Kuran Tercümeleri

Özet Tarihî dönemlerden günümüze Türk dilinde "kadın" kavramını karşılamak için birçok sözcük ve söz öbeği kullanılmıştır. Kadın, "katun" ve "ana" başta olmak üzere birçok sözcük ve söz öbeğiyle kimi zaman toplumda üstlendiği ailevi ve sosyal role göre anılmış, kimi zaman da olumlu-olumsuz özelliklerine göre adlandırılmıştır. Bu adlandırmalar kültürel geçiş dönemlerinde değişikliklere uğramıştır. Bir toplumun kültürel anlamda geçirdiği en etkin değişikliklerden biri din ve inançtır. Dolayısıyla İslamiyetin kabulünden sonra farklılıklar gösteren kadın tipi ve algısının onu ifade eden sözcüklere de yansıdığı muhakkaktır. Bu yansımanın tesirini bize en iyi gösterecek olan kaynaklar o döneme ait metinlerdir. Bu metinler içerisinde de kutsal kitapların ve dinî metinlerin tercümeleri, kadın için kullanılan sözcüklerin yaşanılan değişiklik karşısındaki durumunu göstermesi bakımından önemlidir. Dilimizdeki birçok sözcük gibi kadın için kullanılan bazı sözcükler de İslamiyetin kabulünden sonra ya eski anlam alanlarını kaybetmiş ya da anlam bakımından değişikliğe uğramışlardır. Bu çalışmada Kuran'ın İslamiyetin kabulünden sonra yapılan ilk tercümesinden günümüze gelinceye kadar çeşitli dönemlerde yapılmış tercümelerine dayanılarak Türklerde "kadın" için kullanılan sözcük ve söz öbekleri tespit edilmeye çalışılacaktır. Böylece hem İslamiyet sonrasında yaşanan "kadın" tipi ve algısındaki değişiklik hem de bu algının yüzyıllar içindeki durumu sözcük ve söz öbekleriyle ortaya konulacaktır. Abstract Many words and phrases have been used to meet the concept of "woman" from the historical period to the day-today in the Turkish language. Woman, with many words and phrases, especially "katun" and "ana", sometimes named according to the family and social role that it undertakes in the society, and sometimes according to its positive and negative characteristics. These nomenclature have undergone changes during cultural transitions. One of the most effective changes that a society has lived in cultural terms is religion and faith. Therefore, the character of woman who showed differences after the acceptance of Islam and the perception of the perception of it reflected in the

Türkler, Müslüman olduktan sonra inançlarını doğru öğrenebilmek için bir tercüme ve telif süreci içine girmişlerdir. Bu sürecin ilk ürünlerini Karahanlı ve Harezm döneminde yapılan Kur'an tercümeleri ile dini bilgilendirmeyi amaçlayan Kısasu’l-Enbiyâ ve Nehcü’l-Feradis oluşturur. Zikredilen Karahanlı ve Harezm dönemi eserleri üzerine yapılan metin yayınlarında ‘Allah’ lafzmın Türkçe karşılığı olan تنكرى sözcüğü farklı okuyuşlarla karşımıza çıkar. Bazı çalşmalarda ünlüsü kalın olarak tangrı transkripsiyonu tercih edilmişken bazılarında ince sıradan tengri transkripsiyonu benimsenmiştir. Aynı metin içinde hem tangrı hem de tengri transkripsiyonu yapan araştırmacılar da vardır. Bu ikilik, metinlerde تنكرى sözcüğüne gelen yönelme durumu eki [-ḳa (قا) / -ga (غا) /-ke (كه) / -ge (كه)] ile +lXg addan ad yapım eki [-lıḳ (ليق) / -lik (ليك)] içerisinde bulunan ve kalınlık-incelik ayrımı yapmamıza fırsat veren ünsüzlerden kaynaklanmaktadır. Yani sözcük metin içerisinde kalın sıradan okumamızı gerektiren eklerle görülmüş ise yayıncı tarafından tangrı okunmuş, ince sıradan okumamızı gerektiren eklerle görülmüş ise tengri okuyuşu tercih
edilmiştir. Sözcüğün aynı eser içinde hem kalın hem de ince ünsüzle yazıldığı durumlarda ise tangrı ve tengri okuyuşuna birlikte yer verilebilmiştir. Bunların yanında bazı yayınlarda tengriga, tengrilık gibi Türkçenin ses düzenine aykırı okuyuşlara rastlanır. Bildirimizde sözcüğün doğru okunuşunun nasıl olması gerektiğine ilişkin görüşlerimiz gerekçeleriyle birlikte ortaya konulacaktır.

Türk dilinin tarihi dönemleri incelendiğinde geniş bir coğrafyada ve zaman diliminde kullanılan ve en çok yazılı eserin verildiği dönemlerden biri olan Doğu Türkçesi Dönemi, Türk dili tarihinin devamlılığı açısından da büyük önem arz etmektedir. Eski Türkçe Dönemi'nin devamcısı olan Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi ve Tarihi Kıpçak Türkçesi dönemlerinin üzerine şekillenen Doğu Türkçesi, ortak yazı dili ve edebi dil konumunda 15. asırdan 20. asra kadar devam etmiştir. Doğu Türkçesi, güçlü ve etkili bir tek merkezli siyasi yapının, dil ve tarih bilincinin, bir dilin gelişimi ve kullanımında ne denli etkili olduğunu da göstermektedir. Çinggis Han'ın etkisinde kalan siyasi ve kültürel zeminde yükselen Timürlü Devletinin himayesinde, Ali Şir Nevâyî öncülüğünde gelişen Doğu Türkçesi Timürlü Devletinin siyasi hakimiyetinden sonra hanlıklar döneminde de edebi dil ve ortak yazı dili statüsünde devam ederek 20. asra kadar ulaşmıştır. Doğu Türkçesi'nin kökleri Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi ve Köktürkçe dönemlerine kadar uzanmaktadır. Bu bilgiler ışığında Doğu Türkçesi güçlü bir siyasi erk ile güçlü bir edebi dil arasındaki bağlantı açısından Türk dil ve tarih bilincinin somut bir örneği niteliğindedir. Bu sebeple Doğu Türkçesi döneminde yazılmış eserler Türk dilinin bütünlüğü ve devamlılığı açısından büyük önem arz etmektedir. Tez çalışmamıza konu olan Doğu Türkçesi Kur'ân Tefsiri Farsça el-Mevahibü'l-Aliyye adlı Kur'ân tefsirinin Doğu Türkçesine tercümesidir. Tefsir-i Hüseynî olarak da bilinen Farsça tefsirin tam adı el-Mevahibü'l-Aliyye Fî Tefsîri'l-Kelami'r-Rabbaniyye'dir. 15. yüzyılın sonunda Hüseyin Vaiz Kaşifî tarafından Farsça olarak yazılan eser Ali Şir Nevâyî'ye ithaf edilmiştir. Doğu Türkçesi Kur'ân Tefsiri'nin Farsçadan tercüme olması, Hüseyin Vaiz Kaşifî'nin Farsça el-Mevahibü'l-Aliyye adlı Kur'ân tefsirinin Kastamonu Kütüphanesi nüshası, Osmanlı Türkçesi ile yazılmış Şeyh Ömer Adûlî Niğdevî'nin el-Mevahibü'l-Aliyye Tercümesi ve Doğu Türkçesi Kur'ân Tefsiri'nin Topkapı Sarayı nüshası karşılaştırılarak incelenmiştir. Tez çalışmamızı oluşturan tenkitli metin çalışmasında Topkapı Sarayı nüshasının "202a" ve "225a" varak numaraları ile Yusuf Ağa Kütüphanesi nüshasının "542a" ve "569a" varak numaraları arasında kalan Duhan, Câsiye, Ahkaf, Muhammed, Fetih, Hucurat ve Kaf sureleri Topkapı Sarayı nüshası esas alınarak incelenmiştir. Sadece Duhan Suresi Topkapı Sarayı nüshasında bulunmadığı için Yusuf Ağa Kütüphanesi nüshası esas alınarak incelenmiştir. Tez çalışmamız "İnceleme", "Metin", Dizin" ve "Tıpkıbasım" olmak üzere dört bölümde incelenmiştir. İnceleme bölümünde Türk dilinde ilk tercüme faaliyetleri, Kur'ân'ın Türk diline tercüme edilmesi, Türk dilinde ilk Kur'ân tercümeleri, Kur'ân tercümesi türleri, Doğu Türkçesi'nin tarihi gelişimi ve önemi, eserin dili ve sahası, ses bilgisi, yapı bilgisi ve söz dizimi konuları işlenmiştir. Metin bölümünde eserin eser transkripsiton harflerine aktarılmış ve iki nüsha arasındaki farklılıklar belirtilmiştir. Sonrasında metnin dizini oluşturulup sözcükler anlamlandırılmış ve çalışmanın sonuna iki nüshanın da ilgili varaklarının tıpkıbasımları eklenmiştir.

ÖZ: Türklerden yaklaşık dört yüz yıl önce Arapların, en az yüz yıldır da Farsların İslam dini ile ilgili terminolojiyi oluşturup geliştirdikleri bilinmektedir. Türkler İslamiyeti kabul ettiklerinde hazır bir dini terminoloji ile karşılaşmalarına rağmen ilk İslami dönem eserlerinde bunları Türkçeleştirme yoluna gitmişlerdir. Aynı çaba Kur'an tercümeleri ve diğer eserlerde de görülmektedir. Türkçede var olan, Bayat, İdi, Ugan, tapug vb. sözcükler, sırasıyla Kadim, Rab, Kadir, ibadet terimlerine karşılık olarak kullanılmışlardır. Kur'an tercümelerinde de "Allah" adının karşılıkları Türkçe olarak kullanılmışlardır. Bu çalışmada Allah'ın 99 ismi olan Esma'ül Hüsna'nın da değişik Türkçeleştirilme yolları incelenmektedir. Anahtar Kelimeler: İslami dönem, Kur'an Tercümeleri, Esma'ül-Hüsna, Türkçeleştirme ABSTRACT: About four hundred years Arabs, and at least a hundred years Persians are known tocreate and develop terminology related to Islam before the Turks. Despite the Turks were faced with a ready-made religious terminology when they accepted this religion, they converted intoTurkish language these in the initial Islamic period works. The same effort is also seen in Qur'an translations and other works. Words existing in Turkish like 'Bayat, İdi, Ugan, tapug, etc.' Were used in lieu of terms 'Kadim, Rab, Kadir, ibadet' respectively. In Qur'an translations, also words covering the meaning of the specific name "Allah" were used. In this study, the 'Esma'ül-Hüsna' which is consisted of the 99 holy names of Allah different translate into Turkish types are investigated.

Interlinear Qur’an translations written in Old Anatolian Turkish period are rich sources of data in terms of Turkish vocabulary. The main purpose of this translation is to enable the people who do not speak Arabic to read and understand the Qur’an in their own languages. For this reason, translators have been careful about language in translations. These translations which are created in the form of “word for word translation” under the lines are important in terms of language characteristics of the period in which they were written. The translations also have different importance in terms of showing the expression power of the Turkic against Arabic. In this study, the words constituting Esma-i Hüsna (most beautiful names of Allah) were studied in the translations of the old Anatolian Turkish. In addition to similar studies on this subject, the places of the Esma-Hüsna mentioned in the Qur’an have been examined and the different equivalents of the same Esmâ-i Hüsna in the Turkish were also identified. The expressions corresponding to Esma-i Hüsna are classified in terms of structure. As a result of classification, it’s seen that participle and participle groups were mostly preferred in Esma-i Hüsna Turkish expression. These words, which are the method of Turkish language translate method, are the equivalent of the names of the Allah, who are important in terms of meaning in Old Anatolian Turkish period. İn the Turkish translations of the Qur’an, it can be seen clearly how is corresponded the need for words in the language with Turkish words; how the Turkish language acts in syntax and the derivation of words. İt is hoped that such studies will contribute to today’s Turkish vocabulary and dictionary studies

Kur’ân’ın Arapça dışındaki dillere tercümesi, meal çalışmalarının caiz görülüp görülmediği tartışmaları üzerine hicri ikinci asırdan itibaren gündeme gelmiştir. Neticede “(Allah’ın emirlerini) onlara iyice açıklasınlar diye her peygamberi yalnız kendi kavminin diliyle gönderdik.” ayetine dayanarak İslam’ı kabul eden farklı milletlerin Kur’ân’ı kendi dillerine tercüme ettikleri görülür. Kur’ân’ın ilk tercümesinin Farsçaya yapıldığı bilinmektedir. İlk Türkçe tercümenin tarihiyle ilgili görüşler ise farklılık arz etmektedir. Zeki Velidi Togan Türkçe tercümenin ilk Farsça tercümeyle aynı zamanda yapıldığını söylerken Fuat Köprülü ve Abdülkadir İnan bu tarihi XI. yüzyılın sonlarına kadar götürmektedir. Doğu Türkçesiyle yazılmış Kuran tercümeleri içinde Karahanlı Türkçesinin dil özelliklerini Türk İslam Eserleri Müzesi (TİEM 73) nüshası ile Rylands Kitaplığı nüshasının daha bariz bir biçimde yansıttığı öteden beri ifade edilmiştir. Karahanlı Türkçesiyle yazılmış Rylands ve TİEM 73 nüshalarından hangisinin daha eskicil olduğu konusunda farklı görüşler ileri sürülmektedir. Bu durum, eserler üzerine yapılan çalışmalarda da kendisini göstermiştir. Aysu Ata, Rylands nüshasını “Türkçe İlk Kur’ân Tercümesi (Rylands Nüshası)” takdimiyle yayımlarken, Suat Ünlü’nün çalışması “Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-Altı Transkribeli Kur’ân Tercümesi TİEM – 73” başlığını taşır. Dil bilimine göre eski oluş ile eskicil oluş iki farklı kavramdır. Birincisi nicelik açısından zaman odaklı bir yaklaşımın konusu iken ikincisi nitelik açısından dil özelliklerini esas alır. Yani bir metnin önceden kaleme alınmış olması, onu daha sonra kaleme alınan başka bir metinden eskicil olarak değerlendirmenin yegâne ölçüsü değildir. Bildirimizde her iki nüshanın dil özellikleri geriye dönük olarak Erken Karahanlı, Uygur ve Köktürk dönemleriyle karşılaştırılacaktır. Nüshalar ses, şekil ve söz varlığı bakımından ele alınarak Eski Türkçe özelliklerin hangisinde daha sık ve yaygın olarak gözlendiği belirlenecektir. Böylelikle eskicillik bakımından öne çıkan nüshanın dil bilimi çerçevesinde tespiti yapılacaktır.