Crkva bosanska

Rad na jednostavan i pregledan način kritički razmatra u nauci odbačeno uvjerenje da su Crkva bosanska i njeni sljedbenici doktrinalno i organizacijski pripadali dualističkoj sekti bogomilstva. Istraživanje je vršeno uporednom analizom osnovnih dualističkih postulata gnosticizma, manihejstva i bogumilstva sa jedne strane i dostupnih domaćih izvora Crkve bosanske sa druge. Važnost rada se ogleda u konciznoj i detaljnoj naučnoj argumentaciji koja ide u prilog razbijanja mita o "bogumilskoj Crkvi bosanskoj", istovremeno nudeći jednu novu naučnu tezu o vjersko-doktrinološkoj pripadnosti bosanske vjere i bosanskih kr'stjana. U prvom djelu, rad se bavi problematikom oštrog i umjerenog dualizma, sa posebnim osvrtom na neognostičke, neomanihejske i bogomilske zajednice na Balkanu. U drugom dijelu daju se osnovne premise kršćanskog misticizma, te se nastoji ukazati na njegovu filozofsko-teološku kompatibilnost sa učenjima Crkve bosanske, gdje se po prvi put objašnjava fenomen imena "kr'stjani" analizom istog u odnosu na mističnu uniju ("unio mystica").

This paper is dedicated to the relations between two phenomena
so characteristic for the medieval Bosnian history: one being the monastic  order krstjani from Bosnia, ie. the Bosnian Church and the other are medieval  tombstones - stećci. During the development of the historiography, attitudes  of medievalists regarding these phenomena went through different phases,  from almost unconditional connections between them, to the modern  stance when it was determined that they were linked, but not exclusively.
The sources for the analysis are the epitaphs written on the tombstones,
which were confirmed to have belonged to members of the Bosnian church, as well as those tombstones which contain the symbols of a cane and a book  which historiography recognizes as signs of spiritual status of the deceased.

Autor rada je Manuel Lorenz. Rad je izvorno objavljen pod naslovom: “Bogomilen, Katharer und bosnische ‘Christen’. Der Transfer dualistischer Häresien zwischen Orient und Okzident (11.-13. Jh.)” 2011. godine u zborniku radova: Vermitteln – Übersetzen – Begegnen: Transferphänomene im europäischen Mittelalter und in der Frühen Neuzeit. Interdisziplinäre Annäherungen. Göttingen: V & R Unipress, ur. Balázs J. Nemes / Achim Rabus, Nova mediaevalia; Bd. 8. 87-136.

Jedna od glavnih karakteristika kršćanskog neoplatonizma (misticizma) jeste čitanje i tumačenje Svetog pisma simbolički ili alegorijski, a ne bukvalno.  Stoga poznate biblijske priče dobijaju na posebnoj važnosti jer u sebi kriju dublje alegorijske istine, a kršćanski mistici su upravo ti koji idu izvan "vanjštine" svetog teksta i koji pronalaze jedino "pravo" ili "unutrašnje" značenje biblijskog narativa. Upravo ova neprikosnovenost u ispravnom tumačenju svetog teksta kroz upotrebu alegorija i simbola davala je kršćanskim misticima jedan ogroman utjecaj unutar vjerske zajednice u kojima su se nalazili, istovremeno oduzimajući primat i vjersku superiornost svim onim vjerskim institucijama koje su se bavili samo vanjskim i ceremonijalnim aspektima vjere kroz bukvalno čitanje svetog teksta. "Apokalipsa" ili knjiga "Otkrovljenja" ("Apokalipsa Isusa Krista") je jedina proročka knjiga u Novom Zavjetu i predstavljala je idealnu podlogu za alegorijsko tumačenje često vrlo mističnih tema i simbola koje tamo pronalazimo. Razna "otkrivenja ili otkrovljenja" unutar "Apokalipse" podrazumjevaju viđenja, koja obično imaju simbolična značenja. Tako u "Apokalipsi" posebno značenje imaju brojevi, stvari, likovi ili pak dijelovi tijela. Danas za većinu ljudi termin apokalipsa označava kataklizmički kraj svijeta, ali prema originalnom grčkom terminu "apokalypsis" njeno osnovno značenje upravo jeste "otkrivanje". U pitanju je složenica od riječi "apo" što znači "podizanje" i reči "kalipsis" što znači "veo, pokrov". Drugim rečima, "Apokalipsa" znači doslovno "podizanje vela" i ona se u suštini odnosi na "otkrivanje" onoga što je skriveno ("vizija nebeskih tajni koja može pojasniti zemaljske stvarnosti"). 2 Motiv "podizanja vela" ili "otkrivanja" gdje Bog otkriva Sebe stvorenom svijetu kroz Božju Riječ-Logos ("Apokalipsa kr'stjanina Radoslava") Kroz čitav srednji vijek (naročito na Zapadu) "Apokalipsa" se najviše čitala od svih knjiga Novog i Starog Zavjeta. 3 Njezine vizije su tako slikovite, ali ujedno i tako tajanstvene, dopuštajući alternativna i simbolička tumačenja teksta unutar nje, pa tako "Apokalipsu"

У досадашњим истраживањима средњовјековног Хума и Босне уочљиво је одсуство српских богослова, и то не само црквених историчара већ и догматолога, литурголога, аскетолога. Ипак, постоје одређена методолошка ограничења у нашој науци која су управо настала због недостатка богословских студија о еминентно богословским питањима која се везују за постојање и учење Цркве босанске. Појмови попут „јереси“ и правовјерја захтијевају богословско промишљање које би требало да допринесе да се увријежена и често понављана мишљења, настала на методолошким неразумијевањима и политичким спекулацијама, изазову и још једном просуде из перспективе богословских критеријума.

Vjerski život srednjovjekovne Bosne, ponajprije zbog postojanja i djelovanja Crkve bosanske, već dugo vremena privlači interes inostranih istraživača, pod kojima, ovom prilikom podrazumijevamo medieviste rođene van prostora Jugoistočne Europe, odnosno država bivše Jugoslavije. Najpoznatiji primjer svakako je američki historičar John V. A. Fine Jr, čiji je doktorat The Bosnian Church: A New Interpretation preveden na bosanski jezik, te ujedno i jedno od najcitiranijh djela među inostranim medievistima. Drugi autori su također sporadično pisali o ovim temama, međutim, uglavnom su to bili prilozi slabije kvalitete, koje je karakteriziralo nedovoljno poznavanje historiografi je i izvora na jezicima ovih prostora. Cilj ovog pregleda je da se sagledaju neki od priloga objavljenih tokom posljednjih desetak godina, nastalih u različitim historiografskim sredinama, sa osnovnom idejom da dođemo do zaključka u kojoj mjeri su globalizacija nauke i povećana dostupnost radova, nastali uslijed razvoja interneta i stranica za razmjenjivanje akademskog sadržaja, doprinijeli jačanju znanja o srednjovjekovnoj Bosni u svjetskim medievističkim centrima, a ujedno i da ove radove približimo čitateljstvu naših prostora.