Bulgaristan

ÖNSÖZ
ESEFLE, teessür ve teessüfle belirtelim ki, bugün «komünist
-siyonist» Bulgar devletinin yönetimi altında olupta meskün oldukları bölgelerin en «otokton» unsuru olan muhtelif Müslüman Türk zümreleri hakkında hür anavatan Türkiye'de ciddi kitap neşriyatları yoktur. Bütün bu durumlar; ethnik orijin, filolojik, lenguistik, folklor ve genel «demografi» durumlar ve faktörler hakkında tamamen sathi ve mütenakız bilgilerin yayılmasına amil olmaktadır. Derneğimiz bu müessif önemli «bilgi boşluğu»nu ciddiyetle dikkate aldığı için, şu elinizdeki «broşür»ü neşretmeği her yönden gerekli görmüştür. Şu elinizdeki «broşür»ün neşredilme amilinin fikri hedefleri şu hususları ihtiva etmektedir...

Kimlik Mücadelemizin En Güçlü Silahı Bilgidir.
Bilgiyi doğru kaynaklardan elde ederek ve bu konuları
olaylara vakıf kişlerle tartışarak bir stratejiye dönüştürebildiğiniz takdirde, sizler ülkenizde ve dünyada
söz sahibi olabilirsiniz.
Değerli gençler öncelikle bir merkezinizi oluşturarak ve
aranızda teşkilatlanmayı ve ilmi siyaseti iyi öğrenirseniz
başarı kaçınılmaz olur. Hedeflerinizin sadece büyük olması yetmez, bu yola çıkarken hayal ortaklarınız ile birlikte
çıkar ve önce çevrenize güven verip aydınlatabilirseniz
başarı kaçınılmazdır. Başarının sırı her zaman devamlılık
ve çok çok çalışmaktır. Birde doğru işbirlikler yapmaktır.
Not: Tarihini bilmeyenler geleceği göremez...

Alan araştırmaları yaptığım Balkanlar'daki Alevi - Bektaşi erenlerinin türbelerini sıkça ziyaret ediyorum. Bulgaristan'a yaptığım gezilerde gezdiğin, gördüğüm, haklarında birçok şey duyduğum, konuyla ilgili söyleşiler yaptığım başta Demir Baba, Otman Baba, Akyazılı Sultan ve onların tekkeleri ve bu tekkelerde yetişmiş bazı ozanlarla ilgili deneme mahiyetindeki yazım.

Yugoslavya Türklüğünün selameti için kurulan Yücel Teşkilatı (1945) hiç şüphesiz Makedonya’daki kuruluşlar arasında önemli bir sivil toplum örgütü olma özelliğine sahipti. Diğer yandan Yücel Teşkilatı, II. Dünya Savaşı döneminde Bulgaristan ve Yugoslavya tarafından Makedonya Türklerine karşı yapılan sistemli baskılara karşı direniş göstermiştir.

19 ilâ 25 Ocak 1948 tarihleri arasında Yücel mensupları bir takım mesnetsiz iddialarla hâkim önüne çıkarılarak yargılanmışlar ve içlerinden dördü idama, diğerleri ise çeşitli hapis ve sürgün cezalarına çarptırılmışlardır. Bu çalışmada Yücel Teşkilatı söz konusu dönemde Yugoslavya’da kurulmuş diğer direniş örgütleriyle karşılaştırmalı bir yöntemle analiz edilmektedir. Elinizde tutmuş olduğunuz bu kitap özellikle Yücel mensuplarının tutuldukları hapishaneler hakkında yeni bilgiler ortaya koymaktadır. Ayrıca Üsküp Bölge Mahkemesi’nde 1945 ilâ 1960 yılları arasında yargılanan 164 Türkün isimleri ilk kez bu çalışmayla gün yüzüne çıkarılmaktadır. Yücel bir bakıma Kuzey Kıbrıs Türklüğünün varlığı tehdit altına girdiği vakit adada Türkler tarafından hayata geçirilmiş olan Türk Mukavemet Teşkilatını hatırlatmaktadır.
Gerçek manada bir direniş öyküsünün anlatıldığı bu eser yoğun bir mesainin sonucunda hazırlanmış ve siz değerli okuyucularımızın istifadesine sunulmuştur. Bilim dünyasın-da ufuklar açması dileğiyle...

Elinizdeki kitap Doç. Dr. Bülent YILDIRIM’ın muhtelif tarihlerde Bulgaristan ve Bulgaristan Türkleri ile ilgili kaleme aldığı makale ve tebliğlerden oluşmakla birlikte kronolojik olarak okuyucunun zihninde bir bütünlük sağlayacak şekilde yeniden düzenlenmiştir. Balkan Savaşları dönemini ihtiva eden birinci bölümde Türkiye’de ilk defa yazar tarafından 2010 yılında Bulgaristan Askeri Tarih Arşivi belgeleri ve Türk Arşiv belgeleriyle mukayeseli olarak ortaya konan Balkan Savaşlarında Bulgar Ordusundaki Gönüllü Taşnak Ermeni Bölüğü ele alındıktan sonra Balkan Savaşları sırasında Bulgar Ordusunun Rodoplar, Batı ve Doğu Trakya’daki harekâtları ile buralarda yaşanan olaylar iki  ayrı başlık halinde incelenmiştir.  Eserin ikinci bölümünde ise Atatürk döneminde Bulgaristan’daki Müslüman Türk azınlığın göçleri, uğradıkları baskılar, suikastlar, Türkiye Cumhuriyeti’nin Bulgaristan Türklerinin sorunları ve uğradıkları baskılara karşı diplomatik çabaları, buradaki Türk azınlığın Türkiye ile birlikte Latin harflerine geçiş sürecinde Türkiye’nin aynî ve nakdî yardımları gibi hususları ihtiva eden konular ile ilgili çalışmalara yer verilmiştir.

Son zamanlarda insan hakları, temel hak ve özgürlükler meselesi uluslararası ölçekte önem kazanmaya başlamıştır. Bu durum insan hakları konusunun salt iç hukuk kapsamında ele alınabilecek bir mesele olmasından çıkıp evrensel bir görünüme sahip olmasıyla doğru orantılıdır. Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği gibi kurumların yanı sıra insan hakları ile ilgili uluslararası bağımsız sivil toplum örgütleri ve gelişmiş ülkeler düzenli olarak konuyla ilgili ülke raporları yayınlamaktadırlar. Günümüz dünyasında herhangi bir ülkede yaşanan hak ihlalleri sadece o ülkede değil bütün dünyada ilgi ve tepki uyandırmakta ve sorgulanabilmektedir. Özellikle bir ülkede yaşayan azınlıkların hakları ve eşit olarak vatandaşlık haklarından faydalanabilmesi evrensel bir değer haline gelmiştir.
1989 yılında Jivkov rejiminin sona ermesinin ardından demokratikleşme sürecine giren Bulgaristan’da yapısal anlamda önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Söz konusu değişiklikler ülkede insan hakları ile ilgili çeşitli gelişmeleri de beraberinde getirmiştir. Bu bağlamda anayasal düzeyde konuya ilişkin çeşitli düzenlemeler yapılırken geçmiş yıllarda başta azınlıklar olmak üzere ülke içerisinde yaşanan insan hakları ihlallerinin yeni dönemde önüne geçilmek istenmiştir. Bulgaristan’ın Osmanlı Devletinden ayrılarak bağımsız bir devlet olmasından itibaren iktidarda bulunan çeşitli parti ve totaliter yönetimler tarafından insan hakları konusunda ülke anayasalarında belirtilen düzenlemelere bağlılığın sembolik düzeyde kaldığı görülmüştür. Diğer taraftan özellikle komünist rejim döneminde Bulgaristan’ın taraf olduğu Birleşmiş Milletler ve AGİT gibi uluslararası örgütlerin insan hakları ile ilgili sözleşmeler de Sofya yönetimi için pek fazla bağlayıcı nitelikte olmamıştır.
1991 Anayasası ile ülkede demokratik rejim tesis edilirken insan hakları konusu da önemli bir konu başlığı olarak gündeme gelmiştir. 1990’lı yıllarla birlikte Bulgaristan için Avro-Atlantik kurumlara üyelik hedefi Sofya yönetiminin dış politika önceliği haline geldiğinden bu durum Bulgaristan’ın İnsan Hakları konusunda daha duyarlı hareket etmesini sağlamıştır. Bununla birlikte Avrupa Konseyi üyesi olan Bulgaristan 1999 yılı itibarıyla ulusal azınlıkların korunmasına ilişkin çerçeve Sözleşmesine taraf olmuştur. Bilhassa 2000’li yıllarda AB üyelik müzakereleri çerçevesinde insan hakları ve temel özgürlüklere ilişkin ülke içerisinde çeşitli reformlara imza atılmıştır.
Belirtilen hususların ışığında bu raporda 2014 yılına ait insan hakları, temel hak ve hürriyetler konusu ele alınmıştır. Söz konusu raporda Ülkenin Genel Görünümü, Siyasal Hak ve Özgürlükler, Ekonomik Hak ve Özgürlükler, Örgütlenme Hak ve Özgürlükler, Kültürel Hak ve Özgürlükler, Eğitim Hak ve Özgürlükler, Dini Hak ve Özgürlükler konu başlıklarının yanı sıra ülke medyası taranarak nesnel bir değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır.
Bilindiği gibi Bulgaristan demografik olarak çeşitlilik arzetmektedir. 1989 öncesinde insan hakları ve bilhassa Müslüman Türk azınlığı ile ilgili uluslararası arenada sorunlar yaşayan Bulgaristan’ın Jivkov rejiminin devrilmesinin 25. Yıl dönümünde insan hakları ile ilgili nasıl bir gelişme gösterdiği tespit edilmek istenmiştir. Aradan geçen 25 yıllık süre zarfında AB, AK, BM ve AGİT gibi temel insan hakları ile ilgili önde olan kurumlara üye olan Bulgaristan’da konuyla ilgili güncel durumun ne olduğu araştırılmıştır.

Birçok alanda Balkanlara yönelik çalışmaların yanında akademik çevreler de Balkan Yarımadası’nı araştırma ve inceleme konusu etmişlerdir. Bu bağlamda Balkanlara, çeşitli bölgelerine, milletlerine, siyasi ve tarihi olaylarına binaen birçok akademik tez meydana getirilmiştir. Biz de bu çalışmamızda Türkiye’deki üniversitelerde Balkanlar hakkında hazırlanan yüksek lisans ve doktora tezlerinin dökümünü vermeyi amaçladık. Bu bağlamda Balkanlarla ilgili tezlerin künyelerini ihtiva eden bu bibliyografya çalışması alana ilgi duyan herkes için toplu bir kaynak dökümü niteliğindedir.
Tez bibliyografyasındaki tezlerin künyelerine Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi internet adresinden ulaşılmıştır.1 Mümkün olduğunca çok başlık taranmış olup Ağustos 2010 tarihine kadarki tezler tespit edilmiştir. Tez künyelerindeki sıralama şu şekildedir: Yazar soyadı, Yazar adı, tez adı, tez adının İngilizce veya Türkçe karşılığı, üniversite adı, enstitü adı, tezin yapıldığı şehir, tarih, tez türü ve danışmanı.
Bibliyografyamızda toplam 990 yüksek lisans ve doktora tezi bulunmaktadır. Çalışmada öncelikle genel olarak Balkanlar hakkındaki tezler bir araya getirilmiş daha sonra da bölgesel çalışmalara yer verilmiştir. Her bölge hakkındaki yüksek lisans ve doktora tezleri de ayrı başlıklarda zikredilmiştir. Genel bakılacak olursa hakkında en çok çalışma yapılan bölge 225 yüksek lisans ve 35 doktora olmak üzere toplam 260 tezle Yunanistan’dır. Buna mukabil en az çalışılan bölge de tespitimize göre 2 yüksek lisans çalışmasıyla Slovenya’dır.

Bu makalede, Batı Anadolu ve Balkan Aleviliğinin şekillenmesinde önemli bir yeri olan Şücaeddin Veli Ocağı’nın, geçmişte ve günümüzdeki inanç örgütlenmesi üzerinde durulacaktır. Ocağın Türkiye’de ve Balkan coğrafyasındaki hiyerarşik örgütlenmesi ve inançsal hinterlandı ortaya konularak talip ve dede topluklarının dağılımı verilecektir. İnançsal teşkilatlanma Türkiye ve Bulgaristan merkezli olmak üzere iki bölümde incelenecektir. Birinci bölümde Şücaeddin Veli Ocağı’nın Anadolu coğrafyasında Alevi inanç zümresi içindeki geçmişten bugüne gelinceye kadar üstlendiği rollere değinilerek hiyerarşik ve inançsal hinterlandı verilecektir. İkinci bölümde ise Bulgaristan’da “Otman Babalı” , “Babaî” olarak adlandırılan ve Şücaeddin Veli Ocağı’na bağlı topluluğun 1912 ve 1924 yıllarında Şücaeddin Veli Ocaklı Dedelerin bölgedeki gezilerinde tuttukları defter ve alan araştırmalarımızda elde ettiğimiz verilerden hareketle Balkan Aleviğindeki yeri ortaya konulmaya çalışılacaktır.  Bunun yanında Balkanlardan Anadolu’ya göç hareketleri, inançsal değişim, talip ve baba topluluğunun iskânı tablolar halinde gösterilecektir. Çalışmada Şücaeddin Veli Ocağı ve Balkanlardaki Alevi varlığı üzerine yapılan yayınlardan yararlanılmakla birlikte bu yayınlardaki veriler, alan araştırmalarımız sonucunda elde ettiğimiz verilerle karşılaştırılarak bir sonuca ulaşılacaktır. Böylece Alevi ocakları üzerine yapılan çalışmalarda çoğu zaman ihmal edilen ocak sistemi bir bütün olarak incelecek,  sistem içindeki farklılıklar ve değişimler sözlü ve tarihsel bağlamda değerlendirecektir.

Turkish Population in Bulgaria According to Official
Censuses (1878-1934)
Bulgaria, one of the first countries to be conquered by the Ottoman after
transition to Rumelia, is the leading territory where large numbers of Turks settled. According to Bulgarian demographer G. Th. Danailof, as a result of settlement policies, Turkish population was in majority in Bulgaria from 16th century to the beginning of 19th century. In 1876, Turkish
and Bulgarian populations were almost the same. After the war between Turks and Russians of 1877-1878 the situation changed continuously to the disadvantage of Turks. Bulgarian Principality, which was made an autonomous principality under the Ottoman Empire by the Treaty of Berlin,
in the very first years of its establishment, formed an official statistics institution in 1880’s and from this date on, carried out regular cencuses. In this study, the institution’s data about Turks are analyzed and their consistency is studied.
Key words: Turk, Bulgarian, Population, Statistics, Migration.

Ali Naci Karacan, hem Atatürk’ün Bulgar ve Balkan siyasetine duyduğu ilginin hem Sofya merkezli olarak yaptığı Anadolu Ajansı Balkan Temsilciliği görevinin hem de Bulgaristan’da Trakya’ya yönelik yayılmacı emeller besleyen bir cemiyetin artan etkinliğinin sonucu olarak Bulgar siyasetine, özellikle de Bulgar milliyetçiliğinin gelişimine yönelik bir kitap kaleme almıştı. Bu kitapta hem Bulgar milliyetçiliğiyle Osmanlı’nın başa çıkmakta gösterdiği zaaflar hem de izlenmesi gereken doğru yöntem gösterilmişti. Türkiye’nin kararlı duruşunu gösterme amacı güttüğü açık olan bu çalışma, Şeref Aykut’un aynı sene aynı konuda yayınladığı eseri ve Trakya Umumi Müfettişi’nin yine aynı sene kaleme aldığı raporla birlikte düşünüldüğünde, Türkiye’nin konu üzerinde dikkatle durduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Karacan, o Bulgaristan’dan ayrıldığı sırada henüz faşist eğilimli yeni hükümet başa gelmediği halde Bulgar siyasetinin çalkantılı ve belirsiz yönünü kavradığından, Bulgar hükümetinin verdiği güvencelere dayanılmaması gerektiğini işaret etmekteydi ki kısa süre sonra gelecek yeni hükümetin icraatları düşünüldüğünde bunun öngörülü bir yargı olduğu çok açıktır.
Doğrudan Bulgar milliyetçiliğiyle ilgili olmasa da Karacan, dönemin Bulgar yönetimini de Stamboliyski ekseninde ele almıştır. Osmanlı son döneminde Bulgar/Balkan modernleşmesinin rol model olarak değerlendirilişinin aksine, bu defa Bulgaristan Türkiye’nin gerisinde kalmış bir ülke olarak tasvir edilmiştir. Stambuliski yönetimi altında Türkiye’deki yönetimin tersyüz edilmiş bir versiyonu olan bir cehalet diktatörlüğü kurulmuş, aydın kesim ve şehirli sınıflar hedef tahtasına oturtulmuş, Bulgaristan’ın Dünya Savaşı’ndan kurtarabildiği kurumlar dahi tahrip edilmiştir. Sonrasında ise yine Türkiye’dekinin aksine komitacıların etkisinden kurtulamayan Bulgar siyaseti kaos içinde, belirsiz bir görünüm arz etmiştir. Karacan’ın değerlendirmelerinde, elbette İstiklal Harbi’nde elde edilen zaferle özgüveni tazelenmiş bir Kemalist gazetecinin bakış açısını görmek mümkündür. Onun aydınlara ve şehirli sınıflara yönelik Bulgar siyasetine dair acı eleştirileri de, Türk devriminin dayandığı toplumsal grupları göstermesi bakımından dikkate değerdir. Denebilir ki Karacan, Türk Devrimi’nin ve onun dünya görüşünün merceğinden, hem Osmanlı hem de Bulgar siyasetini tasvir etmiştir.

(Arkadaşım Yunus Emre Tekinsoy'un editörlüğünü yapma şansı verdiği güzel ve orjinal bir çalışma...)

Arka Kapak Yazısı

Bulgaristan ile 8 Nisan 1904’te imzaladığı itilafnâmenin üçüncü maddesi gereğince, Osmanlı Devleti, Bulgar komitelerinin ihtilal hareketlerine doğrudan ya da dolaylı olarak katılan,tutuklu ve mahkûmlara genel af ilan etmeyi kabul etmiştir. Vapur, tren ve köprüleri dinamitlemek suretiyle cinayet işleyenler affın dışında tutulmuştur.
İtilafnâmenin imzalanmasından kısa süre sonra ‘Afv-ı ‘Umûmî 13 Nisan 1904’te ilan edilmiştir.

Af, itilafnâmenin bir gereğiolarak, Vilâyât-ı Selâse (Kosova, Selanik ve Manastır) dâhilinde Bulgar ihtilalkomitelerinin eylemlerine katılan siyasi tutuklu ve mahkûmların tahliyelerini içeriyordu. Mahkûmların tutuklu bulundukları yerler yalnızca Kosova, Selanik ve Manastır’la sınırlı değildi. Mahkûmlar bu üç vilayet yanında Osmanlı Devleti’nin diğer vilayetlerinde bulunan hapishanelere de gönderilmişti. Bu bakımdan ‘Afv-ı‘Umûmî, Sinop, Payas, Akka, Bodrum, Diyarbakır, İstanbul, Selanik ve Manastır gibi imparatorluğun birçok noktasında bulunan hapishanelerde, siyasî suçlarından dolayı mahkûm bulunan Bulgarları da kapsamaktaydı.

Elinizdeki bu kitap 1904 tarihli ‘Afv-ı ‘Umûmî’nin Üsküp ve Edirne hapishanelerinde uygulamasına yoğunlaşmaktadır.

Yahudilerin tarihi, her araştırmacı açısından, ilgi çekici olmuştur. Bunun altında, birçok ülkeye dağılmaları, çeşitli baskılar görmeleri ve gittikleri yerlerde daima önemli bir konuma gelmeleri gibi çeşitli nedenler yatmaktadır. Biz de bu çalışmamızda Bulgaristan’daki Yahudilerin tarihini ele alacağız. Ne yazık ki ülkemizde bu konuda birkaç çalışmadan başka yapılan araştırma bulunmamaktadır. Çalışmamızın boyutu dolayısı ile gerekli yerlerde örnekler verilerek çok fazla detaya girilmeyecektir.
  İlk bölümde, Yahudilerin, Bulgaristan topraklarına ilk yerleşiminden başlanarak, Osmanlı’nın bölgeyi fethettiği zamana kadar olan dönem ele alınacaktır. İkinci bölümde, Osmanlı egemenliği altında, Bulgaristan’daki Yahudilerin durumu ve yaşanan tarihi süreç aktarılacaktır. Sonraki bölümde, ikisi de birer dönüm noktası olan, 93 Harbi’nden, 2. Dünya Savaşı yıllarına kadar Yahudilerin, Bulgaristan topraklarındaki yaşamı ile ilgili bilgiler verilecektir. Son bölümde ise 2.Dünya Savaşı yıllarında Yahudilerin durumlarına dair bir tasvir çizilecektir. Her bölüm okuyucu tarafından dikkatle ele alındığında, zihninde Bulgaristan’daki Yahudilerin, tarihi ve yaşadıkları süreçler hakkında genel bir çerçeve oluşacaktır.

Öz: Bulgaristan’ın Birinci Dünya savaşına katılması ve savaştaki
rolü birçok Bulgarca yayınlanmış çalışmalarda detaylı bir şekilde
anlatılmaktadır. Savaşa 1915 yılında katılan Bulgaristan, “Milli
ülkü” olarak adlandırılan 1878’de imzalanan Ayastefanos
Antlaşması’nın çizdiği sınırlarını geri almak için olağanüstü çaba
göstermiştir. Neticede Bulgaristan, 29 Eylül 1918’de imzalanan
Selanik Ateşkesi ile savaştan mağlubiyetle ayrılmıştır. Üç büyük
cephede savaşan devlet nihayetinde iç ve dış politik, sosyal ve
ekonomik nedenlerden dolayı savaştan çekilmek zorunda kalmıştır.
Bulgar tarih yazımında yakın ilgi görmeyen mikro tarih anlayışı -
toplumların ve “küçük” insanların tarihi, Birinci Dünya Savaşı’na
üstten bakmaya mahkûm bırakılmıştır. Çoğu araştırmacının
dikkatini çekmeyen hususlar arasında cephede savaşan askerlerin
gündelik yaşamı, aldıkları darbeler, yaşadıkları zorluklar, bulaşıcı
hastalıklar, şarapnel etkisi (shell shock) vs. gibi psikolojilerini
etkileyen faktörleri sayabiliriz. Cephede şehit olanlar, aileleri,
savaşın onlara nasıl etki gösterdiği, gaziler, onların cepheden
dönüşleri, endişeler, savaş döneminin kısıtlı ve zorlu gündelik
yaşamı da diğer dikkate alınmayan konulardır. Sayılan tüm bu
hususların araştırılmasının önemi tarih yazımında Birinci Dünya
Savaşını daha yakından kavrayabilmek için önemli ve gereklidir.
Birinci Dünya Savaşını, savaşa katılanları, şehitleri, gazileri,
cephedeki yaşamlarını, hikayelerini ve anılarını, cepheden
döndükten sonraki hayatlarını daha iyi anlayabilmek için bu
makalede Bulgaristan'ın Rusçuk İli’ne bağlı Vetova’dan, Birinci
Dünya Savaşına katılan gazilerinin hikayeler ile torunları veya
çocuklarına anlattıkları anıları derlenmeye çalışılmıştır. Makalenin amacı çerçevesinde üç adet hikaye derlenip seçilerek okuyucuya
belgeleri ile beraber sunulmuştur.