Osmanlı Şiiri

Osmanlı Padişahlarının; devlet işlerinin yanısıra sanat ile de yakından alâkalı oldukları tarihin bilinen ve tartışmasız kabul gören gerçeklerindendir.

Bu çalışmada hangi padişahın hangi sanatla ilgilendiğine ilişkin kısa bilgi ve örnekler verilmiştir.

Hâce Muhammed Lutfî Efendi, Alvar imamı ve Alvarlı Efe olarak da tanınan, Allah ve Peygamber aşkıyla dolu bir mürşid, kâmil bir mü’mindir. Onun şiir bahçesinde vahdet sembolü servilere, kumruların "hû, hû” ları eşlik etmekte; Peygamber kokulu güllerin etrafında bülbüller aşk terennümleriyle pervâne olmaktadır. Ancak, nazlı niyazlarla lebâleb bu bahçede, incitmek ve incinmek yoktur. Zira o, şiir bahçesinin girişinde: "Hazer kıl kırma kalbin kimsenin cânını incitme”  derken, bahçesinin kalbinde ise:   
"Âşık der incidenden
İncinme incidenden
Kemâlde noksân imiş
İncinen incidenden” 
demektedir. Bu çalışma, sizleri onun şiir bahçesindeki "incitmeme ve incinmeme sarayında” hassas bir gezintiye davet etmektedir.

İslam inanç esaslarını anlatmak amacıyla ortaya çıkan akaitnâme türünün Türk edebiyatında telif ve tercüme birçok örneği bulunmaktadır. Söz konusu akaitnâmelerden manzum olanlar Türk İslam edebiyatında oldukça ilgi görmüştür. Bu ilginin sebebi manzum akaitnâmelerin kolay ezberlenebilir olmasıyla açıklanabilir. Ali b. Osman el-Ûşî tarafından kaleme alınan Kasîde-i Emâlî de Türk İslam edebiyatında en fazla ilgi gören akaitnâmelerdendir. 1174 yılında yazılan ve İslam inanç esaslarının 67 beyitte manzum olarak anlatıldığı bir eser olan Kasîde-i Emâlî, Matûrîdiyye akaidi temelindedir. Bedü’l-Emâlî, Kasîdetü’l-Emâlî ve Kaside-i Lâmiyye isimleriyle meşhur olan eserin defalarca şerhleri ve tercümeleri yapılmıştır. Kaside-i Emâlî, Türk Edebiyatında da önemli bir yere sahiptir. Eserin Türkçede bilinen 12 tercümesi ve 12 şerhi bulunmaktadır. Çalışmamızda kasidenin ikisi mensûr onu manzum olmak üzere toplam 12 tercümesi ele alınmıştır. Söz konusu tercümelerden sekizinin mütercimi bilinmekle beraber dört tercümenin ise mütercimleri belli değildir. Tespit edilen manzum tercümelerin Kaside-i Emâlî metni ile şekil hususiyetleri açısından büyük ölçüde benzerlik gösterdiği saptanmıştır. Ayrıca tercümeler içinde en fazla nüshaya sahip olan (tespit edilen 13) Şem’î tercümesinin diğer tercümelere göre daha çok ilgi gördüğü söylenebilir. Bu çalışmada Kasîde-i Emâlî’nin Türkçe tercümeleri hakkında tespitler sunulacak ve kasîdenin Türk edebiyatına ve Türk toplumuna etkileri ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Edebiyat terimi olarak “ölen birinin ardından duyulan üzüntüyü dile getirmek, o kişinin iyi taraflarını anlatmak üzere yazılmış lirik şiirler” manasına gelen mersiyeler her ne kadar gerçek şahıslara yazılmış ise de şehir veya hayvanlara yazılan mersiyeler de bulunmaktadır. Arap edebiyatında Ebu Nüvas'ın öldürülen av köpeğine ve İbnü'l-Allâf'ın komşuları tarafından öldürülen kedisine yazdığı mersiyeler ilk hayvan mersiyesi örnekleridir. Bu yazının konusu olan Şihâbî’nin Pisi Mersiyesi, Me’âlî’nin yazdığı “Mersiye-i Gürbe” ve Nâmık Kemâl’in Sadrazam Mahmud Nedim Paşa’yı hicven yazdığı “Hırre-nâme”si ile birlikte Türk edebiyatında bilinen üçüncü kedi mersiyesidir. Hayatı hakkında biyografik kaynaklarda bilgi bulunmayan ancak 16. yüzyılda yaşamış olduğu tahmin edilen Şihâbî, Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’sinde tüm kedilerden üstün tuttuğu Divriği cinsi kedisinin kaybolması veya çalınmasının ardından bu mersiyeyi kaleme almıştır. Makalenin giriş bölümünde kedilerle alakalı genel bilgiler verildikten sonra Türk edebiyatındaki hayvan mersiyelerine değinilmiş, ardından Şihâbî’nin hayatı ve eserlerine dair bilgiler değerlendirilmiştir. Son olarak şairin Mersiye-i Pisi’si incelenip çeviri yazılı metni sunulmuştur.

Yahya Kemal'in eski tarzda yazdığı şiirleri ihtiva eden Eski Şiirin Rüzgârıyle isimli eser, bilindiği üzere, ilk kez Nihad Sami Banarlı tarafından 1962 yılında neşredilmiştir. Bu neşir üzerine meşhur edebiyat tarihçisi ve araştırmacısı Orhan Şaik Gökyay tarafından alınmış birtakım eleştirel notlar mevcuttur. Bu notların tasnif edilerek yayımlanması bu makalenin esas gayesini oluşturmaktadır.
Çalışmanın ilk bölümünde bazı mısraların bilinmeyen yeni varyantları, yeni şiir başlıkları ve Gökyay’ın Banarlı tarafından yanlış okunduğunu iddia ettiği mısralar sıralanmış ve ayrıca bu varyantlar şiirlerin kendi bağlamı dikkate alınarak tartışılmıştır. "Neşre Eklemeleri" başlıklı ikinci bölümde Gökyay'ın bu kitapta geçen şiirlerle ilgili aldığı bilgi notları ve Yahya Kemal'e ait olduğunu iddia ettiği manzumeler sıralanarak değerlendirilmiştir. Üçüncü ve son bölümde ise Gökyay'ın kritikli bir neşir teşebbüsü hazırlığında olduğunu düşünmemizi sağlayan ve bu şiirlerin ilk kez ne zaman ve ne şekilde yayımlandığını gösteren notlar sıralanmıştır.
Yahya Kemal gibi büyük bir şaire ait bazı yeni şiirlerin ortaya çıkmış olması büyük önem arz etmektedir. Ayrıca Eski Şiirin Rüzgârıyle'de geçen bazı mısraların yeni varyantlarının bulunması da Yahya Kemal araştırmaları açısından dikkat çekici bir gelişmedir. Banarlı neşrinin çeşitli eksikliklerine işaret eden ve eserin daha kapsamlı neşirleri için bir model sunan bu notlar, ilk kez bu makale ile ilim dünyasının dikkatlerine sunulmaktadır.




The work titled Eski Şiirin Rüzgârıyle, a book of poems written by Yahya Kemal in the old style, as is known, was first published in 1962 by Nihad Sami Banarlı. Orhan Şaik Gökyay, a prominent literature historian and language researcher, made some critical notes on this publication. Thus, the publication of these notes after classification constitutes the main purpose of this study.
The first section of the study lists unknown new variants of some lines, new poem titles, as well as lines which Gökyay claims were misread by Banarlı. Additionally, the variants were discussed by consideration of their contexts. The second section, titled "additions to the text", contains Gökyay's information notes on the poems in the book, with a list and evaluation of some of the poems that he claims belong to Yahya Kemal. In the third and last section includes a list of the notes that lead us to think that Gökyay was preparing for a critical publication showing when and how these poems were first published.
The emergence of new poems belonging to a great poet like Yahya Kemal is very important. Similarly, the discovery of new variants of some verses in Eski Şiirin Rüzgârıyle is a remarkable development in terms of research on Yahya Kemal. These notes, which point to various shortcomings in Banarlı's publication and thus offer a model for its more comprehensive publications, are presented to the service of the academic world through this article.

Öz Farklı asırların edebî yükünü taşıyan klasik şiirleri yorumlamak, klasik edebiyat çalışmalarına katkı sağlamaktadır. Bu sebeple TEBDİZ (Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü) adıyla klasik şiirin mana dünyasını ortak bir platformda toplayan elektronik bir sistem geliştirilmiştir. Sisteme 16. yüzyıl şairi, Vardar Yeniceli Hayretî'nin Mehmet Çavuşoğlu ve M. Ali Tanyeri tarafından tenkitli metin olarak yayımladıkları divanı; transkriptli metin olarak yüklenmiş, divanda bulunan şiirlerin kelimeleri de devrin zihniyetine ve şairin sanat anlayışına bağlı olarak anlamlandırılmıştır. Anlamlandırılan kelimeler TEBDİZ bilgisayar altyapısı sayesinde bağlamlı dizin hâline getirilmiştir. Nihaî olarak bu çalışmada Hayretî'nin literatürdeki hayatı ve sanatıyla ilgili bilgiler, Hayretî Divanı'ndan elde edilen bağlamlı dizin müşterekinde yorumlanmış ve şairin edebî şahsiyetinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu yönüyle bu çalışmanın bağlam bakımından tespitleri, pek çok edebî malzemeyi barındırmakta; inceleme ve değerlendirmeleri de Hayretî'nin sanatına ve üslubuna dair özgün bilgileri içermektedir. Anahtar kelimeler: Hayretî, Vardar Yenicesi, bağlamlı dizin, sözlük, TEBDİZ.

Aşk, klasik Türk şiirinin temel konusu olduğu gibi tasavvufta da Allah'a ulaştıracak esas yol olması itibarıyla pek çok dini, tasavvufi ve edebi metne konu olmuştur. İslami Türk edebiyatı içerisinde "aşk" mevzuu şairler tarafından, mecazdan hakikate çeşitli boyutlarıyla işlenmiştir. Klasik Türk şiirinin ve Türk tasavvuf edebiyatının en bilinen temsilcilerinden olan Şeyh Galib, "aşk" redifini taşıyan dört gazelinde "aşk"ı temel konu olarak işlemiş ve aşkın ne olduğu, aşığa neler yaşattığı, ilahi aşka giden tasavvufi boyut ve bu boyutta yaşanan hâller ve bu hâllere ait kavramlarla örülü bir dünyayı dile getirmiştir. Şeyh Galib'in aşk redifli bu dört şiirinin ilki 8, ikinci ve üçüncüsü 5'er, dördüncüsü ise 7 beyit olup şiirler toplamda 25 beyittir. İlk gazelin redifi "kodu cilve-i aşk" olup aşkın insan (aşık ve masuk), varlık ve kainat üzerindeki tesiri üzerinde durulmaktadır. İkinci gazelin redifi "- i aşk" şeklinde olup şiirde daha ziyade aşığın aşk yolunda yaşadıkları ve aşkın aşıktaki tesiri işlenmiştir. Üçüncü gazel ise "adı aşk" redifini taşımakta ve aşkın ne olup olmadığına cevap arayan bir nitelik arz etmektedir. Söz konusu gazel bu yönüyle şairin aşka dair görüşlerini hülasa eder mahiyettedir."-ı aşk" redifli dördüncü gazelin beyitlerinde ise aşkın yaşattığı çeşitli hallerden bahsedilmektedir. Bu gazellerde Şeyh Galib tarafından: Aşk, "derd-i mihnet"dir, "bela"dır, "maraz"dır, "ibtila"dır, "hiç"tir, "yok"tur, "beka"dır, kendini ümidin aslı haline getirip cümle şeyden ümidi kesmektir, seven ve sevilenden öte bilinmez bir iddiadır; varlığın ve yokluğun sırları aşkta gizlidir; aşk güzellik ateşini gönüllere yerleştirir, bencil kişi ile yârini sevenin arasındaki farkı ortaya koyar, delilik erbabının rütbesini tayin eder, aşık her kapıda derde düşer zira aşk güzergahı kedersiz geçilmez; sevgi kadehi, sarhoşunu uyanık eder vb. pek çok yargı, düşünce, his ve zevk ustaca işlenmiş, yer yer tasavvufi kavramlar yer yer de Sebk-i Hindi'nin zengin, renkli dünyası ve kapalı anlatımı ile şiirlere hem gizem hem derinlik katılmıştır. Elbette Şeyh Galib'in "aşk"a dair yazdıkları bu dört şiirden ibaret değildir. Ancak şairin "aşk"ı, bizzat şiirin redifi olarak seçtiği bu dört şiir, şairin "aşk"la ilgili temel düşünce, his ve zevklerini yansıttığı metinler olarak düşünülebilir. Bu çalışmada Şeyh Galib'in "aşk" redifli dört gazeli incelenerek bu şiirlerdeki aşk anlayışı tesbite çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler : Şeyh Gâlib, Şeyh Galib, Şeyh Galip, aşk, ilahi aşk, gazel, aşk redifli gazel

***

“Love” Concept in Sheikh Galib’s Ghazals with “Love” (“Aşk”) Redif

Key Words: Sheikh Galib, Sheikh Galip, love, divine love, ghazal, ghazal with love redifi

Şeyh Gâlib'in "adı aşk" gazelinin yorumlandığı bu yazı, Söğüt'ün 9. sayısında yayımlanmıştır.

Yazının giriş kısmından:

Şeyh Gâlib’in Hüsn ü Aşk adlı meşhur mesnevisinde Aşk, Hüsn’e kavuşabilmesini sağlayacak kimyayı bulmak için “diyâr-ı kalb”e yolculuğunu tamamladığında görür ki Aşk ile Hüsn (güzellik) birbirinin aynıymış. Bunu farklı şeyler zannederek şu ana kadar yanlış bir düşüncede ilerlemiş. Vuslat anında ise ikilik ortadan kalkmış; Aşk ve Hüsn (güzellik) tam bir uyum içinde birbirlerine kavuşmuşlar.
Şeyh Gâlib’in şiirinin estetik ve lirik boyutunu göstermek için Hüsn ü Aşk’ına bu noktada başvurmamız yeterlidir. Onun şiirinde aşk, güzellik suretinde; güzellik de aşkın derin ve öz manasında görünürler ve bu şiir, baştan sona aşk ve güzellik ikliminin esrarengiz şahikalarında bizi dolaştırır. Onun tasavvufi lirizm ve estetiği kaynaştırdığı girift hayal ve imaj âlemi, okura her okuyuşunda yeni manalar veya kadim ve öz manaların yeni akislerle görüntülerini sunarak her dem taze kalan bir iştiyak lisanıyla ruhu kanatlandırır. Şeyh Gâlib’in şiir estetiğini; aşkın güzelliğe bürünmesi, bir başka deyişle de güzelliğin aşk hâlinde görünmesi şeklinde özetleyebiliriz. Velhasıl Gâlib Dede’nin şiiri, hüsn ü aşktır, güzelliğin ta kendisi olan aşktır.
Şeyh Gâlib’in redifi “aşk” kelimesi ile biten dört gazeli vardır . Bunlardan “-dır adı aşk” redifli gazeli , aşkın ne olup olmadığına dair içerdiği önermeler, dile getirdiği duyuşlar açısından dikkat çekicidir. Şair, bu şiirinde bir yandan “aşk nedir” sorusuna bir cevap arar gibidir; bir yandan da aşkın tanımlara sığmayacağını, ancak tadılabilecek bir hâl olduğunu ve aklın sınırlarının aşkı anlamakta âciz kalacağını şiir dilinin sihri andıran lisanıyla terennüm eder.

Özet

Klasik Türk şiirinde kendine has edasıyla dikkat çeken Nef‘î; medhiye, hiciv ve fahriye tarzı şiirleriyle öne çıkmış olsa da onun şiirinde derin bir aşk ve hayat anlayışının yansımaları da müşahede edilir. Büyük bir kaside ustası olan Nef‘î’nin gazelleri, divanı içinde nicelik açısından hacimli bir yer tutmasa da ahengi, söyleyişi ve mana boyutu açısından fevkalade özgün nitelikler taşır. Kasidelerinde övme ve övünmedeki ustalığını; Siham-ı Kazâ’sında heccavlığını gördüğümüz Nef‘î, âşıkane edasını daha ziyade gazellerinde ortaya koyar. Bu çalışmada Nef‘î’nin “aşkız” redifli iki gazeli etrafında şairin aşk anlayışı ve aşka bakışı incelenmektedir. Bu şiirlerde Nef‘î’nin sevgili karşısında acziyet arz eden düşkün bir âşık olmak şöyle dursun, sevgilinin gamzesini bile umursamayan, hatta gamzeyi bile kendisine naz ettirecek derecede mağrur ve azade bir anlayışı temsil ederek divan şiirinin alışılagelmiş âşık imajının dışına çıkan bir tavrı söz konusudur. Niyaz makamında olması beklenen aşığın naz makamında ve onun da ötesinde azade tavırlarıyla öne çıktığı bu şiirlerde divan şairinin istediği zaman aşkı bambaşka boyutlarda görebileceği ve sıra dışı pencerelerde seyredebileceği müşahede edilmektedir. Bu da Nef‘î’nin şahsiyet ve üslubundaki özgün tavrın bir yansımasıdır. Nef‘î’nin bu iki gazeldeki “aşk”ı; cesaret, azadelik, mestanelik ve tatlı bir gamla hemdem oluş etrafında yükselir. Bu hâl, şairin kendine has eda ve hissedişinin yansımasıdır.

Anahtar Kelimeler: Nef‘î, Aşk, Gazel, Aşk Anlayışı, Şiir.

- - -

Abstract

Although Nefi is best known for his unique style in classical Turkish poetry, including praise, satire, and self-praise poems, a deep concept of love and life is observed in his poems. Although the ghazals of Nefi, a great elogist, are few in number in his diwan, they are exceptionally unique in terms of harmony, utterance, and meaning. Nefi’s ability to praise and self-praise in his odes (qasidas), as well as his lampoonry in his Siham-ı Kaza, reveals his amorous manner most prominently in his ghazals. This study analyzes Nefi’s concept of and perspective on love within the scope of his two ghazals with the redif (word/voice after the rhyme) of “aşkız”. In these poems, Nefî presents an attitude beyond the typical minstrel image of divan poetry, exhibiting a sense of pride and freedom unconcerned with the beloved's “gamze” (leer; killer look), so far from being a lover who shows weakness before his beloved. In these poems, the minstrel, who is expected to be in the “niyaz” (suppliance) maqam/position, stands out in the “naz” (coquetry) maqam/position and, beyond that, with his free attitude, it is observed that the divan poet can perceive love in different dimensions and witness it through unusual windows whenever he wishes. This is a reflection of Nefî’s unique character and manner. In these two ghazals, Nefî’s “love” centers around courage, freedom, ecstasy, and having in a pleasant sorrow. This state is a reflection of the poet’s distinct tone and passion.

Keywords: Nefi, Love, Ghazal, Concept of Love, Poetry.

ÖZET Klâsik Türk edebiyatı sahasındaki araştırmaların 2000'li yılların başından itibaren muhteva bakımından çeşitlenmeye başlamasından sonra, bu edebiyatın önemli bir parçasını teşkil ettiği hâlde uzun bir dönem hak ettiği değeri görmeyen şiir mecmûaları da daha sık olarak akademik çalışmalara konu olmuştur. Gecikmeli olarak artmaya başlasa da bu çalışmalar sayesinde, birçok yazma eser kütüphanesinde yüzlerce örneği bulunan şiir mecmûalarının edebiyat tarihi araştırmalarına sağladığı katkılar fark edilebilmiştir. Bununla birlikte, son 10-15 yıllık bir süre içinde artan mecmûa eksenli çalışmaların arzulanan düzeyden çok uzak olduğu ve şiir mecmûaları konusunda katedilecek daha çok mesafenin bulunduğu da kabul edilen bir gerçektir. Bu bağlamda, şiir mecmûalarının sağlam bir bibliyografyası hazırlanarak içerdikleri şiir ve şairlerin dökümü yapılmadığı gibi nispeten daha öncelikli olarak araştırmalara konu olan nazîre ve nu'ût mecmûaları gibi bir veya birden fazla ortak paydaya sahip şiir mecmûaları da aynı kadere mahkûm edilmiştir. Genel olarak mecmûalar özel olarak da şiir mecmûalarını tasnife çalışan kimi araştırmalarda, şiir mecmûalarının ne gibi ortaklıklar gözetilerek oluşturulduğu noktasında önemli bilgiler bulunmakla birlikte bu konunun tam olarak halledildiği söylenemez. Belli bir ortaklığın dikkate alınarak oluşturulduğu şiir mecmûaları konusunda katkı yapması arzulanan bu makalede; XVI. yüzyılda derlendiği düşünülen bir örneğinden hareketle daha evvel üzerinde fazla durulmayan musammat nazım biçimlerindeki şiirleri bir araya getirmeyi gaye edinen musammat mecmûaları üzerinde durulmuştur. Makalede öncelikle şiir mecmûalarının tasnifi üzerinde durulup bu makaleye konu olan mecmûaya benzer birkaç musammat mecmûası tanıtılmıştır. Daha sonra musammat nazım biçimlerini bir araya getiren bir mecmûa örneği olarak çalışmamıza konu olan mecmûaya geçilmiştir. Öncelikle mecmûanın genel özellikleri hakkında bilgiler verildikten sonra tablolar eşliğinde mecmûada bulunan şiirlerin dökümü yapılmıştır. Ayrıca mecmûada yer alan her bir nazım biçiminin örnekleri üzerinde durularak ortaya çıkan sonuçlar, mevcut musammat nazım biçimleri hakkındaki araştımaların sonuçlarıyla karşılaştılmıştır. Makalenin sonunda, ele alınan mecmûadaki şiirlerin kimi özelliklerini gösteren bir tablo ile mecmûada yer alıp daha evvel yayımlanmamış şiirlerden seçmeler ek olarak yerini almıştır. Anahtar Kelimeler: şiir mecmûaları, musammat mecmûaları, XVI. yüzyıl klâsik Türk şiiri.

ÖZET Bakî, Osmanlı İmparatorluğu'nun en parlak dönemi olan 16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman döneminde yaşamış ve halk tarafından da büyük itibar görmüştür. Onun şairliğinin tanınmasında Kanunî'nin etkisinin büyük olması gibi Osmanlı sosyal hayatı ve şehir kültürünün tanınmasında da Bakî'nin etkisi büyüktür. Bakî'nin şiirlerinde İstanbul ve 16. yüzyıl sosyal hayatının (eğlence, tarih, savaş vs.) izleri açık biçimde gözlemlenmektedir. Özellikle onun Kanunî'ye yazdığı kasidelerinin nesib bölümünde dönemin şaşaasını, sarayın ve bahçelerin ihtişamını kısaca dönemin kültür unsurlarını görmek mümkündür. Çalışma konumuz olan kaside bu bakımdan dönemin sosyal ve kültürel hayatını yansıtmasının yanı sıra tarihî kişiler ve mitolojik inanışlara da yer vermiştir. Bakî'nin kasidesinde Arap ve Fars kültüründen Türk kültürüne geçişteki ortak temayüller dikkat çekmektedir. Kasidenin nesib bölümünde felek ve yedi kat gökyüzü katmanının tasviri yapılmıştır. Kasidede ayrı ayrı yer verilen dokuz kat feleğin isimleri şöyledir: Kamer (Ay), Utarîd (Merkür), Zühre (Çobanyıldızı), Şems (Güneş), Merih, Müşterî (Jüpiter), Zuhal (Satürn). Türk mitolojisinde en sık kullanılan mazmunlardan biri "yedi kat felek"tir. Sekizinci felek Felek'ül-Bürûc (burçların bulunduğu yer), dokuzuncu ve son kat da içinde hiçbir şey bulunmayan ve tüm gökleri kaplayan Felek'ül-Âzam'dır. Bakî, bahsi geçen kasidede öyle bir tablo çizmiştir ki gökyüzü sahnesinde önce yıldızların ışıltılı hâlini, Samanyolu'nun ışıklarla bezeli yolunu göstermiş ardından sahneye yıldızların komutanı edasıyla Ay çıkmış, bu ahenkli toplantıya Utarit eline yıldızlardan yapılmış kalemiyle katılıp olan biteni tarihe not düşmüştür. Toplam 42 beyit olan kasidenin 13-37 beyitleri arası medhiye bölümüne, 38-42 beyitleri arası da duaya ayrılmıştır. Kanunî'ye övgü amacıyla yazılmış olan kasidede nesib bölümü padişahın ihtişamına yakışır bir şekilde düzenlenmiş ve medhiye bölümünde de Kanunî'nin savaşçılığı, adaleti ve cömertliği üzerinde durulmuştur. Fahriye bölümüne yer verilmeyen kaside; nesib, medhiye ve dua bölümlerinden oluşmaktadır. Çalışmamızın amacı; kasidenin şerh metoduyla incelenerek yazıldığı dönemin sosyo-kültürel hayatına ışık tutmasını sağlamaktır. Anahtar Kelimeler: Bakî, kaside, inceleme, mitoloji, felek 16. yüzyıla ismini altın harflerle yazan söz ustası Bakî, 1526/1527 yılında İstanbul'da doğmuştur. Hayatının önemli bir kısmını İstanbul'da geçiren Bakî, çocukluğunda Fatih Camii müezzinlerinden olan babası Mehmet Efendi'nin yanında bir süre saraç çıraklığı yapmıştır. Bakî'nin ilime olan düşkünlüğü henüz çocuk yaşta iken babasının da dikkatini çekmiş ve Bakî, babası tarafından medrese eğitimine gönderilmiştir. Bakî, medresede önemli hocalardan ders alma şansı bulmuş ve böylelikle onun şairlik kabiliyeti hocaları tarafından da fark edilmiştir. Henüz genç yaşta iken hocası Karamanlı Mehmed Efendi hakkında söylemiş olduğu Sünbül Kasidesi şöhretine şöhret katmıştır. Medrese eğitimini tamamladıktan sonra çeşitli medreselerde müderrislik yapan Bakî

ÖZET
Hâfız Dîvânı’nın tamamı üzerine ilk şerh, XVI. yüzyılda Muslihuddin Mustafa Sürûrî (ö. 969/1562)  tarafından yazılmıştır. İki ciltten meydana gelen Şerh-i Dîvân-ı Hâfız, bu konudaki ilk şerh olması ve Hâfız’ın şiirleri hakkında önemli bilgiler içermesi bakımından dikkate değer bir eserdir. Bu çalışmada; Şerh-i Dîvân-ı Hâfız’ın metni ortaya çıkartılmış ve eser üzerine ayrıntılı incelemeler yapılmıştır. Çalışma, giriş kısmı ve dört bölümden oluşmaktadır.
Giriş bölümünde; metnin anlamlandırılması ve şerh kavramı üzerinde durulmuş; edebiyatımızdaki Hâfız Dîvânı şerhleri hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde; Sürûrî’nin hayatı, sanatı ve eserleri ele alınmıştır. İkinci bölümde; şerhin yazılış süreci, metodu, nüshaları incelenmiş; metni kurmada dikkat edilen hususlar izah edilmiştir. Üçüncü bölümde; eserin birinci ve ikinci cildi transkript edilmiştir. Dördüncü bölümde; Sürûrî’nin kelimelere yüklediği tasavvufî anlamlar üzerinden eserin sözlüğü hazırlanmıştır. Bu bölümde ayrıca eserde geçen âyet, hadîs ve diğer Arapça ibârelere yönelik indeks verilmiştir.
Anahtar Sözcükler
Şerh, Hâfız-ı Şîrâzî, Hâfız Dîvânı, Sürûrî, Şerh-i Dîvân-ı Hâfız.
 
ABSTRACT
The first commentary on Hâfiz’s Diwan was written by Mustafa Sürûrî in the 16th century. The commentary called the Sharh of Hafiz’s Diwan, which was composed of two volumes, is remarkable in that it is the first commentary in this respect and that it contains considerable information on the pomes written by Hafiz. This study brings the text of the sharh of Hafiz’s Diwan into light, and it also analyses the text in detail. The study contains four parts in addition to the introduction.
The introduction part is concerned with making sense of the text and on the concept of commentary, and it informs readers of the commentaries on Hafiz’s Diwan. Part One focuses on the life, art and works of Sürûrî. Part Two focuses on the process of writing the commentary, its method and the copies; and it describes the points considered in producing the text. Part Three transcribes the first and second volumes. Part Four prepares the glossary for the work on the basis of the meanings Sürûrî attaches to the words. This final part also gives the index for the verses from the Holy Qur’an, hadiths (Prophet Mohammed’s sayings) and other phrases in Arabic included in the work. 
Key Words
Sharh, Hafiz Shirazi, Hafiz’s Diwan, Sururi, Sharh of Hafiz’s Diwan.

Belirli bir donanıma, tecrübe ve bilgi birikimine ulaşmadan bilimsel bir yayın yapmaya kalkmak, ortaya yanlışlar ve eksiklerle dolu bir ürünün çıkmasına sebep olacak; yeni bir şey, bulgu ve yorum, tahlil ortaya koymak şöyle dursun, sahibinin adına ve itibarına leke getirebilecek davranıştır. Akademisyen olmaya, lisansüstü eğitim görmeye namzet kişilerin, daha lisans yıllarından başlayarak bilimsel etik değerlerini benimsemesi gerekir. Bir akademisyen ilmî yönden kendisini bir alanda yetiştirirken, yapılan yeni çalışmaları, dergileri, bilimsel toplantıları mutlaka takip etmelidir. Bir konu hakkında makale yazacakken iyi bir literatür taraması yapmalıdır. Bir başkasının çalışmasını, konusunu, verilerini kaynak göstermeden almanın, akademik hırsızlık manasına geleceğini unutmamalıdır.

Konuya yeterince vâkıf olunmadan yazılmış âfâki, çelişkili ibareler ve intihaller üzerine kurulu, ibretlik bir makaledeki çarpıtılmış, çelişkili ve yanlış yorumlamalarla “mevcut yazı”nın başında mutasavvıf olan Yunus Emre’nin makalenin sonunda nasıl bir

mitraiste dönüştüğüne şahitlik edeceğiz. Makale yayınlama işinin ne kadar ciddi
bir donanım gerektirdiğini göstermek maksadıyla hazırladığımız bu tenkit yazısıyla genç araştırmacılara bir nebze de olsa yol göstermek, tavsiyelerde bulunmak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Yunus Emre, divan, halk edebiyatı, intihal, bilimsel etik.

Divan Edebiyatı, Osmanlı İmparatorluğunun doğuşundan batışına kadar olan süre zarfında gelişme göstermiş Türk edebi dönemlerinden birisidir. Bu dönemde yazılan eserler, Osmanlı sosyal ve kültürel hayatı ile ilgili engin bilgiler içermektedir. Edebi çerçeve dâhilinde, bu bilgileri barındıran en önemli iki kaynağımız ise mecmualar ve şairlerimizin divanlarıdır. Mecmua ve divanlarda yer alan şiirlerde sevgilinin rolü çok büyük bir önem arz etmektedir. Sevgiliye bir türlü ulaşamayan aşığın daima yanında olan ise "hayal"dir. Bu sebepten taramalarımızda özellikle Divan şiirinde "hayal" kavramının üzerine odaklanılmıştır. Hayal çoğu kez sevgilinin kaşının, gözünün, dudaklarının ya da adeta incelikten yok oluşuyla belinin bir yansıması olarak karşımıza çıkarken kimi zaman da bu özelliğinden tamamen soyutlanarak farklı kimlikler kazanmıştır. Bu kimlikler etrafında hayali, bazen aşığın ıstıraplı aşk yollarındaki arkadaşı, bazen aşk denizindeki gavvâsı, keştîsi, zevrâkı ya da feneri kimi zaman inceliğinden ötürü şairin şiiri, kalemin ucundaki ince kıl ya da işlenmiş bir tel olarak görebilmekteyiz. Biz çalışmamızda belirttiğimiz iki kaynaktan biri olan divanları kullanarak taramalar ve incelemeler yaptık. Elde ettiğimiz sonuçları çalışma planımız doğrultusunda tasnif ettik. Yaptığımız tespitler bize bir kavramın Divan edebiyatında üstün kabiliyet ve "hayal" gücüyle nasıl işlendiğini göstermiştir. Sonuç olarak; Arapça ya da Farsça olsun Divan şiirine giren hiçbir kelimenin alındığı gibi kalmadığını, Türk düşünce yapısı ile işlendiğini söyleyebilmekteyiz.

YUNUS EMRE’NİN ŞİİRLERİNDE İMÂN ESASLARI
Öz: Yunus Emre XIII. yüzyılın ikinci yarısında ve XIV. yüzyılın başlarında yaşamış büyük bir Türk şâir ve düşünürdür. Anadolu’da ayrılık tohumlarının ekildiği bunalımlı bir döneminde sevgi ekseni üzerinde “yaratılanı hoşgör, Yaratandan ötürü” anlayışı ile geniş halk kitlelerine İslâmın inancını ve ahlâkını sevdirmiştir. O, hikmet dolu imtihan dünyasında ebedî hayatı kazanmanın yöntem ve metodlarını şiirlerinde göstermiştir. Yunus Emre’nin çoğu gazel biçiminde ilâhîleri vardır. Düşünceleri, görüşleri, kasîde, şiir ve ilâhî türleri ile tasavvuf ve halk edebiyatında güncelliğini hâlâ korumaktadır. Bu makâlede büyük şâir ve düşünür Yunus Emre’nin din anlayışında imân esasları incelenip değerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: Yunus Emre, İmân, Ahlâk, Sevgi, Hoşgörü

ESSENTIALS OF FAITH IN THE POEMS YUNUS EMRE
Abstract: Yunus Emre is a great Turkish poet and philosopher who lived in the second half of XIII and the beginning of XIV century. During the time of depress and separation in Anatolia, he preached the morality and faith of Islam to the masses through his understanding of “love the creature for the sake of the Creator.” In his poems, he showed the methods for gaining eternal life in the world. Yunus Emre has hymns in the form of ghazal. His thoughts retain freshness through his eulogies, poems and hymns alongside the mysticism and folklore. This article examines the principles of faith in religious understanding of the great poet and philosopher Yunus Emre.
Keywords: Yunus Emre, Faith, Morality, Love and Tolerance

ÖZ Osmanlı şiirinin en büyük isimlerinden olan Bâkî'nin, hocası Karamanlı Mehmed Efendi için yazmış olduğu "sünbül" redifli kasidesi onun sanat hayatında önemli bir yere sahiptir. Bâkî'nin erken yaşlarda yazdığı bu kasideyle ilk olarak ismini duyurduğu ve yıldızının parladığı kabul edilir. Başta çağdaşı ve arkadaşı Nev'î olmak üzere gerek yaşadığı dönemde gerekse sonraki yüzyıllarda başka şairler tarafından da sümbül kasideleri yazılmıştır. Ekol oluşturmuş, öncü bir şair olarak bunlarda kaçınılmaz bir şekilde Bâkî'nin etkisi bulunduğunu söylemek gerekir. Bu çalışmada Bâkî'nin sümbül kasidesi, dîvânlar arasında tespit edilen diğer sümbül kasideleri de gözden geçirilerek varsa benzerlik taşıyan beyit örneklerine yer verilip ortak söyleyiş biçimleri, mazmun ve benzetmeler bakımından değerlendirilerek şerh edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Osmanlı şiiri, şerh, kaside, Bâkî, sümbül ABSTRACT The kaside (eulogy) of "Sünbül" (hyacinth) which was written by a great Ottoman poet Bâkî for his scholar Kramanlı Mehmed Efendi has played an important role in his artistic life. It is accepted that Bâkî's name was first known and heard with this kaside (eulogy) which he had wrote at an early age. In addition to his friend Nev'î, sümbül kasideleri (hyacinth eulogies) have been written by other poets both in the period he lived and in later centuries. It is necessary to say that as a prominent poet, the inevitable influence of Bâkî in those eulogies has been seen clearly. In this study, Bâkî's eulogy has been explained by examining other sümbül eulogies which were gathered from inside of the divans. The similar verses of other sümbül eulogies has been illustrated while explaining Bâkî's euology and evaluated from the aspect of common phrases, connotations, imageries and smilies.

Bismillah,
Allah'a hadsiz hamd u senalar ve O'nun rasulü olan Muhammed aleyyissaletü ve sellem efendimize selam olsun.
Peygamber Efendimiz (s.a.v)'e şiir yazmayan hakiki şair olamaz denilmiş.
İlk naatimi 2005 tarihinde bir cuma akşamında gece yarısı yazmaya başlamış iki gün sonra bittiğinde altına 5.6.2005 tarihini not düşmüştüm ki daha dün gibi aklımda. Sevgili Dilencisi… Aslında bu naat kitabımıza aynı ismi vermek isterdim ancak bu naatimizi Mehmet Saraçoğlu kardeşim şiir albümünde okuyup ve albümüne de aynı ismi verdiğinden bu kitabımıza başka isim vermenin daha muvafık olacağını düşünerek Sirac ismini verdik. Ki bu naatimiz de aynı albümde yer almıştı.
Bu şiir kitabımızda sadece bu fakir kardeşinizin naatleri bulunmaktadır. Naat harici şiir bulunmamaktadır. Peygamber aşkının olduğu bir listede başka kelamları ihtiva eden şiirlere yer vermekten haya ederiz. Kitabımızda 2005-2012 yılları arasında kaleme aldığım  naatlerin isimleri;
Sevgili Dilencisi
Sarhoş Kalbin Lisanından
Gül Kasidesi
Sirac
Şiraze
Sevgili'yi Sevenler Özler
Gül Kırmızı ve Aşk Sızı
Serazad Sevdanın Halcesi
Kalplerin Şirazesi

Elhamdulillah, bu 9 naatimizin 7'si ulusal naat-ı şerif yarışmalarında önemli dereceler aldı. Bu fani dünyada kayda değer bir hizmetimiz pek olmasa da Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e olan ciddi ve kalbi muhabbetimizin meyvesi olan bu naatler inşallah ahirette bu aşkımıza şehadet edeceklerini temenni ediyorum.
Dua ile

Zafer Şık
Haziran 2020, Konya
mavihece@gmail.com

Nazire, bir şairin beğenilen bir şiirine aynı vezin ve kafiyede başka bir şair tarafından yazılan şiirdir. 17 ve 18. yüzyıllarda iyice yaygın­ laşmış ve bir gelenek hâlini almıştır. Divan edebiyatının kuruluşun­ dan itibaren şairlerin nazirelerinin toplandığı nazire mecmuaları meydana getirilmiştir. Tespitlerimize göre, 18. yüzyıl şairlerinden Asaf, 33 şairin 858 şiirine nazire yazmıştır. B u makalede Asaf, Divanı ve nazire geleneği hakkında kısa bilgiler verilmiş; A safın taramalar yoluyla tespit edilen nazireleri ve nazirelerinde görülen özellikler ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler Nazire, nazire geleneği, nazire mecmuası, Asaf, divan edebiyatı.

Divan şiirinde, şairlerin eserlerinde kullandığı çeşitli metaforlar vardır. Bu kelimeler ve söz öbekleri, kendi ifade ettiklerinin ardında anlamlara sahiptir. Metni zenginleştirme için başvurulan bu yöntem ile okuyucu şairin içine çekmeye çalıştığı dünyaya riayet eder. Bununla birlikte şair, eserinde musikiden de yararlanır. Musikiyi kullanmasının nedenlerinden biri de az önce belirtiliği üzere şairin sanatını okuyana, kendi sanatının bütün mana açılarını aktarma gayretidir. Bu çerçevede “ney”, Osmanlı döneminde müzikte ve şiirde özel bir yere sahiptir. Ney, hem şiirin hem de müziğin bir çalgısı olarak gözlemleyebildiğimiz bir araç olarak karşımıza çıkmaktadır.

Yalnızca Divan edebiyatında değil dünyanın pek farklı coğrafyalarında yazılmış eserlerin başlıca temalarından biri de aşktır. Bu şiddetli sevgi tasavvufi Türk edebiyatının da yapı taşlarından biridir. Divan edebiyatındaki maneviyat kavramı ile Tasavvufi edebiyatımızın birlikteliği, ulu aşkı anlamamız açısından önemli bir noktadır. Yaratılış aşk ile başlar. Bu nedenle insanın yaratılışını ve insanın ne olduğunu anlamamız için aşkı anlamamız gerekir.1 Divan edebiyatında aşık, maşuk’a ulaşmak istemez, aslında uğrunda methiyeler dizilen maşuk, sadece somut bir araçtır. Gerçek maşuk Allah’tır. Maşuk’a duyulan ulu aşka, yani Allah ile bir olup O’nun, Aşık’a (yani kendisine) üflediği parçasını yüreğinde hissetme isteğine engel birtakım varlıklar vardır. Ağyar, aşığın rakibi, bu varlıkların en başında gelir.2 İskender Pala’nın Ah Mine’l Aşk’ındaki ağyar tanımından ziyade ben bu araştırmamda rakibin aslında şairin kendi benliği olacağını tartışacağım. Aşık’ın nefsi, Divan şiirininin gerçek ağyarıdır.

Antolojiler genellikle aynı türden eserlerin bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş kaynaklardır. Klasik Türk Edebiyatı sahası içerisinde seçme şiirler "toplanıp biriktirilmiş" anlamına gelen ve mecmua adı verilen defterlerde toplanmıştır. Bu türdeki eserlerin edebiyatımızdaki bilinen ilk örneği Ömer Bin Mezid'in Mecmuatü'n-Nezâir isimli eseridir. Mecmua geleneği Câmi'ü'n-Nezâ'ir, Mecma'u'n-Nezâir ve Pervâne Bey Mecmûası gibi örneklerle devam etmiştir. 19. yüzyıla kadar devam eden gelenek yerini antolojilere bırakmıştır. Antolojilerin gelişimi 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra hız kazanmış, bu türde birçok eser meydana getirilmiştir. Türk edebiyatı mahsullerini içeren sadece Türkçe değil, İngilizce, Fransızca ve Almanca gibi dillerde de antolojiler derlenmiştir. İngilizce yazılan ve kapsamlı bir şiir tarihi olsa da bir yönüyle antoloji özelliği taşıyan Gibb'in A History of Ottoman Poetry'si çalışmamıza kaynaklık etmiştir. Çalışmada, İngilizce derlenen Türk şiiri antolojileri tespit edilmiş, bunların tertip hususiyetleri ele alınmıştır. Antolojiler, içerdikleri şairler, şiirler ve şiirlerin çevirileri bakımından değerlendirilerek karşılaştırmalı bir çalışma yapılmıştır. Şiir seçimlerinin araştırmacılar tarafından hangi kıstaslara göre yapıldığı irdelenmiştir.

Klasik Türk edebiyatının sanılanın aksine sosyal hayatla iç içe olduğunun
önemli delillerinden biri olan şehrengizler, ilk defa 16. yüzyılın ilk çeyreğinde
yazılmış, klasik biçimini koruyarak 18. yüzyılın sonuna kadar yazılmaya devam
etmiştir. Kime yahut niçin yazıldığı tartışma konusu olan ve her
araştırmacının kendi bakış açısına göre cevap vermeye çalıştığı bu eserler esasen
Osmanlı kültür tarihçiliği bakımından bir vesika niteliği taşımaktadır.
16. yüzyıl şairlerinden olan Derzi-zâde Ulvî’nin hayatı hakkında çoğu
zaman spekülatif yorumlar yapılmıştır. Bunun en önemli sebebi ise, şairin
eserlerine ve yazdıklarına bakılmaksızın, sadece tezkirelerde yer alan bilgileri
kaynak eleştirisi yapmadan yorumlamaya çalışmaktır. Muallim-zâde Ahmed
Efendi’nin danişmentliğini yaptığı dönemde hocasıyla birlikte Manisa’ya gelen
Ulvî, o sırada Manisa Sancakbeyi olan II. Selim adına 1556’da tamamladığı
bir şehrengiz kaleme alır. Şehrengizin ilk bölümü sergüzeştnâme özelliği
taşımakta olup şairin bizzat İstanbul’dan çıkıp Manisa’ya gelmesi ve çarşıda
bir güzele âşık olmasının ardından başından geçen olaylar anlatılmaktadır. Üç
nüshası olan şehrengiz, mesnevi nazım şekliyle yazılmış olup bünyesinde üç
gazel, biri tarih olmak üzere beş kıta bulundurmaktadır. Makalenin giriş
bölümünde şehrengiz türü hakkında bilgi verildikten sonra, birinci bölümde
Derzi-zâde Ulvî’nin hayatı, edebî şahsiyeti ve eserleri ile Manisa şehri ve II.
Selim’e dair birkaç not sunulacak, ikinci bölümde şehrengiz ana hatları ile
incelenip tenkitli metin neşri yapılacaktır.

Fahri Kaplan, "Klasik Türk Edebiyatı Eleştiri Terimleri Sözlüğü -Latifi Tezkiresi Örneği-", DBY Yayınları, İstanbul, 2021.

Önsöz

Şair tezkireleri, şairlerin hayatları hakkında bilgi veren, şiirlerinden örnekler sunan birer edebiyat tarihi kaynağı olmalarının yanında -özellikle edebî değerlendirmeler ihtiva eden bir kısım tezkireler itibarıyla- edebiyat eleştirisi açısından da önemli metinlerdir. Klasik Türk şiirinin edebî estetiğini ve zevkini anlama ve duyma hususunda klasik dönemde kaleme alınmış bu tür metinlerdeki beğeni, zevk ve tercihlerin bilinmesi son derece önem taşıyan bir husustur. Bu açıdan, bu eserlerdeki edebî eleştirinin tespiti, incelikli bir analizle ortaya konması ve değerlendirilmesinin yanında, tezkirelerde kullanılan şiir ve şair vasfındaki tenkit terim ve ifadelerinin örnekler ekseninde izahı gibi hususların faydası ve hatta gereği aşikârdır. Bu çalışma, Latîfî Tezkiresi özelinde klasik Türk edebiyatı eleştiri terimleri çalışmalarına bir katkı sunmak gayesindedir. Esasen bu kitap, Latîfî Tezkiresi’nde Edebî Eleştiri Terimleri ve Edebiyat Eleştirisi başlıklı, 2018 yılında tamamlanmış doktora tezimin son bölümünü oluşturan ansiklopedik sözlük kısmının yeniden tasnif edilerek düzenlenmiş hâlidir. Tez çalışmamda olmayan “ÂTEŞ-ZEBÂN [şair]” ve “MÜMÂRESET [şiir]” maddeleri de ilk defa bu kitapta yer alıyor.
Latîfî’nin 1546 yılında tamamladığı Tezkiretü’ş-şu‘arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ adlı eseri, devrin şairleri hakkında önemli bilgiler ve şiir örnekleri ihtiva ettiği gibi edebî eleştiri açısından da türünün en özgün ve doyurucu metinlerindendir. Şiir, şair, nesir ve nâsir (nesir müellifi) değerlendirmelerinde kullanılan terimler, bir metnin veya müellifinin niteliğine yönelik değerlendirme ifadeleri açısından dikkat çekici bir zenginliğe ve derinliğe sahiptir. Bu çalışmada Latîfî Tezkiresindeki edebî tenkit terimleri örneklerle izah edilmiştir.
Şu ana dek Latîfî Tezkiresi’nde edebiyat eleştirisini inceleyen kitap veya tez mahiyetinde bazı çalışmalar yapılmıştır (Bkz. Andrews 1970; Gür 2009; Tolasa 2002). Şu ana kadar yapılan bu tür çalışmalar, tezkiredeki eleştirinin mahiyetine dair tespit ve değerlendirmelerle Latîfî’deki edebî tenkidin anlaşılmasına katkı sağlamışlardır. Tolasa’nın çalışmasında 16. yüzyıl tezkirelerindeki edebiyat eleştirisinin yanında bu eserlerde kullanılan bazı terimlere dair bilgi ve örnekler de sunulmaktadır. Bu yönüyle bu eserler ve bu türden çalışmalar, Latîfî’deki eleştirinin ve eleştiri terimlerinin geniş bir şekilde ele alınacağı bu çalışmaya zemin hazırladıkları için teşekkürü hak etmektedir.
Elinizdeki bu kitap Latîfî Tezkiresi’ndeki edebî eleştiri terimlerinin açıklamalı sözlüğünden oluşmaktadır. Kitapta, Latîfî’nin şiir, şair, nesir ve nâsir tenkidinde kullandığı terimler ve/veya değerlendirme ifadeleri, alfabetik olarak sıralanmış maddeler hâlinde izah edilmektedir. Söz konusu terimin şiir, şair, nesir ve nâsir eleştirilerinden hangisine ait olduğu madde başlığının hemen yanında köşeli parantez içinde (mesela ele alınan ifade bir şiir eleştirisi terimi ise “[şiir]” şeklinde) belirtilmiştir. Tezkirede bazı terimler (mesela “belâgat”) şiir, şair, nesir ve nâsir eleştiri terimi olarak ayrı ayrı değerlendirilebilecek tarzda kullanılmıştır. Bu durumda aynı kelimeden oluşan mad- deler arasındaki farklılığı yanındaki “[şiir]”, “[şair]”, “[nesir]” ve “[nâsir]” ifadeleri belirtmiş olmaktadır. Aynı kelimenin farklı alanlardaki kullanımından oluşan bu tür maddelerde sıralama önceliği “[şiir], [şair], [nesir], [nâsir]” şeklindedir. Madde başı olan terimlerin veya terim olma ihtimali bulunan kelime ve kavramların izahında öncelikle -çoğu kez lügatlerden yararlanarak- kelimenin/terimin söz- lük anlamı verilmiş, ardından tezkiredeki kullanımından örneklerle birlikte şiir/şair/nesir/nâsir değerlendirme ifadesi olarak hangi anlam ve/veya fonksiyonları taşıdığı tespit edilip değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışma, bu yönleriyle Latîfî Tezkiresi’ndeki edebî eleştiri terimlerinin izahını içeren ansiklopedik bir sözlük mahiyetindedir. Bu çalışmanın; Latîfî’nin kullandığı edebî eleştiri terim ve ifadelerinin mahiyet ve işlevine yönelik yapılan izahlarla klasik Türk edebi- yatı edebî eleştirisi terimlerinin anlaşılmasında -Latîfî Tezkiresi özelinden örneklerle- bir kaynak eser olması da hedeflenmiştir. Klasik Türk şiirinin estetik anlayışını, devrin şiir anlayış ve zevkini görmek açısından o günün değerlendirme terim, kavram ve ifadelerinin anlaşılmasının ve devrin anlayışı içerisinde taşıdığı mana ve fonksiyonun ortaya konmasının önemi aşikârdır. Bu yönüyle bu çalışmanın hâlâ çalışılacak pek çok meselenin yer aldığı bu alandaki boşluğun doldurulmasına yardımcı olması ümit edilmektedir.
Berrak bir hüküm vermek için geniş kapsamlı bir araştırma gerekse de şunu söyleyebiliriz ki Latîfî Tezkiresi, şiir eleştirisindeki zenginliği yönüyle diğer tezkirelere bu hususta kaynaklık etmiş ve Latîfî’nin kullandığı eleştiri terminolojisi Türkçe şair tezkirelerin- deki edebî eleştiri terminolojisinin nüvesini oluşturmuştur. Bu yönleriyle Latîfî’nin Tezkiretü’ş-Şu‘arâ ve Tabsıratû’n-Nuzamâ adlı tezkiresi klasik Türk edebiyatının en temel edebî eleştiri kaynaklarından biri, belki de birincisidir.
Bu çalışmanın temel gayesi; Latîfî’deki edebî eleştiri terminolojisinin açıklamalı/ansiklopedik sözlüğünü oluşturmak ve böylece klasik Türk edebiyatında en temel tenkit metinlerinden biri özelinde klasik Türk şiirinde eleştirinin mahiyeti ve klasik Türk şiirinin estetiği hakkında doyurucu bilgi, değerlendirme ve neticelere ulaşılmasına katkı sağlamaktır. Böylece Latîfî Tezkiresi, tezkirelerde tenkit, Türk edebiyatında eleştiri vb. konulara yeni ve özgün bir bakış açısı getirilebilir, daha sonraki çalışmaların zenginleşerek ve derinleşerek devam etmesine katkı sağlanabilirse çalışma -az önce de zikredilen- gayesine ulaşmış olacaktır.
Bu çalışmanın tamamlanmasını ve bu kitabın ortaya çıkmasını nasip eden Cenâb-ı Mevlâ’ya şükürler ediyorum. İnşallah bu çalışma hayırlara ve güzelliklere vesile olur.
Doktora tez konumu tavsiyesi üzerine belirlediğim ve çalışma boyunca fikir, öneri ve her türlü ilgi ve destekleriyle yardımlarını gördüğüm tez danışmanım Prof. Dr. Namık AÇIKGÖZ’e teşekkürlerimi sunuyorum. Eğer kıymetli hocam, bu alandaki boşluğa ve Latîfî Tezkiresi’nin bu yöndeki zenginliğine dikkatimi çekmiş olmasaydı bu çalışmanın bu zamanda ve bu hâliyle ortaya çıkması da söz konusu olamazdı. Bu güzel kitaba vesile olduğu için hocama tekrar teşekkür ediyorum. Tez izleme komitemde yer alan ve sundukları değerli görüş ve tavsiyelerle çalışmanın bu mahiyeti almasında önemli katkıları olan Prof. Dr. Süleyman SOLMAZ ve Doç. Dr. Şerife YALÇINKAYA hocalarıma, tez savunma jürimde yer alarak katkılarını sunan Prof. Dr. Hüseyin Gazi TOPDEMİR ve Prof. Dr. Oktay YİVLİ hocalarıma, manevi desteklerini her zaman hissettiğim aileme, isimlerini tek tek sayamayacağım hocalarıma, çalışma arkadaşlarıma ve çalışmama ilgi ve katkısı olmuş herkese teşekkür ediyorum.

Fahri Kaplan

Öz Klasik Türk şiirinde matla' denince aklımıza ilk olarak gazel ve kasidelerin ilk beyitleri gelmektedir. Ancak bugüne kadar okunup tenkidli metni yayınlanan divanların hemen hepsinde matla'lar başlığı altında bir kısım görmekteyiz. Bu matla'lar belki de başlanması muhtemel bir gazel veya kasidenin ilk ilhamlarıydı. Ne yazık ki müstakil bir başlık altında verilen matla'lar bir nazım biçimi olarak değerlendirilmekten çok uzak kalmıştır. Müfred ise bir şekile ait olmaktan çok kendine özgü bir şekil hâlinde karşımıza çıkmaktadır. Arapça Ferd sözcüğünden kökünü alan müfred " tek, yalnız " anlamına gelmektedir. Edebiyatımızda bir terim durumunda ise tek beyitten oluşan bir şekil olarak nitelendirilmiştir. Bu makalemizde matla' ve müfred arasındaki benzerlik ve farklılıkları açıklamaya çalışacağız. Bunun için seçtiğimiz bazı divan incelemelerinde örnekler vererek bu konuyu somutlaştırmayı öngörüyoruz. Giriş: " Matla'-(‫ ")مطلع‬ve " Müfred-(‫)مفرد‬ Sözcüğünün Etimolojik Olarak İncelenmesi Klâsik Türk edebiyatımız özellikle Osmanlı Devletinin kurulduğu yıllar ile 1856'dan sonra başlayan Tanzimat Edebiyatı dönemlerini kapsar. Bu yaklaşık altı yüz yıllık süreçte birçok şair eser vermiştir. Özellikle şiirlerini topladıkları divanlardan dolayı divan edebiyatı adlandırılması da yapılan bu edebiyatımızda belirli başlı nazım şekilleri kullanılmıştır. Bunlardan en bilinenleri gazel, kaside ve mesnevi olmuştur. Ne var ki bunların dışı nda kalan şekiller olduğunu görüyoruz. Köksal makalesinde nazım şekilleri ile ilgili şu bilgileri yer veriyor: " Nazım şekilleri ile ilgili problemler yapılan türlü çalışmalara rağmen bugün hala tamamıyla çözümlenebilmiş değildir. Klâsik edebiyatımızın bütün devreleri içinde şairler tarafından en çok rağbet gören nazım şekli olan gazelden Türklere has nazım şekli olan tuyuğa kadar çoğu nazım şekliyle ilgili olarak, yeni metinler ortaya çıktıkça, belirlenmemiş türlü özelliklerle, bilinmeyen bir takım nazım şekilleriyle, dolayısıyla çözüm bekleyen problemlerle karşılaşmaktayız. " 1 Kurnaz ve Çeltik yayımladıkları eserde 2 " Şiir İsimlendirmeleri: Şekil mi, Tür mü? " başlıklı bölümde bir değerlendirme yapar: " Divan veya başka kaynaklarda, manzumelerin 'beyit, (matla,