Przedmiotem pracy jest problem osobliwości rozwojowych społeczeństw środkowo-europejskich: Czech, Węgier i Polski, która rozpatrywana jest w perspektywie metodologicznej, teoretycznej i historiograficznej. Książka składa się z...
morePrzedmiotem pracy jest problem osobliwości rozwojowych społeczeństw środkowo-europejskich: Czech, Węgier i Polski, która rozpatrywana jest w perspektywie metodologicznej, teoretycznej i historiograficznej. Książka składa się z wprowadzenia i trzech zasadniczych części. W części wstępnej pt. Wprowadzenie. Konceptualizacje odrębności historycznej Europy Środkowej krytycznie analizuję występujące w literaturze przedmiotu koncepcje wyjaśniające odrębność naszej części kontynentu. W części pierwszej Założenia metodologiczne analizuję osobliwości i rozmaite sposoby zastosowania metody modelowej w historii gospodarczej i naukach historycznych. W rozdziale tym opierając się na idealizacyjnej teorii nauki identyfikuję pewną osobliwość procesów historycznych. Polega ona z grubsza na tym, że struktury esencjalne zjawisk przyrodniczych są tak zbudowane, że wystarczy określenie wpływu czynnika głównego (czynników głównych) by uzyskać zadowalające wyjaśnienie zachowania danego zjawiska. W procesach historycznych nie zawsze tak bywa. Nawet jeżeli da się zidentyfikować czynniki główne to bardzo często skumulowany efekt działania czynników ubocznych osłabia, a nawet przeważa nad działaniem czynników głównych. Paradoks ten da się wyeksplikować w aparaturze pojęciowej idealizacyjnej teorii nauki. Opierając się bowiem na tej koncepcji można wyróżnić zjawiska posiadające dwa typy struktur esencjalnych: zdominowane przez czynnik główny i zdominowane przez klasę czynników ubocznych. W pierwszym typie struktury esencjalnej moc wpływu czynnika głównego dla danego zjawiska przeważa nad sumą mocy wpływów czynników ubocznych. Natomiast w drugim typie struktury esencjalnej suma mocy wpływów czynników ubocznych przeważa nad mocą wpływu czynnika uznawanego za główny dla danego zjawiska, choć moc jego wpływu jest wyższa od wpływu każdego, wziętego z osobna czynnika ubocznego. Struktury esencjalne zdominowane przez czynnik główny charakterystyczne są – jak wspomniano - dla nauk przyrodniczych, a zdominowane przez czynniki uboczne - dla nauk społecznych. W tym ostatnim typie struktur esencjalnych może dojść do zjawiska, który nazywam procesem kaskady. Polega ono na tym, że stopniowo kumulujące się rozmaite czynniki uboczne w pewnym momencie przeważają wpływ czynnika głównego. Tak skonceptualizowana koncepcja kaskady wykorzystywana jest w wyjaśnieniu dualizmu gospodarczego w Europie w XVI - XVII wieku. W płaszczyźnie teoretycznej za wyjściową teorię rozwoju historycznego przyjmuję nie-Marksowski materializm historyczny, której krytyczną analizę i pewne rozwinięcia przedstawiam w drugiej części (Założenia teoretyczne). Modyfikuję wyjściowy model rozwoju ekonomiczno-społecznego, poszerzając go o koncepcję dwóch typów rewolucji ekonomicznych oraz konstruuję dwa nowe modele społeczeństwa ekonomicznego: z nadmiarem i z niedoborem siły roboczej. Model z nadmiarem siły roboczej, który wycinkowo tylko aproksymuje rozwój społeczeństw zachodnioeuropejskich zakłada pogorszenie położenia ekonomicznego bezpośrednich producentów oraz zaostrzenie konfliktu społecznego pomiędzy tymi ostatnimi a właścicielami. Natomiast model z niedoborem siły roboczej zakłada poprawę położenia ekonomicznego bezpośrednich producentów i złagodzenie form konfliktu społecznego. W części trzeciej Próba konceptualizacji środkowoeuropejskiej odrębności rozwojowej opierając się na literaturze przedmiotu przedstawię aplikacje skonstruowanych modeli. W historycznej rzeczywistości Europy Środkowej model gospodarki z niedoborem siły roboczej jest jednak w stanie wyjaśnić tylko fragment dziejów społeczeństw tej części Europy, mianowicie okres kolonizacji na prawie niemieckim w XIII - XIV w., w którym nastąpiła znaczna poprawa położenia ekonomicznego chłopstwa. Dalszy rozwój społeczeństw środkowoeuropejskich przeczy tendencjom rozwojowym zakładanym przez ten model. Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej interpretować bowiem można jako pogorszenie, a nie poprawę sytuacji chłopstwa. Przyczyniła się do tego kaskada czynników ubocznych, których łączny wpływ przeważył działanie podstawowych mechanizmów rozwojowych zakładanych przez model. W XII-XIV w. niedobór siły roboczej wpłynął nie tylko na poprawę sytuacji chłopstwa ale i na warunki powstawania miejskiej sfery gospodarki w Europie Środkowej. Spadek alienacji pracy ograniczył rozmiary migracji chłopskich do miast. To zaś wpłynęło na słabszy rozwój sfery miejskiej i zachwiało równowagę społeczną pomiędzy mieszczaństwem a szlachtą. Pozwoliło to tej ostatniej klasie społecznej podporządkować swoim interesom władzę. Dominacja polityczna szlachty umożliwiła dalsze ograniczanie rozwoju miast oraz zaostrzenie poddaństwa i wprowadzenie folwarku pańszczyźnianego. Dalszy wzrost wyzysku ekonomicznego następował w instytucjonalnych ramach gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Dopóki szlachta pozbawiona była wsparcia państwa, dopóty prowadziła politykę ustępstw wobec chłopstwa. Kiedy jednak zdobyła wyłączny wpływ na władzę państwową, zdołała ograniczyć przywileje mieszczaństwa oraz wycofać się z ustępstw wobec wsi. Procesom tym towarzyszył wzmożony popyt na zboże Europy Zachodniej. Czynniki te działały w każdym z wyróżnionych społeczeństw środkowoeuropejskich. Jednakże w historii każdego z nich można wyróżnić pewne czynniki specyficzne. W przypadku Polski będzie to na przykład nierównomierne zaludnienie, które przesunęło walkę klasową z centrum na peryferie, w przypadku Czech - dominacja Habsburgów i skutki wojny 30 - letniej, w przypadku Węgier - okupacja turecka, itd. Wpływ tych czynników powodował dalsze różnicowanie ewolucji każdego z omawianych społeczeństw ale już w ramach środkowoeuropejskiej ścieżki rozwojowej.
