Ottoman Scholars

Bu çalışma, çeşitli kaynaklarda Molla Fenârî’ye ait olduğu söylenen eserlerin gerçekten ona ait olup olmadığını sorgulamakta ve bir Molla Fenârî Bibliyografyası oluşturma çabasına girişmektedir. Çalışmada öncelikle Molla Fenârî’ye ait eserlerin genel özellikleri, ona nispet edilen eserlerde karşılaşılan aidiyet problemleri ve bunların çözümüne dair bazı ipuçları sunulmuştur. Çalışmanın önemli bir yekününü tutan bibliyografya denemesi, Molla Fenârî’nin matbu haldeki eserleri, yazma halindeki eserleri, varlığını çeşitli kaynaklardaki atıflardan öğrendiğimiz, ancak elimize nüshası ulaşmamış eserleri şeklinde üç alt başlıkta ele alınan, ona ait olduğunu kesin olarak bildiğimiz veya en azından aidiyet konusunda şüphelerin en düşük olduğu eserlerini; sonrasında aidiyeti hususunda kesin bir hükme varamadığımız, şüpheli ve tartışmalı noktaların bulunduğu eserleri ile yanlışlıkla Molla Fenârî’ye nispet edilen eserleri içermektedir. Bu bilgiler çeşitli kaynaklar karşılaştırılmak suretiyle ve daha önemlisi başta İstanbul kütüphaneleri olmak üzere Türkiye’deki çeşitli kütüphanelerde bulunan Molla Fenârî adına kayıtlı yazmaların incelenmesiyle şekillenmiştir. Aidiyeti şüpheli olan veya yanlışlıkla nispet edilen eserlerde bunların sebepleri ve ulaşılan hükümlerin delilleri serdedilmiştir. Son olarak bibliyografyaya Fenârî’ye ait olan icazetname, mektup, vakfiye vs gibi birtakım dokümanlar hakkında kısa bilgiler içeren bir bölüm ve merkezinde Türkiye’deki çalışmalar olmak üzere Molla Fenârî hakkında yazılmış kitap, tez, makale gibi modern çalışmaların bir listesi ilave edilmiştir.
Çalışma Molla Fenârî hakkında araştırma yapanlar için onun eserleri hakkında sağlıklı bilgiler sunmak ve temel bir referans kaynağı olmak amacındadır.


This paper deals with the attribution problem about the works attributed to Molla Fanārī in various works which includes information about him, and questions whether or not each of them belongs to him. In doing so, firstly, it talks about the characteristics of Molla Fanārī’s books which is definitely known to have belonged to him, some problems encountered in this research, and some clues to solve them.
Also the paper attempts to compose a bibliography on Molla Fanārī. This bibliography as the main part of the paper consists of three main parts:
1. The works we surely know or have only small doubts under three sub-divisions: (a) printed works – (b) unprinted works (manuscripts) – (c) works which we know through references in various books, but are not extant to us. 
2. The works whose belonging to Fanārī is spurious or suspicious.
3. The works mistakenly attributed to Fanārī
To reach a conclusion about the status of each work attributed to Molla Fanārī, i compared different sources and more importantly examined on the manuscripts existed in the Turkish manuscript libraries, especially those ones in Istanbul. Also i stated the reasons or arguments regarding to the spurious, or mistakenly attributed works.
Finally i added short information about some documents i.e. permissions (ijāzatnāma), letters, foundation (waqf) records connected to or signed by Fanārī, and a list of modern works (dissertations, books, articles etc.) done on Molla Fanārī particularly in Turkey.
This paper aims to give accurate data on the works of Molla Fanārī, and to be a reference source for scholars who will study on this prominent Ottoman scholar.

Bu çalışma Mevlevîliğin Osmanlı Devleti’nin payitahtındaki kurumsallaşmasını tamamladığı, Mevlevîlerin düşünce ve sanatta görünürlük ve tesirlerini artırdığı bir zaman dilimi olan XVIII. asırda İstanbul Mevlevîhanelerinde meşihat makamında bulunmuş 36 postnişini konu edinmektedir. Amaç Mevlevî şeyhlerinin ilme, sanata yaptıkları katkıları ve muhtelif yönlerden ilişkiler ağını açığa çıkarmaktır.
Çalışmanın ilk bölümünde Mevlevî postnişinlerin ahlaki faziletlerinin yanı sıra İstanbul Mevlevîhanelerinde çile tamamlama, meşhur şeyh ailelerin müntesibi olma ve mesnevihan vasfına sahip olma gibi zahiri hususîyetlerinin post makamına tevcihlerinde önemli bir role sahip olduğu anlaşılmıştır. 
Çalışmanın ikinci bölümünde İstanbul Mevlevî meşâyıhının din, tarih, edebiyat, dil ve mûsikî olmak üzere geniş yelpazede kaleme aldıkları eserlerle ilim ve sanata önemli derecede katkıda bulundukları görülmüştür. Fikrî tartışmalar bağlamında statik geçen bir yüzyılın, Mesnevî’yi anlama ve yaşamaya öncelik veren bir yaklaşımın, kalbin halleri ve manevi tekâmüle odaklanan tavrın Mevlevî postnişinlerin eser yazmaya dönük temayüllerine büyük ölçüde tesir ettiği fark edilmiştir. Bununla birlikte onların genel olarak manzum ifade tercihleri, sufilerin kullandığı işârî dilin, seyr ü sülûkta yaşanan hallerin ve en önemlisi pîr kabul ettikleri Mevlâna’yı örnek ittihaz etmenin bir tezahürü olarak değerlendirilmiştir.
Nesebî bağlantıları, şeyh-mürîd/münîb/muhib ilişkilerini, siyasîler ve diğer ulema ile irtibatları açığa çıkarmayı hedefleyen ve ağ analizine hasredilen çalışmanın son bölümünde, bazı Mevlevî postnişinlerin birkaç asırlık meşhur mevâlî ve şeyh ailelerine mensubiyeti, bazılarının ise Osmanlı’nın son dönemine kadar devletin önemli kademelerinde yer alan bir neslin öncüsü olduğu belirlenmiştir. Yeni sıhriyet bağlarının da tespit edildiği bu bölümde, Mevlevî meşâyıhın gerek siyasîler gerekse de diğer ulema ile olumlu münasebetler içerisinde bulundukları görülmüştür.
Özelde Mevlevîlik genelde ise İslam entelektüel tarihine ilişkin birçok yeni bulgu ve tespitlere ulaşan bu çalışmada birbirinden farklı kategorilerde en fazla eser kaleme alması, meşk usûlüyle mûsikînin ilerlediği bir evrede mûsikî yazımı ve kuramına ilişkin literatür ortaya koyması, diğer bütün ilmî-nesebî bağlantıları bir yana farklı tarikat şeyhlerine Mevlevîlik nisbeti vermesi ve Mi'râciyye’si ile halen günümüz insanıyla irtibatını sürdürmesi gibi açılardan ilişkiler ağı en yoğun olan Nâyî Osman Dede, XVIII. asır Mevlevî meşâyıhı arasında zirve şahsiyet olarak değerlendirilmiştir.

This dissertation deals with the 36 Mevlevi sheikhs who presided over the Mevlevi lodges in Istanbul in the 18th century Istanbul. In this period the Mevlevi order was already fully institutionalized in the Ottoman capital and the Mevlevis have become increasingly more visible and influential in the intellectual and artistic spheres. The main purposes of this study are to determine the factors that contributed to these people’s rise to the post of sheikh in Mevlevi lodges in Istanbul, as well as their scholarly and artistic contributions and various networks that they were connected to. The first chapter presents that besides moral virtues some “external” factors such as completing the obligatory service (çile) in one of the Mevlevi lodges in Istanbul, family connection to an established scholarly or sheikh-family or being a reciter of Mathnawi were consequential for appointment as sheikh in one of the Istanbul lodges. The second chapter demonstrates that the Mevlevi sheikhs in Istanbul have contributed in a significant way to the scholarly and artistic landscape of the time by their works in religious sciences, linguistic sciences, literature and, music. While strictly scholarly discussions were rather stagnant throughout this century, the Mevlevi sheikhs were driven to compile works by an approach that prioritized understanding and observing Mathnawi and by an emphasis on the states of the heart and spiritual perfection. Their general preference for poetical expression can be attributed to the centrality of symbolic language in Sufism, as well as the particularity of experiences during the spiritual journey (sayr wa sulūk) and most importantly emulating Mevlana, the first master of the order. The third and last chapter aims at exploring family connections, the networks among sheiks, disciples and sympathizers, friendships and relations with the political and scholarly establishment. Thus, it is revealed that some of the sheikhs belonged to centuries-old renowned scholarly or sheikh-families, while others themselves started households whose members occupied critical positions in the Ottoman state until the end of the Empire. Some new family and kinship relations have been discovered for the first time and it has been shown that the Mevlevi sheikhs have developed positive relationships with the statesmen and scholars of the Empire.
This dissertation contributes numerous new findings and insights to the history of the Mevlevi order in particular and to the Islamic intellectual history in general. Among all the Mevlevi sheikhs of the period, Nayi Osman Dede was the most prolific author; he wrote works in various genres and subjects including the theory and practice of music, which was mainly transmitted through oral methods. Besides his extensive family and scholarly connections, Nayi Osman Dede still speaks to the modern readership by his Mi'râciyye and as such he can be considered as the most distinguished name and the pinnacle of the century.

Bu çalışmada XV.Yüzyıl Osmanlı alimlerinden Molla Lutfî’nin ilimlerin tasnifine dair er-Risâle fi’l-Ulûmi’ş-Şerʽiyye ve’l-Arabiyye ve Hâşiye ‘ale’r-Risâle fi’l-Ulûmi’ş-Şerʽiyye ve’l-Arabiyye isimli eserleri ele alınmıştır. Öncelikle bir Molla Lutfî biyografisi inşa edilmiş, daha sonra adı geçen eserlerin edisyon kritiği yapılmış ve nihayet çalışma her iki eserin Arapça’dan Türkçe’ye tercümesiyle son bulmuştur.

Osmanlı dönemi, ilimler tarihi açısından ele alınırken göz önünde bulundurulması gereken en önemli husus, onu öncesi ve sonrasıyla bir sürekliliğin içerisinde fakat yine kendi şartları ve bağlamını dikkate alarak değerlendirme lüzumudur. İkinci bir husus da herhangi bir ilim dalının yeterliliğinin, âlimler tarafından ona yüklenen misyonu yerine getirip getirmediği ve dönemin ihtiyaçlarına cevap verip veremediği ile ölçülebileceğidir. Osmanlı dönemini önyargılardan uzak bir değerlendirmeye tâbi tutmak, özellikle kendi coğrafyamız açısından günümüz ilim anlayışının da içerisinde bulunduğu durumu göstermeye katkı sunacağından hem o dönemi anlamak hem de kendi bulunduğumuz yeri kavramak açısından bu yaklaşımın iki yönlü bir fayda sağlayacağı göz ardı edilmemelidir.

تشتمل هذه الدراسة على تحقيق ودراسة رسالة "فتح الجليل على عبده الذَّليل في بيان ما ورد في الاستخلاف في الجمعة من الأقاويل" لنوح بن مصطفى القونوي الرُّومي (ت:1070هـ)، كان المؤلف عالـمًا كبيرًا، وفقيهًا متميزًا، تصدر للإفتاء بمدينة قونية، وقد ساهم إسهامات علمية جليلة في مجال التأليف، وقد قمت بتحقيق رسالته؛ معتمدًا في ذلك على نسختين خطيتين، حصلت عليها من مكتبة ولي الدين أفندي التابعة للمكتبة السليمانية باسطنبول. تعتبر هذه الرسالة من الرسائل الفقهية على مذهب الإمام أبي حنيفة النعمان رحمه الله، تناولت موضوع حكم استخلاف الخطيب يوم الجمعة، وقد كتب في هذا الموضوع كثيرٌ من فقهاء الحنفية المتأخرين؛ منهم ابن كمال باشا وملا خسرو وحسن الشرنبلالي وغيرهم؛ وكان من بين من شارك في بحث هذه المسألة الإمام نوح القونوي، فقام بدراسة المسألة من خلال إيراد نقولات العلماء، مع مناقشة من خالفه في رأيه بمنهجية علمية هادفة، وأسلوبٍ علمي رصين، وخلص في نهاية بحثه إلى أنه لا فَرْقَ في جوازِ الاستخلاف بين الـخطبة والصَّلاة، سواءّ كان الخطيب معذورًا أو غير معذور. This study comprises the analysis and the exploration of a paper named " Fethu’l-ǧālil alâ abdihi’z-zelîl fî beyâni mâ werede fi istihlâf ẖatib mine’l-ekâwîl’ for Nūḥ ibn Muṣṭafa al-Qūnūy who died in 1070 A.H/1660. He was a great scholar, author, and a professional and unique faqīh. He held the position of deliverance of advisory opinions in the city of Qūnīh and moved to Egypt for preaching and teaching. He has contributed an impressive amount of scientific contributions in relation to writing and authorship which has enriched the Islamic library with many useful books and publications especially in the field of Islamic Fiqh and concepts. Therefore, I have analysed and examined his written work ‘Fethu’l-ǧālil alâ abdihi’z-zelîl fî beyâni mâ werede fi istihlâf ẖatib mine’l-ekâwîl’ based on two handwritten copies which I have found from the library of Wli al-Dīn ʾfandy which belong to the library of al-Sulaymānyah in Istanbul. This letter is one of the Jurisprudencial letters based on the doctrine of Imam Abū Ḥanīfa al-Nuʿmān (may Allaah have mercy on him), which dealt with the issue of taking someone other than the Khatib (the preacher) to succeed him during The sermon of Friday, many of the late Hanafi scholars have written in this subject, including Imam Ibn Kamal Pasha, Imam Mullā Khüsrew, Imam Hasan al-Shurunbulali and others; among those who participated in the research of this issue: Imam Nūḥ ibn Muṣṭafa al-Qūnūy, our author tried to explain the opinion adopted by him in the matter, mentioning the scholars sayings on the subject on the whole, and discussing who disagreed with him in his opinion a purposeful scientific discussion, in a discreet scientific method, and concluded at the end of his research that There is no difference in the permissibility of succession between the sermon and the prayer, nor between the excuse and the non-excuse.

Hadis musannefâtının önemli bir kısmının tasnifinin akabinde muhtevasındaki hadislere ulaşabilmede kolaylık sağlaması açısından “etrâf” türü eserler kaleme alınmıştır. Bu tür eserler sahâbe adına veya hadis metinlerine göre alfabetik olarak tertip edilmiştir. Etrâf çalışmaları hadislerin tespitinin yanında bir hadisin hangi kaynaklarda yer aldığını göstermesi açısından önemli bir vazife de görmüştür. Daha sonraki dönemlerde ise bu vazifeyi etrâf türü çalışmalarla beraber alfabetik olarak tertip edilen derleme eserler üstlenmiştir. XIX. yüzyılda Osmanlı döneminde matbaanın yaygınlaşmaya başlaması ile birlikte hadis alanında temel eserlerin yayın faaliyeti hız kazanmıştır. Bu dönemde temel hadis kitaplarıyla bu eserlerin ulemâ arasında tedâvülde olan şerhleri de yayınlanmıştır. Buna paralel olarak neşredilen eserlerin fihristleri hazırlanmıştır. Söz konusu fihristlerde aynı eserin farklı matbu nüshaların olabileceği düşünülerek hadislerin kitâb ve bâb içerisinde bulunduğu yerler gösterilmiştir. Daha o dönemde bugün de geçerliliğini koruyan bir yöntemin uygulanmış olması Osmanlı dönemi yayıncılık faaliyeti açısından son derece önemlidir. Ayrıca 1916 yılında şarkiyatçı Arent Jan Wensinck (ö. 1939) önderliğinde hazırlanan Concordance et indices de la Tradition Musulmane’da da aynı yöntem takip edilmiş, matbu nüshaları değişse de iktibas edilen hadisi kolayca bulmayı sağlayacak bu yöntem kullanılmıştır.

In this study, it is considered Abdulbaki Golpınarlı’s (d. 1982) works, who was educated in Istanbul in the last period of the Ottoman Empire and came to the forefront in the intellectual history of the Republican period with his lectures at the academy and his studies and translations in the fields of Mevlana, Mesnevi and Melamiism, and that has not been identified and published before a hadith translation will be re-written to modern letters. Golpınarlı, a collection of forty hadiths named Sharh-i Hadis-i Arbain, attributed to Hamiduddin Aksaray (d. 815/1412), known as Somuncu Baba, and its commentary İrshad al-Yakîn fi Tarcamati “Sharh-i Hadis-i Arbain” in Arabic. It was translated from Arabic to Turkish. The work, which is attributed to a sufi scholar who lived in the very early periods of the Ottoman Empire, was translated by a sufi-disciplined history researcher who grew up in the last period of the Ottoman Empire. In this translation, it will be possible to see a summary of the Sufi thought in the Ottoman period. Golpınarlı wrote his translation only in old letters in the early periods of the Republic after the alphabet reform. Golpınarlı, who translated a thousand and one hadiths after this translation, also expressed some of his thoughts on hadith translation in this compilation. This work will also be briefly evaluated in the article in terms of Golpınarlı's approach to hadiths and the hadiths he chose. Since Golpınarlı's translation is in the center of the article, Golpınarlı's life will also be briefly disclosed.

Bu çalışmada, Ebü’l-Fezâil Radıyyüddin es-Sâgânî’nin (ö. 650/1252) Meşâriku’l-envâr isimli eserinin Osmanlı döneminde medrese eğitimindeki yerinin açıklanması amaçlanmış, üzerine onlarca çalışma yapılmış olan Meşâriku’l-envâr’ın Osmanlı dönemindeki şöhretini belirginleştirecek
rnekler bir araya getirilmeye çalışılmıştır. Öncelikli olarak yazma nüshalar üzerindeki sema kayıtları, nüshaların üzerine not edilmiş kayıtlar, icâzetler ve tabakât kitaplarındaki Meşârik’in tedrisi ile alakalı veriler toplanmıştır.
Ayrıca bibliyografya eserlerinde değinilmemiş çalışmalar ortaya konulmuş ve elde edilen yeni tespitler ifade edilmiştir. Dolayısıyla bu çalışmada Meşârik ve şerhlerinin mahiyeti hakkında tafsilatlı bilgiler vermek değil, yazma nüshalarda bulunan kayıtlardan, istinsah  tarihlerinden, temellük kaydı gibi bilgilerden yola çıkarak Meşârik’in nerelerde ve kimler tarafından okunduğu-okutulduğu bilgilerine ulaşmak amaçlanmıştır.

Tanzimat’la birlikte Batılılaşma hareketi bir ivme kazanmış ve etkisini birçok alanda hissettirmiştir. Bu etkiler siyasî, askerî, kültürel ve sosyal sahalarda olduğu kadar ilmî hayatta da varlığını büyük ölçüde göstermiştir. XIX. yüzyıl Osmanlı aydınlarının bir kısmı, İslam dinini eğitimdeki Batılılaşmanın etkisiyle yorumlamış, pozitif ilimlerle desteklenmeyen dinî düşüncenin terakkiye mani olduğunu söyleyerek farklı arayışlara yönelmişlerdir. Bu arayışlar kapsamında, Batı dillerine vâkıf bir kısım Osmanlı aydını, oryantalistler tarafından yazılan ve İslam dinini konu alan bazı eserleri Türkçe’ye tercüme etmiş ve bu çalışmaların etkisiyle fikrî yazılar kaleme almışlardır. Bu bağlamda Hollandalı oryantalist Reinhart Dozy’nin (ö. 1883) kaleme aldığı Het Islamisme adlı eser, Abdullah Cevdet (ö. 1932) tarafından Fransızca tercümesinden Türkçe’ye çevrilmiş ve Târih-i İslâmiyyet ismiyle yayınlanmıştır.
Osmanlı Devleti’nin yıkılma sürecine girdiği, II. Abdülhamid’in (ö. 1918) tahttan indirilip II. Meşrutiyet’in ilan edildiği dönemde 1908 yılında tercüme edilen Dozy’nin bu çalışması, Türkçe’ye tercüme edilen ilk oryantalist çalışmalardan biri olma özelliğindedir. Eseri tercüme eden Abdullah Cevdet’in yazdığı önsöz, dipnotlarda yaptığı yorumlar ve Dozy’nin fikirleri, kitabı okuyanların tepkisini çekmiştir. Daha sonra eserle ilgili meşihat makamına gelen şikayetler sebebiyle, ilgili kitabın basılması ve satılması yasaklanmıştır.
II. Meşrutiyet ile Cumhuriyet döneminin ilk yıllarındaki tarih yazıcılığını derinden etkileyen Târih-i İslâmiyyet tercümesi ve ona yönelik kaleme alınan reddiyeler, müsteşriklerin İslam ile ilgili çalışmalarının Osmanlı aydını üzerindeki tesirini tespit etme cihetiyle önem arz etmektedir. Bu nedenle ilgili kitap ve onun etrafında yazılan reddiyeler, çeşitli yönleriyle bazı çalışmalarda ele alınmıştır. Ancak söz konusu eser ve ona yönelik kaleme alınan reddiyeler, müelliflerinin sunduğu peygamber tasavvuru, hadise, rivayet tarihine, hadis ilmine ve temel meselelerine yönelik yaklaşımları, bu disiplinin ana kavram ve literatürünü kullanmaları gibi özellikleriyle mevzu bahis edilmemiştir. Dikkat çekilen bu eksiği gidermek üzere, çalışmamızda hadis ilmi merkeze alınarak ilgili tercüme ve reddiyelerinin Osmanlı toplumu ve âlimleri üzerindeki etkisine ve etkileşimine odaklanmak amaçlanmaktadır. Osmanlı hadisçiliği bağlamında ele alınacak olan bu reddiyeler, ilgili dönemi daha yakından tanımayı mümkün kılacağı gibi özellikle Osmanlı aydınlarının hadis müktesebatının izlerini sürmek için önem arz etmektedir.

Bab-ı Fetva’nın hafızasının saklandığı Meşihat Arşivinin sahip olduğu defter, dosya ve belge koleksiyonları sosyal bilimlerin birçok sahası için bereketli bir bilgi kaynağıdır. Bu çalışma; matbuat tarihinin arşiv kaynaklarından biri olarak söz konusu arşivdeki bir defter serisini ele almıştır. Bu defter serisi Osmanlı’da matbuat denetim mekanizmasının bir ayağını oluşturan Meşihat’taki Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi’ne aittir. Elinizdeki çalışma mevcut arşiv kataloğunda bu meclise ait defterlerin kayıtlarına dair bir takım tashih ve tadillerde bulunmaktadır. Bu tashihler varlığını büyük oranda Meşihat Arşivindeki dijitalleştirme projesine ve söz konusu arşivin uzmanlarına borçludur. Tashihler neticesinde iki defteri bulunduğu zannedilen meclisin on beş defterden oluşan bir defter setine sahip olduğu görülmüştür. Bu makalede teklif edilen yeni katalog bilgileri, bir bütün halinde defterleri görmeyi ve sosyal bilim araştırmalarının kolaylaştırılmasını amaçlamaktadır. Çalışma kapsamında katalog bilgilerinin düzenlenmesinin ardından defter koleksiyonunun içerik analizi yapılarak Meşihat Arşivi’nin matbuat tarihi başta olmak üzere birçok sosyal bilim alanı için araştırmaya açık zengin potansiyeli bir kez daha araştırmacıların dikkatine sunulmaktadır. Döneme açılan bir pencere niteliğindeki defterlerin muhtevası ayrıntılı bir şekilde ele alınmış olup ileride yapılacak olan bu defter serisinin mikro düzeyde tanımlanmış kataloğuna da katkı sunması hedeflenmiştir.
ABSTRACT
The registries (books), files and document collections in the Archive of the Meshihat, where Bab-ı Fetva’s memory is saved, are important information sources for many social sciences. This paper is focused on a registry series in this Archive as one of the sources of the Ottoman Print History. This registry series belongs to the Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi of the Meshihat. This council/committee is a part of the Ottoman print control mechanism. In this study some revisions and amendments are made to the records of the registries in the existing archive catalog. These revisions are indebted to the archivists and the digitalization process of the Meshihat Archives. Before the revisions we were aware of only two registries of the council. But thanks to the revisions, we saw that there is a registry series consisting of 15 registries belonging to the above mentioned council. This paper proposes a new catalog information, which will provide to see the registries as a whole and to facilitate the researches of social sciences. Beside the arrangement of catalog information we will analyze the content of the registry collection to present the wealthy potential of Meshihat Archives to the attention of researchers for print history and social sciences in general. The detailed analyze of the content of the registries aims to contribute to the micro-catalog of these registries which will be realized in the future.

Ahteri Muslihittin Efendi born in Afyonkarahisar and made lectures in Kütahya was one of the most important
scholars in the 16 century. He contributed many important works to the world of science like Camiü’l-Mesâil, Muhadarat, Tarihi
Ahterî, Şerh ale’r-Risaleti’l-Kefevîfi’l-Edeb. He is known with the name Ahterî because of he wrote a dictionary named Ahterî.
Ahterî-i Kebîr written in Kütahya is a dictionary from Arabic to Turkish passed from hand to hand among the students in the
Madrasahs and other scientists for years in the Turkish-Islamic world. In the dictionary, there are many kind information such as
words that reflect the social and cultural characteristics of daily life together with local dialect, cities and as well as from the
origin of their names to small tribes. One of the issues mentioned in the dictionary is concepts of religion and belief systems. We
have been mostly focusing on Judaism and Christianity religions and their belief systems in this dictionary which can be handled
multifunctional. We used the copy printed in the printed house named Âmire in Hijri 1310 in Istanbul from among a lot of
copies.
Afyonkarahisar’da doğan ve Kütahya’da müderrislik yapmış olan Ahterî Muslihittin Efendi XVI. yüzyılın önemli
âlimlerindendir. Câmiü’l-Mesâil, Muhâdarât, Tarih-i Ahteri, Şerh ale’r-Risaleti’l-Kefevî fi’l-Edeb gibi önemli eserleri ilim
dünyasına kazandırmıştır. Onun Ahterî ismiyle ün salması bu adla yazmış olduğu lügati nedeniyledir. Kütahya’da yazılmış olan
Ahterî-i Kebîr sözlüğü Türk-İslam âleminde gerek medrese öğrencileri gerekse diğer ilim adamları arasında yıllarca elden ele
dolaşmış olan Arapçadan Türkçeye sözlüktür. Sözlükte, yerel lehçeyle günlük yaşamın sosyal ve kültürel özelliklerini yansıtan
kelimeler yanında, şehirlerden, onların adlarının kökeninden küçük kabilelere varıncaya kadar birçok bilgi yer almaktadır.
Sözlükte işlenen önemli konulardan biri de dinî kavramlar ve inanç sistemleridir. Çok yönlü ele alınabilecek olan bu sözlükte biz
daha Yahudi ve Hıristiyanlık dini ve onların inanç sistemleri üzerinde yoğunlaştık. Birçok baskısı olan sözlüğün hicri 1310
yılında İstanbul’da Matbaa-i Âmire’de basılmış olan nüshasını kullandık.

Osmanlı dönemi hadisçiliği hakkındaki değerlendirmeler sırasında, İbn Hacer (ö. 852/1449) ve Süyûtî (ö. 911/1505) gibi âlimlerden sonra bu yeterlilikte bir âlimin yetişmemiş olduğu söylenir. Bu konu, usul yazımı, tabakât literatürü, semâ meclisleri ve buna bağlı olarak yürütülen hadis icâzetlerinin devamlılığıyla birlikte düşünülmelidir. Özellikle geç dönemlerde hadis ilmine dair faaliyetlerin varlığı ve bu faaliyetlerin yetkinliğinden bahsetmenin en önemli ölçütlerinden biri, müellifin kendi hayatı üzerinden hadis ilminin varlığını gösteren ve semâ/kıraat meclislerindeki okumaları ve icâzetlerini aktardığı fehrese türü eserlerdir. Fehrese veya sebet olarak yaygınlaşan bu türde İbn Hacer ve Süyûtî gibi âlimler önemli eserler kaleme almışlardır. Osmanlı döneminde ise sebet ve fehrese türü eserler, Muhammed b. Alâaddin el-Bâbilî’nin (ö. 1077/1666) 1070/1659-60 tarihinde Mısır’dan Hicaz’a gittikten sonra akdettiği hadis meclisleriyle yaygınlaşmıştır. Bâbilî’nin talebeleri olan Rûdânî (ö. 1094/1683), İbrahim el-Kûrânî (ö. 1101/1690), Ahmed en-Nahlî (ö. 1130/1717) ve Abdullah b. Sâlim el-Basrî (ö. 1134/1722) gibi âlimlerin sebeti ikinci tabakanın ürünleri olarak görülebilir. Daha sonra ise Tâceddin el-Kal‘î (ö.1147/1735), İsmail el-Aclûnî (ö. 1162/1749), Ahmed el-Menînî (ö. 1172/1759) ve Himmâtzâde (ö. 1175/1761) gibi âlimler bu dönemdeki sebet yazım geleneğini sürdürmüşlerdir. 12./18. yüzyıl hadis ilmi açısından öne çıkan herhangi bir vasfıyla isimlendirilecekse bu asra “sebet asrı” denilmesi dahi mümkündür.