Bourgondië

Aan de Mechelse schilder Jan van Battel de Jongere kon tot voor kort slechts één bewaard gebleven werk met zekerheid toegeschreven worden: het triptiek met Karel V als jonge koning van Spanje in de collectie van de Stedelijke Musea Mechelen (afb. 1). Met een betalingsbewijs in de stadsarchieven en Mechelen als continue verblijfplaats, is die tenaamstelling onbetwistbaar. Van dit drieluik is er nog een tweede, latere en ietwat afwijkende versie in het Deutsches Historisches Museum in Berlijn (afb. 2), waaraan met enige voorzichtigheid de naam van de schilder verbonden wordt. Van andere
opdrachten aan Jan van Battel leken enkel de archivalische sporen overgeleverd. Toch kunnen dankzij recent onderzoek aan de twee triptieken maar liefst 35 schilderijen toegevoegd worden, en mogelijk nog een vijftigtal meer.

Jan van Battel, telg van een Mechelse schildersfamilie en hofschilder onder keizer Karel V, was in de eerste helft van de zestiende eeuw de uitvoerder van een groot aantal opdrachten van hooggeplaatsten. Toch is de schilder weinig gekend en werd er nog niet eerder een monografie aan hem gewijd. Tijd voor rehabilitatie. Wie was Jan van Battel? Waarom is er zo weinig bekend van hem? Vooral: welke schilderijen kunnen aan hem worden toegeschreven? De zoektocht leidt van de residentiestad Mechelen naar de Nederlandse ‘hofstad’ Den Haag en de Catalaanse metropool Barcelona.

Deze masterproef is een vergelijkend onderzoek naar tien kastelen die eens behoorden tot het Bourgondische hof. Ik betrek hierbij de historische achtergrond van de Bourgondische dynastie (1363-1555). Het betreft de kastelen gesitueerd te: Sluis, Oudenaarde, Nieuwpoort, Male, Kortrijk, Gent, Woerden, Muiden, Duurstede en Loevestein. Deze kastelen bevinden zich in het huidige Nederland en Vlaanderen, en zijn nooit in één verband onderzocht. Ik vergelijk de kastelen op basis van hun grondplannen en ga per kasteel tevens in op de bouwgeschiedenis. Ook plaats ik de kastelen in een breder typologisch kader en bespreek ik theorieën die ingaan op de onderlinge structuur van de interne ruimten. Aan de hand daarvan probeer ik de achterliggende gedachten van de Bourgondische hertogen betreffende hun kastelen te achterhalen.

In de Grote Kerk in Den Haag hangt het wapenbord van Gulden-Vliesridder Jan II van Neufchâtel, in opdracht van de Orde van het Gulden Vlies geschilderd in 1545 door Jan van Battel ter herinnering aan het kapittel onder Filips de Goede in 1456. Vroege overschilderingen stelden restauratoren en kunsthistorici tijdens een recent restauratieproject (2009-2013) voor een raadsel, dat zich ook nu nog aan het oog van de oplettende beschouwer opdringt. Helm en helmteken werden rigoureus gewijzigd. Maar wanneer en waarom? Deze bijdrage werpt aan de hand van het geschilderde wapen een blik op de omgekeerde en met dubbelzinnigheid doorspekte laatmiddeleeuwse beeldwereld. De tocht leidt van de Grote Kerk in Den Haag, via De Keisnijding van Jheronimus Bosch naar de Sint-Jan in ’s-Hertogenbosch.