Śląsk Cieszyński

W artykule przedstawiono, na materiale gwar cieszyńskich, pewne mechanizmy zachodzące w leksyce gwarowej, zwłaszcza pod wpływem języka ogólnopolskiego, a następnie w języku ogólnopolskim (na tym terenie) pod wpływem gwary. Punktem wyjścia rozważań jest analiza współczesnych zmian w leksyce, wynikających ze zbliżania się do siebie gwary i języka ogólnopolskiego, do którego dochodzi najwyraźniej w języku najmłodszego pokolenia. W sytuacji bliskości obu kodów dochodzi między nimi do wielu interferencji oraz do przechodzenia elementów jednego kodu do drugiego do tego stopnia, iż tzw. przełączanie kodów jest często trudne do zauważenia, gdyż użytkownik balansuje na obszarze między obu kodami.

W artykule przedstawiono leksykę religijną w gwarach Śląska Cieszyńskiego. W analizie zastosowano podejście przedmiotowe, celem było odkrycie zróżnicowania tego pola na subpola składowe. W wyniku analizy uzyskano mapę pola leksemów dotyczących sfery wyznaniowej. Stwierdzono również, że zróżnicowanie religijne tego obszaru w stosunkowo niewielkim stopniu odbija się w tradycyjnej leksyce cieszyńskiej i to jedynie w odniesieniu do katolicyzmu i protestantyzmu.
The paper presents religious lexis in the sub-dialects of Cieszyn Silesia. Objective approach was employed in the analysis, the aim of which was to identify the differentiation of this field into constituent subfields. As a result of the analysis a map of a field of lexemes related to the religious sphere was obtained. It was also concluded that the religious diversity of this area is to a scarce extent reflected in the traditional Cieszyn lexis and this is true only with respect to Catholicism and Protestantism.

SPIS TREŚCI
WSTĘP ..................................................................................................................... 7
STUDIA I SZKICE
„Chwalebna polskość”. Etyczny wymiar tożsamości śląskich działaczy
narodowych (analiza narracji autobiografi cznych) ....................................33
Etos śląskich luteranów – interpretacja kulturowa .................................... 49
Tradycja, krajobraz i nowa lokalność. Kulturowa historia publicznych rytuałów w śląskiej społeczności .................................................................67
Katolickie krzyże, luterański kamień i pustka po żydach – polski krajobraz
i jego wymiar religijny ..................................................................................  99
Kulturowy wymiar umierania. Rytuał pogrzebowy i stosunek do śmierci
śląskich luteranów ....................................................................................... 113
Śmierć i ogień. Rytuał zaduszkowy w kulturze polskiej – sacrum czy profanum? .. 139
Milczenie i dominacja. Przemilczenia w kontekście wielokulturowości .. 153
Trudna pamięć – druga wojna światowa w śląskich narracjach biografi cznych ..... 165
Śląsko-cieszyńska tożsamość i kulturowa hegemonia polskości, czyli
antropologiczna interpretacja kategorii być stela ...................................181
Przemiany społeczno-kulturowe Ustronia – odwieczne tradycje różnorodności .... 193
Mniejsze związki wyznaniowe i ugrupowania religijne w Ustroniu .......... 223
Czesko-cieszyńska wspólnota kuchni, czyli o użyteczności teorii Ernesta
Gellnera do badania śląskości ..................................................................229
Ewangelickie kobiety – szkic ................................................................... 237
Autobiografi czne narracje protestantów – wstępna analiza ................. 241
ROZMOWY
Codzienność w dawnym Ustroniu. Historia mówiona ............................. 251
Kategoria Innego w śląskiej społeczności. Rozmowy o tym, co to znaczy
być stela, a co – nie-stela ........................................................................... 267
Mniejszość w mniejszości: wypowiedź geja pochodzącego spod Cieszyna ........... 287
PROZA I REPORTAŻ
Opowieść o dwóch fi akrach. Śladami żydów z Ustronia ......................... 305
Jutrznia – ewangelicka godzina .................................................................313
Elżbieta od Wielkiego Piątku ...................................................................... 317
Wisła. Willa Romusia ...................................................................................319
Moja własna babcia .................................................................................... 323
Mapa miejsc nieistniejących – „Mariensztat” ............................................ 325
Mapa miejsc nieistniejących – szkoła ...................................................... 331
„Śpiewajcie Panu pieśń nową” ...................................................................333
Pusty fotel ...................................................................................................335
Pan Staś ..................................................................................................... 339
Pani Halina ................................................................................................. 343
Odejście ojca .............................................................................................. 345
POSŁOWIE ...................................................................................................347
BIBLIOGRAFIA.............................................................................................. 351

W celu określenia stopnia stałości vs zmienności tradycji cieszyńskiej wybrano zestaw pojęć tworzących obraz otaczającego świata, w zakresie stosunków regionalnych i etnicznych. Obraz świata przyjęto jako systemowe ujęcie tradycji kulturowej. O wyborze tego fragmentu obrazu świata zadecydowało kilka czynników. Na Śląsku Cieszyńskim mamy do czynienia z terenem pogranicza etnosów, grup regionalnych, a obecnie również tworów administracyjnych i politycznych (państw). W przełożeniu na jednostki tradycji mówić możemy o pograniczu różnych kultur.
W pracy podjęto się zbadania obrazu świata młodzieży czternasto-piętnastoletniej. Jest to bowiem moment w życiu młodych ludzi, kiedy są jeszcze mocno związani z rodziną i rodzicami, a więc i rodzinną miejscowością Jednocześnie w tym wieku dochodzi już do świadomej analizy informacji kulturowej przychodzącej z zewnątrz. Informacja ta jednak nie jest jedyną – nosiciel systemu wartości, podmiot kultury, tkwiąc mocno w rodzinie i we własnym, „naturalnym” środowisku, ma możliwość konfrontacji (na bieżąco) wartości zewnętrznych z wewnątrzkulturowymi. Jest to więc okres w życiu młodzieży, w którym można zdiagnozować ich „spadek kulturowy".
Zbadano wizerunki następujących jednostek lokalnych, regionalnych i etnicznych: 1. mieszkańca rodzinnego przysiółka, 2. mieszkańca rodzinnej miejscowości, 3. Ślązaka Cieszyńskiego / Cieszyniaka, 4. Ślązaka, 5. Górala, 6. Górala beskidzkiego, 7. Polaka, 8. Czecha, 9. Morawianina, 10. Słowaka, 11. Niemca, 12. Rosjanina, 13. Cygana, 14. Żyda, 15. Austriaka, 16. Węgra, 17. Ukraińca, 18. Rumuna, 19. Bułgara, 20. Chorwata, 21. Serba, 22. Francuza, 23. Włocha, 24. Anglika, 25. Szkota, 26. Amerykanina, 27. Indianina, 28. Murzyna, 29. Chińczyka, 30. Japończyka, 31. Wietnamczyka.
Pełny tekst jest również dostępny na stronie Repozytorium Cyfrowego Instytutów Naukowych.

W artykule przedstawiono część wyników badań ankietowych, przeprowadzonych w szkołach Śląska Cieszyńskiego w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Ogółem uzyskano ponad 1500 odpowiedzi z 27 miejscowości pokrywających z małymi wyjątkami cały obszar polskiej części Śląska Cieszyńskiego od tzw. Trójwsi na południu po Strumień i Chybie na północy.
Przeprowadzona ankieta miała charakter wielokierunkowy: sprawdzała zakres używania gwary, stosunek użytkowników do gwary, bierną i czynną znajomość gwary etc. Wielokierunkowość ta miała za zadanie wyeliminować ewentualne błędy. W niniejszym opracowaniu wykorzystano wyniki jedynie w odniesieniu do problematyki świadomości językowej i etnicznej młodzieży cieszyńskiej.

Unity of the Bielsko-Zywiec Diocese in the Context Specificity of Cieszyn Si-lesia: Postulates de lege ferenda – Summary

Cieszyn Silesia is a very specific region in Bielsko-Zywiec Diocese. To preserve uniqueness and distinctiveness of the territory in question, and identity of its resi-dents, the diocesan bishop shall use two legal instruments – the diocesan synod (to make proper law), and the episcopal Vicar for this territory (to exercise execu-tive power). The two means are of help in achieving the church goal, that is, in creating the unity of the faithful of the diocese in the diversity of their back-ground. The paper proposes some practical solutions in the areas of church life, such as: the clerical discipline, administration of ecclesiastical goods, catholic ed-ucation, and other pastoral duties, where the postulate of true autonomy of the Cieszyn Silesia can be realized.

Jak żech se dowała szyć ślóńskóm suknie. Szkic autoetnograficzny How I Had a Silesian Frock Made. An Autoethnographic Sketch Streszczenie: Artykuł relacjonuje autoetnograficzny projekt uszycia sobie przez autorkę cieszyń-skiego stroju, który jest wyrazem jej śląskiej tożsamości. Projekt wynikał również z potrzeby ba-dawczego monitorowania tego procesu. Relacja dotyczy powstawania projektu sukni śląskiej i szycia poszczególnych jej elementów, kontaktów z rzemieślnikami i rzemieślniczkami, eksperta-mi, a także innymi użytkowniczkami tego typu strojów. Artykuł kończą uwagi dotyczące roli i znaczenia stroju dla śląsko-cieszyńskiej społeczności. Słowa klucze: autoetnografia, Śląsk Cieszyński, strój cieszyński, śląskość Summary: The paper relates an autoethnographic project consisting in the author's having a Cieszyn costume sewn for her. It is a symbol of her Silesian identity; also, the project resulted from the need to monitor the process. The paper describes the concept of the costume, relates the stages of producing its parts, and tells of contacts with craftsmen and craftswomen, experts, as well as other users of such costumes. The paper is concluded by remarks about the role and meaning of the costume for Cieszyn Silesian community.

Jest to tekst osobisty, relacjonujący moje własne doświadczenia związane ze śląszczyzną w jej wersji cieszyńskiej - moim językiem ojczystym, z późniejszym wypieraniem jej z mojego życia przez hegemonię polszczyzny, a następnie świadomym wracaniem do śląskiej mowy, co jest nie tylko gestem lingwistycznym, lecz także tożsamościowym i politycznym. Autoetnografię rozumiem za Carolyn Ellis jako praktykę badawczą i pisarską "łączącą to, co autobiograficzne i osobiste, z tym, co kulturowe i społeczne" (Ellis 2004, s. xix), opierającą się na emocjach, introspekcji, ucieleśnieniu i wyrażającą się w różnych konwencjach literackich. W drugiej części artykułu przedstawiam także regularną analizę problematyki związanej ze śląszczyzną odwołując się do literatury przedmiotu i współczesnych koncepcji teoretycznych i skupiam się na kwestii performatywności języka, teorii grup wyciszonych, problemie odróżniania języków i gwar jako kwestii politycznej, ujmowania cieszyńskiej rzeczy jako modalnej wersji śląszczyzny. Mój projekt traktuję jako "krytyczną interwencję w życie społeczne, polityczne i kulturowe" (Holman Jones 2009: 175).

Językoznawstwo polonistyczne i bohemistyczne w znacznym już stopniu określiło rolę języka czeskiego w historii języka polskiego i odwrotnie, języka polskiego w historii języka czeskiego. Nie mniej interesujący obszar badawczy dla polonistyki i bohemistyki językoznawczej  zaczyna się w momencie uszczegółowienia tej problematyki z punktu widzenia podziałów terytorialnych: jaka była rola wspomnianych języków w historii językowej poszczególnych regionów sąsiada. Chodzi więc przede wszystkim o regiony pogranicza.
W niniejszym artykule omówiono niektóre aspekty tej problematyki na przykładzie Śląska Cieszyńskiego. W historii językowej regionu cieszyńskiego rozróżnić trzeba dwie sprawy: (1) jakiego języka / języków używano w poszczególnych środowiskach (na dworze książęcym, dworach szlacheckich, w miastach i wsiach) i w poszczególnych sytuacjach (komunikacja wewnątrzgrupowa i ze światem zewnętrznym) w mowie, a (2) jakiego w piśmie.
Jak wynika z analizy, język czeski (w późniejszym okresie w wersji morawskiej) stanowił wśród możliwych do wyboru trzech języków oficjalnych, o pewnych ustalonych zakresach działania, język najbliższy używanemu na Śląsku Cieszyńskim językowi polskiemu w regionalnej wersji śląskiej. Język ten wprawdzie stał najniżej w opisanej hierarchii języków oficjalnych, ale zdobył mocną pozycję oficjalnego wyznacznika jednostki administracyjnej — na tyle silną, że nawet po upadku czeszczyzny w XVII i XVIII wieku, jako tzw. język morawski pozostał wyznacznikiem morawskiej (morawsko-śląskiej) jednostki administracyjnej”. Pełnił tę rolę dopóty, dopóki kryterium administracyjne doboru kodu w oficjalnej komunikacji językowej było kryterium podstawowym.

Celem artykułu jest przedstawienie możliwości, jakie daje analiza stosunku użytkowników do własnej gwary, w określaniu pojęć ‘swój’ i ‘obcy’. Materiał do analizy zebrano metoda ankiet otwartych na całym obszarze polskiej części Śląska Cieszyńskiego. W artykule, na konkretnym materiale i w konkretnej grupie wiekowej, wyznaczono zakres tych pojęć, z wykorzystaniem metod socjolingwistycznych.

Społeczność ewangelicka na Śląsku Cieszyńskim jest bardzo ciekawym przedmiotem badań pamięciologicznych, ponieważ można na jej przykładzie prześledzić działanie pewnych mechanizmów związanych z pamięcią mniejszościowej grupy religijnej, na którą ma wielki wpływ dyskurs nacjonalistyczny. W Polsce jedynie katolicy są Polakami w sposób nie budzący wątpliwości, a przedstawiciele innych wyznań muszą swoją polskość ciągle udowadniać. Jednym z rezultatów tej sytuacji było przemilczanie i wymazywanie niemieckiego dziedzictwa śląskiego protestantyzmu, a dowartościowywanie (czy wręcz nad-wartościowanie) — polskiego. Sytuacja się zaczyna zmieniać dopiero od niedawna. Analizuję te procesy, przedstawiając zmienne losy upamiętniania postaci księdza Theodora Haasego w Cieszynie i w Bielsku, oraz rozważając ten problem z liderami pamięci śląsko-cieszyńskiej społeczności ewangelickiej. Staram się odpowiedzieć na pytanie, czy powrót pastora Haasego jest symptomem głębszej zmiany w kulturowej pamięci śląskich ewangelików i czym została ona spowodowana.

Celem artykułu jest określenie wizerunku świadka Jehowy na Śląsku Cieszyńskim w oparciu o materiały historyczne i współczesne. Historię tego pojęcia można opisać na podstawie materiałów folklorystycznych i prasy regionalnej, jednakże informacje o tej grupie, przedstawianej jako jedna z grup sekciarskich, są bardzo skąpe w tego typu źródłach. Współczesne źródła, to znaczy wykorzystane w analizie odpowiedzi na ankietę i dyskusje internetowe są o wiele bogatsze. Pokazują one, że pojęcie to jest negatywnie nacechowane a sama grupa jest stygmatyzowana przez członków dwu głównych w regionie kościołów, katolickiego i ewangelickiego i umieszczana jest przez nich na peryferiach świata chrześcijańskiego.
The  aim  of  this  article  is  to  create  an  image  of  the  Jehovah’s witness in the Cieszyn Silesia  based  on modern and historical sources.  History  of  the  concept  of  Jehovah’s witness  could be  described  on  the  basis  of  the regional  press and folkloristic sources however, there are only rare information about this religious group, defined as one of the sectarian confessions.  The concept is much more frequent in modern  sources, it means used in the analysis replies to the questionnaire and  internet discussions. They reveal that this concept is rather negatively evaluated as well as the group is stigmatized by the two main churches in the region, Catholic and Protestant. So this religious group is rather placed on the periphery of the Christian world.

"Słownik  dialektyczny, czyli zbiór  wyrazów  staropolskich i innych w potocznej mowie używanych na Śląsku, w Księstwie Cieszyńskim,  z dodatkiem przysłowiów i frazeologii" wydano z inicjatywy Towarzystwa Miłośników  Wisły w 1998 r.,  w postaci reprintu  rękopisu.  Autorem jest Andrzej Cinciała, notariusz cieszyński w latach 80., 90.  zeszłego wieku, polski działacz narodowy i ewangelicki, jeden z przywódców odrodzenia narodowego na Śląsku Cieszyńskim, autor podręczników prawniczych, prac folklorystycznych i paremiograficznych, dziadek polskiego etnologa, Jana St. Bystronia.
Słownik Cinciały stanowi bogate źródło informacji dla językoznawców, albowiem  wiedza na temat dziewiętnastowiecznej gwary cieszyńskiej bez  niego się nie obejdzie. Oprócz językoznawców i paremiografów słownik docenią także etnografowie, i folkloryści albowiem stanowi on niewyczerpaną kopalnię danych z zakresu etnografii i folkloru.

The General Vicariate in Cieszyn in Times of Bishop Franciszek Śniegoń as Inspiration for the Changes in Organization and Functioning of the Church in Cieszyn Silesia - Summary
The well-known proverb states that historia est magistra vitae. The principle is true also in the case of the Church. The aim of the paper is to find an inspiration in the history of the Catholic Church in the Cieszyn Silesia for the changes in organ-ization and functioning of the Bielsko-Żywiec Diocese. The luminous history of the General Vicariate in Cieszyn and of Bishop Franciszek Śniegoń (18th c.) are an example that administration of the Church should be of help in preserving the distinctiveness of the territory and identity of its residents. This policy promotes better functioning of the Church administration for the sake of the faithful. In case of the Diocese in question some ideas from the past can be used, for instance, ap-pointing the diocesan bishop whose responsibility would be vicariate foranes of the Cieszyn Silesia.

Celem artykułu było nakreślenie problemów, z jakimi spotykamy się na pograniczu polsko-czeskim, badając śląskie (tu: cieszyńskie) dziedzictwo językowe (czyli część dziedzictwa kulturowego, utrwalonego na piśmie, niezależnie od przynależności gatunkowej tekstów, a więc nie tylko teksty literackie, lecz i użytkowe: oficjalne, półoficjalne i nieoficjalne). Rozważania te pozwoliły określić uwarunkowania komunikacyjne, w jakich powstawały zabytki pisane na obszarze pogranicznym tych dwu języków, genetycznie i typologicznie bliskich.
W badaniach uwzględniono następujące czynniki: bliskość języków oficjalnych: polskiego i czeskiego, dwustronne wpływy czesko-polskie w językach literackich, duży wpływ języka ludowego na cieszyńskie zabytki pisane powstające w sytuacji, w której sąsiadują ze sobą dialekty polskie , cieszyńskie zawierające dużo bohemizmów z dialektami morawskimi, zwłaszcza laskimi, w których występuje wiele polonizmów.

The aim of the article is to analyze the functioning of Cieszyn dialects on the Internet. On the one hand, we want to describe the functions that this code fulfills, both in primary and secondary use, and to provide a general formal analysis of dialectal statements and statements with different number of dialectal elements, on the other. The dialectal texts and the texts with dialectal elements show a wide variety, both in terms of functionality and form. These are both written texts strictly edited and texts formulated ad hoc, sometimes even spontaneously. At the same time, due to the relatively high anonymity of spontaneous statements, they can naturally reveal the real knowledge and functional use of this code by different users.
Celem artykułu jest analiza obecności gwar cieszyńskich w najnowszym medium elektronicznym – w Internecie. Z jednej strony zależy nam na wydobyciu funkcji, jakie spełnia ten kod, zarówno w użyciu prymarnym, jak i sekundarnym, w drugim zaś o ogólną analizę formalną wypowiedzi gwarowych i wypowiedzi o różnym stopniu nasycenia elementami
gwarowymi. Teksty gwarowe i z wykorzystaniem gwary wykazują duże zróżnicowanie, tak pod względem funkcjonalnym, jak i formalnym. Mamy tu do czynienia zarówno z tekstami zredagowanymi, jak i tekstami pojawiającymi się ad hoc, czasem wręcz żywiołowymi. Jednocześnie, dzięki stosunkowo dużej anonimowości wypowiedzi spontanicznych mogą one w naturalny sposób odsłaniać rzeczywistą znajomość i funkcjonalność tego kodu u przedstawicieli różnego typu użytkowników gwary.

Celem artykułu jest określenie wizerunku wyznawcy prawosławia na Śląsku Cieszyńskim w oparciu o dane historyczne i współczesne. Historię tego pojęcia można opisać na podstawie materiałów folklorystycznych i prasy regionalnej. Współczesne źródła reprezentują tu odpowiedzi na ankietę i dyskusje internetowe.
The purpose of the article is to determine the image of believers of the Orthodox Church in Cieszyn Silesia based on historical and contemporary data.
The history of this concept can be described on the basis of folklore texts and regional press especially from the 19th century. Contemporary sources are represented by the questionnaire responses and Internet discussions.

Abstract: The capital of the Duchy of Teschen, a medieval city-castle, has always embodied the characteristics of diversity (in terms of ethnicity, religion, class and profession), as well as strong sense of citizenship of its inhabitants. Nowadays, researchers are often no longer able to analyse this phenomenon without falling into nationalist anachronism, usually referring to only one (Polish) tradition, which is in fact quite new, forgetting other ones (Jewish), deliberately omitting them (German), not recognizing their importance (Silesian), or exaggerating their historical signifi cance
(Czech). There is also lack of female perspective that would allow a more complete picture of the phenomena. The paper presents and analyses the women’s voice of two literary narratives about Teschen written by its inhabitants: the novel by Edith Schmettan-Demel Die Sieben Kinder des Pastors Kattenschlag [The Seven Children of Pastor Kattenschlag] of 1931 and the memuar written in Silesian Wokół Placu Kościelnego i Kościoła Jezusowego. Spóminki z młodości Bronisławy Uher [Around the Church Square and the Church of Jesus. Bronisława Uher’s Youth Memories], released in 2015. These two voices: of the forgotten Silesian-German novelist and of Silesian-Polish author,
signifi cantly testify to the pluralism and the specifi city of the urban lifestyle as well as the modernization in the female version. The interpretative framework of this article is the perspective of classical urban sociology and anthropology, as well as feminist thought.

Artykuł przedstawia pojęcie „sekta religijna” na konfesyjnej mapie mentalnej na pograniczu polsko-czeskim, na Śląsku Cieszyńskim. Jest to region wielowyznaniowy, zamieszkiwany przez wyznawców kilkunastu Kościołów. Współcześnie przywoływany jest jako teren koegzystencji wielu wyznań, głównie jednak dwu nurtów chrześcijańskich, Kościoła Rzymskokatolickiego i Ewangelicko-Augsburskiego. Celem analizy materiałów zarówno współczesnych, jak i starszych jest określenie, jakie miejsce zajmują w tym systemie te kierunki, które uważane są za ruchy sekciarskie, i jak pojęcie to było i jest definiowane w zależności od wyznawanej konfesji.
The paper presents the notion of religious sects on the confessional mental map on the Polish-Czech border, in the Cieszyn Silesia. It is a multi-denominational region inhabited by the followers of several religions. Nowadays, it is referred to as the area of coexistence of many religions, mainly, however, two Christian currents, the Roman Catholic Church and the Evangelical Church of the Augsburg Confession. The aim of the analysis of both contemporary and older materials is to determine what place the sectarian movements take in this system, and how this concept was and is defined depending on both the main confessions.

Artykuł analizuje wpływ Reformacji na Śląsku Cieszyńskim na sytuację kobiet, a szczególnie omawia realizację idei powszechnej edukacji, która była jedną z ważniejszych kwestii w nauczaniu Marcina Lutra. Obejmowało ono dzieci obu płci. Nie wiadomo czy na Śląsku Cieszyńskim w szkołach powstających w okresie reformacyjnym przy każdym ewangelickim zborze uczono dziewczęta, ale istnieją poszlaki to potwierdzające. W okresie kontrreformacji proces ten został zahamowany przez działania austriackiego państwa. Jednak już od początku XVIII wieku śląsko-cieszyńskie ewangeliczki mogły korzystać z edukacji najpierw w szkole istniejącej przy jedynym w tym kraju kościele w Cieszynie, na który zezwoliły władze austriackie, a od końca XVIII wieku w zborach, które powstawały na całym terenie kraju po uchwaleniu Patentu Tolerancyjnego. Podkreślona jest kulturowa rola alumnatów dla dziewcząt i kobiecych stowarzyszeń: najpierw niemieckiego, a później także polskiego. Na ich przykładzie można prześledzić zjawisko działania hegemonii kulturowej niemczyzny i emancypację autochtonicznej ludności. Przedstawione też zostały postaci pierwszych studentek pochodzących ze Śląska Cieszyńskiego: Elżbiety, Kornelii i Adeli Buzkówien studiujących na Uniwersytecie Jagiellońskim i Edith Demel – na Uniwersytecie Wiedeńskim. Twórczość literacka tej ostatniej pozwala na analizę kobiecego „własnego głosu”, który nie jest jednym głosem, ale mieszanką języków podporządkowania i uprzywilejowania. Na jej przykładzie widać też ważną rolę kobiecej solidarności. Znaczącym faktem jest, że te pionierki wyższej edukacji, którym udało się przebić bariery blokujące kobietom (instytucjonalnie i kulturowo) wstęp na uniwersytety, były ewangeliczkami.

Celem artykułu jest prezentacja wyników badań prowadzonych w regionie cieszyńskim, wybranych pod kątem tego, w jaki sposób rozszerzają one tradycyjny zakres badań regionalnych na Śląsku Cieszyńskim i jakie dają możliwości dalszych poszukiwań. Podstawowym celem badań była próba weryfikacji i wzbogacenia dotychczasowych wyników badawczych z zakresu historii i współczesności sytuacji językowej w tym regionie.
Przyjęto, że weryfikacja i rozszerzenie dotychczasowych wyników będzie się opierać na metodzie interdyscyplinarnej; oprócz analiz czysto językoznawczych wykorzystane zostały prace historyków, zwłaszcza jeżeli chodzi o świadectwa bezpośrednie, demografów, np. o ruchach ludnościowych, składzie zawodowym, socjologów — wyniki ankiet dotyczących regionu, obrazu świata, oceny elementów sytuacyjnych, psychologów społecznych — stosunek do regionu i jego podstawowych wyznaczników. Stwierdzenia dokonywane na obszarze tych nauk często, konfrontowane ze sobą nawzajem, upoważniają do wyciągania wniosków o charakterze językoznawczym.

W artykule przedstawiono techniki przekładowe średniowiecznych tłumaczy Biblii, na materiale I i II redakcji staroczeskiego przekładu biblijnego. Wyróżnione w analizie techniki sprawdzono na materiale folklorystycznym, gdzie ich funkcje tekstotwórcze są zbliżone do tych, które są realizowane w procesie przekładu.

The aim of  this paper is to describe the attempts  to standardize the Silesian dialects that take place spontaneously in Internet. They  express obviously an inclination to  differentiate these dialects from the official languages: in Poland – Polish literary language, in Czech Republic – Czech literary language. At the same time some Silesian Internet texts show close dependence on these literary languages, and, sometimes, on German language. It depends on whether an author of a web-site lives in Poland, in Czech, in Germany (or in another country). The intention of the author of this paper is to describe the  situation from the linguistic point of view, not  from the political one. The most important fact in this process is that there is spontaneous mass activity but the authors of these proposals of standardization are not linguistically well-prepared. Their main attempts focus on orthography and vocabulary. This paper presents a description of this phenomenon as well as a typology of Silesian web-sites and their relation to the literary languages used in Silesia.

W artykule przedstawiono formy istnienia społeczności lokalnych w świecie wirtualnym na Śląsku, a więc w regionie o mocnej tradycji tożsamości lokalnej i regionalnej. Globalna sieć pozwala na przekraczanie ograniczeń świata realnego, przywracając na przykład emigrantów społeczności, z której wyszli. Rzeczywistym spoiwem społeczności staje się, mocniej niż jedność miejsca przebywania, poczucie przynależności do wspólnoty.

The aim of the paper is to describe Internet texts produced by the youth from Zaolzie in Czech Republic. The texts are written in the local dialect but they show close dependence on Czech literary language, and sometimes, on Polish. Their most important feature is that they are spontaneous and their authors do not have linguistic knowledge. Therefore, they try to write in the dialect but they can not distinguish the Czech language from the Silesian dialect. Therefore, many Czech linguistic features appear in the texts. Most of them are lexical, phraseological and syntactical borrowings which are subject to regular phonetic and morphological adaptation.

W artykule przedstawiono wnioski z badań socjolingwistycznych na pograniczu polsko-czeskim i z obserwacji komunikacji językowej w pasie przygranicznym, z odwołaniem do sytuacji językowej na tym terenie w przeszłości, Wnioski te zostały skonfrontowane z wynikami obserwacji komunikacji tego typu na pograniczu czesko-słowackim, chorwacko-słoweńskim i chorwacko-węgierskim.

Wizerunek katolika w dyskursie na tematy religijne na portalach regionalnych Śląska Cieszyńskiego / Image of a Catholic in the discourse on Religious Topics on Regional Web Portals of Cieszyn Silesia
Celem artykułu była charakterystyka obrazu katolika w wielowyznaniowej społeczności Śląska Cieszyńskiego na materiale dyskusji internetowych na portalach regionalnych. Na podstawie analizy zróżnicowanego materiału można stwierdzić, że obraz katolika jest niejednolity. Z jednej strony, wynika z przynależności konfesyjnej dyskutantów, z drugiej, również w obrębie grupy osób przyznających się do katolicyzmu, pozostaje pod wpływem postrzegania katolicyzmu przez innowierców.
The aim of the article was to describe the image of a Catholic in the multi-faith community of Cieszyn Silesia on the material of internet discussions on regional web portals. As a result of the material analysis, it can be concluded that the image of the Catholic is not homogeneous. On the one hand, it results from the confessional affiliation of participants, on the other, even within the confessions of Catholicism, it remains influenced by the perception of Catholicism by followers of other religions.

Celem artykułu jest określenie wpływu czynników społecznych i politycznych na sytuację językową Śląska Cieszyńskiego. Chodzi  tu przede wszystkim o zasygnalizowanie problemów badawczych. Śląsk Cieszyński. zajmujący obszar, gdzie stykają się Polska, Słowacja i Czechy (a właściwie Morawy — również w świadomości językowej Cieszynian) jest regionem, gdzie możemy zaobserwować duży wpływ innych czynników ekstralingwistycznych , zwłaszcza politycznych na sytuację językową: wewnętrzną - strukturę języka, jak i zewnętrzną - np. zasięg gwar, stopień znajomości gwar i zakres znajomości języka (gwary języka literackiego). W historii tego regionu można wyodrębnić fakty polityczne i polityczno-społeczne. które na pewien czas warunkowały taki, a nie inny rozwój językowy.
Okres ostatni stawia przed językoznawcami kilka zadań badawczych (poza zadaniami wspólnymi dla badań językowych niezależnie od regionu): porównanie polszczyzny po obu stronach Olzy, opis stanu zachowania polszczyzny na Zaolziu, określenie wpływu ostatnich zmian na stan polszczyzny na Zaolziu, badanie dialektów polskich po obu stronach Olzy, analiza wpływu języka polskiego i czeskiego na polszczyznę po obu stronach Olzy.

The aim of this paper is to describe the images of religions and religious believers from the historical point of view as we can find it in folkloristic texts from the Cieszyn Silesia region. The analysis has shown that the images are very schematic and stereotyped. The most important fact in this picture is that the main religious image is catholic one. The image of members of evangelical church is described by differences to the catholic one. The other religions are strange for regional life in this type of texts, as characteristic only for foreigners.

The article presents the results of functional analysis of texts stylized as dialect
and dialect stylistic elements in non-dial texts, in Internet communication, pri-
marily in the statements of young people. Our analysis focuses on texts with the
participation of the regional code from the area of Upper Silesia, Opole Silesia and
Cieszyn Silesia. In the case of using the Silesian code as a stylistic measure, es-
pecially as part of the full and partial dialectization process, the set of functions is
specific. The emotive (expressive) function prevails, there is also an conative (im-
pressive) function, sometimes also a poetic one, in the dialectic address phrases a
phatic one. Emotionally unmarked uses perform a referential function that reflects
regional / local color. The metalingual (metatext) function is usually used by users
treating Silesian as a separate code, outside the stylization process.
W artykule przedstawiono wyniki analizy funkcjonalnej tekstów stylizowanych na
gwarowe i gwarowych elementów stylistycznych w tekstach niegwarowych, w ko-
munikacji internetowej, przede wszystkim w wypowiedziach młodzieży. Analiza
nasza koncentruje się na tekstach z udziałem kodu regionalnego z obszaru Śląska
Górnego, Opolskiego i Cieszyńskiego. W wypadku wykorzystania kodu śląskiego
jako środka stylistycznego, zwłaszcza w ramach procesu dialektyzacji, pełnej i częś-
ciowej, zestaw funkcji jest specyficzny. Przeważa funkcja ekspresywna, pojawia
się też funkcja impresywna, czasami też poetycka, w gwarowych zwrotach adresa-
tywnych funkcja fatyczna. Emocjonalnie nienacechowane użycia realizują funkcję
przedstawieniową, oddającą koloryt regionalny / lokalny. Funkcja metatekstowa z
reguły wykorzystywana jest przez użytkowników traktujących śląszczyznę jako kod
odrębny, poza procesem stylizacji.

This paper aims to analyze religious disputes in Cieszyn Silesia in the religious press of the 19th century and the beginning of the 20th century. The starting point of the analysis is the situation of the act of dispute. The analysis approach used in the article is the linguistic picture of the world.
W artykule niniejszym postawiono sobie za cel analizę sporów religijnych na Śląsku Cieszyńskim, przebiegających w sferze publicznej w prasie regionalnej. Ze względu na tematykę sporów analizie poddano prasę o jasnej i deklaratywnej orientacji wyznaniowej, z okresu końca wieku XIX i początków XX wieku. Zespoły redakcyjne i autorskie prasy regionalnej na Śląsku Cieszyńskim tego okresu należy traktować jako przywódców opinii publicznej. Prasa ta pod koniec wieku XIX i na początku XX (do II wojny światowej) była doskonale rozwinięta –kilkanaście tytułów, stali subskrybenci we wszystkich miejscowościach regionu. W pewnej mierze oddawała ona poglądy własnych czytelników, sama też starała się wpływać na ich opinie. I wprawdzie z czasem rozwinął się w regionie ruch ekumeniczny – początkowo wśród kościołów protestanckich, z czasem z udziałem kościoła katolickiego, to jednak wpływ ducha porozumienia międzywyznaniowego nie od razu stał się odczuwalny w skali społecznej. Do dziś bowiem w warunkach konfliktowych, na przykład w internetowych dyskusjach na temat relacji międzywyznaniowych, z racji względnej ich anonimowości, zwalniającej niejako z wymogu zachowania poprawności politycznej (tu: wyznaniowej), pojawiają się podobne argumenty i odwołania do tych samych domen określających wyznawców poszczególnych religii obecnych na Śląsku Cieszyńskim.

The aim of this article is to describe, on the ground of investigations in Cieszyn Silesia, processes which occur in situation of diglossia. The study of situation in which people use two codes (languages) with different functional and social hierarchy (literary language and dialect) includes analysing of loss of dialect. The dialect which was at first the primary code in this region now becomes the secondary code often, especially for teenagers, with specific, expressive function.

The article presents Silesian-Bukovinian relations in scope of lexis. It is widely known that a language of Bukovinian Polish people has developed under the influence of codes with which it has come into contact through the ages. Historically, it has close connection with the Czadca area. Due to a poverty of descriptions of lexical dialects from the Czadca area, it can appear vital in the analysis to consider relations with a historical east-southern area of Silesian Polish language (as the closest language area with dialects from Czadca region). At the same time, it is the area where we can observe scopes of common Bukovinian-Silesian and Czadca izoleks. The author used rich lexical materiał collected while working on a Bukovinian highlanders’ lexicon.
The article presents a stepping stone for futurę workings on lexical relationships between Bukovinian, Czadca and Silesian codes. It is very important to present the most complete scopes of common lexemes possible (e.g. their appearing in Slovakian, Moravian and Minor Poland or even Silesian-German dialects). A detailed lexical-semantic analysis of separate lexical groups will be equally important for depicting cultural influences between ethnic and regional groups that used to stay in touch. Bukovinian-Silesian lexical connections exist in all areas of life - the fact which is testified by cultural relations.

Celem artykułu było przedstawienie wniosków z badań ankietowych przeprowadzonych na Śląsku Cieszyńskim w 1996 roku. Zastosowana w badaniach ankieta miała wielokierunkowy charakter, stanowiła rodzaj mikrowywiadu. W artykule wykorzystano głównie odpowiedzi udzielone w części językowej. Dla scharakteryzowania współcześnie zachodzących na tym obszarze procesów językowych istotne było uwzględnienie uwarunkowań historycznych, gdyż jeszcze dziś rzutują one na sytuację językową tego obszaru. Badaniami objęto obie części Śląska Cieszyńskiego, tj. w granicach Czech i Polski. Analiza materiału językowego uzyskanego metoda ankietową pozwala opisać podobieństwa i różnice procesów językowych przebiegających współcześnie w obu częściach badanego obszaru.

Celem tego artykułu jest przedstawienie współczesnych stosunków gwarowych między sąsiadującymi ze sobą gwarami śląskimi – z Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego. Termin Górny Śląsk jest tu pojmowany wąsko, zgodnie ze współczesnym jego rozumieniem, to znaczy nie obejmuje Śląska Cieszyńskiego. Historyczna granica między Księstwem Cieszyńskim a księstwami górnośląskimi przebiegała równoleżnikowo, łącząc ujście Ostrawicy do Odry z biegiem Wisły, a więc na północ od miejscowości Zebrzydowice, Strumień i Chybie. Granica dialektalna miała charakter nieostry, pas przejściowy stanowił obszar pszczyński, historycznie bliższy dialektom cieszyńskim, obecnie zaś górnośląskim.

Autoetnografia to praktyka badawcza i pisarska "łącząca to, co autobiograficzne i osobiste, z tym, co kulturowe i społeczne" (Ellis 2004: xix), to "pielęgnowanie żywego doświadczenia" wyrażonego w impresjonistycznej i literackiej formie; to obecność osoby badacza czy badaczki zarówno w procesie badawczym, jak i w tekście; silna refleksyjność; zaangażowanie; podatność na zranienie; metodologiczna otwartość (Anderson, Glass-Coffin 2013); to stawianie prowokacyjnych pytań na temat własnej sprawczości i ograniczeń kulturowych (Reed-Danahay 2009). Autoetnografia opiera się na emocjach, introspekcji i ucieleśnieniu. Ten jej rodzaj jest określany jako ewokacyjny w odróżnieniu od analitycznego (Kacperczyk 2014). Moje przedsięwzięcie łączy oba te rodzaje, a także dawne rozumienie autoetnografii jako pewnego typu badań antropologicznych, polegających na tym, że badacz czy badaczka analizuje kulturę własnej grupy, z którą dzieli więzy zażyłości i wspólne sekrety (Kacperczyk 2017). Co więcej, jak ujmuje to jedna z badaczek: "Opis autoetnograficzny ukazuje świat w stanie ciągłej zmiany i ustawicznego ruchu-między opowieścią i kontekstem, między pisarzem i czytelnikiem, między kryzysem i jego rozwiązaniem. Kumuluje się w momentach wypełnionych zrozumieniem, w przebłyskach zjednoczenia i przeobrażeń" (Holman Jones 2009: 177). Mam nadzieję, że moje publiczne wystąpienia, podczas których mówiłam o swojej śląskiej sukni, mając ją na sobie, były dla słuchaczy i słuchaczek takimi przebłyskami. Pomysł uszycia cieszyńskiego stroju nosiłam w sobie już od dawna, także ideę monitorowania tego procesu. Wynikły one w dużej mierze z chęci dowartościowania żeńskiej linii tradycji i mojej własnej matrylinii, ale także jako współczesny gest emancypacji śląskości i chłopskości. Był to

Stosunki miêdzy mieszkañcami miast podzielonych granic¹ pañstwow¹ na przyk³adzie Cieszyna i Czeskiego Cieszyna (C ˇ esky´Těšín). Studium socjologiczne W rezultacie wielkich przemian politycznych XIX i XX wieku wiele historycznych społecznos´ci i ich regiony zostały podzielone granicami politycznymi. Cieszyn i S ´la˛sk Cieszyn´ski jest tego dobrym przykładem. Podzielone na mocy arbitraz ˙u mie ˛dzynarodowego w 1920 roku miasto, be ˛da˛ce wczes´niej typowym s ´rodkowoeuropejskim tyglem narodowos´-ciowym i kulturowym, skazane zostało na separacje ˛ i rozwó j w ramach dwó ch odre ˛bnych porza˛dków pan´stwowych i prawno-administracyjnych. Oba miasta – Cieszyn i nowopowstały C ˇ esky´Těšín (Czeski Cieszyn), mimo iz ˙ dzieliło je jedynie 20 metrów rzeki Olzy – stopniowo zaczynały z ˙yc´własnym z ˙yciem. Inne były koncepcje rozwoju miasta, inaczej przebiegały procesy demograficzne. Stan ten trwał, z niewielkimi przerwami na czas polskiej, a naste ˛pnie niemieckiej okupacji, osiemdziesia˛t lat. Był to czas wznoszenia barykad, umacniania swois´cie rozumianej niezalez ˙nos´ci obu miast. Niemniej juz ˙ wtedy zauwaz ˙yc´moz ˙na było pró by osłabiania nienaturalnego, ideologicznego podziału. Pocza˛tek lat dziewie ˛c´dziesia˛tych XX wieku to pró ba zatrzymania niekorzystnej dla obu miast tendencji przez działania maja˛ce na celu zintegrowanie podzielonego miasta, regionu i jego społecznos´ci. Lokalnym inicjatywom z obu stron towarzyszyło stopniowe ocieplenie stosunkó w polsko-czecho-słowackich, jak równiez ˙ coraz bardziej zaawansowany proces integracji europejskiej. Z socjologicznego punktu widzenia interesuja˛ca wydaje sie ˛ byc´kwestia społecznych konsekwencji istnienia wieloletniego podziału (granicy) oraz jego stopniowego zaniku. Chca˛c bliz ˙ej przyjrzec´sie ˛ temu zjawisku, na pocza˛tku 2001 roku przeprowadzono w Cieszynie i C ˇ esky´m Těšíně badania socjologiczne. Pytania zawarte w kwestionariuszu wywiadu dotyczyły generalnie dwó ch obszaró w: po pierwsze – przekonaní opinii warunkuja˛cych proces integracji (stosunek do mieszkan´có w drugiego miasta, opinie o obu miastach, znajomos´cích najnowszej historii i ocena poszczegó lnych wydarzen´, wiedza o polsko-czeskich inicjatywach oraz społeczne postulaty zgłaszane pod ich adresem), po drugie – zaangaz ˙owania społecznego w działania integracyjne (uczestnictwo w polsko-czeskich przedsie ˛wzie ˛ciach, wizyty w drugim mies´cie, deklarowana che ˛c´zaangaz ˙owania sie ˛ w kon-kretne przedsie ˛wzie ˛cia w sa˛siednim mies´cie oraz znajomos´c´je ˛zyka polskiego⁄czeskiego). Niniejszy artykuł stanowi szczegółowe omó wienie wynikó w przeprowadzonych badan´. Problematyka miast podzielonych Granice, któ re ongis´rozdzieliły i " poraniły " historycznie ukształtowane społecznos´ci, staja˛ sie ˛ obecnie miejscem szczegó lnym w procesie integracji europejskiej. Szczegó lnie znamienny wydaje sie ˛ tutaj przykład miast, czy

W artykule przedstawiono charakterystykę relacji językowo-kulturowych na Śląsku Cieszyńskim między ośrodkami wiejskimi i miejskimi. Stwierdzić należy, że na relacje te w znacznym stopniu wpływał pograniczny charakter regionu oraz zmienność losów historycznych — przynależności administracyjno-państwowej. Opozycja miasto — wieś pojawiała się na przestrzeni wieków, przy czym była to przede wszystkim opozycja ilościowa — różnego natężenia przyjmowanych rozwiązań w komunikacji językowej. Najwyraziściej przejawiała się ona w okresach. w których tradycyjnie miejskie funkcje i kultura miejska wyrażana i realizowana była w języku niemieckim (tzw. zniemczenie miast) w opozycji do kultury wiejskiej, funkcjonującej w wersji językowo nieniemieckiej —lokalnej i regionalnej, polskiej.

The aim of this article is to describe the linguistic situation in the Cieszyn Silesia from the sociological point of view. The article presents the linguistic development and the contemporary linguistic situation in this region with regard to its social history. Moreover, it postulates systematic analyse of some language processes in this borderland after 1989 year. The author describes also the probable development of contemporary linguistic situation.

The aim of this paper is to define the mechanisms and causes of linguistic and ethnic conversion at the border of closely related languages and ethnoses. As materials for analysis I have used the results of my research on contemporary ethnic and linguistic consciousness of the Polish-Czech borderland in the Cieszyn Silesia done in the years 1996—2000. The starting point was an analysis of linguistic conversion, and ethnic consciousness was included as a factor influencing linguistic conversion. By investigating - on the basis of concrete material — the correlations between conversion, ethnic multi-identification and national indifferentism, I have tried to determine the wide—ranging causes and roots of the phenomenon of conversion in the Polish-Czech borderland, with the view of applying the conclusions in research on similar borderland territories.