Turystyka Religijna

Sanktuaria Miłosierdzia Bożego zajmują istotną rolę w rozwoju kultu Bożego Miłosierdzia. Głównym ich celem jest głoszenie i wypraszanie Miłosierdzia Bożego dla wspólnoty parafialnej, diecezji i całego świata oraz krzewienie duchowości św. s. Faustyny Kowalskiej.
Pierwsze sanktuaria Miłosierdzia Bożego powstały w latach 90. XX w. w Częstochowie, Krakowie-Łagiewnikach, Szczecinie, Myśliborzu, Sokołowie Podlaskim, Kaliszu, Ożarowie Mazowieckim i Łomży. Po kanonizacji bł. s. Faustyny Kowalskiej (30 kwietnia 2000 r.) kolejne sanktuaria pod tym wezwaniem powstały w Płocku, Białymstoku, Poznaniu, Gdańsku-Wrzeszczu, Łodzi, Kielcach, Sosnowcu, Ostrowcu Świętokrzyskim, Toruniu, Białej Podlaskiej i Ełku. W sumie, w latach 1992-2005 powstało w Polsce 19 sanktuariów Bożego Miłosierdzia.
Najważniejszą rolę w grupie sanktuariów Bożego Miłosierdzia w Polsce pełni sanktuarium w Krakowie-Łagiewnikach. Jest to jeden z najprężniej rozwijających się w ostatnim dziesięcioleciu ośrodków pielgrzymkowych nie tylko w kraju, ale także w świecie. Sługa Boży Jan Paweł II, podczas ostatniej pielgrzymki do Polski, nawiedzając sanktuarium w Łagiewnikach w dniu 17 sierpnia 2002 r. ogłosił ośrodek światowym centrum kultu Bożego Miłosierdzia i dokonał w nim uroczystego aktu zawierzenia świata Bożemu Miłosierdziu. W ostatnich latach sanktuarium to odwiedza w ciągu roku około 2 mln pielgrzymów z ponad 90 krajów świata.
Istotną rolę w rozszerzaniu kultu Miłosierdzia Bożego w Polsce pełni sanktuarium w Dolinie Miłosierdzia w Częstochowie. Obecnie jest to sanktuarium o randze ponaddiecezjalnej, do którego pielgrzymuje rocznie około 50 tys. pielgrzymów indywidualnych i w grupach zorganizowanych z Polski i z zagranicy.
Ważnymi ośrodkami kultu Bożego Miłosierdzia w północno-wschodniej Polsce są sanktuaria w Łomży i Białymstoku, natomiast na ziemiach zachodnich Polski ważne znaczenie odgrywa sanktuarium w Myśliborzu. Z kolei na Mazowszu, pielgrzymi coraz częściej przybywają do sanktuariów w Płocku (miejsce pierwszego objawienia Pana Jezusa Miłosiernego s. Faustynie Kowalskiej – 22 lutego 1931 r.) oraz w Ożarowie Mazowieckim. Ranga pozostałych ośrodków pielgrzymkowych omawianych w pracy jest lokalna.

W opracowaniu dokonano analizy liczebności, rozmieszczenia i użytkowania cerkwi Pogórza Dynowskiego (uwzględniono wszystkie obiekty położone na obszarze fizyczno-geograficznym Pogórza Dynowskiego oraz wybrane cerkwie położone na północ – na terenie Podgórza Rzeszowskiego). Przedstawiono obecną analizę liczebności cerkwi oraz świątyń dawnej Eparchii Przemyskiej na tym obszarze, które przestały istnieć po 1939 r. Dokonano podziału obiektów ze względu na budulec (drewniane i murowane) oraz stan użytkowania cerkwi (cerkwie prawosławne, użytkowane obecnie jako kościoły rzymskokatolickie, nieużytkowane i zrujnowane oraz obiekty muzealne). Architektura cerkiewna jest charakterystycznym elementem religijno-kulturowym południowo-wschodniej części Polski. W wyniku przenikania się kultur wschodu i zachodu w ciągu kilkuset lat powstało na tym terenie wiele typów architektury cerkiewnej. Odzwierciedlają one doskonale charakter pogranicza. Cerkwie zaczynają stanowić niespotykaną dla turysty atrakcję turystyczną – zwłaszcza dla osób spoza tego regionu kraju. Architektura cerkiewna budzi również duże zainteresowanie wśród turystów zagranicznych.
This description analyzes the abundance, distribution and use of the Orthodox Church in Pogorze Dynowskie district (there are included all objects located at geographical area of Pogorze Dynowskie district and selected churches located in the north of Podgorze Rzeszowskie district). This description presents a current analysis of the number of the Orthodox Church and former Eparchy of Przemysl in this area, which ceased to exist after 1939. Objects were divided due to the building material (wooden and bricked) and the condition of use of church and state (Orthodox Churches, now used as a Roman Catholic churches, as well as unused and dilapidated museums). Orthodox Church architecture is a characteristic religious-cultural feature of southeastern part of Poland. Within a few hundred years, many types so Orthodox Churches architecture were created/raised as a result of interpenetration of East and West cultures, in this area. They reflect perfectly the nature of the border. Orthodox Churches are beginning an unusual attraction for tourists, especially those outside this region. Orthodox Churches architecture also raises a lot of interest among foreign tourists. As a result of the history, development and transformation of the church in the Carpatian Mountains has been halted. This also resulted in massive destruction and loss of resources especially among the monuments of wooden Orthodox.

Wśród wielu szlaków pielgrzymkowych, których trasy wiodą przez Polskę, w ostatnich latach można wyróżnić szlak świętej siostry Faustyny. Już dzisiaj tym szlakiem corocznie pielgrzymuje ponad milion wiernych, którzy oddają cześć Bożemu Miłosierdziu i modlą się za wstawiennictwem Apostołki Bożego Miłosierdzia. Odwiedzają oni głównie sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie-Łagiewnikach, Płocku i Częstochowie oraz Sanktuarium Chrzcielne w Świnicach Warckich.
Niniejszy artykuł jest propozycją pielgrzymki szlakiem pierwszej świętej Polki. Jego celem jest przybliżenie miejsc, gdzie przed kilkudziesięciu laty urodziła się, spędziła dzieciństwo i młodość oraz przebywała w Zgromadzeniu Matki Bożej Miłosierdzia Siostra Faustyna Kowalska.
Należy przypuszczać, że w związku z kanonizacją siostry Faustyny ruch pielgrzymkowy na proponowanej przez autora w tym artykule trasie znacznie wzrośnie, bowiem Siostra Faustyna, jak powiedział Ojciec Święty Jan Paweł II, podczas homilii w trakcie Mszy kanonizacyjnej, jest „darem Boga dla naszej epoki, darem polskiej ziemi dla całego Kościoła”.

W ostatnim dwudziestoleciu Droga św. Jakuba przeżywa imponujący rozwój. Obecnie Camino de Santiago jest nie tylko jednym z najważniejszych, chrześcijańskich szlaków pielgrzymkowych i pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturowym, ale także najdłuższym oznakowanym szlakiem pątniczym na świecie. Droga św. Jakuba to szlak pod każdym względem wyjątkowy, określany mianem „najpiękniejszej drogi świata”, „głównego traktu Europy”, „drogi życia”, „drogi wiary” oraz „drogi nawrócenia i pokory”.
Od niemal dziesięciu lat, również w Polsce obserwuje się stale rosnące zainteresowanie Szlakiem Jakubowym do Composteli. Obecnie Droga św. Jakuba jest najdłuższym, oznakowanym szlakiem pielgrzymkowym, a zarazem najdłuższym szlakiem tematycznym i kulturowym w Polsce. Od momentu wytyczenia i oznakowania pierwszego odcinka Drogi św. Jakuba w Polsce (Dolnośląska Droga św. Jakuba – otwarta 24 lipca 2005 r.) do chwili obecnej oznakowano 4725 km polskich odcinków Camino de Santiago. Wynik ten robi imponujące wrażenie na wszystkich, którzy w jakikolwiek sposób zetknęli się z Drogą św. Jakuba.

The Way of St. James (Spanish: El Camino de Santiago, German: Jakobsweg) is one of the most important Christian pilgrimage routes and the first European Cultural Route. Existing for over 1000 years route, in the last two decades ¬experience a tremendous growth. The Way of St. James is a route in every respect unique, defined as the most beautiful route in the world and the way of life. Currently, the Camino de Santiago runs through nearly the whole Europe and ends in the Cathedral of Santiago de Compostela. According to the tradition, the relics of St. James – the first martyr among the Apostles, are kept here. Exactly on this pilgrimage route – as Johan Wolfgang von Goethe wrote – European consciousness was born.

The study presents the latest trends visible in religious tourism in the world over the last decade. These include, most of all, the renaissance of medieval pilgrimage routes and walking pilgrimage, the popularity of the so-called "holidays" in monasteries and hermitages, the rising interest in traveling to the centers, where the Misteries of the Passion and solemnities are presented. The study presents also forms and volume of the pilgrimage and tourist movement to the most important European pilgrimage centers in 2000-2011. This analysis has shown the steady growth in the popularity of the journeys undertaken for religious and religious-cognitive motives in the world.

Artykuł jest propozycją pielgrzymki szlakiem św. ojca Pio z Pietrelciny – znanego w całym świecie włoskiego kapucyna, kapłana i stygmatyka, któremu dane było przez 50 lat nosić znaki Męki Jezusa Chrystusa. Papież Jan Paweł II beatyfikował go 8 maja 1999 r., zaś trzy lata później – 16 czerwca 2002 r. w obecności ponad 300 tysięcy pielgrzymów zgromadzonych przed Bazyliką św. Piotra na Watykanie dokonał jego kanonizacji.
Celem artykułu jest przybliżenie miejsc w związanych z życiem i działalnością św. ojca Pio. Szczególną uwagę w artykule zwrócono na Pietrelcinę – miejscowość rodzinną zakonnika oraz San Giovanni Rotondo – miasto na Półwyspie Gargano, w regionie Apulia, w którym o. Pio spędził 52 lata.
W ciągu roku do Pietrelciny pielgrzymuje ok. 2 milionów osób. Najwięcej pątników przybywa tu co roku w dniu 25 maja, kiedy w miasteczku odbywają się uroczystości z okazji rocznicy urodzin św. ojca Pio.
San Giovanni Rotondo jest obecnie najważniejszym miejscem kultu św. ojca Pio oraz najliczniej odwiedzanym ośrodkiem pielgrzymkowym świata, do którego w ciągu roku przybywa 7,5 mln osób. Od 1968 r. – a więc śmierci ojca Pio, rejestruje się wzrost liczby pątników przybywających do sanktuarium. W okresie od 1989 do 1998 liczba ta wzrosła ponad czterokrotnie (1989 r. – 835 tys., 1998 r. – 3500 tys.). Największą liczbę pątników w księgach odwiedzających zerejestrowano w analizowanym okresie w 1999 r. – miało to niewątpliwie związek z beatyfikacją ojca Pio – 2 maja 1999 r. Sezon pielgrzymkowy trwa od maja do października. Najwięcej grup angielskojęzycznych rejestruje się w ciągu roku z Stanów Zjednoczonych, Irlandii, Anglii, Filipin, Malty, Kanady, Australii i Singapuru.

Sanktuarium Krzyża Świętego w Krakowie-Mogile jest najbardziej znanym ośrodkiem kultu Pana Jezusa Ukrzyżowanego w Polsce do którego w ostatnich latach pielgrzymuje w ciągu roku około 150 tys. osób. Sanktuarium w Mogile należy także do najstarszych sanktuariów Pańskich w kraju. Nabożeństwo do Męki Pańskiej sięga tu swymi początkami pierwszej poł. XIII w.
Głównym przedmiotem kultu w sanktuarium jest cudowny wizerunek Chrystusa Ukrzyżowanego. Pochodzenie krucyfiksu jest nieznane, gdyż nie zachowały się żadne dokumenty źródłowe dotyczące tej kwestii. Stare podanie mówi, że wizerunek znajdował się w Mogile od założenia klasztoru przez cystersów w 1222 r. Z kronik klasztornych wiadomo, że już w XIII w. w kościele doznawano wielu łask i składano pierwsze wota. Podczas wielkiego pożaru, jaki wybuchł w kościele w 1447 r. ocalał tylko krzyż. Wiadomość o tym niezwykłym wydarzeniu rozeszła się po Krakowie i okolicznym regionie. Od tego momentu nastąpił wielki napływ pielgrzymów.
Analiza ruchu pielgrzymkowego do sanktuarium Krzyża Świętego w Krakowie-Mogile została wykonana dla okresu 1993-2002, w oparciu o prowadzoną w ośrodku rejestrację grup pielgrzymkowych. W analizowanym okresie liczba zerejstrowanych w sanktuarium grup pielgrzymkowych wzrosła niemal pięciokrotnie. Największy wzrost liczby grup zanotowano w latach 1994-1995 (182%). Najwięcej grup zarejestrowano w sanktuarium w 2002 r. (398 grup; ponad 22 tys. pątników).
Najwięcej pielgrzymów pielgrzymuje do Mogiły podczas oktawy święta Podwyższenia Krzyża Świętego (14-21 września), Wielkiego Tygodnia oraz w każdy pierwszy piątek miesiąca. Wiele grup pielgrzymkowych przybywa również do sanktuarium w okresie Wielkiego Postu, zwłaszcza na nabożeństwa pasyjne – Drogę Krzyżową i Gorzkie Żale. Od świąt Wielkanocnych ruch pielgrzymkowy wyraźnie wzrasta. Najwięcej grup pielgrzymkowych w ciągu roku rejestruje się w ośrodku w maju i czerwcu oraz we wrześniu.
Ponad 23% ogółu pielgrzymów przybywa z diecezji krakowskiej. W dalszej kolejności znalazły się diecezje katowicka (12,9%), tarnowska (5,5%), bielsko-żywiecka (5,4%), kielecka (5,0%) i wrocławska (4,9%). W sumie z metropolii krakowskiej (diecezja krakowska, tarnowska, kielecka i bielsko-żywiecka) przybyło łącznie 40% ogólnej liczby pielgrzymów i ponad 46% ogółu zarejestrowanych grup pielgrzymkowych.

The Lord’s sanctuaries are among the oldest pilgrimage centres on Polish soil. The first ones were built at the turn of the 12th and 13th centuries, when holy crusades all over Europe embarked for the Holy Land. It has been traditionally held that Poland’s first national sanctuary was the Benedictine abbey on Mount Łysa Góra in Świętokrzyskie Mountains, where the relics of the True Cross are kept to this day. Among the most important medieval centres of cult in the Crown of the Polish Kingdom was also the Corpus Christi church in Poznań, famous abroad for the Holy Hosts kept there, and the church of the Holy Sepulchre in Miechów, which was frequented by pilgrims willing to pray at the Jerusalem copy of the Holy Sepulchre.
As a result of the performed query of archives and libraries, nine Lord’s sanctuaries dating back to the Middle Ages have been identified within the borders of contemporary Poland. Taking the cult in particular sanctuaries as a primary criterion, four groups of the Lord’s sanctuaries found in Poland in the Middle Ages have been outlined:
1. Sanctuaries of the Relics of the True Cross – found as a result of bringing the relics of the True Cross and beginning the devotion of the Lord’s Passion. The sanctuaries in Łysa Góra, Lublin and Elbląg comprise this group.
2. Sanctuaries of the Holy Cross – found as a result of an increasing cult of the miraculous image of the Crucified Christ, usually at the place of a miraculous event connected with the image (in the present paper to this group belong: the Cistercian abbey in Kraków-Mogiła, as well as the royal cathedral on the Wawel Hill).
3. Sanctuaries of the Holy Sepulchre – belonging to churches of the Order of the Holy Sepulchre, where a copy of the Jerusalem chapel of Christ’s Sepulchre was venerated (Miechów);
4. Eucharistic Sanctuaries – found at places of profanation of the Most Blessed Sacrament, or at places of other unusual events connected with the Most Blessed Sacrament (such as the Eucharistic miracle or a miraculous finding of the Holy Host.) To this group belong the Eucharistic sanctuaries in Poznań and Glotowo, as well as the sanctuary of the Most Precious Blood in Bisztynek.

W opracowaniu przedstawiono formy i wielkość ruchu turystycznego do największych sanktuariów Pańskich w Polsce. Sanktuaria te stanowią 10% ogółu ośrodków pielgrzymko-wych w naszym kraju. W opracowaniu przedstawiono również krótką analizę zasięgu prze-strzennego oddziaływania wybranych sanktuariów.
Sanktuaria Pańskie należą do najstarszych ośrodków pielgrzymkowych w Polsce. Obecnie w Polsce rejestruje się 73 sanktuaria poświęcone Chrystusowi. Znaczna część tych ośrodków powstała w okresie średniowiecza. Najbardziej znane: Święty Krzyż, Miechów, Mogiła, Elbląg, Glotowo, Lublin i Poznań sięgają swoimi początkami XII-XIV wieku. Niemal połowa (47 %) notowanych obecnie sanktuariów Pańskich powstała w XVI-XVIII w., kiedy w Polsce rozwinął się kult Męki Pańskiej. W okresie niewoli narodowej (1795-1918) powstało na ziemiach polskich dziewięć sanktuariów. Po zakończeniu II wojny światowej powstało w Polsce 21 sanktuariów Pańskich,  w tym aż 15 sanktuariów Bożego Miłosierdzia.
Ośrodki w Kalwarii Zebrzydowskiej i Krakowie-Łagiewnikach posiadają rangę mię-dzynarodową i zaliczane są do najważniejszych centrów pątniczych Europy. Sanktuarium w krakowskich Łagiewnikach jest światowym centrum kultu Bożego Miłosierdzia.
Do sanktuariów o randze krajowej zaliczono sanktuarium w Piekarach Śląskich i na Świętym Krzyżu, natomiast do grupy sanktuariów o zasięgu ponaddiecezjalnym zaliczono ośrodki w: Alwernii, Białymstoku, Cmolasie, Częstochowie (Dolina-Miłosierdzia), Glotowie, Kalwarii Pacławskiej, Krakowie-Mogile, Pakości, Nowym Sączu i Wejherowie. Najliczniejszą grupę wśród polskich sanktuariów Pańskich stanowią ośrodki o diecezjalnym (32%) i lo-kalnym (46%) zasięgu przestrzennym oddziaływania.
Współczesna sieć sanktuariów Pańskich w Polsce jest dziedzictwem wielowiekowej tradycji, tworzonej zarówno przez sanktuaria w których czczone są relikwie, cudowne wize-runki Chrystusa oraz kalwarie, kopie kaplic Bożego Grobu i Świętych Schodów.
Na rozwój ruchu pielgrzymkowego i turystycznego do omawianych ośrodków w ostat-nich latach złożyły się następujące czynniki: walory religijne ośrodków (w przypadku sank-tuariów kalwaryjskich połączenie kultu Męki Pańskiej i kultu maryjnego), tradycja pielgrzy-mowania, walory krajoznawcze oraz bogata historia większości ośrodków, bogaty program duszpasterski, położenie wielu ośrodków na terenie atrakcyjnych turystycznie regionów Polski (m. in. w Karpatach, Górach Świętokrzyskich, na Warmii).

Od ponad trzydziestu lat w Polsce obserwuje się zjawisko powstawania nowych szlaków pątniczych związanych z osobami wyniesionymi na ołtarze (m.in. św. Jana Pawła II, św. Faustyny Kowalskiej, bł. Ks. Jerzego Popiełuszki) oraz renesansu starych szlaków pielgrzymkowych (Droga św. Jakuba).
Główne szlaki pielgrzymkowe w Polsce prowadzą obecnie do najbardziej znanych sanktuariów w kraju. Z kolei szlaki o regionalnym i lokalnym zasięgu zostały wytyczone tak, aby prowadziły do lokalnych i regionalnych ośrodków pielgrzymkowych.
W artykule dokonano klasyfikacji i prezentacji głównych szlaków pielgrzymkowych w Polsce. Uwzględniając zasięg przestrzenny szlaku oraz wielkość ruchu pielgrzymkowego wyróżniono szlaki pielgrzymkowe o randze międzynarodowej, krajowej, regionalnej i lokalnej. Najważniejszą rangę wśród analizowanych szlaków pełnią: średniowieczny szlak pielgrzymkowy prowadzący do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela, Szlaki Papieskie oraz Międzynarodowy Szlak Maryjny Częstochowa – Mariazell.
Przeprowadzona prezentacja wybranych szlaków pielgrzymkowych w Polsce pozwoliła wykazać, że dalszy rozwój tych szlaków i ruchu pielgrzymkowego jest możliwy jedynie przy spełnieniu szeregu kluczowych zadań, przede wszystkim: powstaniu w pełni rozwiniętej bazy turystycznej przy szlakach, wzmocnieniu działań promocyjnych i informacyjnych o szlakach, stałej kontroli stanu oznakowania szlaków oraz koordynacji działań.

Sanktuarium Matki Bożej Świętolipskiej należy obok Gietrzwałdu do najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych w północno-wschodniej Polski. Nazywane często „Częstochową Północy” jest również jednym z najprężniej rozwijających się maryjnych sanktuariów o randze ponaddiecezjalnej. Przybywają tu pątnicy z najdalszych zakątków Polski, a także z Niemiec, Austrii, Rosji, Litwy, Białorusi i Ukrainy.
Z źródeł historycznych wiadomo, że już pod koniec XV w. do Świętej Lipki ciągnęły liczne pielgrzymki nie tylko z Prus, ale również z Mazowsza. Pielgrzymowali tu wierni z od-ległych stron, aby pomodlić się w kaplicy okalającej drzewo lipowe, w którego koronie znaj-dowała się łaskami słynąca figura Matki Bożej. Pomimo zniszczenia w 1524 r. kaplicy i figurki Madonny, a nawet postawieniu ku przestrodze w ich miejscu szubienicy, kult maryjny w Świętej Lipce nie ustał. Po wykupieniu w 1617 r. Świętej Lipki z rąk protestantów i odbu-dowaniu kaplicy rozpoczął się rozwój sanktuarium. W latach 1686-1693 jezuici wybudowali wspaniałą, barokową bazylikę, w której umieszczono łaskami słynący wizerunek Matki Bożej Świętolipskiej – Matki Jedności Chrześcijan. Pod koniec XVII w. zasięg przestrzenny oddzia-ływania ośrodka obejmował tereny Warmii, Prus Królewskich, Prus Książęcych, północnego Mazowsza oraz zachodniej Litwy.
W opracowaniu przedstawiono formy i wielkość ruchu pielgrzymkowego do sanktua-rium Matki Bożej Świętolipskiej w Świętej Lipce w latach 1996-2007. Analiza ruchu piel-grzymkowego oraz zasięgu przestrzennego oddziaływania sanktuarium i rozkładu ruchu piel-grzymkowego w ciągu roku została przeprowadzono dla okresu 1996–2007, w oparciu o reje-strację grup pielgrzymkowych uczestniczących w sanktuarium we Mszy św.

The Way od St. James is one of the most important Christian pilgrimage routes. It is almost one thousand years old, runs practically all over Europe, and leads to the Cathedral of Santiago de Compostela. Johan Wolfgang von Goethe wrote that Europe had established itself along the routes leading to Santiago de Compostela. The significance of pilgrimage routes considerably decreased in the 16th and 17th centuries with a wave of religious wars, plagues and natural disasters. In the next centuries the French Revolution and the Napoleonic Wars made it difficult to pilgrimage. The Way of St. James was gradually forgotten. It was an appeal made by His Holiness John Paul II during his 1982 visit to Santiago that enlivened the pilgrimages to St. James’ grave. The Polish Pope’s speech, called the European Act, played an enormous role in the renaissance of the pilgrimage movement to the grave of St. James.
In 1987 the Council of Europe declared the Way of St. James to be the first European Cultural Route and encouraged local authorities to reconstruct the ancient pilgrimage routes. Shortly afterwards, first pilgrims from Spain and France set off on their journey to the grave of St. James. In 1993 the pilgrimage route to Santiago in Spain and in 1998 the same route in France were named one of UNESCO World Heritage sites.
In recent years, over one hundred thousand people annually have pilgrimaged on foot to Santiago de Compostela. Each year, the number of pilgrims increases. They set off on their pilgrimage to Santiago on the threshold of their homes and continue over a few thousand kilometres. Despite cultural and religious differences and the language barrier, pilgrims manage to make great friends with each other. A smile, good-hearted words, kindness, mutual assistance and praying together while dealing with another stage of the difficult route turn these people into one pilgrimaging community. The persons who finished the Camino de Santiago emphasise that the Way teaches humility and patience, one returns a better person from the Camino, and in Santiago “the old man dies and new man is born”.
Since 2004, the words of His Holiness John Paul II about the routes that “since the Middle Ages have led to Santiago de Compostela” have become an inspiration for a wide group of clergy, laymen and various organisations to reconstruct the Way of St. James in different regions of Poland. During the last 5 years, thanks to involvement of many people, over 1800 kilometres of the Camino de Santiago have been marked. One can also be glad to learn that each year there are more and more projects aimed at reactivating the historic routes of the Way of St. James in different localities in Poland. We can already say that today Poland is beginning to play an important role in the pilgrimage movement to the grave of St. James.

Taking into consideration the growing number of projects carried out on a local or regional level to recreate the ancient routes of the Way of St. James in Poland, a proposition has been put forward to present the projects on a national forum. On 12 September 2008, in the Institute of Geography and Spacial Economy at the Jagiellonian University in Cracow, a national scientific conference was held called “The Way of St. James – organisation and current status of research”. The conference became of great interest to both scientists and activists from regional organisations. The post-conference publication is the first attempt in our literature to look at the issue of the Way of St. James in Poland both from the scientific point of view and with respect to the method of forming a network of the routes.
One of the final conclusions presented by the conference participants was that various research centres should start cooperation with respect to scientific research into the Way of st. James routes located especially in Poland. Another conclusion was the initiative to hold another scientific conference dedicated entirely to the issues of the Way of St. James pilgrimage.
The “Pilgrims on the Way of St. James. The Past and the Present” International Scientific Conference held on 12 September 2009 in the Częstochowa Pilgrimage Museum was attended by scientists representing 12 scientific and educational centres from Poland and members of the Confraternity of Saint James from London, Jakubów, Szczyrk and Więcławice Stare.

Cracow belongs to the group of major centres of religious tourism with global reach. Cracow pilgrimage traditions go back to the 12th century. In the peak period of medieval pilgrimage movement in the 15th century, 17 loca sacra were registered in Cracow. At the end of the 16th century, due to numerous churches featuring miraculous images, relics and tombs of saints and the blessed, Cracow started taking on the name of "a second Rome" (Cracovia alter Roma). The election of Cardinal Karol Wojtyła to the Holy See (16th October 1978) triggered another stage of development of pilgrimage and religious tourism to the capital of Lesser Poland. It coincided with the entering of the Old City in Cracow on the UNESCO World and Cultural Heritage List – as one of 12 sites in the world to be entered first.
In the last two decades, in the urban space of Cracow in the scope of pilgrimage and religious tourism, two trends can be distinguished: revival of the cult in medieval pilgrimage centres and the emergence of new pilgrimage centres: the Divine Mercy Shrine in Łagiewniki, "Do not be afraid!" Centre – the Shrine of St. John Paul II in Białe Morza, Ecce Homo Shrine of St. Brother Albert, and the Sanctuary of Fátima in Bieńczyce. Currently, Cracow is known in the Christian world as a global centre of the cult of Divine Mercy, "the Papal Town" – one of the most important centres of the cult of John Paul II, next to the Vatican City and Wadowice, and one of 13 cities in the world to have hosted World Youth Day (2016). Currently, there are over 30 shrines in the city. They are mostly shrines of saints and the blessed, as well as Marian Shrines with crowned images of the Mother of God. Global importance is enjoyed by the Divine Mercy Shrine in Łagiewniki and the Shrine of St. John Paul II in Białe Morza, each visited by about 2 million people a year.
The study demonstrates what elements determine the international repute of Cracow. Based on field research, in-depth interviews and the Plan of actions for the development of religious tourism in Cracow by 2020, perspectives of development of religious tourism in the city in the next decade have been presented.

Droga św. Jakuba jest z najdłuższym oznakowanym chrześcijańskim szlakiem pielgrzymkowym na świecie i pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturowym. Na początku sierpnia 2014 r. długość oznakowanych odcinków Drogi św. Jakuba w Polsce przekroczyła imponującą liczbę 5000 km. Wraz z włączeniem polskich odcinków Jakubowego Szlaku w europejską sieć Camino de Santiago rozpoczął się renesans pielgrzymowania Polaków do Composteli z terenu Polski, a więc podobnie jak w średniowieczu „z progu własnego domu”. Na Szlakach Jakubowych w Polsce coraz częściej pielgrzymują również caminowicze z zagranicy. Obchodzony w 2014 r. mały jubileusz 10-lecia rozpoczęcia prac nad oznakowaniem pierwszych w Polsce odcinków Drogi św. Jakuba, skłonił autorów prezentowanego opracowania do podjęcia pewnego podsumowania prac związanych z powstaniem Szlaku Jakubowego w naszym kraju, a także próbą udzielenia odpowiedzi, w czym tkwi fenomen Camino de Santiago – najpiękniejszej drogi świata.

The Route of St. James in Poland – the Calendar of Selected Events: September 2017 – August 2018
This calendar comprises all the significant events connected with the cult of St. James the Apostle in Poland and the Polish sections of Camino de Santiago from September 2017 to late August 2018. The most important include: IV meeting of the James' Parliament in Toruń (8–10 December 2017), opening of the Świętokrzyska Route of St. James (28 January 2018) and XI Polish Pilgrimage of James' Parishes and admirers of St. James the Greater Apostle to Jasna Góra (28 April 2018). On 31 August 2018 the length of the delineated sections of the Route of St. James in Poland reached 6,816 km.

The Way of Saint James is the world’s longest marked Christian pilgrimage route, as well as the first European Cultural Route. The Małopolska Way of Saint James constitutes one of the 25 Camino de Santiago sections currently operating in Poland. The trail refers to a medieval trade route which used to lead along the edge of the Vistula river valley from Sandomierz to Kraków. The route was one of the branches of the so-called Ruthenian route, leading from Polesie and Ruthenia to the capital of the Crown and to Silesia. The first section of the Małopolska Way of Saint James (Pałecznica – Więcławice Stare – Kraków) was opened on 25 October 2008. The whole section of the trail, from Sandomierz to Szczyrk (317 km), was marked during the following years. There are ten Churches of St James on the route: in Sandomierz, Kotuszów, Szczaworyż, Probołowice, Pałecznica, Niegardów, Więcławice Stare, Sanka, Palczowice, and Szczyrk. The presented study includes an analysis of tourist and pilgrimage traffic on the Małopolska Way of Saint James. A purpose of the paper was also to summarise the activities and projects connected with the creation and development of this stretch of Camino de Santiago in Poland. Other objectives serving further popularisation of the route have been indicated, as well.

Today, even though we live in a more and more secularised world, where a sense of moral void, and of being emotionally lost is deepening, a steady increase in the number of travels characterised by religious and religious-cognitive motives has been observed for many years. In recent years, around 15 million people annually have taken part in pilgrimages to main pilgrimage sites in Poland (both of international and domestic range). Religious tourism is winning more and more followers, too.
At present, there are more than 800 pilgrimage centres in Poland, predominantly connected with the Roman Catholic Church. Among them, Marian pilgrimage sites definitely prevail (around 550 sanctuaries – 70 per cent of the total number). As for sanctuaries of Jesus Christ, or Our Lord’s sanctuaries, according to Polish professional literature, there are 97 of them, which constitutes 12 percent of the total sanctuary number. The remaining 160 pilgrimage sites are connected with the special worship of the saints or blessed.
The sanctuaries of the saints and blessed are among the oldest pilgrimage centres in Poland, along with the Lord’s sanctuaries. The oldest such place is the sanctuary in Gniezno, which houses the tomb of Saint Adalbert of Prague – the patron of Poland. In the year 1000 Otto III, king of Germany and Holy Roman Emperor made a pilgrimage to the tomb. Built in 1090, the cathedral in Gniezno used to be one of the most important sacred places in Medieval Poland.
One of the oldest pilgrimage centres in Polish Carpathian Mountains is the sanctuary of hermits Świerad and Benedict in Tropie by the Dunajec river, dating back to late 11th century. In the 13th century the cult of blessed Kinga developed in Stary Sącz. Starting in the 15th century, the following sanctuaries related to the cult of the holy relics of the saints and blessed gained prominence: Dukla (cult of blessed John of Dukla), Lipnica Murowana (saint Simon of Lipnica) as well as Kęty (saint John of Kęty).
Among the many Polish cities which are home to sanctuaries, Kraków is one of the most exceptional, with more than 30 pilgrimage centres registered in the city at present, of which 16 are associated with the cult of the saints and blessed. Pilgrimages to Kraków started already in the 12th century and were related to the cult of St. Florian and St. Stanislaus Bishop and Martyr. At the peak of the pilgrimage movement, in the 15th century, 17 sacred places („loca sacra”) were registered in Kraków.
Almost half of the sanctuaries of the saints and blessed were built in 1945-2010. Over 20 per cent of the analysed pilgrimage centres can be dated back to the Middle Ages, and 25 per cent originated during the post-Trent restoration of the 16th and 17th centuries.
The spatial distribution of the analysed sanctuaries shows their concentration in the former historic regions of Poland – mainly in southern Małopolska and Wielkopolska.
The most numerous group of the Polish sanctuaries of the saints and blessed are centres of local (52 per cent of the total number) and diocesan (35 per cent) range of spatial impact. Some of the most prominent sanctuaries of international renown are the sanctuaries in Góra Świętej Anny (the cult of st. Anne); Oświęcim and Niepokalanów (the cult of st. Maximilian Maria Kolbe), Wadowice (the cult of Servant of God John Paul II) and Warsaw (the cult of blessed father Jerzy Popiełuszko).

Artykuł jest propozycją pielgrzymki szlakiem św. ojca Pio z Pietrelciny – znanego w całym świecie włoskiego kapucyna, kapłana i stygmatyka, któremu dane było przez 50 lat nosić znaki Męki Jezusa Chrystusa. Papież Jan Paweł II beatyfikował go 8 maja 1999 r., zaś trzy lata później – 16 czerwca 2002 r. w obecności ponad 300 tysięcy pielgrzymów zgromadzonych przed Bazyliką św. Piotra na Watykanie dokonał jego kanonizacji.
Celem artykułu jest przybliżenie miejsc w związanych z życiem i działalnością św. ojca Pio. Szczególną uwagę w artykule zwrócono na Pietrelcinę – miejscowość rodzinną zakonnika oraz San Giovanni Rotondo – miasto na Półwyspie Gargano, w regionie Apulia, w którym o. Pio spędził 52 lata.
W ciągu roku do Pietrelciny pielgrzymuje ok. 2 milionów osób. Najwięcej pątników przybywa tu co roku w dniu 25 maja, kiedy w miasteczku odbywają się uroczystości z okazji rocznicy urodzin św. ojca Pio.
San Giovanni Rotondo jest obecnie najważniejszym miejscem kultu św. ojca Pio oraz najliczniej odwiedzanym ośrodkiem pielgrzymkowym świata, do którego w ciągu roku przybywa 7,5 mln osób. Od 1968 r. – a więc śmierci ojca Pio, rejestruje się wzrost liczby pątników przybywających do sanktuarium. W okresie od 1989 do 1998 liczba ta wzrosła ponad czterokrotnie (1989 r. – 835 tys., 1998 r. – 3500 tys.). Największą liczbę pątników w księgach odwiedzających zerejestrowano w analizowanym okresie w 1999 r. – miało to niewątpliwie związek z beatyfikacją ojca Pio – 2 maja 1999 r. Sezon pielgrzymkowy trwa od maja do października. Najwięcej grup angielskojęzycznych rejestruje się w ciągu roku z Stanów Zjednoczonych, Irlandii, Anglii, Filipin, Malty, Kanady, Australii i Singapuru.

In the paper a spatial differentiation of the Sanctuaries of Our Lord in Poland was described. The aforementioned sanctuaries are the oldest pilgrimage centres in the country. Nearly half of them were founded in the 16th and 17th centuries. The centres in Kalwaria Zebrzydowska and Cracow–Łagiewniki are of international range and they are among the most frequently visited pilgrimage centres in Europe and the sanctuary in Łagiewniki has been declared the world centre of the cult of the Divine Mercy.

Sanctuaries and Cult Centres of St. James in the Network of Camino de Santiago in Poland
The development of the pilgrimage movement along the Polish sections of the Route of St. James has been connected directly with the continuous development of the Apostle's cult both in the parishes of St. James, and in other religious cult centres in Poland. During the recent 12 years, six parish churches of St. James, namely in Jakubów, Szczyrk, Lębork, Więcławice Stare, Małujowice and Brzesko, have been promoted to the rank of the sanctuary of St. James the Greater Apostle. The network of the Polish sections of Camino de Santiago reaches nowadays 73 parish churches, 2 rectoral churches, 9 chapels of ease and 4 chapels of St. James. At the Route of St. James there is also an oratorium of St. James in the former Cysterian monastery in Ląd. Besides, the churches housing the relics of St. James, situated e.g. in Łeba, Modrze, Podegrodzie, Radziądz, Sączów, Strzelin, Strzelno, Szczaworyż, Tolkmicko, Toruń and Tuchów, are also of high importance. Most St. James' churches can be visited by Camino travellers going along the Route of St. James called Via Regia (13 churches including two sanctuaries of St. James, in Brzesko and Małujowice), Małopolska Route of St. James (10 churches, including two sanctuaries of St. James, in Więcławice Stare and Szczyrk) and Pomorska Route of St. James (9 churches, including the sanctuary of St. James in Lębork).
Also the new initiatives, related to further revival of the Apostle's cult in local communities and regions crossed by Camino de Santiago, e.g. "James' Feasts", "James' Fairs", "James' Festivals", James' Days or running along the Route of St. James are worth stressing.

W opracowaniu przedstawiono formy i wielkość ruchu turystycznego do największych sanktuariów Pańskich w Polsce. Sanktuaria te stanowią 10% ogółu ośrodków pielgrzymko-wych w naszym kraju. W opracowaniu przedstawiono również krótką analizę zasięgu prze-strzennego oddziaływania wybranych sanktuariów.
Sanktuaria Pańskie należą do najstarszych ośrodków pielgrzymkowych w Polsce. Obecnie w Polsce rejestruje się 73 sanktuaria poświęcone Chrystusowi. Znaczna część tych ośrodków powstała w okresie średniowiecza. Najbardziej znane: Święty Krzyż, Miechów, Mogiła, Elbląg, Glotowo, Lublin i Poznań sięgają swoimi początkami XII-XIV wieku. Niemal połowa (47 %) notowanych obecnie sanktuariów Pańskich powstała w XVI-XVIII w., kiedy w Polsce rozwinął się kult Męki Pańskiej. W okresie niewoli narodowej (1795-1918) powstało na ziemiach polskich dziewięć sanktuariów. Po zakończeniu II wojny światowej powstało w Polsce 21 sanktuariów Pańskich,  w tym aż 15 sanktuariów Bożego Miłosierdzia.
Ośrodki w Kalwarii Zebrzydowskiej i Krakowie-Łagiewnikach posiadają rangę mię-dzynarodową i zaliczane są do najważniejszych centrów pątniczych Europy. Sanktuarium w krakowskich Łagiewnikach jest światowym centrum kultu Bożego Miłosierdzia.
Do sanktuariów o randze krajowej zaliczono sanktuarium w Piekarach Śląskich i na Świętym Krzyżu, natomiast do grupy sanktuariów o zasięgu ponaddiecezjalnym zaliczono ośrodki w: Alwernii, Białymstoku, Cmolasie, Częstochowie (Dolina-Miłosierdzia), Glotowie, Kalwarii Pacławskiej, Krakowie-Mogile, Pakości, Nowym Sączu i Wejherowie. Najliczniejszą grupę wśród polskich sanktuariów Pańskich stanowią ośrodki o diecezjalnym (32%) i lo-kalnym (46%) zasięgu przestrzennym oddziaływania.
Współczesna sieć sanktuariów Pańskich w Polsce jest dziedzictwem wielowiekowej tradycji, tworzonej zarówno przez sanktuaria w których czczone są relikwie, cudowne wize-runki Chrystusa oraz kalwarie, kopie kaplic Bożego Grobu i Świętych Schodów.
Na rozwój ruchu pielgrzymkowego i turystycznego do omawianych ośrodków w ostat-nich latach złożyły się następujące czynniki: walory religijne ośrodków (w przypadku sank-tuariów kalwaryjskich połączenie kultu Męki Pańskiej i kultu maryjnego), tradycja pielgrzy-mowania, walory krajoznawcze oraz bogata historia większości ośrodków, bogaty program duszpasterski, położenie wielu ośrodków na terenie atrakcyjnych turystycznie regionów Polski (m. in. w Karpatach, Górach Świętokrzyskich, na Warmii).

This research was conducted to determine the level of activity within religious tourism and pilgrimaging of academic youth, and to get to know the motives and the key forms of pilgrimages among students. The results demonstrate that for more than 68% of the researched group of academic youth, pilgrimaging and visiting holy places combined with prayer and pious practices (religious tourism) has a marginal meaning. More than a half of the researched students did not go on a pilgrimage last year. A vast majority (more than 77%) of the researched group did not show any activity in terms of participation in the feast of youth, i.e. World Youth Day held in Krakow in 2016 (87.1% of respondents live in Małopolska). There is also a mediocre interest among young people in religious events that take place in the local Church, in the celebration of the Extraordinary Jubilee Year of Mercy. 64% respondents said that they had not gone through a Door of Mercy. (There were more than 660 of such doors in Poland). The research results also confirm that frequent pilgrimages with parents in childhood or adolescence translate into a higher pilgrimage activity of respondents after completion of their school education. On the contrary, a lack of family pilgrimage traditions has a big impact on a lack of interest in travelling with religious motives in adult life. A drop in religiousness among Polish youth in the last ten years, demonstrated by the Institute of Statistics of the Catholic Church, undoubtedly affects the pilgrimage activity of young people. Based on the data concerning the organized pilgrimage traffic in the biggest Polish sanctuaries (Jasna Góra, Kalwaria Zebrzydowska), we can conclude that after 2005, there has been a fall in a number of religious youth groups. Field research done by the author of this study in the network of pilgrim routes to Santiago de Compostela (the Way of James) proves that “the most beautiful way of the world”, as Camino de Santiago is called, is not a route/space that Polish youth is interested in. (This was also confirmed by the questionnaire research: Only 7% of all researched students have been walking along the Way of St. James in Poland and only 4% – abroad).

Celem prezentowego opracowania było poznanie przyczyn i uwarunkowań powstania sanktuariów Pańskich w Polsce okresie odnowy potrydeckiej.
W wyniku przeprowadzonej kwerendy archiwalnej i bibliotecznej, w granicach dzisiejszej Polski wyróżniono 39 sanktuariów Pańskich powstałych w okresie odnowy potrydenckiej – jest to ponad 40% funkcjonujących obecnie tego typu ośrodków pielgrzymkowych w kraju. Na podstawie przeprowadzonych badań można sformułować następujące wnioski:
– okres reformacji zahamował rozwój sanktuariów Pańskich na ziemiach polskich. Dopiero od początku XVII w. zaczęły wykształcać się nowe miejsca pielgrzymkowe, związane głównie z kultem Męki Pańskiej.
– największe znaczenie w powstaniu sieci sanktuariów Pańskich w okresie odnowy potrydenckiej miał rozwój kultu cudownych wizerunków Chrystusa lub Trójcy Świętej,
a także rozwój kultu Męki Pańskiej i Eucharystii.
– istotny wpływ na powstanie i rozwój badanych ośrodków miała także działalność zgromadzeń zakonnych, głównie żebraczych, a także mecenat magnacki i szlachecki, oraz działalność bractw i stowarzyszeń religijnych.
– najwyższą rangę wśród analizowanych ośrodków posiadały sanktuaria kalwaryjskie, przede wszystkim w Kalwarii Zebrzydowskiej, Wejherowie, Pakości, a także sanktuarium na Świętym Krzyżu, które jednak utraciło rangę sanktuarium narodowego po cudownej obronie Jasnej Góry w 1655 r.

Sanktuaria poświęcone Jezusowi Chrystusowi stanowią 7,5% w ogólnej liczbie ośrodków kultu religijnego w Europie. Szacuje się, że ich liczba w skali świata nie przekracza 10% ogólnej liczby ośrodków kultu religijnego. Najwięcej sanktuariów Pańskich znajduje się w Niemczech (około 120), Hiszpanii i w Austrii (ponad 100), we Włoszech (około 40), Szwajcarii, Portugalii i Francji. Większość z nich ma średniowieczną historię swojego powstania. Badacze kultu Chrystusa podkreślą, że sanktuaria Jemu poświęcone są fenomenem religijności ibero-germańskiej.
Pielgrzymki do miejsc związanych z życiem Jezusa Chrystusa znane są od pierwszych wieków chrześcijaństwa. Jerozolima była pierwszym i najważniejszym sanktuarium poświęconym Chrystusowi. Tam czczono miejsca związane z jego publiczną działalnością oraz z męką i śmiercią. Później zaczęły powstawać sanktuaria poza Jerozolimą. W większości sanktuariów Pańskich czczone są relikwie Męki Pańskiej lub cudowne wizerunki Jezusa Chrystusa. Do nielicznych należą sanktuaria związane z objawieniami Jezusa. Stosując podział historyczno-teologiczny, sanktuaria Pańskie dzielimy na trzy grupy:
1. Sanktuaria wprowadzające w ziemskie życie Jezusa Chrystusa. Do grupy tej zaliczamy sanktuaria Bożego Narodzenia, Dzieciątka Jezus i Przemienienia Pańskiego.
2. Sanktuaria Męki Pańskiej. Do tej najliczniejszej zaliczone zostały: sanktuaria cudownych wizerunków Pana Jezusa Cierpiącego, Ubiczowanego, Konającego, Ukrzyżowanego, Miłosiernego „Ecce Homo”; relikwii Ciernia Korony Pana Jezusa, Drzewa Krzyża Świętego, gwoździa, relikwii Najdroższej Krwi Chrystusa oraz sanktuaria Kalwaryjskie i Świętych Schodów.
3. Sanktuaria Chrystusa Zmartwychwstałego i Uwielbionego – to sanktuaria Bożego Grobu, Bożego Miłosierdzia i Eucharystyczne (Bożego Ciała i Najdroższej Krwi Pana Jezusa).

Przedmiotem badań jest kujawsko-pomorski odcinek Drogi św. Jakuba o nazwie Camino Polaco (Droga Polska) z Iławy do Mogilna i Trzemeszna – w sumie około 250 km szlaku. Badany odcinek szlaku Camino Polaco został oznakowany w latach 2007–2009 przez znakarzy z Oddziału Miejskiego PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu pod przewodnictwem Henryka Miłoszewskiego. Szlak prowadzi przez malownicze tereny Równiny Iławskiej, Pojezierza Brodnickiego, Doliny Drwęcy, Pojezierza Chełmińskiego, Pojezierza Dobrzyńskiego, Kotliny Toruńskiej, Równiny Inowrocławskiej i Pojezierze Żnińsko-Mogileńskiego [Mróz, Roszak, 2020].
Waloryzacja szlaku w terenie została przeprowadzona od września do listopada 2019 r. Autor prezentowanego opracowania przeszedł cały odcinek Camino Polaco z Iławy do Trzemeszna, dokonując szczegółowej waloryzacji szlaku. W ramach prac kameralnych przy-gotowano arkusz bonitacji, a także zebrano informacje o walorach turystycznych i zagospodarowaniu turystycznym przy badanym odcinku szlaku. W tym celu wykorzystano mapy tury-styczne, przewodniki, witryny internetowe z informacją turystyczną, a także materiały udostępnione przez pracowników Biura ds. rozwoju turystyki Wydział Turystyki Departament Sportu i Turystyki Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu.
Analiza potencjału turystyczno-kulturowego Drogi Polskiej została wykonana z zastosowaniem metody bonitacji punktowej, którą zaadoptował w odniesieniu do tematycznych szlaków turystyczno-kulturowych, jako produktów turystycznych Armin Mikos von Rohrscheidt. Ocenie poddano kluczowe obiekty dla funkcjonowania szlaku, zagospodarowanie turystyczne, dostępność komunikacyjną oraz wydarzenia tematyczne.
Przeprowadzona waloryzacja Drogi Polskiej metodą opracowaną przez A. Mikos von Rohrscheidta wykazała, że badany odcinek Camino Polaco zgodnie z osiągniętą punktacją ogólną (706 pkt) należy zakwalifikować jako szlak o dużym potencjale turystycznym [Mikos v. Rohrscheidt, 2010: 164].

W rozmieszczeniu przestrzennym polskich ośrodków pielgrzymkowych wyraźnie zaznacza się region Karpat. Obecnie funkcjonuje tam ponad 120 katolickich sanktuariów (tj. około 15% ogółu polskich ośrodków pielgrzymkowych). Zdecydowana większość – 90 ośrodków (75% ogółu) związana jest z kultem maryjnym. W grupie 14 sanktuariów Pańskich, jakie obecnie funkcjonują w Karpatach Polskich, główną rolę odgrywają sanktuaria pasyjno-maryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej (sanktuarium o randze międzynarodowej) i Kalwarii Pacławskiej (sanktuarium o randze ponaddiecezjalnej)
Pierwsze sanktuaria Pańskie związane z kultem cudownych wizerunków Chrystusa powstały w Karpatach Polskich w XVI w. W XVII w. powstają tu sanktuaria kalwaryjskie związane z kultem Męki Pańskiej (Kalwaria Zebrzydowska i Kalwaria Pacławska). W sumie do końca XVIII w. w granicach dzisiejszych Karpat Polskich powstało 10 Pańskich ośrodków pielgrzymkowych. W odróżnieniu od pozostałych regionów pielgrzymkowych Polski, wszystkie sanktuaria Pańskie w Karpatach Polskich powstały przed 1945 r.
Analizując przestrzenne rozmieszczenie analizowanych ośrodków pielgrzymkowych, widoczna jest ich lokalizacja wzdłuż dolin głównych rzek karpackich: Soły, Dunajca, Białej, Ropy i Wisłoka.
Współczesna sieć sanktuariów Pańskich w Karpatach Polskich jest dziedzictwem wielowiekowej tradycji. Tworzą ją sanktuaria, w których czczone są cudowne wizerunki Dzieciątka Jezus, Przemienienia Pańskiego, Chrystusa Cierpiącego i Ukrzyżowanego, a także kalwarie i sanktuarium eucharystyczne. Pomimo iż analizowane sanktuaria stanowią tylko 12% ogółu karpackich ośrodków pielgrzymkowych, to od początku XVII w. zaznaczyły trwałą obecność w sieci sanktuariów w tym regionie Polski. Z przeprowadzonych badań wynika, że ruch pielgrzymkowy do analizowanych ośrodków pielgrzymkowych wykazuje z każdym rokiem tendencję wzrostową, a głównymi czynnikami, które mają na to wpływ są tradycje pątnicze, walory krajobrazowe regionu, walory historyczne i architektoniczne kościołów sanktuaryjnych, troska o rozwój kultu i praca duszpasterska opiekujących się sanktuarium księży lub zgromadzeń zakonnych oraz rozwój komunikacji.

Sanktuarium Bożego Grobu w Jerozolimie, już od wczesnego średniowiecza, było źródłem inspiracji dla przedsięwzięć we wszystkich rodzajach sztuki europejskiej. Wyobrażenia i naśladownictwa Grobu Chrystusa powstawały m.in. w takich krajach, jak: Anglia, Francja, Hiszpania, Niemcy, Polska i Włochy. Jak zaznaczono na wstępie, kopiowano lub trawestowano różne elementy jerozolimskiego zespołu: sam sarkofag grobowy, komorę grobową, kaplicę Świętego Grobu, całą rotundę Anastasis, a nawet całe założenia Bazyliki Grobu Świętego w Jerozolimie.
Wśród wielu kaplic Grobu Chrystusa w Europie kilkanaście znajduje się na terenie Polski. Bardzo często zdarzało się, że te kaplice stawały się sanktuariami i mogą być przykładem translokacji kultu Grobu Chrystusa. Głównymi krzewicielami tego kultu był Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Jerozolimskiego. W trzech kościołach na terenie naszego kraju, należących niegdyś do bożogrobców, zachowały się kaplice Bożego Grobu. Są to: bazylika Grobu Bożego w Miechowie, bazylika Świętego Ducha w Przeworsku i kościół śś. Piotra i Pawła w Nysie. Kaplice Grobu Pańskiego w Miechowie i Przeworsku są obecnie Sanktuariami Pańskimi, do których corocznie przybywają licznie pielgrzymi. Oprócz tych dwóch sanktuariów Świętego Grobu, w Polsce występują także kopie Grobu Chrystusa, które nie mają rangi sanktuarium. Do tej odmiennej grupy kaplic Bożego Grobu należą obiekty, które występują tylko na Śląsku (w Głogówku, Potępie i Żaganiu), oraz kaplice wchodzące w skład kalwarii, które stanowią najliczniejszą grupę.
Sanktuaria i kaplice Świętego Grobu to przede wszystkim miejsca kultu Męki i Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Widoczne to jest zwłaszcza w okresie Wielkiego Postu oraz Wielkanocy, kiedy to przy tych kopiach jerozolimskiego Grobu gromadzą się rzesze wiernych, aby na modlitwie rozważać słowa: „Nie ma Go tu, bo zmartwychwstał, jak powiedział” (Mt 28, 6).

In 2003, the European network of the Camino de Santiago (Ecumenical Pilgrims’ Path “Via Regia”) reached the border between Germany and Poland in Görlitz/Zgorzelec, providing an important stimulus for the commencement of works on marking out the Way of St. James in Poland. In the following year, a group of enthusiasts of St. James’s Trail and pilgrims from Poland who went on pilgrimages to Santiago de Compostela put forward an idea of marking out the first section of the Way of St. James in Poland on the Internet forum of the “Camino de Santiago Polish Club”. The project involved the marking out of the Polish Way (Camino Polaco), going from Ogrodniki (near the border between Poland and Lithuania) through Olsztyn, Toruń, Gniezno and Poznań to the border between Poland and Germany in Słubice. However, it has taken another several years to complete this undertaking . Regardless of the Camino Polaco project, Camino pilgrims and worshippers of St. James in Lower Silesia and the Głogów Region came up with an idea of marking the so-called Lower Silesian Way of St. James, which runs from Głogów through Jakubów to Zgorzelec (164 km). This route was marked in the period of 2004-2005 and it was officially opened on 24 July 2005 as the first Polish section of the Camino de Santiago. This initiated the spectacular development of St. James’s Trails in Poland, resulting (as at 1 January 2017) in 34 marked Polish sections of the Way of St. James, which together form the Camino de Santiago network of more than 6,100 km.
An analysis of the concentration of Polish sections of the Camino de Santiago and the cult of St. James dynamically growing in St. James’s parishes and fraternities, as well as numerous religious, cultural, tourist and sporting initiatives relating to St. James in Poland justifies the conclusion that Poland currently belongs to Camino-related leaders not only in Central Europe but in the world. Apart from Spain, only in Poland such a dynamic growth of the Way of St. James network has been observed in the last decade, supported by a living cult of James the Apostle in spatial arrangements and a series of innovative Camino projects. In no other country, except for Spain, the renaissance of the cult of St. James in parishes, fraternities and associations as well as the reception of pilgrimages and hikes on national sections of the Camino de Santiago have reached such proportions as in Poland.

The Extraordinary Jubilee of Mercy announced by Pope Francis lasted in the Catholic Church from 8 December 2015 to 20 November 2016. In accordance with the Holy Father's decision, approximately 10 thousand Holy Doors – Doors of Mercy were opened in all Catholic Church dioceses during the Jubilee Year. In these doors, the faithful could obtain complete indulgence. In Poland, a total of 669 churches or chapels were pronounced Churches of the Jubilee Year of Mercy by local ordinaries. Doors of Mercy were opened in those churches. These churches included all cathedrals of the La-tin Catholic Church (42 cathedrals) and two cathedrals of the Ukrainian Greek Catholic Church, and: 319 shrines, 90 parish churches or filial churches of Divine Mercy, 23 churches of the Most Sacred Heart of Lord Jesus, 10 churches of St. Faustina Kowalska, 10 hospital chapels, 4 prison chapels, two convent chapels, one chapel at the Hospice Home, one chapel of the Border Guards and one chapel at the shelter for the homeless. This paper is aimed at quantitative presentation of the Doors of Mercy of the Extraordinary Jubilee of Mercy in Poland, the analysis of spatial arrangement of Doors of Mercy in the sacred space of Poland, and the grouping of Doors of Mercy with regard to pilgrimage centres in Poland, considering the spatial range of impact, patronage and rank of shrines. The presentation of research results mainly makes use of a dynamic and comparison method, cartographic presentation methods (thematic map and choropleth map), and statistical methods.

Prezentowane opracowanie jest próbą podsumowania działań związanych z powstaniem i dalszym rozwojem podkarpackiego odcinka Drogi św. Jakuba Via Regia. Autorzy opracowania na podstawie badań terenowych oraz analizy funkcjonowania pozostałych odcinków Camino de Santiago – Drogi św. Jakuba w Polsce podjęli także próbę przedstawienia najważniejszych problemów oraz wyzwań związanych z dalszym rozwojem Drogi św. Jakuba Via Regia na trasie Korczowa – Pilzno.
W dniu 9 listopada 2012 r. obchodzono 30. rocznicę „Aktu Europejskiego” – przemówienia bł. Jana Pawła II wygłoszonego podczas pielgrzymki do Santiago de Compostela. Wśród naukowców badających fenomen szlaku pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba panuje obecnie zgodne przekonanie, że „Akt Europejski” rozpoczął nowy rozdział w historii pielgrzymowania do Composteli. Na apel Papieża-Polaka odpowiedziała m.in. Rada Europy uznając w 1987 r. Drogę św. Jakuba pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturowym i zachęciła władze regionów do odtworzenia dawnych szlaków pielgrzymkowych. W 1993 r. Camino de Santiago na terytorium Hiszpanii, a w 1998 r. na terytorium Francji wpisano przez UNESCO na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości. W Polsce prace nad oznakowaniem pierwszego odcinka „szlaku jakubowej muszli” rozpoczęto w 2005 r. W wyniku prac wielu organizacji, stowarzyszeń, duszpasterzy, caminowiczów i indywidualnych osób do chwili obecnej w Polsce wytyczono ponad 3300 km odcinków Drogi św. Jakuba.
W styczniu 2012 r. Vice-Marszałek Województwa Podkarpackiego oficjalnie otworzył podkarpacki odcinek Drogi św. Jakuba Via Regia. Szlak biegnie z Korczowej przy granicy z Ukrainą, przez Przemyśl, Jarosław, Przeworsk, Łańcut, Rzeszów, Ropczyce do Pilzna. Tym samym podkarpacki odcinek Camino de Santiago połączył się zachodnimi odcinkami szlaku jakubowego Via Regia, prowadzącymi przez Małopolskę, Górny i Dolny Śląsk do Zgorzelca przy granicy z Niemcami – i dalej docelowo do Santiago de Compostela. Długość Drogi św. Jakuba Via Regia na terytorium Polski wynosi 935 km (z czego 219 km w województwie podkarpackim). Odległość z Korczowej do Santiago de Compostela wyznaczoną trasą Camino de Santiago to 4087 km.
Droga św. Jakuba Via Regia na terenie województwa podkarpackiego prowadzi wśród malowniczych regionów Pogórza Karpackiego, w tym także przez obszar Pogórza Dynowskiego. Szlak biegnie jednocześnie wzdłuż Drogi Królewskiej – Via Regia, tj. odrębnego – historycznego szlaku wpisanego w 2005 r. przez Radę na listę Europejskich Szlaków Kulturowych.
Na podstawie przeprowadzonych badań terenowych na szlaku, dokonano charakterystyki podkarpackiego odcinka Camino de Santiago. Określono braki i zagrożenia oraz cele dalszych prac nad jego rozwojem. Przeprowadzone badania wykazały, że dużym niebezpieczeństwem w funkcjonowaniu szlaku jest bardzo mała świadomość lokalnych społeczności (w tym organizacji i jednostek samorządowych) oraz mała informacja na ten temat Drogi św. Jakuba i idei pielgrzymowania do Santiago de Compostela w badanym regionie. Poważnym problem są braki w oznakowaniu szlaku, pomimo iż projekt wytyczania i znakowania został już zamknięty.

Dzisiaj, podobnie, jak przed wiekami, na szlaku pielgrzymkowym do Santiago de Compostela – szlaku pod każdym względem wyjątkowym, określanym mianem najpiękniejszej drogi świata, coraz częściej spotkać można polskich pątników. Z każdym rokiem rośnie też liczba pielgrzymów z Polski, którzy otrzymali tzw. „Compostelkę”, tj. dokument potwierdzający odbycie pielgrzymki do grobu św. Jakuba: przejścia pieszo ostatnich 100 km lub przejechania konno 100 km, bądź na rowerze 200 km Camino de Santiago. W 2010 r. – Świętym Roku
Jakubowym, 2040 osób z Polski (0,75% ogółu) otrzymało „Compostelkę”.
W 2011 r. liczba polskich pielgrzymów w Santiago de Compostela była nieco mniejsza (w porównaniu do 2010 r.) – wyniosła bowiem 1820 osób, jednak udział Polaków w ogólnej liczbie pątników, którzy otrzymali „Compostelkę” wzrósł do niemal 1% ogółu (0,99%)4. Dane te potwierdzają, że Polska jest krajem, który odgrywa coraz większe znaczenie w międzynarodowych peregrynacjach do grobu św. Jakuba. Śmiało też można stwierdzić, że słowa metropolity Santiago de Compostela, Juliána Barrio Barrio, że „Polska będzie źródłem, skąd
do grobu św. Jakuba będzie napływała nieustanna rzeka pielgrzymów” (Monte do Gozo, 2 lipca 2010 r.), realizują się na naszych oczach.

W sieci ośrodków pielgrzymkowych Karpat Polskich ważną rolę zajmuje Podhale –kraina historyczno-etnograficzna u północnego podnóża Tatr, w górnym dorzeczu Dunajca, ograniczona od wschodu rzeką Białką, a od zachodu Czarnym Dunajcem. O istotnym znaczeniu tego regionu w skali kraju świadczy fakt, że funkcjonuje tu największe i najbardziej znane w Polsce sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej w Zakopanem-Krzeptówkach – obecnie ośrodek o randze międzynarodowej odwiedzany w ciągu roku przez ponad 1 mln osób z 53 krajów świata. Ogromne znaczenie dla mieszkańców Podhala posiada sanktuarium Matki Bożej Królowej Podhala w Ludźmierzu, w którym od kilku wieków wielkim kultem otaczana jest łaskami słynąca figurka Matki Bożej z Dzieciątkiem. Obecnie sanktuarium ludźmierskie zaliczane jest do najprężniej rozwijających się w kraju ośrodków pielgrzymkowych o randze ponaddiecezjalnej (ponadregionalnej), a odwiedza je około 300 tys. osób w ciągu roku. Ważne miejsce wśród sanktuariów maryjnych w Polsce zajmuje także sanktuarium Matki Bożej Objawiającej Cudowny Medalik w Zakopanem-Olczy. Jest to jedyne w Polsce sanktuarium pod tym wezwaniem. Przybywają tu pątnicy z najdalszych zakątków Polski, aby przed figurą Matki Bożej objawiającej się św. Katarzynie Labouré, szukać pocieszenia i prosić Maryję o potrzebne łaski.
W opracowaniu przedstawiono formy i wielkość ruchu pielgrzymkowego i turystycznego do sanktuariów w Ludźmierzu, Zakopanem-Krzeptówkach i Zakopanem-Olczy, a także do kościoła pw. św. Michała Archanioła w Dębnie Podhalańskim wpisanego w 2003 r. na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO. Dokonano także analizy zasięgu przestrzennego oddziaływania oraz rozkładu ruchu pielgrzymkowego w ciągu roku sanktuarium Matki Bożej Gaździny Podhala w Ludźmierzu.

Dnes, obdobně jako před staletími, je možno na poutní cestě do Santiaga de Compostela, cestě po všech stránkách výjimečné, která je označována jako nejkrásnější cesta světa, stále častěji narazit na polské poutníky. Každoročně také narůstá počet poutníků z Polska, kteří obdrželi tzv. „Compostelku“ – tj. dokument, který potvrzuje absolvování pouti ke hrobu sv. Jakuba. „Compostelku“ obdrží ten, kdo urazí posledních 100 km pěšky, nebo ujede 100 km na koni, nebo 200 km na kole po trase Camino de Santiago. V r. 2010 – Roce sv. Jakuba obdrželo tzv. „Compostelku“ 2040 osob z Polska (tj. 0,75% z celkového počtu vydaných „Compostelek“)3. V r. 2011 byl počet polských poutníků v Santiagu de Compostela o něco menší (ve srovnání s r. 2010) – představoval totiž 1820 osob, avšak podíl Poláků na celkovém počtu poutníků, kteří obdrželi „Compostelku“, se zvýšil na téměř 1% (0,99%). Tyto údaje potvrzují, že Polsko je zemí, která hraje stále důležitější roli v mezinárodních poutích ke hrobu sv. Jakuba. Směle tak můžeme konstatovat, že slova metropolity Santiaga de Compostela Juliana Barrio Barrio, že „Polsko bude pramenem, odkud bude ke hrobu sv. Jakuba přitékat neustálá řeka poutníků“ (Monte do Gozo, 2. července
2010), se již naplňují před našimi zraky.

The renaissance of the Way of St.James in Europe  based on the examples of selected countries: the Czech Republic, Germany, Poland and Italy
The present paper is an attempt to summarize actions related to the founding and development of parts of the Way of St.James in Poland, the Czech Republic, Germany and Italy. The authors have analyzed the routes, their marking and present functioning, basing on research and interviews with foreign associations taking care of Jacobean routes.
Among the scholars investigating the phenomenon of the Way of St.James in Europe there is a common belief that the re-birth of the Way took place after the pilgrimage of blessed John Paul II to Santiago de Compostela in 1982. In 1987 the European Council proclaimed the Camino de Santiago as Europe’s first cultural route and encouraged regional authorities to recreate former pilgrimage routes. The first of the discussed countries to recreate Jacobean routes was Germany in 1995, where Jakobsweg was opened, from Nuremberg to Rothenburg. In 2003 the opening of Via Regia, an ecumenic pilgrimage route situated at the German-Polish border in Goerlitz/Zgorzelec, triggered efforts to recreate Polish parts of the Way of St.James, This resulted in the opening of the first Polish part of the Way in the Dolny Śląsk region in 2005. Other initiatives of local groups and associations have influenced the creation of the routes at the Czech-German border, or, as with the Żytawska Way of St.James, on the basis of a three-side partnership together with Poland.
In total, during the last 17 years – from 1995 to July 2012 more than 20,000 km of parts of Jacobean routes were designed and marked in the Czech Republic, Poland, Germany and Italy. In the forthcoming year more parts of the Way of St.James are slated to be opened. Just as in the past, they will be again frequented by pilgrims to the tomb of St.James the Apostle in Santiago de Compostela, willing to refresh and strengthen their faith and be clear witnesses to the spiritual roots of the Old Continent.

The genesis and development of St. James Route in the countries of the Visegrad Group
The presented study is an attempt to summarize the activities associated with origin/genesis and development of St. James Route in Poland, Czech Republic, Slovakia and Hungary.
The authors of this study, basing on personal research and interviews with foreign associations caring for St. James' Routes, also made an attempt to present the main problems and challenges related to the further development of the Camino de Santiago in the Visegrad Group countries (V4).
Among those investigating the phenomenon of St. James Route in Europe nowadays prevails consistent belief that the revival of St. James Route was preceded by a pilgrimage of Blessed John Paul II to Santiago de Compostela in 1982. In 1987 the Council of Europe declared the Camino de Santiago, to be the first European Cultural Route and encouraged local authirities to restore the old routes of pilgrimage. In 2003 the European network of St. James' Routes reached the German-Polish border in Görlitz/Zgorzelec. In 2004 polish people, who pilgrimage to the tomb of St. James, already began works on the demarcation of the Polish sections of St. James Route, which finally led to opening of the first section of St. James' Route in 2005; Dolnośląska St. James Route. In the years 2005-2011, thanks to the work of members of fraternities and St. James' associations, the Church authorities, local government authorities, tourism organizations, as well as friend the ways St. James and worshipers of St. James among the Visegrad Group countries, currently there are more than 4000 km of St. James Route already marked, including over 2700 km in Poland, over 1100 km in Czech Republic and approximately 500 km in Hungary. At present we work on the project of the first section of St. James' Routes in the Slovak Republic, which will be opened in the second half of 2012.

W rozmieszczeniu przestrzennym polskich ośrodków pielgrzymkowych wyraźnie zaznacza się obszar diecezji krakowskiej. Obecnie w jej granicach funkcjonuje niemal 70 ośrodków pielgrzymkowych (tj. około 10% ogółu polskich sanktuariów). Są to ośrodki związane głównie z Kościołem katolickim, w zdecydowanej większości maryjne.
Na koncentrację sanktuariów w diecezji krakowskiej istotny wpływ miała kluczowa rola Krakowa w państwie, dobrze rozbudowana sieć placówek zakonnych, a także sama ranga biskupstwa w strukturach Kościoła w Polsce. Na terenie diecezji krakowskiej na przełomie XV/XVI w. znajdowało się około 900 kościołów parafialnych. Pod tym względem ustępowała ona tylko diecezji wrocławskiej, w której funkcjonowało ok. 1400 parafii.
Istotne znaczenie w powstaniu i funkcjonowaniu wielu ośrodków pielgrzymkowych miała także działalność zakonów, których najwięcej placówek znajdowało się pod koniec XV w. właśnie w diecezji krakowskiej. Kraków wyróżniał się także wśród innych miast polskich największą liczbą klasztorów, których około 1500 r. było 11.
Najważniejszą rolę w grupie analizowanych sanktuariów posiadają ośrodki o randze międzynarodowej: Kalwaria Zebrzydowska, Kraków-Łagiewniki oraz Wadowice. W ostatnich latach te trzy ośrodki pielgrzymkowe odwiedza w ciągu roku w sumie ponad 4 mln osób.
W sieci ośrodków pielgrzymkowych diecezji krakowskiej zdecydowanie dominują sanktuaria z cudownymi wizerunkami Matki Bożej. Obecnie na terenie diecezji funkcjonuje 41 sanktuariów maryjnych (60% ogółu). O randze tych ośrodków świadczyć może fakt, że aż w 24 sanktuariach znajdują wizerunki Najświętszej Maryi Panny koronowane na prawie papieskim, a w 7 ośrodkach na wizerunek Matki Bożej zostały nałożone korony biskupie.
W granicach diecezji krakowskiej funkcjonuje obecnie 21 ośrodków pielgrzymkowych w których rozwinięty jest szczególny kult świętych lub błogosławionych (17 tego typu sanktuariów znajduje się w Krakowie) oraz 8 sanktuariów Pańskich
Przeprowadzona analiza pozwoliła stwierdzić, że współczesna sieć sanktuariów w diecezji krakowskiej jest dziedzictwem wie¬lowiekowej tradycji. Największy wpływ na ukształtowanie tej sieci miał rozwinięty w okresie średniowiecza kult świętych, nasilony w okresie odnowy potrydenckiej kult Męki Pańskiej i cudownych wizerunków, oraz kult Bożego Miłosierdzia w formach proponowanych przez św. s. Faustynę Kowalską.

In terms of spatial distribution of Polish pilgrimage centres the region of Carpathian Mountains clearly stands out. Nowadays there are more than 120 Catholic sanctuaries (i.e. 15% of the total number of Polish pilgrimage centres.) The decided majority thereof – 90 centers (i.e. 70% of the total number) is related to Marian cult. In the group of 14 Lord’s sanctuaries, the Passion/Marian sanctuaries in Kalwaria Zebrzydowska and Kalwaria Pacławska play a decisive part. Other pilgrimage centres developed a particular devotion to the saints and blessed.
One of the oldest pilgrimage centres in Polish Carpathian Mountains is the sanctuary of hermits Świerad and Benedict in Tropie by the Dunajec river, dating back to late 11th century. In the 13th century the cult of blessed Kinga developed in Stary Sącz. Starting in the 15th century, the following sanctuaries related to the cult of the holy relics of the saints and blessed gained prominence: Dukla (cult of blessed John of Dukla), Lipnica Murowana (saint Simon of Lipnica) as well as Kęty (saint John of Kęty). At present the most important pilgrimage centre in the analyzed group is Wadowice – the hometown of the Servant of God Pope John Paul II.
The study analyses pilgrimage and tourist traffic to the sanctuaries of the saints and blessed in Polish Carpatian Mountains within the last decade. An analysis of the range of spatial impact and the distribution of yearly pilgrimage traffic to chosen pilgrimage centres was attempted. Particular attention was paid to Wadowice – the only centre of international importance.

Sanktuarium Bożego Grobu w Jerozolimie, już od wczesnego średniowiecza, było źródłem inspiracji dla przedsięwzięć we wszystkich rodzajach sztuki europejskiej. Wyobrażenia i naśladownictwa Grobu Chrystusa powstawały m.in. w takich krajach, jak: Anglia, Francja, Hiszpania, Niemcy, Polska i Włochy. Jak zaznaczono na wstępie, kopiowano lub trawestowano różne elementy jerozolimskiego zespołu: sam sarkofag grobowy, komorę grobową, kaplicę Świętego Grobu, całą rotundę Anastasis, a nawet całe założenia Bazyliki Grobu Świętego w Jerozolimie.
Wśród wielu kaplic Grobu Chrystusa w Europie kilkanaście znajduje się na terenie Polski. Bardzo często zdarzało się, że te kaplice stawały się sanktuariami i mogą być przykładem translokacji kultu Grobu Chrystusa. Głównymi krzewicielami tego kultu był Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Jerozolimskiego. W trzech kościołach na terenie naszego kraju, należących niegdyś do bożogrobców, zachowały się kaplice Bożego Grobu. Są to: bazylika Grobu Bożego w Miechowie, bazylika Świętego Ducha w Przeworsku i kościół śś. Piotra i Pawła w Nysie. Kaplice Grobu Pańskiego w Miechowie i Przeworsku są obecnie Sanktuariami Pańskimi, do których corocznie przybywają licznie pielgrzymi. Oprócz tych dwóch sanktuariów Świętego Grobu, w Polsce występują także kopie Grobu Chrystusa, które nie mają rangi sanktuarium. Do tej odmiennej grupy kaplic Bożego Grobu należą obiekty, które występują tylko na Śląsku (w Głogówku, Potępie i Żaganiu), oraz kaplice wchodzące w skład kalwarii, które stanowią najliczniejszą grupę.
Sanktuaria i kaplice Świętego Grobu to przede wszystkim miejsca kultu Męki i Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Widoczne to jest zwłaszcza w okresie Wielkiego Postu oraz Wielkanocy, kiedy to przy tych kopiach jerozolimskiego Grobu gromadzą się rzesze wiernych, aby na modlitwie rozważać słowa: „Nie ma Go tu, bo zmartwychwstał, jak powiedział” (Mt 28, 6).

W opracowaniu dokonano prezentacji sanktuariów funkcjonujących w granicach fizyczno-geograficznych Pogórza Dynowskiego. Region ten zajmuje ważną rolę w sieci ośrodków pielgrzymkowych Karpat Polskich, gdyż rejestruje się tu 16 miejsc pielgrzymkowych, związanych przede wszystkim z kultem łaskami słynących i cudownych wizerunków Matki Bożej. Sanktuaria te od wieków przyciągają rzesze pielgrzymów, a w ostatnich latach stały się też miejscem zainteresowań turystów uprawiających tzw. turystykę religijną.
Najważniejszą rangę wśród analizowanych ośrodków pielgrzymkowych zajmują sanktuaria maryjne w Borku Starym, w Hyżnem, w Jodłówce, w Starej Wsi i w Tuligłowach. Z pozostałych maryjnych ośrodków pielgrzymkowych na uwagę zasługują sanktuaria w Chmielniku, w Brzozowie i w Domaradzu, w których znajdują się obrazy Najświętszej Maryi Panny koronowane na prawie diecezjalnym. W trzech sanktuariach rozwinięty jest kult świętych i błogosławionych – św. Jana z Kęt w Błędowej Tyczyńskiej, św. Józefa Sebastiana Pelczara w Korczynie oraz św. Michała Archanioła w kościółku na górze św. Michała w Bliznem. Na omawianym obszarze nie rejestruje się sanktuariów Pańskich.
Przeprowadzona analiza pozwoliła stwierdzić, że współczesna sieć ośrodków pielgrzymkowych na Pogórzu Dynowskim jest dziedzictwem wielowiekowej tradycji. Największy wpływ na ukształtowanie tej sieci miał rozwinięty w okresie odnowy potrydenckiej kult cudownych wizerunków Matki Bożej. Współcześnie do czynników szczególnie sprzyjających rozwojowi ruchu pielgrzymkowego do analizowanych sanktuariów należy uznać: tradycje pątnicze, stale ubogacany program duszpasterski realizowany w sanktuariach, położenie sanktuariów przy szlakach turystycznych i tematycznych oraz działalność władz kościelnych i samorządowych promującą sanktuaria.

W obrębie polskich wpisów znajdujących się na Liście Światowego Dziedzictwa Kul-turalnego i Naturalnego UNESCO funkcjonuje obecnie ponad 60 ośrodków kultu religijnego, z których ponad 25 pełni rangę ośrodków pielgrzymkowych. Są one celem licznych piel-grzymek oraz miejscem często odwiedzanym przez wiele grup turystycznych i turystów in-dywidualnych.
Przedmiotem rozważań jest pielgrzymowanie i turystyka religijna do ośrodków piel-grzymkowych wchodzących w skład zespołów obiektów wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO. Szczególną uwagę zwrócono na sanktua-rium Męki Pańskiej i Matki Bożej Kalwaryjskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej – ośrodek o randze międzynarodowej.
Przeprowadzona analiza pozwoliła stwierdzić, że obok bezcennych walorów histo-rycznych, kulturowych, architektonicznych na rozwój ruchu turystycznego i pielgrzymkowego do analizowanych ośrodków istotny wpływ mają również następujące czynniki: tradycje pątnicze, program duszpasterski realizowany w sanktuariach, położenie w regionie turystycznym, położenie przy szlakach turystycznych i pielgrzymkowych, dostępność komunikacyjna, infrastruktura turystyczna, jak również działalność władz kościelnych, miejskich i wojewódzkich promująca obiekty UNESCO.

W Polsce rejestruje się obecnie ponad 750 katolickich ośrodków pielgrzymkowych. Wśród nich najważniejszą rangę pełnią sanktuaria o międzynarodowym zasięgu przestrzennym oddziaływania: Jasna Góra w Częstochowie, Góra Świętej Anny, Kalwaria Zebrzydowska, Kraków-Łagiewniki, Licheń i Niepokalanów. Do tej grupy w ostatnim dziesięcioleciu  dołączyły także Wadowice – miasto, w którym 18 maja 1920 r. urodził się Karol Wojtyła, Ojciec Święty Jan Paweł II. Wśród wielu wadowickich obiektów związanych z Janem Pawłem II, przybywający do papieskiego miasta, najczęściej odwiedzają dom rodzinny Papieża, bazylikę Ofiarowania NMP, kościół karmelitów bosych „Na Górce” (od 2004 r. sanktuarium św. Józefa) i sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej.
W opracowaniu przedstawiono analizę ruchu pielgrzymkowego i turystycznego do Wadowic w latach 1996-2006, oraz rozkładu tego ruchu w ciągu roku.
Według danych szacunkowych, w 2005 r. – roku śmierci Sługi Bożego Jana Pawła II, Wadowice odwiedziło około milion osób. W tym też roku zarejestrowano największą liczbę zwiedzających Muzeum – Dom Rodzinny Jana Pawła II (ponad 430 tys. osób). Najwięcej grup w muzeum rejestruje się w rocznicę urodzin Ojca Świętego Jana Pawła II (18 maja), rocznicę śmierci Papieża (2 kwietnia) oraz rocznicę wyboru kard. Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową (16 października). Od dnia śmierci Papieża – Polaka, liczba zwiedzających dom rodzinny Jana Pawła II wynosi średnio od 2000 do 3000 osób dziennie – najwięcej z diecezji krakowskiej, tarnowskiej, katowickiej i kieleckiej. Pielgrzymi i turyści z zagranicy stanowią ok. 15% (ponad 30 tys. osób). Najwięcej pielgrzymów zagranicznych pochodzi z Europy  (głównie ze Włoch, Niemiec, Słowacji, Francji i Hiszpanii). Z krajów pozaeuropejskich zdecydowanie dominują mieszkańcy Stanów Zjednoczonych. W 2001 r. zarejestrowano w sumie odwiedzających z 94 krajów świata. Ruch pielgrzymkowy i turystyczny ma wyraźnie sezonowy charakter – rozpoczyna się kwietniu i trwa do końca października.

In the paper a spatial differentiation of the Sanctuaries of Our Lord in Poland was described. The aforementioned sanctuaries are the oldest pilgrimage centres in the country. Nearly half of them were founded in the 16th and 17th centuries. The centres in Kalwaria Zebrzydowska and Cracow–Łagiewniki are of international range and they are among the most frequently visited pilgrimage centres in Europe and the sanctuary in Łagiewniki has been declared the world centre of the cult of the Divine Mercy.

Sanktuarium Bożego Grobu w Miechowie było jednym z największych ośrodków pielgrzymkowych w Polsce w okresie średniowiecza. Jest to najstarsze sanktuarium Pańskie w Polsce i jedno z dwóch (obok Przeworska) funkcjonujących obecnie sanktuariów Grobu Bożego w Europie. Swoją wysoką rangę zawdzięcza przede wszystkim posiadaniu kaplicy Grobu Chrystusa oraz możliwości uzyskania w nim tych samych odpustów jakie uzyskiwali pielgrzymi w bazylice Grobu Bożego w Jerozolimie.
Początki sanktuarium sięgają 1163 r. Wówczas to Jaksa z Miechowa herbu Gryf, wró-ciwszy szczęśliwie z wyprawy do Ziemi Świętej, postanowił wypełnić ślub i zbudować kościół w swej rodzinnej wsi. Opiekę nad nim powierzył, sprowadzonym z Jerozolimy Kanonikom Regularnym Stróżom Świętego Grobu Jerozolimskiego.
Znaczenie sanktuarium w Miechowie podnosiły także odpusty zastępcze, udzielone po opanowaniu Jerozolimy przez muzułmanów. Wierni, udający się do miechowskiej kaplicy Grobu Pańskiego otrzymywali takie same odpusty, jakie zyskiwali pielgrzymi jerozolimscy. Od końca XII do XV wieku rycerstwo polskie ofiarowało sanktuarium bogate jałmużny, w zamian za udzielone odpusty. W 1263 r. papież Urban IV wyjął konwent miechowski oraz podległe mu klasztory w Polsce, Czechach, Rusi, Węgrzech i Niemczech spod jurysdykcji biskupów i postanowił aby podlegał tylko kościołowi jerozolimskiemu. Przywilej ten po-twierdził w Awinionie papież Grzegorz XI, w 1372 r. Bogactwo klasztoru i przybywające do sanktuarium pielgrzymki przyczyniły się, że szybko rozwijające się osiedle przyklasztorne otrzymało w 1290 roku przywilej lokacyjny księcia Przemysława II.
Rozwój sanktuarium został zahamowany na skutek ogromnego pożaru 19 kwietnia 1745, który strawił całe miasto wraz z kościołem i klasztorem, a ostatecznie kasaty zakonu w 1819 r. W 1852 r. ostatni proboszcz miechowita, ks. Baltazar Chwalbiński, zrezygnował z probostwa. Od tego czasu kościół i duszpasterstwo objęli księża diecezjalni.
Trudno jest stwierdzić, jak długo specyficzne dla Miechowa tradycje kultowe, związa-ne historycznie z bożogrobcami przetrwały w duszpasterstwie parafialnym. Najprawdopodob-niej zanikły one wraz ze śmiercią ostatnich zakonników.

Wśród wielu szlaków pielgrzymkowych, których trasy wiodą przez Polskę, w ostatnich latach można wyróżnić szlak świętej siostry Faustyny. Już dzisiaj tym szlakiem corocznie pielgrzymuje ponad milion wiernych, którzy oddają cześć Bożemu Miłosierdziu i modlą się za wstawiennictwem Apostołki Bożego Miłosierdzia. Odwiedzają oni głównie sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie-Łagiewnikach, Płocku i Częstochowie oraz Sanktuarium Chrzcielne w Świnicach Warckich.
Niniejszy artykuł jest propozycją pielgrzymki szlakiem pierwszej świętej Polki. Jego celem jest przybliżenie miejsc, gdzie przed kilkudziesięciu laty urodziła się, spędziła dzieciństwo i młodość oraz przebywała w Zgromadzeniu Matki Bożej Miłosierdzia Siostra Faustyna Kowalska.
Należy przypuszczać, że w związku z kanonizacją siostry Faustyny ruch pielgrzymkowy na proponowanej przez autora w tym artykule trasie znacznie wzrośnie, bowiem Siostra Faustyna, jak powiedział Ojciec Święty Jan Paweł II, podczas homilii w trakcie Mszy kanonizacyjnej, jest „darem Boga dla naszej epoki, darem polskiej ziemi dla całego Kościoła”.

Św. Stanisław Biskup i Męczennik jest głównym patronem Polski, a także głównym patronem archidiecezji krakowskiej, poznańskiej i warszawskiej oraz diecezji kieleckiej, lubelskiej, płockiej, sandomierskiej i tarnowskiej. Pod jego wezwaniem rejestruje się obecnie w Polsce niemal 300 parafii Kościoła rzymskokatolickiego. W każdej z nich, rokrocznie 8 maja uroczyście obchodzone jest święto św. Stanisława.
Zasięg geograficzny kultu św. Stanisława w Polsce obejmuje generalnie terytorium całego kraju. Występuje jednak wyraźne przestrzenne zróżnicowanie sieci parafialnej pod wezwaniem św. Stanisława. Duży udział parafii w diecezjach w Polsce południowo-wschodniej i centralnej, a z drugiej strony mała koncentracja w zachodniej i północnej części kraju jest przede wszystkim wynikiem uwarunkowań historycznych.
Sanktuaria św. Stanisława znajdują się w: Krakowie (katedra na Wawelu i kościół oo. paulinów p.w. św. Michała na Skałce), Szczepanowie, Piotrawinie i Górecku Kościelnym. Natomiast w Pruścach (diecezja poznańska) i Topczewie (diecezja drohiczyńska) znajdują się czczone wizerunki świętego.
Celem artykułu jest przedstawienie zasięgu geograficznego kultu św. Stanisława i przestrzennego zróżnicowania parafii pod jego wezwaniem w Polsce. W drugiej części publikacji przedstawiono krótką charakterystykę sanktuariów w Krakowie, Szczepanowie, Piotrawinie i Górecku Kościelnym.

THE ANALYSIS OF THE DYNAMICS IN THE DEVELOPMENT OF RELIGIOUS CENTRES ON THE EXAMPLE OF THE SELECTED RURAL COMMUNES 

All the rural communes, whose area accommodated the religious centres of cross-regional outreach, have been analyzed.  The research found that in the analyzed communes the dynamics of tourism development exceeds the social and economic development. Further, average rate in the changes of the intensity of the tourist traffic (in all the analyzed communes in total) is almost twice as high as the rate of changes in the tourist functions expressed in the change in the number of beds offered per the local population. The communes on top places in the ranking which characterized a dynamic social and economic development, were also  listed on top positions in the rating concerning the tourism changes.