunswerk is ook nie deur die geallieerde bomaanvalle van die Tweede Wêreldoorlog geraak nie; die enigste bom, wat in die kwartier geval het, het 'n reusagtige Odin-standbeeld, wat deur Hoetger geskep is, verniel.
Schnoor
[wysig | wysig bron]
Die Schnoorkwartier (Nederduits: Snoor) is die oudste stadsbuurt van Bremen met nou straatjies en huise wat uit die 15de en 16de eeu dateer. Sy Nederduitse naam is afgelei van snoor of "snoer" en verwys na die ambagsmanne wat hier vroeër toue vir die Breemse skeepvaarbedryf vervaardig het. Die kwartier huisves tradisioneel ateljees van ambagsmanne en kunstenaars.
Die Schnoor was in die Middeleeue die bakermat van die vinnig groeiende Hansestad, en die eerste bewoners was vissers, ambagsmanne en skippers wat in klein huise met rietdakke gewoon het. 'n Aantal straatname getuig van die instellings wat vroeër hier bestaan het – soos die eerste openbare badkamer (Nederduits stave) in die Stavendamm. Die eerste historiese verwysings na die kwartier dateer uit die 13de eeu toe 'n Fransiskaneklooster vlakby die Schnoor ontstaan het. Die huidige Rooms-Katolieke St. Johanniskerk is 'n tipiese halkerk sonder toring wat tussen 1230 en 1240 in die boustyl van die Noord-Duitse baksteengotiek opgerig is.
Die Jacobi-herberg was tydens die Middeleeue 'n belangrike tussenstasies vir tienduisende gelowiges wat gedurende hul pelgrimstogte na Santiago de Compostela in Spanje in Bremen aangekom het. Die Jacobi-Majoris-broederskap, wat in 1656 in Bremen gestig is, het na weduwees omgesien en vir hierdie doelwit 'n huis in die Schnoor gekoop.
In die 19de eeu was die Schnoor die woonkwartier van arm burgers en ander randgroepe soos Rooms-Katolieke en Jode wat tot 1918 nie volle burgerregte geniet het nie. Ook Bremen se sinagoge is hier in 1876 opgerig. Tydens die pogrom van die sogenaamde Reichskristallnacht, 'n georganiseerde optrede van Nazi's teen Joodse burgers in die nag tussen 9 en 10 November 1938, is die sinagoge deur SA-manne, bewoners en lede van die Breemse brandweer aan die brand gesteek.
Die Schnoor is tydens die Tweede Wêreldoorlog nie deur bomaanvalle geraak nie, maar die meeste bewoners kon nie die nodige herstelwerk bekostig nie sodat die buurt in die 1950's in 'n baie slegte toestand was. Aanvanklik was daar planne om die buurt af te breek en deur 'n nuwe sakebuurt te vervang, maar uiteindelik het huiseienaars staatsubsidies ontvang om hul huise te restoureer. Orals in Bremen is argitektoniese elemente en versierings uit die bouvalle van die Tweede Wêreldoorlog, wat ongeskonde gebly het, ingesamel en by die herstelwerk vir fasades in die Schnoor gebruik. Danksy die besondere atmosfeer het die Schnoor vinnig tot 'n gunstelingkwartier van kunstenaars en ambagsmanne ontwikkel. By die oostelike uitgang van die Schnoor het die argitekte Goldapp en Klump in die 1980's 'n postmoderne woonkwartier ontwerp wat elemente van die Schnoor-boustyl met die moderne argitektuur van die omgewing verbind.
Die Schnoor huisves vandag belangrike kulturele en geestelike instellings soos die Instituut vir die Nederduitse Taal, die Packhausteater en die eerste Rooms-Katolieke klooster wat sedert die Reformasie in Bremen geopen is.
Schlachte
[wysig | wysig bron]
Die Schlachte is die historiese oewerpromenade van Bremen langs die Weserrivier en loop vanaf die St. Martinikerk sowat 660 meter in noordwestelike rigting. Die naam Schlachte is afgelei van die Nederduitse term slait en verwant aan Afrikaans "slaan" en verwys na die swaar houtstamme wat Breemse koopmans in die Middeleeue in die grond geslaan het om 'n vaste ankerplek vir hul handelskepe te skep. Geleidelik het 'n hoë muur en 'n kaai ontstaan waar in- en uitvoergoedere soos steengoed, tabak, vis, speserye, hout en ander gestapel, deur sogenaamde Küpers gekontroleer en in Breemse pakhuise gestoor is.
Sedert die 11de eeu het die Schlachte as Bremen se hawe gedien, en omtrent 1244 is hier 'n brug opgerig wat die stad met die Weser se linkeroewer verbind het. Die Schlachte-hawe is deur die eeue heen steeds verder uitgebou en het tot by die 16de eeu die belangrikste hawe van Bremen gebly. Die hawebuurt wat hier ontstaan het en deur die muur van die res van die stad geskei was, het tipiese hawegeriewe soos seemanskroeë, herberge, kantore, washuise en bordele ingesluit. In 1646 is die promenade met natuurstene geplavei.
Nadat die Breemse handelskepe as gevolg van die Weser se versanding nie meer by die Schlachte kon aandoen nie, het die promenade sy funksie as hawe verloor. Vandag doen slegs nog privaat- en toeristebote hier aan, en die Schlachte pronk met 'n aantal historiese skepe soos die repliek van 'n 14de eeuse koggeskip. Hierdie Hanseatiese skeepstipe is deur Breemse koopmans in die Middeleeue gebruik om seehandel met onder meer die Skandinawiese en Baltiese lande te dryf. Destys het honderde kogges by die Schlachte voor anker gelê.
Neue Vahr
[wysig | wysig bron]
Ná die Tweede Wêreldoorlog was woningsnood een van die knellendste vraagstukke in Bremen – die behuisingstekort is destyds op 100 000 eenhede beraam. Vanaf 1954 is 'n grootskaalse bouprogram geloods om 'n tuinstad, Gartenstadt Vahr, met 2 200 woonstelle aan die stadsrand op te rig. Naas enkelgesins- en terrashuise is ook woonstelblokke beplan om die bevolking so vinnig moontlik van moderne behuising te voorsien.
Met 10 000 eenhede was die projek Neue Vahr destyds die grootste en bekendste buurt wat in Duitsland volgens die ambisieuse program van sosiale woningsbou ontstaan het om groot dele van die bevolking van bekostigbare behuising te voorsien. Die projek, wat namens 'n nie-winsgewende onderneming verwesenlik is, het bygedra tot Bremen se reputasie as Stadt des sozialen Wohnungsbaus – geen ander munisipaliteit het meer moeite gedoen om groot hoeveelhede bekostigbare wooneenhede met deelstaatsubsidies nuut te bou nie.
Die "Wet oor die bestryding van woningsnood in die deelstaat Bremen" is in 1956 afgekondig om die projek van 'n administratiewe en ekonomiese raamwerk te voorsien. In die volgende vier jaar sou jaarliks 10 000 wooneenhede voltooi word. Die Neue Vahr is onderverdeel in vyf Nachbarschaften of buurte, elkeen met 'n inwonertal wat as minimum vir die bou van 'n laerskool beskou is. Die beplanning het verder voorsiening gemaak vir laer bevolkingsdigthede, 'n funksionele skeiding tussen werkplekke en woongeriewe, moderne verkeersbeplanning met hoofare en rustiger paaie waarlangs woongeboue ontstaan het, 'n maksimum van sonlig vir elke wooneenheid en die tinagtige ontwerp van openbare ruimtes. Die grondbeginsel was dié van 'n moderne, minder dig beboude stadlandskap.
Elkeen van die buurte is deur 'n toringblok met veertien verdiepings gemerk, met winkelgeriewe in sy onmiddellike omgewing. Skole, crèches en kerke het in die openbare groen ruimtes ontstaan. As middelpunt van die nuwe buurt is 'n winkelsentrum, wat Berliner Freiheit genoem is, opgerig. Die sentrum is geaksentueer deur 'n woonstelblok met 22 verdiepings en 'n hoogte van sestig meter, ontwerp deur die Finse argitek Alvar Aalto en voltooi in 1961.
Omstreeks 1970 is die bevolking van Vahr op sowat 33 000 beraam. Na hulle is in die volksmond as Vahraonen verwys. Ironies genoeg is die projek se grondbeginsel van 'n minder dig beboude stad in die 1960's geleidelik laat vaar. Om die gewenste "urbaniteit" of stedelike lewensvorm te verwesenlik, is die voorkeur gegee aan hoër behuisingsdigthede.[30]
Ekonomie
[wysig | wysig bron]Die industriële herstrukturering van die Breemse ekonomie hou nog steeds aan. Tans is die motorbedryf, lug- en ruimtevaart, voedselverwerking, mobiele tegnologieë, lewenswetenskappe, biotegnologie en logistiek die steunpilare van die plaaslike ekonomie, terwyl ook die tradisionele hawebedryf in Bremerhaven sterk groei toon.[31]
Die bruto geografiese produk van die Vrye Hansestad Bremen het in 2006 25,3 miljard € beloop, en die reële groei op 'n jaargrondslag was met 2,2 persent die hoogste sedert die jaar 2000.[32]
Bremen as 'n hawestad
[wysig | wysig bron]
Die Weserversanding het daartoe gelei dat oseaanskepe reeds vanaf die vroeë 17de eeu geleidelik na Vegesack, Brake en uiteindelik (in 1827) Bremerhaven verskuif. Met die bou van die Europahawe, wat stroomaf van die historiese stadskern geleë was, het Bremen vanaf 1887 weer regstreeks voordeel uit die winsgewende seehandel getrek.
In 1888 het die Vrye Hansestad Bremen by die Duitse Tolverbond aangesluit, en die Europahawe het sodoende vryhawestatus gekry. Die hawe is steeds verder uitgebrei, en in 1906 is die oorsese hawe ingewy.
Danksy die vinnige ekonomiese opswaai in die na-oorlogse Duitsland het in- en uitvoere skerp gestyg, en die hawegeriewe aan die regteroewer is in 1960 met 'n nuwe hawe met 'n oppervlakte van 1,6 vierkante kilometer aan die Weser se linkeroewer aangevul. Hier is in 1964 die vryhawe Neustädter Hafen in bedryf gestel en in 1968 tot 'n houerterminaal uitgebou.
Die Breemse hawens het tot by die middel van die 20ste eeu as klassieke hawens gedien, maar moderne houerskepe het uiteindelik te groot geraak. Van die sowat 52,3 miljoen ton goedere, wat in 2004 in Breemse hawens gehanteer is (waaronder meer as 35 miljoen ton in houers), is net 26 persent in Bremen gehanteer, terwyl die res in Bremerhaven gelaai of uitgelaai is.[33]
In 1998 is die sogenaamde Stadbreemse hawens gesluit en met 3,4 miljoen kubieke meter Wesersand opgevul om plek te skep vir die nuwe bouprojek Hafen-City. Die nuwe buurt Überseestadt, wat hier ontstaan, behels postmoderne woonkwartiere en 'n nuwe sakebuurt. Die historiese Speicher IX, 'n tradsionele baksteenpakhuis uit die jaar 1912 met 500 vensters, is in 2003 as die nuwe hoofkwartier van die Breemse kunsskool Hochschule für Künste heropen.
Skeepsbou
[wysig | wysig bron]
Die Bremer Vulkan AG [ˈvʊlkan] en die A.G. Weser was vroeër belangrike skeepswerwe in Bremen en die belangrikste plaaslike werkgewers.
Die Bremer Vulkan A.G., wat na die Romeinse god van die smeekuns Vulcanus genoem is, het skepe van alle kategorieë gebou soos vrag-, passasiers-, tenk-, vissery- en houerskepe asook duikbote en fregatte. Dit was tot by die 1980's een van die grootste werwe in Duitsland en het meer as 1 000 skepe gebou. Teen die middel van die 1990's het die maatskappy in finansiële moeilikhede beland en het in 1996 bankrot gespeel. Die skeepsboubedrywighede in die Breemse stadsbuurt Vegesack is in Mei 1997 gestaak.
Die Aktiengesellschaft Weser (A.G. Weser) is in 1872 gestig en het tydens die twee wêreldoorloë onder meer duikbote vervaardig, maar was tot by sy sluiting in 1983 ook 'n belangrike vervaardiger van vrag- en passasierskepe. In sy bloeitydperk het die werf in die stadsdeel Gröpelingen meer as 20 000 werknemers in diens gehad.[34] Die werf het hom veral op baie groot tenkskepe toegespits, wat ná die oliekrisis van 1973 en 1974 egter nie meer in aanvraag was nie. Die nuwe vermaaklikheidspark Space Park Bremen is in 2003 op die voormalige terrein van die A.G. Weser geopen. Die terrein word tans deur 'n Ierse beleggingsmaatskappy herontwikkel en staan nou bekend as Waterfront Bremen.
Motorbedryf
[wysig | wysig bron]
Die eerste motorfabriek in Bremen is reeds in 1906 gevestig, en die bekendste klant wat 'n plaaslik vervaardigde luuksemotor gekoop het, was die Duitse keiser Wilhelm II.[35]
Die ingenieur en nyweraar Carl Friedrich Wilhelm Borgward (1890–1963), 'n boorling van Hamburg, het ná die Eerste Wêreldoorlog met sy suksesvolle driewiel-motorvoertuie Blitzkarren en Goliath die hoeksteen vir een van die grootste ondernemings van die Duitse motorbedryf gelê, die Borgward-Werke, wat in sy bloeitydperk met 20 000 werknemers 'n nasionale markaandeel van 12 persent gehad en 65 persent van sy motors uitgevoer het.[36]
Borgward het saam met sy vennoot, die Breemse koopman Wilhelm Tecklenborg, in 1929/1931 die Breemse motorvervaardiger Hansa-Lloyd oorgeneem. Die nuwe motorfabriek in die Breemse stadsbuurt Hemelingen-Sebaldsbrück, wat in 1938 ingewy is, het tydens die Tweede Wêreldoorlog militêre voertuie vervaardig. Ná die oorlog het Borgward met klein motors soos die Hansa 1500 en Lloyd LP 300 die laagste marksegment oorheers.
Met die Borgward Isabella het Borgward in 1954 die elegante Amerikaanse styl met sagte linies en chroomversierings op 'n kompakte Europese motor toegepas en sodoende 'n reusesukses behaal. In die 1950's was Borgward die derde grootste Duitse motorvervaardiger naas Volkswagen en Opel. Maar vanweë die sterk mededinging van ander vervaardigers en sy onvermoë om die Borgward-Werke as 'n finansieel gesonde onderneming te bewaar, het Borgward in moeilikhede beland. Sy laaste model Arabella het as gevolg van tegniese probleme 'n slegte reputasie ontwikkel. Borgward was uiteindelik afhanklik van staatslenings, maar in 1960 het die deelstaat Vrye Hansestad Bremen sy lenings opgeskort. Met Borgward se bankrotskap in 1961 – die eerste van 'n groot maatskappy in die na-oorlogse Duitsland – het 20 000 werkgeleenthede in Bremen verlore gegaan.
Die opvolgers op die werksterrein was Rheinstahl Hanomag, wat hier vragmotors vervaardig het, en later DaimlerChrysler (tans Daimler AG) met 13 500 werknemers.[35] Daimler AG het sedert 1978 meer as vier miljoen motors in Sebaldsbrück vervaardig, waaronder een miljoen Mercedes-Benz C-klasmodelle in die tydperk tussen 1993 en 2001.[37] Die jaarlikse produksie van Daimler AG beloop tans sowat 200 000 motors, en die aanleg in Bremen is die tweede grootste van die maatskappy in Europa. Meer as 600 maatskappye in Bremen vrevaardig onderdele en komponente vir motorvervaardigers soos Daimler.[35]
In Februarie 2016 het die nuutgestigte Borgward AG onder leiding van die Chinese lorrievervaardiger Foton, wat die meerderheid aandele van die nuutgestigte Borgward-motorfabriek in Beijing besit, aangekondig dat Borgward moontlik sy motorvervaardiging in Duitsland sal hervat. Die eerste nuwe Borgward-motor BX7 is in Julie 2018 op die Duitse mark ingevoer, terwyl twee petrolgedrewe en een elektriese voertuig vir die Chinese mark vervaardig word.[38] Volgens persberigte beplan Foton om 67 persent van sy Borgward-aandele weer te verkoop nadat geen bevredigende verkoopsyfers behaal kon word nie.[39]
Lug- en ruimtevaart
[wysig | wysig bron]
Die Breemse lugvaartpionier Henrich Focke het reeds in 1909 sy eerste eksperimentele sweefvliegtuig aan die publiek bekend gestel en in die volgende jaar met die kleinskaalse vervaardiging van vliegtuie begin. Die motorvliegtuig Kolthoff-Focke A IV was die eerste prototipe wat in 1912 suksesvol getoets is.
Op 23 Oktober 1923 het Henrich Focke saam met Georg Wulf die maatskappy Bremer Flugzeugbau AG gestig. Die naam is nog in dieselfde jaar gewysig tot Focke-Wulf Flugzeugbau AG. In 1926 is die eerste reeks passasiersvliegtuie vervaardig, die A 16. Georg Wulf het tydens 'n toetsvlug van 'n nuwe vliegtuig op 29 September 1927 sy lewe verloor.
In 1931 het die Duitse regering druk op die maatskappy uitgeoefen om die Berlynse vervaardiger van militêre vliegtuie, die Albatros Flugzeugwerke, oor te neem, en ná die magsoorname van die Nasionaalsosialistiese Duitse Werkersparty in 1933 het 'n ambisieuse militêre projek begin. Die Duitse Lugmag het opleidingsvliegtuie soos die Fw 44 Stieglitz, Fw 56 Stösser en Fw 58 Weihe gekoop.
Karl Tank, sedert 1933 tegniese direkteur van Focke-Wulf, het in 1937 die langafstand-passasiersvliegtuig Focke-Wulf Fw 200 Condor ontwikkel wat transatlantiese vlugte sonder tussenlandings moontlik gemaak het. Terwyl Henrich Focke in 1937 deur die aandeelhouers gedwing is om afskeid te neem en 'n nuwe onderneming gestig het, het Focke-Wulf die opdrag gekry om 'n nuwe vegvliegtuig vir die Duitse Lugmag (Luftwaffe) te ontwikkel. Die Fw 190 Würger, wat vanaf 1941 in Bremen vervaardig is, was met 25 000 eksemplare die suksesvolste Duitse vliegtuig tydens die Tweede Wêreldoorlog. Ook ander modelle, soos 'n militêre variant van die Fw 200, is gebou.
Vanweë hul ligging wat vir Britse bomwerpers maklik bereikbaar was en van Bremen 'n belangrike teiken vir lugaanvalle gemaak het, is groot dele van die produksie na ander gebiede in Noord-Duitsland verskuif. Van Focke-Wulf se werknemers was in 1943 nog slegs 21 persent in Bremen werksaam; die totale aantal werknemers het in 1944 37 000 beloop.
Ná die oorlog het die geallieerde magte beperkings op die Duitse lugvaartbedryf geplaas. Eers in 1951 is met die produksie van sweefvliegtuie begin, en vanaf 1955 is die eerste militêre opleidingsvliegtuie vir die Duitse Lugmag vervaardig. In 1961 het die maatskappye Focker-Wulf, Weserflug en Hamburger Flugzeugbau die Entwicklungsring Nord (ERNO) gestig, 'n onderneming wat by die ontwikkeling van Europese vuurpyle, die ruimtelaboratorium Spacelab en verskeie satelliete betrokke was. ERNO is tans 'n dogtermaatskappy van die internasionale lug- en ruimtevaartmaatskappy EADS en vervaardig komponente vir die Europese vuurpyl Ariane en die ruimtestasie ISS.
Brouerybedryf en voedselverwerking
[wysig | wysig bron]
Aangesien die gebied rondom Bremen nie oor natuurlike hulpbronne of beduidende nywerhede beskik het nie, het Breemse koopmans begin om invoergoedere soos koffie, tee en katoen, wat in die Breemse hawe gehanteer is, plaaslik te verwerk en te veredel. Die eerste Duitse koffiehuis, wat uit Nederland ingevoerde koffie bedien het, is in 1763 in Bremen geopen.[40]
Bremen hanteer tans sowat die helfte van alle Duitse koffie-invoere.[41]
In Januarie 1895 het Johann Jacobs sy Specialgeschäft in Caffee, Thee, Cacao, Chocoladen und Bisquits geopen waar hy naamlose ware – waaronder veral koffie – regstreeks uit sakke verkoop het. Binnekort het Jacobs begin om koffie onder sy eie handelsmerk – die bekende Jacobs Kaffee – aan te bied, terwyl Ludwig Roselius (1873–1946) 'n proses ontwikkel het om kafeïenvrye koffie te vervaardig. Sy handelsmerk Kaffee HAG was van die begin af 'n internasionale sukses. Kaffee HAG en Jacobs is tans handelsmerke van die Amerikaanse maatskappy Kraft Foods Inc. wat oor 'n dogtermaatskappy in Bremen beskik en ook Europese variante van gewilde Amerikaanse geprosesseerde en vooraf verpakte kitskos soos Mirácoli Spaghetti op die Duitse mark aanbied.
Die HACHEZ Chocolade GmbH & Co. KG, een van die vernaamste vervaardigers van sjokolade en pralinees op die wêreldmark, is op 1 Julie 1890 deur die chocolatier Joseph Emile Hachez, 'n boorling van België, in die stadsbuurt Bremer Neustadt gestig en het vandag 400 werknemers in diens.[42]
Die brouery Beck's Bier het aanvanklik veral uitvoergerigte biersoorte gebrou, maar bedien sedert 1949 ook die plaaslike nasionale (Beck's) en Noord-Duitse mark (Haake-Beck en Hemelinger Spezial). Die jaarlikse bierproduksie het in 2006 sowat 7,9 miljoen hektoliter beloop, waarvan 3,066 miljoen in Duitsland. Beck's voer sy biere na sowat 120 lande uit en het 1 500 werknemers in diens.
Vervoer en infrastruktuur
[wysig | wysig bron]Fietse
[wysig | wysig bron]Bremen is 'n stad van kort afstande – so is die lughawe net elf minute se rit vanaf die middestad geleë. Die oorwegend plat terrein met min hellings en 'n uitgebreide netwerk van fietslane, talle parke en ander groen ruimtes maak van die stad 'n ideale bestemming vir fietsentoesiaste. Die persentasie fietsryers is met sowat 25 persent die hoogste van alle Duitse stede met meer as 'n halfmiljoen inwoners asook die derde hoogste in Europa.[43]
Spoorweë
[wysig | wysig bron]
Bremen se hoofstasie was in die 19de eeu 'n belangrike bestemming vir emigrante uit Suid-Duitsland en Oos-Europese gebiede soos Galisië (Pole), Boheme of Rusland. Baie van hulle moes vanweë die armoede, honger of pogrome in hul tuislande 'n nuwe heenkome in oorsese lande vind, en Bremen was vir hulle die laaste stasie waar hulle voorrade en bagasie gekoop het voordat hulle met treine na die emigrasiehawe in Bremerhaven gery het.[44]
Die Breemse stasiegebou met sy kenmerkende rondboogfasade en twee allegoriese reliëfs wat skepvaart en spoorvervoer versinnebeeld, is in 1889 opgerig. Die stasiegebou is in die vroeë 21ste eeu gerenoveer en beskik tans oor 'n winkelsentrum, restourante en ander belangrike diensverskaffers.
Bremen is vandag 'n belangrike Noord-Duitse spoorwegsentrum, en sy hoofstasie lê aan die hoofspoorweglyne wat vanuit Hamburg na die Ruhrgebied, na Bremerhaven, Vegesack en Oldenburg loop. ICE-hoësnelheidstreine verbind Bremen met München, InterCity-treine ry op die hoofspoorweglyne na Hamburg, Keulen, Oldenburg en Leipzig.
Stadstreine verbind Bremen met sy voorstede Vegesack en Farge, asook verder af geleë stede soos Bremerhaven, Rotenburg (Wümme), Twistringen, Oldenburg, Nordenham en Verden in Nedersakse. Sneltreine ry op die lyne na Bremerhaven, Hannover, Hamburg, Osnabrück en Oldenburg-Norddeich Mole. Die sogenaamde Amerikalinie loop deur die heidelandskap van die Lüneburger Heide na Uelzen.
Lughawe Bremen
[wysig | wysig bron]
Die Lughawe Bremen lê sowat 3,5 kilometer suid van die binnestad en dien as 'n belangrike lugvervoersentrum vir die Vrye Hansestad Bremen en Noordwes-Duitsland. Lugrederye soos Lufthansa, Air France, KLM en baie ander verbind Bremen regstreeks met byna dertig bestemmings of groot internasionale lughawens soos Frankfurt am Main, München, Brussel, Parys, Londen en Kopenhagen asook toeristebestemmings in die Middellandse Seegebied.[45] Die aantal passasiers by die Lughawe Bremen het in 2018 2,6 miljoen beloop.[46]
Die lughawe hanteer egter ook lugvrag. Die vlerke van die Airbus-stralers A330 en A340, wat in Bremen se Airbus-aanleg toegerus word, word met Beluga-vragvliegtuie na Toulouse in Frankryk vervoer. In April 2007 het die Ierse lugredery Ryanair sy tweede Duitse basis in Bremen geopen om vlugte na vyftien nuwe bestemmings te bedryf. In 2018 is die basis gesluit.
In die omgewing van die lughawe het fabrieke van hoëtegnologie- en lug- en ruimtevaartmaatskappye soos EADS Space Transportation en Airbus ontstaan, asook die sogenaamde Airport-Stadt wat 'n hotel en ondernemings van die dienstesektor huisves.
Kookkuns
[wysig | wysig bron]
Net soos die meeste Noord-Duitsers gee ook die Bremenaars die voorkeur aan eenvoudige stewige geregte. Selfs die plaaslike adel en die welvarende burgery het vroeër voedsame kos bo buitengewone kulinêre ervarings verkies, en sodoende vorm die ou tradisionele geregte, waaronder vis, nog steeds die grondslag van die Breemse kookkuns.[47]
As die bewoners van een van die groot welvarende Hansestede, kon die Bremenaars met hul eetgewoontes en voedselbegroting ook aandag skenk aan afwisseling mits hulle die groot verskeidenheid voedsel en speserye, wat op die plaaslike markte aangebied is, kon bekostig. Terwyl die sukkelende bestaansboere op die platteland drie keer per dag beskeie maaltye genuttig het wat meestal uit mieliepap bestaan het, het welvarende inwoners 'n groter verskeidenheid geregte soos byvoorbeeld kerriehoender geniet. Die resep en kerrie is deur seevaarders saamgebring; kerrie is op see dikwels ingespan om kos, wat al lank nie meer as vars beskou kon word nie, nog 'n bietjie aantreklik te maak. In die 19de eeu was kerriehoender een van die gewildste Breemse geregte wat geleidelik in talle variasies bedien en onder meer met kappers, spinasie of sampioene verfyn is.
Tipiese Breemse brediegeregte het ondanks hulle fantasieryke name soos Bunte Finken, Plockfinken of Gepluckte Finken nie van sangvoëls berei nie, maar het spek en bone as hulle belangrikste bestanddele bevat. Vis het altyd 'n groot rol by gunstelinggeregte soos Bremer Aalsuppe (Breemse palingsop) en Labskaus, 'n soort hutspot wat tradisioneel met rolmops en maatjiesharing bedien is.
Wintertyd in Noord-Duitsland is groenkooltyd. Die seisoen begin amptelik op Boetedag in November mits die groenkool al aan ryp blootgestel was en sluit staptoere na restaurante in waar die eerste kool saam met Pinkel ('n plaaslike worsspesialiteit) en schnaps geniet word.
Kükenragout (hoenderragout) is 'n ander gewilde Breemse spesialiteit wat van jong hoenders met 'n gewig van tussen 200 en 600 gram berei word. Oorspronklik was dit 'n eenvoudige hoendervleisgereg, maar dit word intussen verfyn met rivierkreefsterte, krappe, beestong en dikwels ook maalvleisbolletjies en steeds saam met aspersies (of skorseniere), ertjies, worteltjies, sampioene, prei, uie en dikwels rys bedien.
Die Breemse bakkuns staan bekend vir sy Bremer Klaben en Wickelkuchen, tradisionele soet gisgebak. Die eerste word tydens die winter vanaf Desember gebak, terwyl die Wickelkuchen met 'n groot verskeidenheid vulsels soos rosyntjies, amandels, marsepein, papawer en neute brei word. Bremer Kaffeebrot is 'n soort botterbeskuit met kaneel.
Susterstede
[wysig | wysig bron]
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ (de) "Bevölkerungsentwicklung 2022 im Land Bremen" (PDF). Statistisches Landesamt Bremen. 1 Junie 2023. Besoek op 30 Junie 2023.
- ↑ (en) "Bremen". Online Etymology Dictionary. Besoek op 14 Mei 2024.
- ↑ (de) Herbert Schwarzwälder (2003). Das große Bremen-Lexikon. Edition Temmen. Bremen. ISBN 3-86108-693-X.
{{cite book}}: AS1-onderhoud: plek sonder uitgewer (link) - ↑ (de) Hugo Meyer (1863). Der Name Bremen – Bremisches Jahrbuch (1ste uitg.). Bremen. pp. 272–284.
{{cite book}}: AS1-onderhoud: plek sonder uitgewer (link) - ↑ (de) Adolf Bach (1953). Deutsche Namenkunde II/1: Einleitung. Zur Laut- und Formenlehre, zur Satzfügung, Wortbildung und -bedeutung der deutschen Ortsnamen. Heidelberg. p. 303.
{{cite book}}: AS1-onderhoud: plek sonder uitgewer (link) - ↑ (de) Theodor Spitta (1960). Kommentar zur Bremischen Verfassung von 1947. Bremen: Carl Schünemann Verlag. p. 137.
- ↑ (de) Sammlung der Verordnungen und Proclame des Senats der freien Hansestadt Bremen im Jahre 1819. Staatsbibliothek zu Berlin. 1820.
- ↑ (de) Verfassung des Bremischen Staats. 1850. p. 57.
{{cite book}}:|work=ignored (hulp) - ↑ (de) Liffers, Lutz: Bremen. Bremen: Edition Temmen 2007, bl. 9
- ↑ (en) "World Weather Information Service – Bremen". Deutscher Wetterdienst. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 April 2020. Besoek op 30 April 2020.
- ↑ (de) "Sonnenscheindauer: langjährige Mittelwerte 1981–2010". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Oktober 2014. Besoek op 18 Oktober 2014.
- ↑ (de) "Reise und Freizeit – Klimadaten". Wetterkontor. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Februarie 2017. Besoek op 4 Februarie 2017.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 (de) Die vroeë geskiedenis van Bremen Geargiveer 4 November 2007 op Wayback Machine
- ↑ (de) Grabois, Aryeh: Enzyklopädie des Mittelalters. Zürich: edition Atlantis 1988, bl. 104
- ↑ (de) Grabois (1988), bl. 104
- ↑ 16,0 16,1 (de) Die geskiedenis van Bremen: 13de eeu Geargiveer 4 November 2007 op Wayback Machine
- ↑ (de) Die geskiedenis van Bremen – 14de eeu Geargiveer 8 Januarie 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) historic.de: Bombenangriffe auf Bremen 1944. Besoek op 13 Maart 2019
- ↑ (en) whc.unesco.org: Town Hall and Roland on the Marketplace of Bremen
- ↑ (de) Sven Bremer: Bremen mit Bremerhaven. Erlangen: MIchael Müller 2018, bl. 16
- ↑ (de) Liffers (2007), bl. 30−31
- ↑ (de) DreiStromLand. Ems – Weser – Elbe. Boekdeel 2. Hamburg: edition nordwest im Europa Verlag 2005, bl. 224
- ↑ (de) Liffers (2007), bl. 31
- ↑ (de) Liffers (2007), bl. 28
- ↑ (de) Liffers (2007), bl. 35
- ↑ (de) Liffers (2007), bl. 36−37
- ↑ (de) DreiStromLand. Ems – Weser – Elbe. Boekdeel 2. Hamburg: edition Nordwest im Europa Verlag 2005, bl. 226
- ↑ (de) Die amptelike webwerf van die konsertgebou Die Glocke. Besoek op 30 Desember 2007 Geargiveer 15 Desember 2007 op Wayback Machine
- ↑ (de) Liffers (2007), bl. 43
- ↑ (de) Architekturführer Bremen: Neue Vahr. Besoek op 4 Maart 2019
- ↑ (de) Bremen Aanlyn: Ekonomie Geargiveer 24 September 2008 op Wayback Machine
- ↑ (de) Bremen Aanlyn: Ekonomie – bruto geografiese produk[dooie skakel]
- ↑ (de) DreiStromLand (2005), bl. 228
- ↑ (de) DreiStromLand (2005), bl. 211
- ↑ 35,0 35,1 35,2 (de) bremen.de: Die motorbedryf[dooie skakel]
- ↑ (de) DreiStromLand (2005), bl. 10
- ↑ (de) DreiStromLand (2005), bl. 215
- ↑ (de) www.n-tv.de – Wirtschaft, 29 Februarie 2016: Bremer Autohersteller kehrt zurück – Borgward plant Produktion in Deutschland. Besoek op 29 Februarie 2016
- ↑ (de) motor-talk.de, 12 Oktober 2018: 67 Prozent an Borgward stehen zum Verkauf. Besoek op 4 Maart 2019
- ↑ (de) DreiStromLand (2005), bl. 9
- ↑ (de) Financial Times Deutschland, 12 September 2007: Bremen – Investieren, Profitieren, Leben, bl. 2
- ↑ (de) DreiStromLand (2005), bl. 229
- ↑ (de) Bremer Touristik-Zentrale (BTZ): Reise-Katalog 2016. Bremen: BTZ 2016, bl. 4
- ↑ (de) Liffers (2007), bl. 79
- ↑ (de) www.bremen.de – Ekonomie: Lughawe Bremen[dooie skakel]
- ↑ (de) www.butenunbinnen.de, 7 Januarie 2019: Mehr Passagiere und neue Reiseziele – Bremer Flughafen im Aufwind. Besoek op 4 Maart 2019[dooie skakel]
- ↑ (de) www.chefkoch.de: Die Bremer Küche
- ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 48,4 48,5 (de) rathaus.bremen.de: Bremens Städtepartnerschaften Geargiveer 29 November 2017 op Wayback Machine
Bronne
[wysig | wysig bron]Argitektuur
[wysig | wysig bron]- (de) Liffers, Lutz: Bremen kompakt. Bremen: Edition Temmen 2007, bl. 19−83
Lug- en ruimtevaart
[wysig | wysig bron]Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]- Wikiwebtuistes
 |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Bremen. |
- (en) Toerisme-inligting oor Bremen op Wikivoyage
- Amptelike webtuistes
- (de) Amptelike webwerf van die stad en deelstaat Bremen
- (de) Amptelike toerismewebwerf van die Stad Bremen
- Ensiklopediese inligting
- (de) Geskiedenis van Bremen
- (de) Stad Bremen Geargiveer 14 Mei 2011 op Wayback Machine
- (en) "Bremen". Encyclopædia Britannica. Besoek op 14 Mei 2024.
