Ang Dalumat ng 'Bayan' sa Kamalayan at Kasaysayang Pilipino

Si Inang Bayan sa Gapan, Nueva Ecija https://bit.ly/32W850T BAGONG KASAYSAYAN Lathalain Blg. 15, 2020 ISSN 0118-81-00 Copyright 2020 © ni Mary Jane B. Rodriguez-Tatel at ng Bagong Kasaysayan RESERBADO ANG LAHAT NG KARAPATAN. Sarili ng may-akda at ng Bagong Kasaysayan ang lahat ng Karapatan sa monograf na ito. Anumang bahagi ay hindi maaaring kopyahin o sipiin ninuman sa anumang paraan ng paglimbag nang walang pahintulot ng may-akda at ng pamatnugutan ng Bagong Kasaysayan. Isinamonograf ni Arvin Lloyd B. Pingul Inilathala ng Bagong Kasaysayan, Inc. – Bahay Saliksikan ng Kasaysayan Unit 2, No. 35A Escaler St., Loyola Heights, Quezon City 2020 ANG DALUMAT NG BAYAN SA KAMALAYAN AT KASAYSAYANG PILIPINO* Mary Jane B. Rodriguez-Tatel Bayan ang siyang lahat; dugo at buhay, yaman at lakas, lahat ay sa Bayan. — Emilio Jacinto T ahasan, mapanindigan at makapangyarihan ang mga katagang binitiwan ni Jacinto sa kanyang pananaw hinggil sa “bayan.” Bakit? Ano ba ang mayroon sa katagang “bayan”? Gaano man kasimple o kakomplikado ang usapan, maririnig mo itong inuusal. Mula sa simpleng pangungusap na: “Pupunta ako sa bayan,” tungo sa higit na matulain at madamdaming: “Sa aba ng abang mawalay sa Bayan, gunita may laging sakbibi ng lumbay...” (Bonifacio sa Ileto 1979, 398) o mapanghimagsik na politikal na sigaw ng mga aktibista sa kalye, “Bayan, bayan ko, di pa tapos ang laban mo!” Bayan din ang isa sa mga tampok na paksa ng talastasan sa akademya lalo na nitong mga nakaraang sampung taon ng paggunita sa mga sentenaryo ng mga makasaysayang kaganapan sa proseso ng pagbubuo ng Kapilipinuhan. 1 At hindi lamang ito pinag-uusapan, binubuwisan din ito ng buhay. Lahat ng ito ay buháy na katibayan kung gaano kapundamental ang dalumat ng bayan. Samakatwid, marapat lamang na muli natin itong suriin sa paniniwalang mula rito’y makakatas natin B a g o n g 2| ang mahahalagang pagkakakilanlan. sangkap ng ating K a s a y s a y a n pagkamamamayan at “BAYAN”: DALUMAT AT REYALIDAD Dinalumat ang bayan batay sa tinatawag na domain analysis o “pagsusuri ng kasaklawan” na babalangkasin ng “lawak,” “lalim” at “laman” ng kataga. May dalawang pangkalahatang saklaw ng pagsusuri: una, ang bayan bilang konsepto, at ikalawa, bilang proseso. Sa unang saklaw matuturol ang “bayan” bilang isang kamalayan, ang mga kahulugan at pagpapakahulugan – ang lawak at lalim ng kataga. Matutunghayan naman sa ikalawang saklaw ang “bayan” bilang isang prosesong pangkasaysayan i.e., ang pag-aanyo ng bayan sa daloy ng panahon. Ang mga serye ng pangyayari sa agos ng kasaysayan ang naglaman at nagbigay-hugis sa dalumat ng “bayan” bilang isang “ganap na kabuuang” inaangklahan ng identidad nating mga Pilipino sa kasalukuyan. Hinalaw mula sa mga pansariling obserbasyon, diksyonaryo, ulatantropolohikal at historikal ang kahulugan at mga pakahulugan ng kataga. Pinagtagni-tagni ang mga ito upang magagap ang pinakabuod ng kultural at konseptuwal na daigdig, gayundin ang prosesong pangkasaysayan na sinasaklaw ng bayan. Para sa unang bahagi, tutukuyin ang mga katumbas ng bayan sa iba’t ibang lugar sa kapuluan upang maipakita ang pagiging pundamental nito sa kamalayang Pilipino. Titingnan din ang mga hangong-salita (derivatives) bilang mga batis ng diwa o kaibuturan ng “bayan.” Mula rito, iigibin ang mga espesipikong katotohanang nakapaloob sa kataga: ang prinsipyo ng holismo (ang mapang-ugnay na pananaw sa daigdig ng mga Pilipino) bunga ng matalik na ugnayan ng tao at kalikasan sa kapuluan, gayundin ang mga halagahing nabubuo sa mayayamang ugnayang pantao, i.e., ang “kaginhawahan” at “kasarinlan.” Sa ikalawang bahagi, ipapakita ang daloy ng pagbabanyuhay ng bayan mula sa munting pamayanan tungo sa kanyang kaganapan — ang BANSA, ang kabuuan ng sangka-Pilipinuhan — ang pangkalahatang pamayanan ng mga Pilipino na gumagarantiya sa kapakanan at integridad ng bawat bahagi.2 A n g D a l u m a t n g B a y a n |3 Isa lamang ang katagang bayan sa tatlong laganap na salita sa buong kapuluan na tumutukoy sa isang grupo ng tao na nakapaloob sa isang kapaligirang may sentro. Ang dalawa pa ay ang ili ng hilagang Luzon at banua/banwa ng Timog Pilipinas (Salazar sa Alaras 1988, xii; Salazar sa Veneracion 1990, 41; Salazar 1997 at 2006).3 Ang mga salitang kavahayan [Ivatan] (Hidalgo 1971, 47), baley [Pangasinense], balen [Kapampangan] (Panganiban 1973, 147), lungsod [Sebuano](Gullas 1937), ginharian [Ilonggo](Hermosisima at Lopez 1966), inged/ingued [Manobo/Menuvu, Teduray, Maguindanaon, at Maranao] (Sullivan 1986; Marti 1892; Gèmpa tè Kèlindaan nè Kamal w.p.; Timuay Justice and Governance (TJG) w.p.), at bungtu/bungto [Waray] (Bellas 1996) ang iba pang katumbas ng nasabing dalumat sa ibang bahagi ng kapuluan (Mapa 1). Mayaman sa kahulugan ang salitang bayan gaya ng kalinangang Tagalog4 na nilalagom nito. Batay sa mga kontemporaryong diksyonaryo, maihahanay sa dalawang kategorya ang kasalukuyang kahulugan ng bayan bilang isang pangngalan: (1) lugar at (2) tao. Bilang lugar, tumutukoy ito sa kagyat na kapaligirang ginagalawan ng tao, i.e., lupang tinubuan/pinagmulan/ sinilangan, tirahan o pamahayan — na nag-anyo bilang pamayanan. Balayan ang sinasabing pinanggalingan ng salitang bayan. Binubuo ito ng salitang ugat na “balay” o “bahay” at hulaping “-an,” na ang ibig sabihin ay kalipunan ng mga balay/bahay o lugar na pinagtayuan ng mga ito.5 Ganito maipaliliwanag ang pagbabago mula l → h. Ang katumbas ng *l sa Tagalog ay h kung kayat ang balay ay *bah∂y sa Katagalugan. Mula sa proto-Tagalog na bah∂y, ito ay naging “bahay” sapagkat ang katumbas ng *e sa Tagalog ay ang sentral na tunog na a. Mula sa “bahayan” nakaltas ang penultima o pangalawang silabol na ha dahil sa likas na katangian ng Tagalog na maging disyllabic. Makikita ang tendensiyang ito sa mga sumusunod na halimbawa: “mayroon” → “meron,” “maaari” → “maari,” “kaunti” → “konti.” Batay sa pangkalahatang panuntunang pangwika sa Pilipinas ang impit na sinasagisag ng (?), h, at y ay malayang nagpapalitan (Salazar 1997, 4; Paz 1977).6 Sa madaling sabi, ang dalumat ng bayan ay sadyang nakaugat sa konsepto ng tirahan/pamahayan (Salazar 1997).7 Bagama’t maituturing na magkakasingkahulugan sa 4| B a g o n g K a s a y s a y a n kasalukuyan, nagkaroon ng mga partikular na pakahulugan ang “bayan,” “ili,” at “banwa” sa agos ng kasaysayan. Kompara sa bayan na ibinunsod ng pirmihang paninirahan sa kapuluan, sinasabing ang ikalawa ay tumukoy noong una sa lugar na pinagkakanlungan (kabundukan o isang pook-tanggulan) sa mga panahon ng digmaan/labanan, habang ang huli nama’y higit na nakatuon sa ideya ng espasyong pisikal o teritoryo [e.g., kalawakan, kagubatan, kontinente] (Salazar 1997 at 2006; Rodriguez 2001). Sa kabilang banda, nangangahulugan din ito ng isang administratibong yunit, i.e., munisipalidad (town), kalipunan ng mga barangay na may tiyak na teritoryo at sentro na tinatawag na kabayanan/poblacion (i.e., sentro ng munisipalidad kung saan matatagpuan ang munisipyo, palengke at simbahan — mga pisikal na istrukturang kumakatawan sa pampulitika, pang-ekonomiya at panrelihiyong institusyon). Kadalasan ang sentro ang tinutukoy na bayan kung nasa loob mismo ng munisipalidad ang nagsasalita. Sa katunayan, isang bayan sa lalawigan ng Batangas ang tinatawag na Balayan (cf. matandang balayan o bahayan). Hinihinala ring ang Balayan ang siya mismong sentro at unang pamayanan ng “Lupain ng Kumintang” — ang katawagan ng mga naunang Espanyol sa rehiyon ng Tagalog (Banas 1975, sinipi sa Odal 1999, 79). Sa ikalawang kategorya, nangangahulugan ang “bayan” ng isang grupo ng tao, i.e., madla, mamamayan, publiko, tanan, taumbayan gaya ng ipinahihiwatig sa mga sumusunod na pangungusap: (1) “Hayaang bayan ang humatol”; (2) “Isaalang-alang ang kapakanan ng bayan” at (3) “Nagdiriwang ang bayan.” Ginagamit din ang “bayan” bilang bansa (grupo ng tao na nasa isang tiyak na teritoryo at iisang gobyerno; sa kaso ng Pilipinas, tumutukoy ito sa kabuuan ng arkipelago), gaya ng sa unang linya ng ating pambansang awit: “Bayang magiliw...”; o kung ang nagsasalita ay nasa labas ng bansa. Kadalasan, maririnig natin sa mga kapatid nating OFWs ang mga katagang “Mahirap mangibang-bayan” — mga katagang ibinubulalas kapag inaatake na sila ng lungkot o “homesickness” sa ibang bansa. A n g D a l u m a t n g B a y a n |5 MAPA 1 KARTOGRAPIYA NG ILI, BAYAN, BANUA at iba pang kaugnay na konsepto Mary Jane B. Rodriguez, 1996/1997 6| B a g o n g K a s a y s a y a n Gayumpaman, hindi lubos na masasapul ng simpleng kategorisasyon lamang sa mga diksyonaryo ang ganap na lalim ng kahulugan ng bayan. Nakapaloob sa konseptong ito ang dinamiko at likas na ugnayan sa pagitan ng tao at lugar sa agos ng panahon. Kung hihimay-himayin natin ang mga naturang pahayag, lumilitaw na may dalawang lebel ng ugnayan: una, sa pagitan ng tao at kapaligirang pisikal o “kalikasan” at ikalawa, sa pagitan ng mga tao mismo sa loob ng isang itinakdang lugar. Sa panloob na dinamismo ng mga ugnayang ito nalilikha ang kalinangan. Habang pinagyayaman ng tao ang kanyang kapaligiran, pinauunlad din niya ang kanyang sarili at ang lipunang nabuo mula sa mga naturang interaksyon. BAYAN: UGNAYANG TAO-KALIKASAN Sa puntong ito, dapat kilalanin ang di-mapasusubaliang impluwensiya ng kapaligirang pisikal sa tao, at vice versa (sapagkat hindi rin naman tayo dapat masilo sa bitag ng geographical determinism). Sa simula’t simula pa, mayroon nang malapit na ugnayan sa pagitan ng tao at kalikasan. Maisasalin ang uri ng ugnayang ito sa prinsipyo ng holismo. Holistiko ang umiiral na pananaw ng mga tao sa isang kapaligirang malaya at bukas gaya ng kapuluan, mapagkupkop at mapagkalinga bunsod ng yaman ng kalikasan at katangian nitong agrikultural. Sa prinsipyong ito ng holismo nakapaloob ang iba’t ibang anyo ng talaban ng kalikasan at tao. Dahil pinaniniwalaang lahat ng nasa loob ng santinakpan ay may buhay at nagkakaugnay-ugnay, gaya ng ipinahihiwatig, halimbawa, ng isang matandang kawikaang Gaddang: Pakatoletam yo mula a ya’da na lubag ana yo lubag akanan detam. (We eat the plants that the earth gives us and the earth eats us.) [Kinakain natin ang mga halamang ibinibigay sa atin ng lupa at kinakain din tayo kapagdaka ng lupa.] (Sinipi mula sa Wallace 1970, 1; akin ang salin sa Filipino.) Makikita rin ito sa paniniwala ng mga sinaunang Pilipino tungkol sa anitu na tumutukoy hindi lamang sa mga espiritu ng ninuno, kundi maging sa mga espiritu ng kalikasan. Sa bisa ng sanlibo’t sanlaksang ritwal, ipinahahayag ang mataas na pagpapahalaga sa mga A n g D a l u m a t n g B a y a n |7 anitu upang magabayan sila sa lahat ng mga gawain sa lupa. May ritwal bago magtanim, mag-ani, mangisda, magmina, manganak, mag-asawa, magtayo ng bahay, maglibing ng namatay, makipagdigma at kung anuano pa. Dito nakasalalay ang mataas na antas ng espiritwalidad na sinasalukan ng malalim na pakikipag-ugnayan ng tao sa kalikasan, gayundin ng tao sa kanyang angkan at kanunununuan (Quirino at Garcia 1958, 393). Sa bisa ng ritwal na isinasagawa ng grupo o kolektibo, hindi lamang relihiyon o kapaniwalaan ang binabalangkas ng pakikipag-ugnayan sa kalikasan, kundi maging ang mga ugnayang pantao rin (Magannon 1972). Kinikilala ang kalikasan bilang tahanan ng mga espiritung may direktang impluwensiya at kontrol sa eksistensiya ng tao. Kung kaya’t tinatrato “siyang” katuwang at hindi isang obhetong dapat maniobrahin upang mabuhay. Taliwas sa konsepto ng pribadong pagaari ng lupa (na ipinakilala ng mga kanluranin), minamarapat itong pagyamanin at hindi dapat angkinin ng isang partikular na indibidwal lamang (gaya ng ipinahihiwatig ng pangalang “Filipinas,” na ipinadron kay Felipe II ng Espanya). Sa iba’t ibang grupong etnolinggwistiko sa Pilipinas, matutunghayan pa rin hanggang ngayon ang natatanging pagpapahalaga sa lupa. Sa mga Bontok ng Kordilyera, halimbawa, nagdaros sila ng ritwal ng sapata, isang panunumpa sa ngalan ng espiritu ng luta (lupa) na isinasagawa ng isang taong akusado kapag walang saksi (Brett 1987, 65). Sa ganang ito, itinuturing na banal ang lupa. Nakabatay ang kabanalan ng lupa sa paniniwala ng maraming Igorot, halimbawa, na nagmula ito sa Dakilang Lumikha. Maiuugnay rin ito sa konseptong Iloko ng “Apo Daga” (sa literal, “Apo Lupa”). Sa wikang Iloko, “Apo” ang pinakamataas na titulo ng paggalang, tanda ng pagkilala sa banal nitong kapngyarihan, gaya ng matutunghayan sa sumusunod na pahayag: Agbirra koma ni Apo Daga! Alun-onenna koma dagiti soldado! Alun-onenna koma dagiti kriminal!” (Mabibiyak sana ang lupa! Sasakmalin niya sana ang mga sundalo! Lulunukin niya sana ang mga kriminal!” (Agcaoili 1996, 3) At sino nga ba ang makatatakas sa kapangyarihan ng lupa gaya ng sinasabi sa linyang pinopopularisa ng isang mang-aawit: “nagmula sa lupa, at sa lupa ka rin magbabalik na kusa.” Ganito rin ang mensahe 8| B a g o n g K a s a y s a y a n ng bayaning Kalinga na si Macli-ing Dulag nang labanan niya ang proyektong Chico Dam ng rehimeng Marcos noong 1980. Sangkot dito, higit sa lahat, ang tunggalian ng likas na kapangyarihan ng lupa laban sa awtoridad ng tao sa ngalan ng “kaunlaran.” You ask if we own the land and mock us saying “where is your title?”...Such arrogance to speak of owning the land,... how can you own that which will outlive you....Land is a grace that must be nurtured, land is sacred....[Itinatanong mo kung sa amin ang lupa at tinutuya mo kami sa tanong na "nasaan ang inyong titulo?…Anong kahambugang angkinin ang lupa…paano mo maaangkin ang bagay na hihigit pa sa pamamalagi mo sa daigdig na ito….Ang lupa ay isang biyayang dapat pagyamanin, ang lupa ay banal.] (Akin ang salin) Nanunuot sa mga pahayag na ito ang pamamayani ng “likas” o sangkalikasan sa “likha” o sangkatauhan. Pamamayani itong nasa kaibuturan ng paniniwalang ang kabuuan (holismo) ay dapat nakasalalay sa maalwan at malapit na ugnayan (kaisahan) ng iba’t ibang bahagi o sangkap ng nasabing kabuuan. Kung kaya may konsepto tayo ng “sandaigdigan,” “santinakpan” at “sansinukuban.” Sumapit ang kolonyalismo subalit hindi kailanman nawala ang mapang-ugnay na kamalayang bayan. Kung kaya sa halip na iwaksi o tutulan ang mga impluwensiyang mula sa labas, hinihiram ito, o higit pa rito, inaangkin at ginagawang sariling atin. Isa na riyan ang Katolisismo na bagama’t niyakap ng maraming Pilipino ay patuloy pa ring nakikipagsalimbayan sa mga katutubong paniniwala gaya ng pamahiin, anting-anting, atang (ng mga Iloko), at marami pang iba (Rafael 1988; Pertierra 1988). Inianak ng mapang-ugnay na pananaw ang isang saloobing mapagtangkilik. Makikita sa ating wika ang malikhaing pagtangkilik at pag-aangkin sa mga hinihiram na salita upang pagkatapos ay gawing sariling atin. Halimbawa, ang salitang “saklolo” na galing sa Espanyol na “socorro,” ang “silya” mula sa “la silla,” “bintana” mula sa “la ventana,” “titser” mula sa Ingles na “teacher,” “dyip” mula “jeep,” at marami pang iba. Sa isinagawang leksikal na elaborasyon makikita ang kaluwagan, gayundin ang pleksibilidad ng mga Pilipino. Kung kaya may salita tayong “ubra” o “pag-ubrahin” na nagpapahiwatig ng A n g D a l u m a t n g B a y a n |9 paggagalugad ng sanlibo’t sanlaksang posibilidad, ng pagigpaw sa mga hangganan, gaya ng makikitang katangian ng katubigan na siyang mapagpasya sa paninirahan sa kapuluan. Kalikasan pa rin ang mahigpit na isinaalang-alang sa pagtatakda ng ating kaakuhan (identity). Simulan natin sa paraan ng pagpapangalan ng ating mga bayan. Pansinin, alinsunod sa likas na katangian ng mga lugar ang mga sinauna o prehispanikong pangalan. Nariyan ang “Hagonoy,” mula sa hagunoy, isang uri ng ligaw na halamang-gamot na tumutubo sa baybay; “Calumpit,” mula sa punong kalumpit; “Maynila,” mula sa halamang “maynilad” (kapamilya ng water lily) na lumulutang-lutang sa ilog nito; “Pasig,” paagusan (channel) ng mabilis na daloy ng tubig (Manuel 1995, 55); “Macabebe,” mula sa salitang ugat na “bebe” na ang ibig sabihin ay pampang; gayundin naman ang “Bae,” na lumang kataga para sa baybayin; at marami pang iba. At tanda ng pinakamataas na pagpapahalagang ito ang pagkilala natin sa sarili bilang kabahagi o kaisa pa nga ng lupang tinubuan. Ito ang matutunghayan sa pagpapangalan natin sa mga pamayanan o grupo ng mga tao batay sa kalikasan. Sa simula, ang bawa't grupong etnolinggwistiko sa kapuluan ay nakahanay sa dalawang pangkalahatang uri ng pamayanang nakabatay sa kabuuang daloy ng ilog: sa-laud (paibaba o downstream) at sa-raya (paitaas o upstream) (Zorc 1985, 177). Nagkaroon na lamang ng mga dialektal na variant at kogneyt (mga salitang magkakapareho ng anyo, tunog at kahulugan) sa ibat ibang lugar: (a) “ilaya”/ “daya” para sa paitaas o pinagmumulan ng tubig sa kabundukan at (b) “ilawud”/”lagud”/“laud/laut” para paibabang daloy ng tubig patungong karagatan. Nariyan ang “Tausug,” tao ng agos; “Tagakaolo,” mula sa ulo o pinagmumulan ng tubig (headwater); “Kapampangan,” mula sa pampang; “Iloko,” mula sa mababang bahagi ng ilog (ilawud o downstream). Ang “Subanon”/ “Subanen” [sa literal, taga-suba (ilog)] ng Mindanao ay ang “Tagalog” (taga-ilog, taga-alog8) naman ng Luzon, na siya ring “Ibanag,” [“i = taga + “banag”= ilog] ng Hilagang Luzon. May matibay na sinasandigang kultural, kung gayon, ang panukalang katawagan nina Bonifacio at Jacinto sa atin bilang “Katagalugan.” At may mapanlagom na kaisipang bumubukal mula B a g o n g 10 | K a s a y s a y a n rito: na ang bayan ay ang likas na kaisahan ng kalikasan at ng mga taong dito’y nananahan (Dayagram 1). Sa kasalukuyan, habang tinatahak natin ang landas ng “pagunlad” na nakasakay sa programa ng urbanisasyon at industriyalisasyon, madarama ang unti-unting pagkasira ng ugnayang tao-kalikasan. Habang ang “bayan” ay nagaanyong siyudad lumuluwag ang bigkis sa pagitan ng tao at kalikasan. DAYAGRAM 1 Kabuuan ng Bayan M.J.B. Rodriguez, 2000 BAYAN: UGNAYANG TAO-SA-TAO Ang mapag-aruga at mapagkupkop na Inang Kalikasan ay lumikha ng gayunding saloobin sa mga tao. Kung kaya, mayaman din ang ating bokabularyo sa mga salitang nilalapian ng “pakiki” e.g., “pakikisama,” “pakikitungo,” “pakikisalamuha,” “pakikipag-ugnayan” A n g D a l u m a t n g B a y a n | 11 at marami pang iba. Mga salita at konsepto itong nagpapahiwatig ng napakaraming antas ng pagbibigay-kahulugan sa ugnayan ng mga tao. Sa pagsuong at pag-igpaw sa samu’t saring hamon ng kapaligiran sa kapuluan, e.g., baha, lindol, pagputok ng bulkan, bagyo, at iba pa, nailuwal ang iba pang terminong malakas na nagpapahiwatig din ng yaman ng mga ugnayang pantao, e.g., “malasakit,” “damayan,” “tulungan,” “lakaran,” “bayanihan,” at “kapatiran.” Ano ang ipinahihiwatig ng mga ito? May umiiral na organikong pagkakaugnay-ugnay o kaisahan ang mga taong nakapaloob sa bayan sa bisa ng pagkakawing-kawing ng mga himaymay ng kanilang mga karanasan: politikal, ekonomiko, panlipunan, at pangkaisipan (Iskema A). ISKEMA A Ang Bayan Bilang Hugpungan ng Iba’t Ibang Aspeto ng Kalinangan M.J.B. Rodriguez, 2000 12 | B a g o n g K a s a y s a y a n Sa puntong ito, maihahalintulad ang bayan sa isang bahay. Sa bawa’t sulok nito ay naghuhugpungan ang bawa’t integral na bahagi — ang haligi o mga poste, ang dingding at bubong. Mapapansing nagtatagpu-tagpo ang mga linya ng bawa’t hugis sa isang pangkalahatang hugpungan sa gitna na kinaiikutan ng paligid. Ito ang “sentro” — ang nagtatakda ng kabuuang estruktura o balangkas ng kaayusan. Sa ganitong pagtataya, masasabing ang pagkakabuklod ay hindi lamang nakabatay sa mga pisikal o biolohikal na salik (gaya ng kamag-anakan o pagkakaroon ng iisang kapaligiran), kundi lalo’t higit sa panloob na pagkakaugnay-ugnay at pag-uugnay ng kanilang mga halagahin, kaugalian, kagawian, kamalayan, diwa, kaalaman, paniniwala, i.e., sa pagkakaroon ng iisang pananaw-pandaigdig na bumabalot sa kanilang mga partikular na karanasan, ang pananaw na binibigyang-buhay ng wika.9 Kung kaya higit pa sa isang heo-politikal na konsepto, ang bayan ay isang pangkalinangan/ kultural na kabuuan.10 Ang pangkalinangang kabuuang tinutukoy rito ay hindi nangangahulugang “kabuuang-walang-lamat” (cf. Ramon Guillermo; Roque Ferriols). Tampok dito ang likas na “pagkakaugnay-ugnay” at ang mga nilikhang “pag-uugnay-ugnay.” Sa proseso ng ugnayan, sadyang sumisingaw ang mga tunggalian o hidwaan sa isang punto o yugto nito, sapagkat dinamiko ang ugnayan. Hindi ekslusibo ni permanente ang pangingibabaw o pagkapailalim. Subalit sa kabila nito, may isinisilang na kaayusan o kabuuan bilang produkto ng iba’t ibang anyo ng ugnayan. Mapasalarangan man ng kapayapaan o tunggalian, may umiiral na kabuuan hangga’t may pagtatalaban (basahin: pagkakaroon ng bisa sa isa’t isa) ng mga kaisipan at kahulugan. Sa madaling sabi, nasa “kalaliman” o “kalooban” — nasa pagtatalaban ng mga isip at damdamin ang kaisahan. Kung kaya sa kabila ng mga hidwaang sosyo-ekonomiko-politikal, hangga’t may pagtatalastasan o pagpapaliwanagan ng mga ideya at kaisipan upang pandayin ang konsepto at reyalidad ng isang kaayusan/estruktura, may sisingkad pa ring kaisahan. Sa ganang ito nagkakaroon ng “kabuluhan” ang mga bagay-bagay. At susi rito ang papel ng wika hindi lamang bilang kasangkapan ng talastasan kundi bilang mayamang bukal ng mga pakahulugan. A n g D a l u m a t n g B a y a n | 13 Paano sinasabing ang bayan ay isang kabuuang kultural? Napakaintegral ng dalumat ng bayan sa ating buhay-pampamayanan. Patunay rito ang dami ng mga salita (pangngalan, pandiwa, at pang-uri) na mabubuo mula sa salitang ugat na bayan. At inilalarawan ng mga ito ang mahahalagang aspeto ng pamumuhay ng mga tao bilang bahagi ng isang kalipunan, gayundin ng mga yugtong dinaanan ng pagsulong ng nasabing kalipunan. Ganito natin maimamapa ang kasaklawan ng mga nabuong salitang galing sa “bayan.” Mula sa pinakapayak na kahulugan ng pagiging isang pisikal na espasyo, i.e., “bayanbayan,” “bayanbayanan,” “bayanan,” “kabayanan,” “pamayanan,” “pamahalaangbayan,” “pamilihang-bayan,” “paaralang-bayan,” “bulwagangbayan,” “bigasang-bayan,” “sasakyang-bayan”; at ng pagiging tao, i.e., “taumbayan,” “sambayanan,” “mamamayan,” “balik-bayan,” “kababayan,” “punong-bayan,” hanggang sa mga di-materyal na aspeto ng kalinangan, e.g., “kaalamang-bayan,” “kuwentong-bayan,” “awiting-bayan,” “piyestang-bayan,” “lingkod-bayan,” at mga salitang-kilos e.g., “namamayan,” “makipamayan,” “pagbayanan,” “mamayan”; at salitang naglalarawan, e.g., “makabayan,” “pambayan,” hanggang sa mga halagahin at higit na abstraktong konseptong nabuo sa pakikipag-ugnayan, e.g. “pagkamamamayan,” “pagkamakabayan,” “kagalingang-bayan,” tungo sa pinakamadamdaming dalumat ng “Inang Bayan.”11 Iisa ang tinutuhog nitong kaisipan: ang “bayan” bilang kultural na daigdig na ginagalawan ng indibidwal ang siyang nagtatakda ng kanyang pagkakakilanlan. Nasa kaibuturan ng daigdig na ito ang isang proseso ng kaganapan, i.e., “pagka” at “pagpapaka” ng mga taong ipinanganak, lumaki, at namalagi sa bayan. Mahalaga, kung gayon, ang konsepto ng bayan sa pagunawa ng pagkatao at pagpapakataong Pilipino.12 Sa bahaging ito pangunahin sa pagpapalalim ng pag-unawa sa dalumat ng bayan ang konsepto ng “loob” na nakakabit sa pagkatao at pagpapakatao ng indibidwal. Ang “Bayan” at ang “Loob” Ang organikong kaisahan na siyang pinakabuod ng dalumat ng bayan (bilang kabuuang kultural) ay dinedetermina ng ugnayang “loob”-“labas” ng tao. Ang “loob bilang tunay na sarili ng tao” (sa kataga ni Reynaldo Ileto, sinipi sa Alejo 1990) ay ang tumatayong 14 | B a g o n g K a s a y s a y a n salalayan ng kanyang esensya (“pagka”) at resulta ng proseso ng kanyang “pagpapaka.”13 Likas na sa tao ang pagkakaroon ng isip at dama (na siyang nakaluklok sa kanyang kaibuturan o kalaliman, sa madaling sabi ang kanyang esensya o “pagkatao”); subalit higit na nalilinang ang kanyang pagkatao (kumikinang ang kanyang esensya) sa pamamagitan ng pagkilos o pagganap sa loob ng isang kalipunan ng mga indibidwal na nagkatagpu-tagpo sa proseso ng kaganapan. Sa pamamagitan ng pakikipagugnayan (i.e., pakikisama, pakikisalamuha, at pakikiisa) sa mga indibidwal na ito nagaganap ang kultural na proseso ng “pagpapakatao.” Samakatwid, ang mga taong nakaisa niya sa prosesong nabanggit ay hindi lamang simpleng mga indibidwal kundi ang kanyang kapwa, ibig sabihin, taong nagiging integral na bahagi ng sarili (loob). Sa madaling sabi ang kapwa ay isang “kaisangloob” — kaisang-isip, dama at kilos; habang ang pakikipagkapwa ay susing elemento sa proseso ng pagpapakatao. Lapat na lapat dito ang linya sa isang awiting pansimbahan: “Walang sinuman ang nabubuhay para sa sarili lamang.” Kung gayon, ang kapwa ay maituturing na isang “kapatid” (hindi sa pakahulugang biolohikal kundi sa pakahulugang kultural); habang ang diwa o esensya ng bayan ay masasabing nananahan sa gayong “kapatiran” — kalipunan ng mga taong napatid sa isang “loob” o “niloloob,” i.e., layon (bilang artikulasyon ng isip at dama) at pagpupunyagi (bilang artikulasyon naman ng kilos). Ang “kababayan” kung gayon ay hindi lamang ipinanganak sa kaparehong bayan kundi, lalo’t higit, nag-iisip, nag-aadhika, nakadarama at kumikilos nang kapareho ng mga nakapaloob sa gayong bayan. Ang ganitong pakahulugan ng “kapatiran” (o pagkakaisa) kung gayon, ay nagbubunsod ng kaginhawahan o kagaanan at katiwasayan ng pamumuhay. Batay diumano sa kinagisnang sikolohiya, ang ginhawa ay isang bahagi ng “loob” na may kinalaman sa sigla, lakas, “buhay,” “paghinga,” “hininga,” “tiyan,” “puso” hanggang sa pagkaing kailangan upang mabuhay (Salazar 1977, 140; Abrera sa Llanes 1994, 97-98). At kung may kaginhawahan, may sapat kang lakas na tumayo sa sariling mga paa, malaya kang makapagpapasya sa sarili, makakikilos ayon sa sariling katinuan at katwiran; hindi basta-basta mapapasunod o mapaiilalim sa impluwensiya ng iba, at sa gayo’y maigigiit ang kakanyahan. Sa ganitong pagkukuro mahigpit na magkaugnay ang kaginhawahan at kasarinlan na siyang tinuturol ng A n g D a l u m a t n g B a y a n | 15 proseso ng kaganapan ng tao. Ang bayan bilang isang kabuuang kultural kung gayon, ay salalayan ng “kaginhawahan” at “kasarinlan” ng mga mamamayan (Dayagram 2). Sa mga sumusunod na paliwanag palalalimin ang puntong iginigiit. Diyalektikal ang relasyon sa pagitan ng tao at bayan. Ang bayan ang daigdig kung saan nagaganap ang proseso ng pagiging tao (likas o biolohikal) at pagpapakatao (kultural); habang naisasakatuparan din ng bayan ang kanyang kaganapan sa magkatuhog na prosesong ito. Integral na bahagi ng tao ang bayan, gayundin naman, integral na bahagi ng bayan ang tao. Sa ganang ito natin maikakahon ang pakahulugan ng “labas.” Ang “labas” ay hindi lamang simpleng “hindi loob.” Anupa’t sinasalamin ng huli ang una sapagkat wika nga ni Rey Ileto, “ang ‘loob’ ay may bisa sa kalikasan, sa lipunan at sa pagbabago nito.” Sa ganitong pagtataya, hindi magkatumbalik ang “loob” at “labas.” Bilang pagpapalawig sa interaksyong ito ng “loob” at “labas” maaari tayong sumangguni sa ilang paham. Sang-ayon kay Jose de Mesa, ang “loob” ay “isang konseptong relasyonal,” kung kaya, maaaring makita ang loob sa mga panlabas na pakikipag-ugnayan ng mga tao sa isa’t isa (Guillermo walang petsa). Sinasang-ayunan din ni Albert Alejo (1990) ang argumentong ito sa pagsasabing ang labas ay “pagpapakita ng loob.” Sa puntong ito, magagamit natin ang pagpapaliwanag ng nasirang Virgilio Enriquez (hinggil sa konsepto ng “pakikipagkapwa.” Ang “kapwa,” aniya ay nangangahulugang “ibinahaging sarili” (“shared self”) o ang “pagkakaisa ng ‘sarili’ at ‘iba’” (“unity of the “self’ and ‘others’” at sa gayo’y ibang iba sa salitang Ingles na “other person” [ibang tao] (1978, 4-5). Ang pakikipagkapwa kung gayon ay ang pagtanggap at pakikitungo sa isang tao bilang kabahagi ng sarili (Enriquez 1995, 15; Guillermo, Navarro at Rodriguez 1997, 15-16). At dito masusukat ang lalim at lawak ng “loob” ng Pilipino; ang bukas at mapang-ugnay na saloobing makikita, halimbawa, sa magiliw na pakikitungo sa mga panauhin. Sa katunayan, ang sinaunang katagang Tagalog na tawo ay maaaring tumukoy sa kanilang sarili mismo o sa kanilang bisita; at ang pandiwang nagagatawo ay nangangahulugang mag-anyaya ng panauhin (San 16 | B a g o n g K a s a y s a y a n Buenaventura 1613, sinipi sa Scott 1994, 190). Muli, kinikilala ang kapwa bilang salamin ng sarili. Hindi ibinubukod. DAYAGRAM 2 Ang Bayan at ang “Loob”: Pagpapalalim sa Dalumat ng Bayan Bilang “Kabuuang Kultural” M.J.B. Rodriguez 1996 Kaugnay ng konsepto ng pakikipagkapwa ay ang konsepto ng pakikiramdam. Ayon pa rin sa ilang sikologo, gayon na lamang ang pakundangan nating mga Pilipino sa damdamin ng iba, kung kaya may tendensiyang hindi tuwirang ipahayag ang ating nadarama — pag-ibig o galit man ito. Ito ang nagbigay daan sa penomeno ng pakikiramdam — isang di-hayag na prosesong pangindibidwal kung saan sinusubukan muna nating maramdaman at maunawaan ang damdamin at intensyon ng kapwa bago magsagawa ng kaukulang tugon at pagkilos (Mataragnon 1987, 470). Diumano, karaniwan na nating ipinahahayag A n g D a l u m a t n g B a y a n | 17 ang damdamin sa isang bai-baitang na pamamaraan. Hindi biglaan. Kung ang binata ay umiibig mayroong harana at mala-prusisyong ligawan. Kasama na rito ang paninilbihan at panunuluyan ni lalaki at ang kanyang pamamanhikan sa buong angkan ni babae bago tuluyang tumuloy ang magkasintahan sa simbahan. Sa kaso naman ng magkakaibigan, ang isang masakit na batok ay hindi kaagad-agad tinutumbasan ng suntok. Kadalasan, itinuturing ito bilang “lambing” lang. Subalit kung maya’t mayang ginagawa, ang lambing ay nagiging tampo. Kung paulit-ulit pang gagawin mauuwi na ito sa hinanakit na maaaring maging sama ng loob kapag nagtagal; hanggang ang samaan ng loob ay sumabog sa isang banatan. Bahagi umano ito ng “pagiging di-konprontasyonal” ng mga Pilipino, ng ating pagpapahalaga sa pagtatago ng mga salungatan. Anupa’t nagiging kadluan din ang halagahing ito ng mga kawikaan o talinghagang kabilang sa ating kaalamang-bayan. May ibinigay na halimbawa ng praktikal na gamit ng kaalamang-bayan si Jaime Veneracion. Ayon sa kanya, sa sinaunang lipunang Tagalog di-tuwirang pinupuna ang kayabangan ng isang tao sa bisa ng bugtong na ito (Lumbera, sinipi sa Veneracion 1990, 51): Magdalita ang niyog houag magpapakalayog, cun ang ouang ang omoc-oc maobos pati obod. Ang metaporang tulad nito ay isang mekanismo kung paano naikukubli ang mga salungatan. Bukod dito, ang lahat ay kasama sa paglikha at pagsasalaysay ng mga kuwento, pagbigkas ng mga bugtong at salawikain; sa madaling sabi may kolektibong pagbabahaginan ng kani-kaniyang talino at karanasan. Sa ganitong paraan napananatili ng mga kaalamang bayan ang isang maalwang ugnayang inter-personal na isang salalayan ng kabuuan. Sang-ayon pa rin kay Ramon Guillermo, ang “loob” ay hindi lamang tumutukoy sa relasyon ng mga tao sa isa’t isa kundi maging sa “relasyon ng tao sa panlabas na panlipunan at pangkalikasang reyalidad.” Dagdag pa niya, “ang loob ay parating nakadirekta palabas sa daigdig na sosyal o pangkalikasan.” Batay rito, maaari tayong magsuri ng ilang sentral na konseptong hinalaw o ikinabit sa bayan 18 | B a g o n g K a s a y s a y a n (i.e., punong-bayan, sasakyang-bayan, at pamilihang-bayan). Ito ay upang mapag-ibayo ang pagkaunawa sa iba pa nitong katangian. Ilang tala hinggil sa dalumat ng punong-bayan ang makapagpapakilala sa atin kung anong pananaw o kamalayan ang nakapaloob sa bayan sa aspeto ng ugnayang sosyo-politikal. Ang pinuno ng bayan noong sinaunang panahon, ay hindi lamang isang “datu” sa espesipiko nitong kahulugan. “Datu-bagani” ang isa pang titulong ibinibigay sa kanya. Malaman ang “bagani” (kogneyt ng “bayani” ng Tagalog). Tinuturol nito ang isang aspeto ng pamumunong tahasang nagkakawing sa pinuno at bayan: ang pagkabayani o kabayanihan.14 Ang bayani, batay sa kasalukuyang pakahulugan, ay isang taong nagbigay ng libreng tulong sa isang pangkatang gawain o pagpupunyagi (Panganiban 1973, 148). Ang “libreng tulong” na tinutukoy rito ay isang anyo ng kusang-loob na pagganap, i.e., likas at walang hinihintay na kapalit, samakatwid, isang bagay na bahagi ng “loob” (“sarili”). Ibig sabihin, ang pagiging bayani ay isang paghahandog o pagbabahagi ng sarili para sa kapakinabangan ng kapwa sa isang partikular na kabuuan, i.e., ang bayan. Kung kaya, higit pa sa simpleng tulong, ang “kaloob” ng isang bayani ay “kaginhawahan” o “buhay.” Ang pagiging bayani, sa madaling sabi, ay pagbibigay ng buhay para sa karamihan o kalipunan — ang kaginhawahan. Maaaring tumukoy ang konsepto ng kaginhawahan sa ganang ito sa dalawang bagay: (1) bilang kondisyon o kalagayan kung saan nadarama ang kagaanan ng pamumuhay at (2) ang pagkakakabigkis-bigkis ng mga “ginhawa” (o buhay) ng mga tao na nagbubunga ng nasabing kondisyon. Kung ano’t anuman, mahalaga ang papel ng bayani kapwa sa una at ikalawa. Ang kanyang mga pagpupunyagi ay nagdudulot ng katiwasayan ng pamumuhay ng mga tao; gayundin naman, bilang pinuno, siya ang nag-uugnay-ugnay sa buhay ng mga tao. Sa pamamagitan nito napananatili niya ang kabuuan. May dalawang batis na maaaring pagkunan ng buhay o “ginhawa”: (1) mula sa loob o sarili mismo, ibig sabihin, ang pagmamalasakit, pagpapakasakit o pagpapakamatay alang-alang sa bayan, at (2) mula sa labas, na nangangahulugang pagpatay ng mga A n g D a l u m a t n g B a y a n | 19 kaaway ng bayan. Sa una, makikita ang anyo ng bayani bilang sakripisyo (Salazar 1995 at 1997); habang sa ikalawa, ang bayani bilang tagapaghandog ng sakripisyo (Abrera 1998, 149-156). Ang ikalawang kategorya ay may kinalaman sa sinaunang pakahulugan ng bayani/bagani/bahani — ang pagiging mandirigma (Salazar 1997; Nolasco 1997; Bauzon 1997; Hayase 1984). Bilang isang mahusay na mandirigma, kaligtasan ang dulot niya sa kabuuan. Batay sa mga tala, hindi niya lamang pinapatay ang kalaban, kailangang pugutan niya ito ng ulo. Sa pamumugot ng ulo, tuwirang nasusubukan ang kanilang katapangan at kagitingan, sa madaling sabi, ang kanilang “pagkabayani.” Isa umano, itong laganap na tradisyon sa sinaunang lipunang Pilipino na maaaring iugnay sa kapaniwalaan hinggil sa “kaluluwa” at “ginhawa.” Ang “kaluluwa” bilang bukal ng moral at pangkaisipang kapangyarihan ng tao na nagbibigay sa kanya ng malay at katinuan ay nakaluklok diumano sa ulo (Salazar 1977). Samakatwid, ang pamumugot ng ulo ay isang simbolikong pagbibigay ng karagdagang “kapangyarihan” at lakas sa bayan. Sa pamamagitan ng pagpatay sa mga kaaway ng bayan (na sa katunayan ay paghahandog din ng buhay mula sa labas tungo sa loob), dinaragdagan ng bayani ang “ginhawa” ng Bayan. Napangangalagaan ang lipunan mula sa banta ng mga taga-labas, kung gayon napananatili ang lakas ng loob at kaayusan ng bayan. Sa ganang ito, tinitingnan ang pamumugot ng ulo sa sinaunang lipunan bilang isang antas ng pagsasagawa ng ritwal ng sandugo — ang pakikipagsandugo ng indibidwal sa bayan (Abrera 1993). Kung kaya, itinuturing na banal ang gawaing ito. Anupa’t bahagi rin ito, umano, ng ritwal-panrelihiyong sinasandigan ng pagpapanatili nila ng katarungan. May katarungan kung may kapantayan. Sa pagkuha ng ulo ng magkabilang panig na naglalaban nagpapatas ang laban; naibabalik ang balanse. Kung kaya, nagagarantiyahan ang kapantayan; nakakamtan ang katarungan. Ganito rin ang “lohikang” ibinibigay sa kaso ng maingel (Kalinga), maarmet (Bontok), o ulul (Benguet) – ang mga katumbas na salita ng bagani sa ilang grupo sa Kordilyera. Magkakaiba man ng katawagan pare-pareho ang esensya ng kanilang tungkulin sa lipunan: bilang mandirigmang namumugot ng ulo. Hanggang ngayon, sa lipunang Bagobo, nagpapatuloy ang taumbayan sa taong matatapang, taglay ang lakas ng loob upang 20 | B a g o n g K a s a y s a y a n ipagtanggol ang bayan. Ang posisyong ito ay hindi namamana bagkus ay pinaghihirapan. Ang kanyang lakas ay pinaniniwalaang kaloob ng banal na espiritu bunga ng pagganap niya ng mahahalagang tungkulin sa komunidad gaya ng pagiging datu, tagapagpayapa sa mga nag-aaway at bilang manggagamot. Huwaran siya ng mga tao sa lipunan dahil sa kanyang mga angat na katangian gaya ng kahusayan sa pananalita, pagiging makatwiran sa pagpapasya at kakayanang makisama sa mga karaniwang tao sa lahat ng pagkakataon.15 Anupa’t sa panahon ng kapayapaan, kumikilos na isang ordinaryong tao lamang ang bagani. Hindi siya ang tipo ng bayaning nakadambana sa toreng garing. Ang bagani ay nakaapak sa lupa, kasa-kasama ng bayan (Salazar 1997; Nolasco 1997). Ang nabanggit na gampanin ng datu-bagani ay susi sa pagdalumat ng salitang “punong-bayan.” Batay sa pagpapaliwanag sa itaas mahihinuhang ang pangunahing batayan sa pamumuno ay ang kakayanan ng isang tao na makapaghandog ng “ginhawa” (o buhay) sa bayan. Mula sa salitang ugat na “puno” na nangangahulugang “simula” o “pinagmumulan,” ang pinuno ang siyang nagpapasimula ng mga bagay na ikagagaling ng karamihan. Gayundin naman, isa rin siyang tagapamagitan na nagsasaayos ng alitan sa loob ng pangkat. Kung ibabatay ang paghahambing sa isang punong-kahoy, siya ang nagsisilbing “puno” (trunk) na namamagitan sa iba’t ibang parte (i.e., mga ugat at dahon) nito (Veneracion 1990, 49). Bilang pagdidiin, ang pinagsamang salitang “punong-bayan” ay nakaangkla sa esensya ng kabayanihan noong unang panahon. Sa pagsapit ng panahong kolonyal, unti-unting luluwag ang bigkis sa pagitan ng dalawang konsepto (“puno” at “bayan”) hanggang sa tuluyang magkahiwalay. Sa mga bayang pagtatayuan ng pueblo (“bayang Indio”), mapapalitan ang “datu” ng titulong “don” (sa bisa ng bago nilang katayuan bilang mga principales). Tanda ito ng unti-unting “pagkahiwalay” ng mga dating pinuno sa likas na kabuuang kasama ang taumbayan. Habang ang “pagkapinuno” ay itinatakda na ng politika ng kolonya, ang “pagkabayani” naman ay itinatakda pa rin ng bayan. Ang kabayanihan, sa ganang ito, ay magiging larangan ng bayan sa pagsagupa nito sa mga hamon ng kolonyalismo. A n g D a l u m a t n g B a y a n | 21 Sa pagsusuring ito sa konsepto ng bayani, malinaw na makikita ang dinamikong pagtatalaban ng “loob” at “labas” (ang “loob” bilang sarili o indibidwal at ang “labas” bilang bayan, “ang kultural na daigdig na tagapagtakda ng “pagka” at “pagpapaka” ng isang tao). Walang bayani kung walang bayan. Ang bayan ang nagtatakda ng pagkabayani; ang bayani naman ang nagpapanatili ng kabuuan ng bayan. Samakatwid, wala sa antas na indibidwal ang “pagkabayani” at “kabayanihan.” Ang kabayanihan ay hindi monopolyo ng iilan. Kung kaya, may mga kataga tayong “bayanihan” at “lingkod-bayan.” Tumutukoy sa kolektibong paggawa o pagtatrabaho nang walang bayad, ang bayanihan at lingkod-bayan ay pagtutulungan para sa kabutihan ng lahat o ng isang partikular na kasapi ng pangkat. Isa itong paghuhugpung-hugpong ng mga “loob” (“kalooban”) ng mga indibidwal, sa diwa ng damayan. Mula sa salitang ugat na “damay” — malasakit o pagdama sa kalagayan ng kapwa, ang damayan ay pagbabahagi ng “loob” sa isang taong nangangailangan. Ito’y kusa at walang hinihintay na kapalit. Sapagkat kinikilala ang kapwa bilang bahagi ng sarili, at sa gayo’y dapat kalingain. Ngunit hindi sapat ang awa o habag — mga konseptong mula sa “loob.” Inilalabas ang damdaming ito sa pamamagitan ng hayag na pagkilos, gaya ng sa bayanihan o paglilingkod-bayan na isang kontemporaryong anyo ng “kabayanihan.” Samakatwid, iisa ang tinutuhog na kaisipan ng mga nabanggit na hangongsalita (derivatives). Ang pagkabuo ng bayan ay nagsisimula sa kusang pagbubukas ng loob ng bawa’t indibidwal, sa kanyang pagkamulat na susundan ng pagganap sa “pangkalikasan at panlipunang reyalidad.” Maging sa konsepto ng sasakyang-bayan may makakatas ding karagdagang kaisipang magpapalalim sa dalumat ng “bayan.” Sa lahat ng pampublikong sasakyan sa Pilipinas, dyipni ang pinakamalaganap. Bagama’t ipinakilala ito ng mga Amerikano noong panahon ng Hapon, muli itong isinaayos ng mga Pilipino ayon sa sariling estilo upang magkaroon ng “Pinoy-na-Pinoy na dating.” Ang loob at labas ng sasakyan ay kakikitaan ng pagiging masaklaw at mapang-ugnay ng kulturang kumukupkop dito. Sa loob, samu’t saring kuwento at 22 | B a g o n g K a s a y s a y a n pagkatao ay nagkakadaupang-palad kahit saglit lang. Sapagkat isinaayos ito sa paraang ang mga pasahero ay nakaupo nang harapan... may puwang para sa direktang usapan. Kadalasan, dito mo masasagap ang mga pinakahuling balita (tunay o tsismis man) sa komunidad. Kapansin-pansin din ang sapat na luwang ng bintana at ang haba nitong umaabot hanggang dulo — kitang kita ang nasa labas. At sa labas, bubulaga sa iyo ang sari-saring disenyo at palamuti, pati kulay ng pintura. Ang lahat ay “umuubra” wika nga. Partikular na sa probinsya, isa nang karaniwang tagpo ang pagdaraan ng mga dyip na punung-puno ng pasahero at kargada, pati na ang bubungan ay maylulang tao o sakusako ng bigas, semento, at yero. Sige lang ang pagpapasakay ng drayber hangga’t may espasyo. Maging ang pinto nito ay nilalagyan ng tablang may sapat na lapad upang maupuan. Sa pag-arangkada nito’y magsisimula na rin ang di-magkamayaw na kuwentuhan. At ang lahat ng lulan (tao o bagay man) ay nagkakaugnay-ugnay. Ang dyip kung gayon ay matapat na naglalarawan ng masaklaw at mapang-ugnay na pananaw ng bayan na ibinunga ng malayang daigdig ng kapuluan. Tayo ang grupo ng taong napakahilig sa koneksyon, ayon nga sa obserbasyon ni Felipe de Leon, Jr., ang dating Tagapangulo ng National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Ang ating talasalitaan, aniya, ay “highly relational.” Mayroon tayong konsepto ng “hirap at ginhawa,” “tamis-asim,” o “tamis-anghang,” “bantaysalakay,” at iba pa. Makikita rin ang ganitong tendensiya sa konsepto natin ng “sari-sari store” — kung saan napagsasamasama ng tindera ang lahat ng maaaring ibenta nang tingi sa isang espasyo lang. Gayundin sa ating mga tiangge at tinatawag na pamilihang-bayan. Bukod pa sa buhay na buhay na interaksyong ito sa pagitan ng tao at espasyo, masusulyapan din ang aktibong interaksyon sa pagitan ng mga tao mismo. Sa gitna ng hindi magkamayaw na tawaran nalilinang o napagtitibay ang ugnayan sa pagitan ng mga mamimili at tindera. At ang resulta: ang penomeno ng “suki” — isang ugnayang nakasalalay sa matapat at palagiang pagtangkilik ng tindera at ng mamimili sa isa’t isa. Kagyat na iba ito sa reyalidad ng supermarket kung saan higit na indibidwalistiko ang kilos ng mga tao. Habang pindot nang pindot ang kahera sa kaharap na makina, dampot na lamang nang dampot ng mga produkto ang mga mamimili sa eskaparate. Nababawasan, kung gayon, A n g D a l u m a t n g B a y a n | 23 ang pagkakataon para sa interaksyon. Sa pagkawala ng tawaran, higit ngang napapabilis ang daloy ng transaksyon subalit hungkag naman sa pakikipag-ugnayan — sa diwa ng “bayan.” Bilang pagbubuod sa bahaging ito, ang “bayan” ay ang panlabas na kapaligiran kung saan tuwirang ipinapahayag ng bawa’t indibidwal ang kanyang kalooban habang iniuugnay o ikinakabit ito sa iba pang “loob.” Kung gayon, ang bayan ay ang dinamikong pagdadaop ng mga “loob” (kalooban) ng mga tao — ang pagkakawing-kawing ng kanilang mga pagpupunyagi upang maisakatuparan ang kanilang kaganapan. Kaya’t mayroon tayong kawikaang “ang sakit ng kalingkingan damdam ng buong katawan.” Malinaw na ipinapakita nito ang isang kulturang likas na nagsasaalangalang sa bawa’t bahagi bilang batayan ng kolektibo o kalipunan. Hangga’t hindi natin binabalikan at pinamamayani ang diwang ito mananatiling artipisyal ang politikal na kabuuang pinaghahari ng kasalukuyang estado. ANG BAYAN SA KANYANG PAGBABANYUHAY Itatampok sa bahaging ito ang prosesong pinagdaanan ng bayan sa salaysay ng kanyang pagbabanyuhay16 (Dayagram 3). Nagkaroon ng iba’t ibang antas ng pakahulugan ang dalumat ng “bayan” sa agos ng panahon. Una, ang bayan bilang pamayanan, (ca. 250,000 bago si Kristo hanggang 1588 mula kay Kristo). Matutunghayan sa bahaging ito ang pagkabuo ng sinaunang kabihasnang Pilipino na magiging pundasyon ng kabansaan. Nakapaloob sa panahong ito ang pag-aanyo ng mga munting pamayanan (i.e., kumpulan ng kamag-anakan) tungo sa pagiging isang “estadong etniko/bayan.” Dalawang bagay ang tinutukoy rito: (1) ang estadong etniko bilang sentrong pangkomersyo at pampolitika at (2) estadong etniko bilang “kabayanan” — kalipunan ng mga bayang magkakawika/magkakakultura, isang grupong etnolinggwistiko. Ikalawa, mapipino ang konsepto ng bayan (bilang estadong bayan) mula ika-16 na dantaon hanggang sa mag-anyo itong isang “estadong pangkapuluan” o “pambansa” pagdating ng ika-19 na dantaon. Sa loob ng yugtong ito, 1588-1896, makakatagpo at 24 | B a g o n g K a s a y s a y a n makakatunggali ng bayan ang estadong kolonyal. Sa ganang ito, dalawang tradisyon ng pagbubuo ng bansa ang magsasalimbayan at magkakaniig. Ang tradisyon ng bayan na nakaugat na sa katutubong kalinangan at patuloy na nililinang ng taumbayan sa malikhain nilang pagtugon sa mga hamon ng kolonyal na panahon versus ang tradisyon ng nación na hiniram ng mga propagandista mula sa kanluraning sistema. Ang ikatlo at huling yugto, mula ika-19 na dantaon hanggang sa kasalukuyan, ay ang bayan bilang “Inang Bayan” — ang bersyon ng BANSA ng tradisyong panghimagsikang nilikha ng Kataastaasan, Kagalang-galangang Katipunan ng mga “Anak ng Bayan.” Ang “Inang Bayan” ay nabuo bilang tanda ng pagkakaisa ng lahat ng bayang tumubo sa buong kapuluan alinsunod sa prinsipyo ng kapatiran.17 Sa kabila ng samu’t saring suliraning sosyo-ekonomiko-politikalkultural, tampok na rito ang patuloy na pakikipagsalpukan sa tradisyon ng “nasyon” iginigiit ng bayan ang kanyang adhikain para sa ganap na kasarinlan at kaginhawahan. A n g D a l u m a t n g B a y a n DAYAGRAM 3 Prosesong Pangkasaysayan: Mula sa Dating mga Kabuuang Sosyo-Politikal Tungo sa Pambansang Pagbubuo | 25 26 | B a g o n g K a s a y s a y a n Ang bawa’t lebel na nabanggit ay isang hakbang o baitang sa pagbabanyuhay tungong bansa. Sa ginawang pagbubulay-bulay batay sa pagteteorisa ng maraming iskolar hinggil sa dalumat ng “loob” masasabing ang bayan ay ang pagtatagpu-tagpo, pagniniig, at pag-iisa ng mga “loob” ng bawa’t tao tungo sa pagpapabuti ng kultural na daigdig na kanilang kinapapalooban. Sa madaling sabi, ito ay isang proseso ng pagbubuo. Isang proseso tungo sa isang antas ng pag-unlad na matatawag nating kabihasnan, ang napinong kaparaanan ng mga tao sa pag-igpaw sa anumang hamon o mga limitasyon ng kapaligiran. Susing konsepto rito ang salitang ugat na bihasa na nagmumungkahi ng kahusayan sa pag-angkop sa anumang sitwasyon. Anupa’t ang pagkabuo ng “bayan” ang itinakdang pananda sa “pormal na pagpasok ng mga Pilipino sa panahon ng kabihasnan” (Veneracion 1990, 41). Ang “bayan” kung gayon ang pundamental na ekspresyon ng kabihasnang ito. Kung kaya, sa “bayan” inuugat ng mga tao ang kanilang pagkakakilanlan. May patunay hinggil dito si W. H. Scott sa kanyang pagsisipi kay Padre Juan de Oliver sa akda nitong Declaracion de la doctrina Christiana en idioma Tagalog (1590): “A Tagalog’s primary identity was with his bayan (town or community) and loyalty to his kababayan [townmates]” (1994, 190). “Sa-laud—Sa-raya”:18 Ang Salaysay ng Bayan sa Panahon ng Sinaunang Kabihasnan Taliwas sa sinasabi ng mga kolonisador, mayroon nang isang partikular na kabihasnan ang mga sinaunang Pilipino sa bisperas ng kolonyalismo. Nakaorganisa sila sa tinatawag nilang “bayan,” i.e., isang pamahayan o pamayanan. Taglay ng bayan ang isang komplikadong pamunuang tinatawag ngayong “estadong bayan” o “estadong etniko” (Salazar 1993) na nasa anyo ng kaharian, karahaan, at sultanato. Kung ano’t anuman, dalawang pangkalahatang uri ng pamayanan ang matutukoy sa kapuluan: sa-laud at sa-raya. Habang ang una ay tumutukoy sa mga pamayanang nasa baybay-dagat o tabingilog, ang huli naman ay mga pamayanan sa interyor o malapit sa bundok. Dapat alalahaning ang mga designasyong ito ay heograpikal at hindi nagmumungkahi ng ano pa mang politikal o kultural na dikotomiya. Sa katunayan, taga-bundok o taga-patag man, taga-ilog o A n g D a l u m a t n g B a y a n | 27 taga-parang, nakapaloob pa rin sila sa iisang magkakaugnay na kalinangan. Ang pagkakaugnay-ugnay na ito ang tinatawag na batayang kabihasnan: “isang kabihasnang sumibol sa katubigan” ng mundong Austronesyano (Veneracion 1990, 47).19 Tingnan ang Mapa 2. Paano nagkaroon ng isang batayang kabihasnan? Tatlong bagay ang nagbigay-daan dito: (a) ang likas na malayang daigdig ng kapuluan na nagpahintulot sa malaya ring paggalaw ng mga tao sa iba’t ibang dako nito, (b) ang pag-unlad ng teknolohiya bunga ng pagiging likas na mapanuklas ng tao, at (c) ang iba’t ibang anyo ng ugnayan: pangkamaganakan, pangkalakalan, at pandigmaan. Katubigan: ang mga ilog at dagat ang kumukupkop sa kalupaan sa malayang daigdig ng kapuluan. Mula rito tumubo ang mga mumunting pamayanang uugit ng salaysay ng mga magiging “estadong bayan” sa panahon ng sinaunang kabihasnan. Ipinapalagay na nakakabit ang mga “estadong bayang” ito sa mga sistema ng kailugang nag-uugnay sa mga pamayanang sa-raya/ilaya at sa-laud/ ilawud at malalaking bayan sa mga baybay-dagat o sa pagitan ng mga bayan sa mga pulo at iba pang lugar (Salazar 2012, 101).20 28 | B a g o n g K a s a y s a y a n MAPA 2 Ang Kasakupan ng Mundong Austronesyano “Proto-Austronesian and the Major Austronesian Subgroups. (Tryon 1995, 18) A n g D a l u m a t n g B a y a n | 29 Mahalaga ang mga sistema ng kailugan sa ugnayan ng mga tao sa loob at labas ng kapuluan. Mula sa mga nagtataasang kabundukan dumadaloy ang mga pangunahing ilog pababa ng kapatagan hanggang sa lumabas at sumanib sa kalawakan ng karagatan. Kasabay ng daloy na ito ang samu’t saring galaw ng mga tao sa-laud at sa-raya upang mabuhay. Sa dinamismo ng mga ugnayang ito sa loob ng mga pulo at sa pagitan ng mga pulo at ibayong-dagat mahuhulma ang sinaunang kabuuan. Tampok sa dinamismong ito ang pag-iibayo ng kalakalan, tunggalian at mga institusyon ng kasunduang pangkapayapaan, kasama na rito ang pagkakamag-anakan upang magbanyuhay ang mga bayan bilang mga panimulang “estado,” i.e., “kabayanan,” isang “hugpungan” ng mga ugnayang pangkabuhayan at pampolitika (Rodriguez 2000). “Sentro” ang kasalukuyang tawag natin dito. Magsisimula ang proseso sa pag-unlad ng teknolohiya. Kung isasaalang-alang ang salitang ugat na “bihasa” at ang higit na simpleng ugat na “hasa” higit na magiging malinaw ang batayang teknolohikal sa pagkakaroon ng kabihasnan, i.e., paggamit ng metal, partikular na ang bakal. Nang matutunan ng taong gumawa at gumamit ng kasangkapan at sandatang yari sa metal, kawingkawing na pag-unlad ang natunghayan sa kabuhayan. Lalo na nang gamitin ang bakal, maraming lugar ang nahawan. Lumawak ang mga lupang nililinang. Lumaki ang produksyon. Kapanabay nito ay ang pagdami ng populasyon na lumikha naman ng iba pang mga pangangailangan. Hindi lahat ay maaaring kuhanin sa isang lugar. Halimbawa, ang asin sa mga baybaying-dagat ay mahirap makuha ng mga taga-bundok. Samantala, sa kapatagan, kapos o kundima’y walang punong-kahoy na magagamit sa paggawa ng mga bahay, lalo na para sa dumaraming bilang ng mga naninirahan. At ano ang lulutas sa mga ganitong limitasyon? Nagkaroon ng intensibong palitan ng mga produktong hango o yari mismo sa kanilang lugar. Kapanabay ng espesyalisasyon ng mga kalakal ay lumawig ang mga ugnayan sa pagitan ng iba’t ibang lugar. Sa simula ay ang kalakalang panloob (ugnayang sa-laud — saraya). Nang malaunan ay ang kalakalang panlabas sa pagitan ng mga pulo at taga-ibayong-dagat, i.e., Tsina at iba pang karatig-pook sa Timog Silangang Asya (Mapa 3). 30 | B a g o n g K a s a y s a y a n MAPA 3 Mga Pangunahing Estadong Etniko Kaugnay ng Ruta ng Kalakalan Pagsapit ng ika-13 hanggang ika-16 na dantaon, nag-ibayo ang kalakalang panloob at panlabas. Nagkaroon ng mas maraming oportunidad para sa mga ugnayan sa loob at labas ng kapuluan na A n g D a l u m a t n g B a y a n | 31 nagpahintulot sa pagkakaugnay-ugnay o pag-uugnay-ugnay ng mga kalinangang-bayan sa isang partikular na pook-kultural. Kaakibat ng pagsigla ng kalakalan, magiging masalimuot din ang ugnayan ng mga tao sa isa’t isa sa loob at labas ng bayan. Sa loob, kinakailangang pag-usapan kung paano pangangasiwaan ang kabuhayan — ang paggamit ng mga pinagkukunang-yaman, at ang produksyon at alokasyon ng mga ito. Pangunahing usapin dito ay ang paggigiit ng kanilang mga karapatan sa paggamit ng lupa bilang pangunahing kuhanan ng ikabubuhay. Kung kaya, mahalagang maitakda ang mga hangganan. Sa harap ng mga banyaga o tagalabas, kinakailangang magarantiyahan ang katatagan at kaayusan ng pamayanan para sa mas madulas na daloy ng transaksyon. Mahalaga ring kontrolin ang mga ruta o sentro ng kalakalan sapagkat ang kapangyarihan ay yaman at ang yaman ay kabuhayan. Lahat ng ito, para sa higit na kapakinabangang dapat tamasahin ng komunidad. Minamarapat kung gayon, ang isang sistema ng pamunuang may sapat na mekanismo upang matutukan ang samu’t saring pangangailangang ibinunsod ng masalimuot na ugnayan. Espesyalisasyon ng panunungkulan ang katapat ng espesyalisasyon sa larangang pangkabuhayan. Subalit may mga pagkakataong hindi nakukuha sa mabuting usapan ang mga bagay-bagay; kung kaya’t dinadaan na lamang sa “santong paspasan,” wika nga nila. Sa ganang ito sumisingaw ang mga tunggalian. Kinakailangan ang digmaan upang maitakda ang mga hangganang teritoryal at kontrol sa mga pinagkukunang-yaman-at-kabuhayan. Gayumpaman, dalawang-mukha ang digmaan. Bukod pa sa pagtatakda ng dominyon at dominasyon, pook din ito ng pagsasaayos ng mga sanhi ng salungatan. Winawakasan ito ng mga kasunduang pangkapayapaan kung saan napanunumbalik, napag-iibayo, at napipino ang mga ugnayan. Ilan sa halimbawa nito ay ang sandugo ng mga Tagalog, pechen ng mga Bontok, bodong ng mga Kalinga, podon ng mga Ibaloi, at pakang ng mga Manobo (Abrera 1992; Brett 1987, 1992 at 1995; Bacdayan 1967; Manuel 2000). Kung tutuusin, sadyang integral sa gawaing-ekonomiko ng mga tao ang mga pananalakay. Pangangayaw ang katutubong taguri dito. Sa mga bayan sa baybay-dagat, tumutukoy ito sa pamimihag ng mga aliping ibebenta sa ibang bayan upang maging bahagi ng kanilang 32 | B a g o n g K a s a y s a y a n lakas-paggawa. Sa mga pamayanan naman sa kabundukan, katumbas ito ng pamumugot ng ulo para sa kanilang ritwal kaugnay ng pagpapayaman ng lupa at pagpapasagana ng ani (Tonsay 1998). Bagama’t higit na nakatuon ito, diumano, sa gawaing panrelihiyon, kabuhayan pa rin ang isa sa pangunahing nag-uudyok ng “kayaw” sa kabundukan. Isa ring napakahalagang salik sa pagtatatag ng estado ang pagpapalawak ng saklaw ng kamag-anakan. Kung tutuusin, pundamental ang kamag-anakan sa pagbubuo ng bayan. Wika nga ni Salazar (1996): “Ang dalumat mismo ng bayan ay nakabatay sa maganak, kamag-anakan at angkan na nagkakasama-sama sa bahay bilang mga kasambahay, kasama ng kaalipinan at di-ibang tao (Bikol: sadiring tawo) na matatanggap o mapapasilong dito.” Nagsimula ang proseso sa pagtatagpo at pag-iisang-loob ng babae at lalaki. Ang mag-anak ang simula ng pamayanan. Ito ang pundamental na haligi ng bayan, kundi man ang siyang buod ng bayan. Kung huhukayin natin ang ugat ng pagtatao (peopling) sa kapuluan babalik tayo sa panahong Neolitiko kung kailan naganap ang makasaysayang paglalakbay ng mga Austronesyano — ang kinikilalang ninuno nating mga Pilipino, sampu ng mga kalapit-bansa natin sa Kapuluang Timog Silangang Asya. Mula Timog Tsina, naglayag sila sa karagatan patungo sa mga kapuluan ng Timog Silangang Asya at Pasipiko, lulan ng malalaking bangka (balanghay) na naglalaman ng 30 hanggang 100 pamilya. Nang sumalta sila sa kapuluan nagtayo sila ng mga bahayan (sambahayan) — ang sinaunang pamayanan na nasa ilalim ng isang datu. Sa pagdaraan ng panahon ang pagpapangasawahan (intermarriage) ay nakapagpalawak ng saklaw ng bayan, gayundin ng konsepto ng kababayan. Anupa’t ang estadong bayan ang implikasyong politikal ng lumawak na saklaw ng kamaganakan. Hindi lamang personal ang kasal. Politikal din ito sa konteksto ng pagpapalawak ng kamag-anakan tungong estadong bayan. Naging mabisang kaparaanan ang pagpapangasawahan (intermarriage) bilang isang anyo ng alyansa sa hanay ng mga kabayanan. Sa bisa ng kasal, nabubuo o di-kaya’y napanunumbalik ang katiwasayan at napagtitibay A n g D a l u m a t n g B a y a n | 33 ang mga ugnayan sa pagitan ng mga pamayanan. Hindi lamang ito integral na bahagi ng kasunduang pangkapayapaan, kung minsan, naitutumbas din ito sa mga kasunduang pangkapayapaan.21 Maaalalang sa epikong Aliguyon ng mga Ifugaw, halimbawa, ang pag-iisang-dibdib nina Aliguyon ng Daligdigan at Bugan ng Hannanga ang nagpanumbalik ng kapayapaan sa buong komunidad matapos ang isa at kalahating taong labanan (Ventura-Castro et al. 1983, 7-56). Pinagtitibay ng kuwentong-bayang ito ang isang partikular na batas ng kaasalan sa nasabing lugar. Kung naiigiban ng katotohanan ang mga tradisyong pasalitang gaya ng epiko, binabanggit din sa mga nakasulat na salaysay na isang buhay na reyalidad ang bisa ng kasal sa pagbubuo ng mga alyansang politikal maging sa pagitan ng mga taga-loob at tagalabas ng kapuluan. Binabanggit ni Tome Pires sa kanyang Summa Oriental (1515) na “Iisang tao,” ibig sabihin, “magkababayan, diumano, dahil magkakamag-anak” ang turing sa ilang pamilyang Tagalog at taga-Borneo” (sinipi sa Scott 1994, 193). Kilala rin natin si Rajah/Ladyang Matanda ng Maynila bilang apo ng Sultan Bulkeiah ng Brunei. Si Banaw Lakandula naman ng Longos (Tondo — sa hilaga ng Ilog Pasig) ay pinsan ng matandang Ladya. May naitalang limang daang Tagalog na naninirahan sa Minjam, sa kanlurang baybayin ng Tangway Malaya sa panahong ito. Gayundin naman, marami na, diumano, ang mga taga-Luzon na naninirahan sa Malacca sa mga panahong ito. Ilan sa kanila ay mga tanyag na mangangalakal gaya ni Regimo Diraja na itinalagang temenggong [mahistrado o komisyoner na pulis]. Subalit hindi lamang politikal ang usaping ito ng paglawak ng saklaw ng kamag-anakan. May aspeto rin itong ekonomiko. Sangayon pa rin kay Pires, napansin ng mga Tsino na ang bulak-Mindoro ay isa na sa mga pangunahing kalakal noong siglo labingapat sa Malacca (194). Samakatwid, malawak na ang saklaw ng ugnayang base sa kamag-anakan sa pagitan ng mga Malayo at Tagalog bago pa man sumapit ang kolonyalismong Espanyol. Gayundin sa kaso ng mga tagaTernate at Maguindanao. Pagsapit ng ika-16 na dantaon, mahihinuhang malakas na ang mga nabanggit na ugnayang pampamilya, dahil sa mga alyansang ito huhugutin ng mga Pilipino ang lakas ng kanilang kontraopensiba laban sa pamaya’t mayang kampanyang militar ng mga Espanyol pagdating ng oras. Ang Ternate sa partikular ay tatanghaling sagisag ng kalakasan at kapangyarihan sa buong Molukas ayon sa ulat 34 | B a g o n g K a s a y s a y a n ni Bartolome de Argensolo (1609, sinipi sa Blair at Robertson 1906, 241, 244 at 252-253). Mula sa mga kasalimuotang nabanggit sa iba’t ibang anyo ng ugnayan, lilitaw ang isang bagong kaayusan at kayarian: ang “estadong bayan.” Sa pagtatatag ng estadong bayan higit pa sa pag-unlad ng materyal na kondisyon ang nasaksihan. Kapanabay nito ay umunlad din ang kamalayang sosyo-politikal-kultural. Anupa’t ang estadong bayan ay bukluran ng mga bayan sa ngalan ng interdependensya. Sa pagkilala sa pangangailangan ng mga bayan para sa isa’t isa nagkakahugpunghupong din ang kanilang mga hangarin: ang mabuhay at magpatuloy ang lahi. Partikular sa larangan ng kalakalan, hindi lamang simpleng kalakal ang pinagpapalitan kundi maging ang kanilang gawi at wika, kasama na rito ang diwa. Samakatwid, ang kalakalan ay isa ring pagkakawing-kawing ng mga kaparaanan ng mga tao upang makahabi ng isang kabihasnan. Ito ang nagluwal sa konsepto ng bayan bilang “estadong etniko” — ang sentro ng komersyo o politika. Ipinapalagay na sa simula, ang “sentro” ay nasa mga pamayanaan sa-raya bilang lunan ng mga produksyong agrikultural. Nang lumakas ang pakikipagugnayang panlabas naging higit na mahalaga ang mga pamayanan salaud bilang tagpuan ng mga tao sa loob at labas ng kapuluan. Sa mga pamayanan sa baybay-dagat o dili kaya’y pampang ng ilog nagtagputagpo at nagkaniig ang mga katutubo at dayo, sampu ng kanilang mga isipan, maging ito man ay sa larangan ng kalakalan o labanan (cf. pangangayaw). Tinagurian din itong “kabayanan” — na ipinapakahulugan din ni Salazar (1993) bilang isang grupong etnolinggwistiko e.g., Katagalugan, Kailokuan, Kabisayaan, Katausugan, atbp. (Dayagram 4). Sa kabila nito, kinikilala pa rin ang mga espesipikong katawagan ng bawa’t maliliit na bayan (gaya ng Taal, Meycauayan, Balayan, atbp.) sa loob mismo ng kabuuan ng bayang Tagalog o “Katagalugan.” Interesante ring banggitin sa puntong ito ang ideya ng “bangsa” ng mga Tausug sa Mindanao. Sang-ayon kay Dante Ambrosio (2000) batay sa isinagawa niyang fieldwork sa Tawi-Tawi noong Mayo 1999, “bangsa” ang popular na katawagan para sa pangkat-etnikong kanilang A n g D a l u m a t n g B a y a n | 35 kinabibilangan. Kung kaya, masasabing higit na nakaangkla ang dalumat ng “bangsa” (ng mga “Moro”/Pilipinong Muslim) sa kanilang kabuuang etnolinggwistiko, i.e., ang sinaunang bayan. Samantala, ang bangsa naman sa mga Maranao ay isang linya ng angkan, i.e., grupo ng mga mag-anak na kinapapalooban ng kamag-anakan ng ama at ina. Ang pagsasama-sama ng mga angkan ay tinataguriang pangampong o kampong. Dayagram 4 Mga Wikang Filipino: Pagkabuo at Pagkakahiwa-Hiwalay (Mula 1300 B.K. - 100 B.K.) 36 | B a g o n g K a s a y s a y a n Hindi pa man pambansa ang saklaw ng “kabayanan” bilang isang kabuuang pangkalinangan, may tiyak na itong pinatutunguhan: ang paglampas ng kamalayang-bayan mula sa saklaw ng barangay. Ang dalumat ng bayan sa kontekstong ito ay isa nang “kabihasnan” sa pakahulugan nito bilang magkakaugnay na kalinangan ng iba’t ibang grupong etnolinggwistiko na tinanggap na ng lahat (Salazar et. al., 1990, 3).22 Lumawak man ang saklaw ng kahulugan nito nanatili pa rin ang mga pundamental na halagahing nakapaloob sa katagang bayan. Mula sa isang holistikong perspektibo, may iisang temang nakaangat sa pagsusuri sa bayan bilang isang kabihasnan: ang pagkakaugnayugnay ng iba’t ibang aspeto ng kanilang kultura (pang-ekonomiya, pampulitika, panlipunan, at panrelihiyon) sa diwa ng kamag-anakan. Sa esensyang ito nakasalalay ang mga lantay na katangian ng sinaunang kabuuan. Kalagayang Politikal Sa panahong ito, lumilitaw na may dalawang lebel ng pagunlad na kinakatawan ng bayan bilang isang politikal na organisasyon: (1) ang bayan bilang kalipunan ng maliliit na barangay (balanghay na nakalimita lamang sa kamag-anakan) at (2) ang koalisyon ng mga bayan na may mga pangunahing hari o raha para sa ilang lugar, e.g., Maynila, Maguindanao. Hindi maglalaon at ang karadyahan sa Mindanao ay mahahalinhan ng sultanato sa paglaganap ng Islam (Rodriguez 1996, 2). Ang ugnayan ng mga sumusunod ay makikita sa Iskema B.23 Kaharian,24 Karahaan o Sultanato ang politikal na ekspresyon ng alyansa ng mga bayan. Batay sa estruktura lumalabas na ang direksyon ng pag-unlad ay tungo sa pagkakaroon ng “sentralisasyon ng kapangyarihan.” Subalit ang higit na dapat isaalang-alang ay ang ugnayan pa rin ng kapangyarihan, lalo na sa lebel ng barangay. Inilarawan ito ng mga unang Espanyol na kronikler bilang “malakas na katapatan o kaisahan” sa pagitan ng datu at mga tao. “Datu-sacop” ang ugnayang itinawag dito dahil sang-ayon sa Pransiskanong si Juan de Plasencia (1589, sa Blair at Robertson 1903-1909; Salazar 1975, 5) sa A n g D a l u m a t n g B a y a n | 37 kanyang pag-aaral ng kostumbre ng mga Tagalog, ang “barangay” ay “mga taong nakapailalim sa isang datu.” Dagdag pa ni Juan Francisco de San Antonio (1738, sa Salazar 1975, 5), ang batayan ng malakas na ugnayang ito sa pagitan ng pinuno at pinamumunuan ay “hindi isang mabagsik na batas, kundi pagkakaibigan.” Maaaring maunawaan ito batay sa isa sa umiiral na halagahing katutubo – ang palitang-kaloob (reciprocity) sa pagitan ng magkabilang panig. Tiwala, paglilingkod, at katapatan ang ipinagkakaloob ng “sakop” sa datung gumaganap ng mahahalagang tungkulin sa komunidad, i.e., bilang tagapagpaganap, mambabatas, at hukom. Pangunahin sa mga tungkuling ito ang sumusunod: una, pamunuan ang mga tao; ikalawa, kalingain sila sa panahon ng pangangailangan at ipagtanggol sa panahon ng digmaan; at ikatlo, bilang hukom, dinggin ang mga inihaharap na kaso nang may matalinong pagpapasya sa tulong ng sanggunian ng katandaan at sa harap ng taumbayan (Scott 1994, 221). ISKEMA B Balangkas ng Estadong Bayan M.J.B. Rodriguez 1996 38 | B a g o n g K a s a y s a y a n Dahil dito, itinuturing siya ng taumbayan bilang “ama ng komunidad.” Mahihinuha rito ang isang “paternalistikong” ugnayang “lubos na kinalulugdan ng mga katutubo.” Kung kaya’t ang anyong ito ng pamahalaan, diumano ay umiiral sa lahat ng mga pamayanan” (de San Antonio 1738). Anupa’t sa ugnayang ito, diumano, humuhugot ng lakas ang isang bayan. Bagama’t nagiging datu ang iba sa pamamagitan ng pagmamana, “hindi nila basta-basta nakukuha ang gayong tungkulin.” Ang magkasanib na bisa ng dugo at kakayanang gumawa para sa kabutihang panlahat ang nag-uudyok ng pagsunod ng mga tao sa pinuno. Higit pa sa kayamanan, ang katandaan (maturity) at karunungang hinutok ng mga karanasan ang sukatan ng kakayanang ito. Sapagkat magkakaugnay ang lahat, nakukuha rin ang mataas na katayuan sa lipunan sa pamamagitan ng pagdaraos ng mga relihiyosong ritwal at serye ng piging o kapistahan, lalo na matapos ang anihan. Tinitingnan itong isang kaparaanan kung paano naibabahagi sa komunidad ang mga bunga ng kanilang sama-samang pinagpaguran. Alinsunod ito sa prinsipyo ng muling pamumudmod o pagantinghandog ng mga pinuno sa mga taumbayan bilang tanda ng kanilang kakayanang magarantiyahan ang kasapatan at kaginhawahan ng komunidad. Sa bisa nito muling napagtitibay ng mga datu ang kanilang karapatan sa pamunuan. May umiiral na “alyansa” o damayan sa pagitan ng mga bayan lalo na sa panahon ng mga labanan. Sa pagharap sa isang kaaway o pakikipag-ugnayan sa mga banyaga, halimbawa, lalong napag-iibayo ang bukluran ng mga magkakalapit-bayan. Binigyang-daan nito ang pagkabuo ng mga tinatawag na “supra-barangay.” Nang malaunan, tinawag itong kaharian o karadyahan at para sa mag-aangkin ng impluwensiyang Islamiko, sultanato. Kung uusisain ang ugnayan ng kapangyarihan sa nabanggit na estrukturang politikal, masasabing paternalistiko ito. Sa madaling sabi, ang hari o raha, maging ang sultan na may pinakamatibay na saligang pilosopikal sa kanyang pagkapinuno, ay hindi pa rin nagtatamasa ng absolutong kapangyarihan. Sa reyalidad, isa lamang silang katiwala ng integridad ng alyansa ng mga datu; sa madaling sabi, isang “malaking datu” (kung tawagin ng mga Espanyol)25 na namamagitan sa “maliliit” na datu. At sa bawa’t kasaping bayan ng mga nasabing kadatuhan nananatili pa rin A n g D a l u m a t n g B a y a n | 39 diumano, ang higit na katapatan at pagtangkilik ng taumbayan sa kanikanilang pinunong lokal. Mahihiwatigan ang katotohanang ito sa tinuran ni Raha Soliman kay Legazpi matapos magapi ang una sa nangyaring sagupaan ng mga Espanyol at katutubo: Alam mo na marahil na walang hari26 at iisang kapangyarihan sa bayang ito; bawa’t isa ay may sariling pananaw at haka-haka at ginagawa ang nais. Mayroong ilan na mas makapangyarihan kaysa sa akin, na walang pahintulot ko ay winasak ang kapayapaan at pagkakaibigan; kaya’t napagdiskitahan akong nagkasala sa paglimot ng aking tungkulin. Kung hindi nagkagayon at ginawa nila ito nang ayon sa aking pagsang-ayon o payo, nararapat lamang na ako ay parusahan. Kung hari ako rito sa halip na amo lamang ng aking sakop, ang aking salita sana ay hindi mababali. (Blair at Roberston 1903, sinipi sa Veneracion 1990, 71-72) Samantala, maging ang sultan na kinikilalang tagapagmana ng kapangyarihang espiritwal ng propetang si Muhammad ay tampulan din ng panunudyo o katatawanan sa mga kuwento ni Pusung/Pusong. Sampu ng iba pang kasapi ng uring nobilidad sa Sulu, tinutuligsa ang sultan sa kanyang mga kahinaan. Ang ganitong motif ay matatagpuan din sa isa pang bersyon nasabing kuwentong bayan, i.e., ang mga kuwento ni Pilandok na laging napaglalalangan ang isang tusong sultan (Eugenio 1982, 336-338). Sa kasalukuyan, kapansin-pansin din ang paggamit natin ng iba’t ibang popular na katawagan o bansag sa matataas na pinuno ng ating bayan. Nariyan ang “Tita Cory” para kay dating Presidente Crazon Aquino kahit hindi naman matukoy ang pagiging kaanak ng taong tumatawag. At parang kabarkada lang ng bayan ang dating Pangulong Joseph Estrada sa alyas niyang “Erap.” Ang bagong-hirang na bayaning Bulakenyo ay kapatid ng lahat sa tawag sa kanyang “Ka Blas.” Mga katawagan itong higit na personal at pamilyar, pinapawi ang agwat sa pagitan ng pinuno at taumbayan. Ugnayang Panlipunan Walang iisang de-kahong estrukturang panlipunan. Bagamat binabanggit sa mga tala nina Miguel de Loarca, Juan de Plasencia, Francisco Colin at ng iba pang mga Europeong historyador na mayroon nang mga uring panlipunan (“castas” o “clases”), ang mga ito ay 40 | B a g o n g K a s a y s a y a n pawang katawagang nakabatay lamang sa kanilang katayuan (status) sa lipunan at hindi eksklusibo lamang sa larangan ng produksyon. Sa madaling sabi, magkaiba ang “uri” sa “katayuan.” Bagama’t isang batayan ng mataas na uri sa lipunan ang materyal na yaman, pinagtitibay ang mataas na katayuan sa pamamagitan ng pagkilala ng taumbayan. Nakukuha lamang ng isang “mataas” na tao ang pagkilalang ito kung may sapat siyang kakayahang mapanatili ang kaayusan sa kanyang komunidad. Sa huling pagsusuri, hindi lang salapi kundi ugali, i.e., mabuting pakikisama ang higit na mapagpasyang salik sa pagiging isang pinuno. Ito ang ipinahihiwatig ng taguri o titulong “maguinoo” sa namumunong uri (ruling class) — katawagang nakabatay sa paggalang o pagpipitagan. May puwang ba para sa pagsasamantala laban sa nakabababang uri? Ayaw nating mabulid sa bitag ng romantisasyon sa nakaraang pre-hispaniko, sapagkat wala naman talagang lipunang mala-paraiso. May sistema ng pang-aalipin sa sinaunang lipunan bunsod ng mga digmaan (pangangayaw/pangayaw) at pagkakautang. Integral na bahagi rin ito ng kalakalan (Junker 2000; Villan 2009). Gayumpaman, hindi sing-estrikto ng sistemang esclavitud ng Europa at ng iba pang lipunan ang umiiral sa kapuluan. Sa isang lipunang labis na pinahahalagahan ng mga tao ang pag-asa, may karapatan ang mga aliping mabawi ang kanilang kalayaan. Anupa’t isa lamang diumano, itong uri ng paninilbihan (servitude) (Phelan 1959, 22). Sa mga pagpapasya para sa buong komunidad, buhay na buhay ang espiritu ng kolektibismong nakapaloob sa kamag-anakan. Matutunghayan ang ilang halimbawa nito sa ilang katutubong institusyon ng pamunuan, e.g., tongtong ng Ibaloy, dap-ay ng Kankanaey, ator ng Bontok, timfada limud ng Teduray, kevurunan te kamal ng Menuvu. Bagama’t may itinuturing na pangkalahatang pinunong tinatawag na datu/timuey/timuay sa mga grupo sa Mindanao, isinasagawa ito sa tulong ng mga sanggunian ng nakatatanda. Sa mga Teduray, Lambangian at Erumanen ne Menuvu, mayroon silang minted sa inged o konseho ng mga timuay/timuey kasama ng mga fekilukesan/pekilukesan o nakatatanda bilang kanilang tagapayo (Gempa w.p.; TJG w.p.). Samantala sa Kordilyera, kilala ang nasabing sanggunian bilang panglakayen ng Iloko, amam-a ng Bontok at A n g D a l u m a t n g B a y a n | 41 Kankana-ey ng Sagada), lallakay ng Tinggian at Kankana-ey, at impanamana-ama ng Ibaloy (Brett 1995). Sa mga sangguniang ito, ang interes ng mga indibidwal at mag-anak ay ipinaiilalim sa kapasyahan ng lupon ng mga pinuno. Nanunuot ang diwa ng relatibong kapantayan sa mga ugnayang panlipunan. Maiuugnay ito sa obserbasyon ng iskolar na Kalinga na si Esteban Magannon (2000) hinggil sa pagkakaiba ng “hierarchy” at “stratification” sa konteksto ng tradisyonal na lipunang Kalinga. Aniya, “...‘hierarchy’ connotes the ordinal positioning of things whereas ‘stratification’ is based on subordination and domination.” Sa madaling sabi, ang hirarkiya sa lipunan ay nakatuon sa ideya ng pagkakasunud-sunod batay sa bigat ng tungkuling ginagampanan; hindi sa pagkakahati-hati (stratification). Bukod dito, bawa’t indibidwal, anumang uri ang kanyang kinabibilangan, ay may pagkakataong umangat o bumaba ng katayuan batay sa pagtupad o dipagtupad ng mga tungkuling iniatas at inaasahan sa kanya ng lipunan. Sa madaling salita, sa “bayan” o mga ugnayang pantao — sa kalipunan at hindi lamang sa iilan, dinudukal ang batayan ng katayuan at kapangyarihan. Makikita rin ang gayong sistema sa mga ugnayang pangkasarian. Saksi ang samu’t saring talâ (etnograpiko at historikal man) hinggil sa kagyat na pagka-egalitaryan ng sinaunang lipunan. Simulan natin sa ating kolektibong gunita. Sa alamat ng mga unang tao sa kapuluan, e.g., “Sicalac at Sicavay” ng mga Ilonggo, o “Si Malakas at si Maganda” ng mga Tagalog, magkasabay silang lumabas sa buho ng kawayan, at sa gayo’y magkapantay. Ibang-iba ito sa kuwento sa Bibliya kung saan si Eba ay hinugot lamang sa tadyang ni Adan at sa gayo’y tinitingnang mas mahina. Masusukat din ang egalitarianismo sa ganang relasyong babae-lalaki, sa antas ng pagpapahalagang ibinibigay sa una. Hindi rin pipi ang mga dokumentong pangkasaysayan tungkol sa “kalayaan” at mataas na katayuan ng katutubong kababaihan sa sinaunang lipunan. Mariing pinuna ng conquistador na si Miguel Lopez de Loarca (1582, nasa Blair at Robertson 1903-1909), ang diumano’y kapangahasan at di-pagpapahalaga ng kababaihan ng Panay sa kanilang pagiging birhen. Aniya, ang mga “babaeng katutubo ay malalaswa at malilibog (unchaste).” Ganito nga marahil ang ipapalagay ng isang 42 | B a g o n g K a s a y s a y a n estrangherong nagmula sa isang lipunang macho, konserbatibo, at patriyarkal nang makita niya ang mga kababaihang nasasaplutan lamang umano, ng nakalugay nilang buhok sa kanilang dibdib. Lalo pa kung mapag-aalamang malaya silang nakikipagtalik sa kanilang kasintahan. Subalit hindi ito usapin ng pagiging birhen (virginity) na itinakda ng mahigpit na pamatayan ng moralidad ng Edad Media sa Europa. Mahihiwatigan dito ang layang magpasya at ang pagkakaroon ng kontrol ng kababaihan sa kanilang katawan. Lumilitaw din sa iba pang talâ ng mga Espanyol na kronikler na nagtatamasa rin sila ng pantay na karapatan sa pagpili ng mapapangasawa, diborsyo, at pagmamana. Higit sa lahat humahawak sila ng isa sa mga pinakasusing posisyon sa lipunan. Bilang pari ng sinaunang relihiyon (babaylan o katalonan) itinuturing silang “haligi” ng sinaunang kabihasnan, kahanay ng datu, panday, at bagani (Salazar 1999). Bilang liderespiritwal, ang mga babaylan ang nilalapitan sa oras ng karamdaman; sapagkat hindi lamang katawan ang pinagagaling sa katutubong sistema ng panggagamot, kundi, lalo’t higit ang isipan kung saan diumano, nananahan ang “kaluluwa.” Impluwensiyal, kung gayon, ang tungkulin nila mula sa usapin ng pagsilang at kamatayan. Dahil sa napakaimpluwensiyal na papel na ito, taglay nila ang kaalaman sa buong komunidad, kung kaya sila rin ang nagsisilbing sinaunang mananalaysay na inatasan ng napakahalagang papel sa pagpapanatili ng lipi, i.e., ang pagbigkas ng epiko. Nakabatay ang mataas na pagpapahalagang ito sa kababaihan sa labis na pagkilala sa pinakapundamental nilang papel sa lipunan, ang pagiging ina. Napakahalaga ng papel ng mga ina sa pagbubuo ng bayan. Sila ang nagluluwal ng mga bayaning mandirigma upang maipagpatuloy ang lahi. Kalabisan nang sabihing sila ang “tagapagpatuloy ng lahi.” Sa kanyang pagluluwal at pag-aaruga sa anak, hinuhubog ng ina ang pagkatao at pagpapakatao ng bawa’t mamamayan upang mapakinabangan ng bayan. Sa ganang ito, direkta na silang nakaugnay sa bayan. Ito, diumano, ang dahilan kung bakit karaniwang kalalakihan ang mga mandirigmang bayani. Kailangan pa ng kalalakihang magbuwis ng buhay o mag-alay ng buhay ng kaaway upang makalahok sa mahalagang tungkulin ng pagpapanatili ng kabuuan. Samantala, sa bisa ng kakayanang manganak, tahasan nang nakaugnay ang A n g D a l u m a t n g B a y a n | 43 kababaihan sa kabuuan, kundi ma’y sila ang tinitingnang metapora ng kabuuan (Abrera 1995, 5). Naimortalisa sapagkat habambuhay na naitatak, ang pagpapahalaga sa kababaihan sa pamamagitan ng isang anyo ng katutubong sining, ang pagtatatu o batek/batik27 sa wikang bernakular. Ang taong “batikan” ay magaling at pinagpipitaganan. Ayon sa etnograpiyang Espanyol, tinatatatuan ang mga taong kinikilala sa kanilang kahusayan, galing, at mahalagang papel na ginagampanan – isang sagisag ng katayuan (status symbol). Kakabit ng imahen ng ina ay ang anak. Kung kaya, pinahahalagahan din ang bigkis ng ina at anak. Isa itong motif na matutunghayan sa mga katutubong epikong gaya ng Hudhud hi Aliguyon sa kaso ni Aliguyon at ng kanyang inang si Dumulao sa isang banda, at ni Pumbakhayon at ng nanay naman niyang si Dangunay. Sa Biag ni Lam-ang¸tampok din ang ugnayan ni Lam-ang at ng kanyang inang si Namongan. Masasabing napakalalim na ng bigkis na ito sa kamalayan ng mga Pilipino sa simula pa man, kung kaya inunawa, tinangkilik at sa proseso’y natanggap natin ang Pasyon ni Hesukristo pagsapit ng kolonyalismo, hindi dahil sa kagyat na husay ng pamamaraan ng mga misyonero, kundi dahil sa napakaraming imaheng umaapila sa katutubong sensibilidad. Isa na nga rito ang malapit at madamdaming ugnayang ina-anak, sa pagkakataong ito, nina Birheng Maria at Hesus. Sa ganang ito, ang pasyon ay naging isang lunan din ng talaban at tagisan ng mga pagpapakahulugan ng mga kolonisador at kolonisado (Ileto 1979). Pagdating ng oras hindi na nga maiiwasang ang kabuuan ng Bayan ay itawid din sa talinghaga ng ina, ng isang babae (Abrera 1995, 5). “Inang Bayan” ang dalumat na kakatawan sa panghimagsikang tradisyon ng bayan tanda ng pinakamataas na pagpapahalaga ng mga “anak ng bayan” sa kababaihan. Kaugnay nito, isasakay rin ang Himagsikan sa talinghaga ng ugnayang “ina-anak” (Rodriguez 1999). Aspetong Panrelihiyon May tatak din ang mag-anak maging sa larangan ng kapaniwalaan at pananampalataya. Tinatawag na “anituismo/anitismo” 44 | B a g o n g K a s a y s a y a n ng mga Espanyol, ang sinaunang relihiyon ng mga Pilipino, diumano, ay isang uri ng “pagsamba sa espiritu ng mga yumao.” Sa paningin ng mga taga-labas na hindi nakakaunawa, ito na marahil ang simplistikong pakahulugang maibibigay nila. Subalit hindi ito basta maikakahon sa gayong depenisyon. Kung tutuusin, ang anito, na sa orihinal na pakahulugan ay tumutukoy sa espiritu ng ninuno, ay nagsisilbing tagapamagitan lamang ng mga taong buhay sa kanilang Dakilang Lumikha (“Bathala” para sa mga Tagalog, “Apo Kabunian” para sa mga Igorot, Gugurang, sa Bikol at Laon sa Bisaya). Taliwas sa sinasabi ng ilang dayuhang iskolar, hindi ito “pagsamba” (ayon sa kanilang sariling konteksto) kundi isang anyo lamang ng pagpapahalaga, partikular sa mga yumaong miyembro ng pamilya. Wika pa ng isang historyador, “Ang anitu ang sagisag ng pinakamagandang katangiang pinahahalagahan ng lipi” (Veneracion 1990, 54). Tumutukoy hindi lamang sa espiritu ng yumao, kundi pati na rin sa espiritu ng kalikasan, nagsisilbing tagapamagitan ng mga tao ang mga anitu sa Poong Maykapal. Binabanggit sa ulat ng isang Espanyol ang praktikal na dahilan ng mga tao sa likod ng ganitong paniniwala. Anila, masyadong malayo si Bathala; samantalang ang mga yumao, bagama’t pumanaw na ay nagbabalik upang muli silang makapiling. Naniniwala ang mga sinaunang Pilipino na walang kamatayan ang kaluluwa na siyang esensiya ng tao, sumasakabilang-buhay lang. Gayundin naman, ang anumang bahagi ng kalikasan ay may “anima”28 o espiritu, may buhay sapagkat nagbibigay ito sa kanila ng buhay. Balikan natin ang “kabilang buhay.” Kagyat na mababanaag dito ang holistikong pagtingin ng mga sinaunang Pilipino sa uniberso. Walang malinaw na pagkakahati sa pagitan ng daigdig ng mga espiritu at mortal sapagkat may direktang impluwensiya ang una sa huli: mula sa usapin ng panganganak, kalusugan o karamdaman, hanggang kamatayan. Pinaniniwalaang sa mga espiritung ito nakasalalay ang kaligtasan ng sino man. At bilang pagkilala sa napakahalagang papel ng mga anito, nagdaraos sila ng mga ritwal na pinamumunuan ng mga katutubong pari. Babaylan (Bisaya), katalonan (Tagalog) o mombaki (Ifugaw), mabunni (Baliwon/Ga’dang) ang ilan sa mga katawagan para sa katutubong pari. A n g D a l u m a t n g B a y a n | 45 Halos umiikot sa relihiyon ang buhay ng mga sinaunang Pilipino. Sa larangang ito nagkakadugtung-dugtong ang iba’t ibang hibla ng kanilang pamumuhay. Ang pagsasagawa ng ritwal, halimbawa, ay isang lugar para sa mabunying pagdiriwang kung saan nagkakasalu-salo ang mga miyembro ng buong komunidad, at sa gayo’y napag-iibayo ang espiritu ng kaisahan. Politikal din ang silbi ng ritwal sapagkat karaniwan nang ginagawa ito sa bahay ng mga pinuno upang mapanatili ang kanilang malakas na impluwensiya sa lipunan. Samakatwid, buo na ang pananaw-pandaigdig ng mga sinaunang Pilipino sa yugtong ito ng ating kasaysayan bagama’t nakalimita pa rin ito sa lokal na pook-pangkasaysayang kanilang kinapapalooban. Hindi pa man pambansa ang saklaw ng sinaunang kabuuan subalit may tiyak na itong pinatutunguhan: ang paglampas ng kamalayang bayan mula sa lokal nitong saklaw. Muli, ang “kabuuang” tinutukoy rito ay kultural hindi politikal, ibig sabihin, mayroon nang isang tradisyong pangkabihasnang nag-uugnay-ugnay sa mga kalinangan ng iba’t ibang bayan. Gayumpaman, naunsyami ang kalakarang ito pagpasok ng kolonyalismong Espanyol. Itatatag ng mga kolonyalista ang pueblo (ang bayang “Indio”) sa “loob” ng “bayang sawi” (cf. Balagtas) upang sirain ang umiiral na kabuuan at palitan ng bago. Ang Bayan sa “Gilid” ng “Sentrong Pueblo”: Paghahari ng (Tunay na) “Labas” sa (Tunay na) “Loob” Sa pagpasok ng mga konseptong kolonyal na Espanyol gaya ng pueblo at iba pang kaugnay na estruktura nito, i.e., municipalidad/municipality, ciudad, villa, poblacion, (cabecera-plaza complex), sitio/barrio, at nacion nabulabog ang daloy ng likas na kaisahan. Sapagkat nananalaytay sa hibla ng mga terminong ito ang kolonyal na kamalayang mapagtangi (exclusivist) at mapanghati (divisive). Bunga ng patakaran ng reduccion alinsunod sa kolonyal na dictum na “hatiin at pamunuan” (“divide and rule”) isinilang ang dikotomiyang “sentro-kagiliran,” “loob-labas” ng bayan. Sa akda ni Francisco “Balagtas” Baltazar, malinaw na isinatitik ang bisa ng dikotomiyang ito sa kanyang mga katagang “Sa loob at labas ng Bayan kong sawi.” Resulta ito ng mga artipisyal na estrukturang pilit isinaklob 46 | B a g o n g K a s a y s a y a n ng mga Espanyol, (na ipinagpatuloy naman ng mga Amerikano nang malaunan at tinatangkilik pa rin ng mga Pilipinong utak-dayuhan sa kasalukuyan). Artipisyal sapagkat hindi tunay na nakaugat sa ating batayang kalinangan bukod pa sa katotohanang kakikitaan ito ng pamamanginoon ng iilan at pagkaalipin naman ng karamihan (ng taumbayan). Muling isinaayos ang lipunang Pilipino alinsunod sa imahen at motibo ng mga kolonyalista. Ibang-iba sa “bayan” ang “pueblo.” Ipinadron ito sa konsepto at estruktura ng “polis” na umaandar sa bisa ng napakasentralisadong sistema ng kontrol. Upang mapadali ang pamahahala, ibinalangkas ito sa napaka-rigid na grid pattern. Sa gitna nito ay ang plaza complex, ang poblacion, na sumagisag sa bagong sentro ng kapangyarihan. Nakagitna rito ang simbahan, ang institusyong panrelihiyon, bilang pangunahing tagapagbalangkas ng buhay sa komunidad. Mapapansing pagpapatuloy lamang ito ng katutubong pagpapahalaga sa relihiyon, subalit may malaki ring pagkakaiba. Sa harap ng bagong kaayusan, nilikha ang mitong sa ilalim lamang ng batingaw (debajo de la campana) iiral ang “la vida civil y politica” (“ang buhay na maayos at payapa”). Habang ang “itinakdang” “sentro” ay idinambana bilang imahen ng kaayusan, kapangyarihan, at katotohanan, inalipusta naman ang kanayunan (pamayanan sa-raya o malapit sa bundok) bilang katumbalikan ng lahat ng nasa loob: “gentes salvajes/feroces,” “dilehitimo,” “labag sa batas, pugad ng kasinungalingan.” Sa katunayan, ang maaanghang na panlalait na ito’y kagyat na manipestasyon ng kahinaan ng mga kolonisador. Hindi nila makontrol ang mga pamayanang ito sa labas ng pueblo. Gayumpaman, sa paningin nila saklaw pa rin ito ng kanilang paghahari-harian. Tinawag ang mga dating nayon na sitio29 kakabit ng mga derogatoryong pakahulugan nito: nakaasa o umaasa (dependiente), nasa labas (fuera), iba (otro) sa itinakdang poblacion — ang “sentro” (basahin: “dayong loob”) ng kaayusan at kasaklawang kolonyal. Dahil “isinagilid,” tiningnan lamang na obheto itong magsisilbi o aninong susunod sa anumang galaw ng sentro. Ito ang malinaw na ipinahihiwatig ng pandiwang sitiar, cercar a uno cerrandole todas las salidas para cogerle o rendir su voluntad (Real Academia Española 1950). Sa paglikha ng mga administatibong yunit na tulad nito, makakaramdam na ang mga tao ng A n g D a l u m a t n g B a y a n | 47 alyenasyon o pagkatiwalag sa loob ng bagong kairalan at kapangyarihan. May magkaibang damdaming ibinubulalas ang mga konseptong nayon (maliit na bayan) at baryo (maliit na bahagi ng pueblo) bagama’t magkasingkahulugan lamang ang mga ito sa diksyonaryo. Nasa dalumat pa rin ng “nayon” ang diwa ng sinaunang kabuuan na naging tampulan ng ideyalisasyon o nostalhiya ng mga taong di-masiyahan sa tiwaling sistema ng kasalukuyan. Sa ganang ito mauunawaan ang katawagang “Nayong Pilipino” sa isang pasyalang may ikinikintal na pagmamalaki para sa ating katutubong kalinangan. Samantala, sa dalumat ng baryo may konotasyon na ng kawalang-pagunlad, gaya ng ipinahihiwatig ng salitang balbal na “barriotic.” Ang Tradisyong Bayan bilang Artikulasyon ng Pakikibaka Nakahabi sa salaysay ng pagkilos ng bayan ang malaon nang tradisyon ng pakikibaka. Sa pakikipagniig ng mga taga-loob sa tagalabas nagkaroon ng militanteng karakter ang bayan. Ang kolonyalismo ay hindi lamang usaping pang-ekonomiya at pampulitika bagkus ay pangkalinangan din. Pundamental sa konsolidasyon ng mga estrukturang kolonyal ang mga saligang ideolohikal na hinahango mula sa pook-kultural nito. Sa gitna ng “terorismong kultural”30 na inihasik ng kolonyalismo, nagbanyuhay ang kalinangang-bayan bilang “kontrakultura” na naging kaban ng “kontra-kamalayang” pumatnubay sa pakikibakang ekonomiko-politiko-kultural ng bayan. Ibig sabihin, mula sa iba’t ibang aspeto ng sinaunang kabihasnan hinugot ng taumbayan ang wika, kamalayan/ kaisipan, at kaparaanan ng paggigiit para sa kasarinlan. May dalawang anyo ng paglaban: hayag at di-hayag. Habang ang una ay tumutukoy sa mga armadong pagkilos na naglalayong ibalik ang dating pamunuan at kaayusan, ang ikalawa nama’y isang mapanlikhang paraan ng paggigiit sa katutubong kalinangan. May dalawang mukha ang mga katuluyang ito (continuities). Una, ang malakas na pagtataguyod ng estruktura ng sinaunang kabihasnan (kaakibat ng higit na selektibong pag-aangkin ng mga dayuhang impluwensiya) ng mga tinaguriang lipunang “minorya” o “indigenous peoples” (IPs). At ikalawa, ang pag-aangkin ng ilang elemento ng kulturang Hispaniko upang isangkap sa umiiral nang paraan ng pamumuhay sa kaso ng sa-laud (“bayan” bilang sentro). 48 | B a g o n g K a s a y s a y a n Kung ano’t anuman ang naging tugon sa iba’t ibang dako ng kapuluan, sa kabundukan o kapatagan man, ang lahat ng ito ay mapanlikhang kaparaanan ng bayan upang igiit ang kanyang kakayanang humayo at sumulong. At dahil sa Katagalugan namugad ang kolonyalismo, ang bayan dito ang nahamon nang husto at hayagang nanguna sa pagbabanyuhay tungo sa mas malaking “kabuuan” — ang bansa. Ang ikatlong yugto ng pag-unlad ay nakapaloob sa dalumat ng “bayan” bilang “Inang Bayan” na tumutukoy sa kaganapan ng pagkabuo ng Sangkapilipinuhan. Ang pagkabuo ng kamalayang “Inang Bayan” ay nakakabit sa mga kaganapang historikal noong siglo 19. Pangunahin na rito ang mga pagbabagong demograpiko, pangkabuhayan, sosyo-politikal at pangkamalayan na nagkapanapanabay upang bigyang-daan ang mga puwersa tungo sa pagbubuo ng tatawaging “bansa.” Sa panahon ng Himagsikang 1896, isinatitik at isinatinig nina Bonifacio at Jacinto ang dalumat ng Inang Bayan bilang isang proyekto ng pagbubuong nakasalalay sa prinsipyo ng isang kapatiran hindi lamang sa aspetong panlipunan kundi gayundin sa pakahulugang kultural, i.e., isang “pangkalinangang kabuuan.” Mahihiwatigan natin ito sa tinuran ni Jacinto: Ang Bayan na dito’y sinasabi ko ay hindi ang kapisanan ng mga tawong nananahan sa gayong lugal, kung di ang katipunan ng lahat ng tagalog ng lahat ng tumubo sa Sangkapuluan. (1896, sinipi sa Almario 1993, 156; akin ang diin) Tampok dito ang panibagong pagpapakahulugan sa katagang “Tagalog” bilang pantukoy sa “lahat ng tumubo sa Sangkapuluang ito... Bisaya man, Iloko man, Kapampangan man, atbp., ay Tagalog din” (Jacinto 1896, sipi sa Almario 1993, 156). Kung nabubuhay ngayon si Jacinto, baka pagtaasan din siya ng kilay at akusahan ng “imperialismong Tagalog.” Subalit dapat tandaang wala pa si Quezon sa panahong ito at hindi pa namamayagpag ang diumano’y “politika” ng wikang pambansang nakabase sa Tagalog. Kung uunawain ang oryentasyong pinanggagalingan ni Jacinto, babalik at babalik tayo sa sentralidad ng tubig o kailugan sa pagbubuo ng mga sinaunang pamayanan. Sa ganang ito natin masasabing ang gayong pahayag ay manipestasyon lamang ng pagpapatuloy, ano pa nga’t paggigiit ng pilitsinupil na kamalayang bayan ng kulturang Hispaniko-kolonyal. A n g D a l u m a t n g B a y a n | 49 “Katagalugan” versus “Las Islas Filipinas” – hindi lamang ito usapin ng pagpapangalan, higit lalo na ng sariling pagtatakda, ng kakanyahan. Mula pamunuan hanggang sa kasapian, malinaw na Pambansa na ang saklaw ng dalumat ng Bayang dumadaloy sa iginigiit na pangalan at identidad. Tunghayan ang ibayong paglilinaw sa “Paghihimagsik Nang 1896-1897” [di-limbag na tala-gunita (memoir)] ni Carlos V. Ronquillo, isang rebolusyonaryong Caviteño, sa katagang Tagalog: ...sa tawag naming tagalog na makikita sa bawa’t dahon halos ng kasaysayang ito, ay di ang ibig naming sabihi’y ang paris ng palagay ng iba, na iniuukol lamang sa mga tubong Maynila, Kabite at Bulakan, at iba pa., hinde kundi ang ibig naming tukuyin ay Filipinas. ...(ito) ay walang ibang kahulugan kundi ‘tagailog’ na sa tuwirang paghuhulo ay taong maibiging manira sa tabi ng ilog, bagay na di maikakaila na siyang talagang hilig ng tanang anak ng Pilipinas, saa’t saan mang pulo at bayan. Mababanaagan dito ang pagtingin sa Bayan na lampas na sa makitid na rehiyonalismong inihasik ng estratehiyang divide et impera ng mga kolonyalista. Gayundin, sa paggamit ng katagang “Katagalugan” sa halip na “Filipinas,” hinubdan ng kasuotang kolonyal ang Bayan upang itakwil ang ipinangalandakang katotohanang tayo ay pag-aari ng Hari ng Espanya. Mula rito lamang mapalilitaw ang tunay na kakanyahan. Muli, “isang kalinangang sumibol sa katubigan” — ito ang kakanyahang nakasakay sa dalumat ng “Katagalugan.” 50 | B a g o n g K a s a y s a y a n Bukod dito, ibinanghay din ni Bonifacio ang Bayan sa diwa ng mag-anak. Nang tanungin siya kung ano ang ibig sabihin ng titik “K” sa bandila ng DAYAGRAM 5 Katipunan, ay kanyang winika ang ganito: “....mula sa Kataastaasang Pamunuan ng Katipunan, hanggang sa kababa-babaan ay nagkakaisang gumagalang sa pagkakapatiran at pagkakapantay-pantay” (akin ang diin.) Kung kaya minarapat niyang isalin ang “Madre España” sa “Inang Bayan” (Dayagram 5). Ang pagsasalin sa ganang ito ay hindi lamang simpleng paggamit ng katutubong wika kundi isang ganap na pagpihit ng pananaw at pook mula Espanya tungong sariling Bayan. May dalawang partikular na akda ang Supremo na magpapaliwanag sa atin ng “pagpihit” sa pagitan ng dalawang “ina.” Matatandaang noong 1888, isinulat ni Hermenegildo Flores, ang Bulakenyong makata (na nang malauna’y namuno ng himagsikan sa Marinduque), ang “Hibik nang Filipinas sa Inang España.” Tila litanya ng mga pasakit na natamo sa mga diumano’y katiwalang prayle, ang tula’y sumbong at panawagan ng kaawa-awang anak (Pilipinas) sa A n g D a l u m a t n g B a y a n | 51 Inang Espanya. Sa Europa noong 1889, kinatha naman ni Plaridel ang “Sagot nang España sa Hibik nang Filipinas.” Isang parikala ang matutunghayan sa tulang ito. Habang labis na kinahahabagan ng Ina(ng Espanya) ang anak (na Filipinas) hindi naman niya ito kayang matapunan ng lingap at kalinga dahil sa mga katiwalang prayle. At sa huli’y ipinauubaya na lamang niya sa anak ang sariling pagpapasya sa landas na tatahakin: ang kanyang kaligtasan o ang patuloy na pagkaalipin. Tumugon si Bonifacio sa sagutang ito. Muli niyang pinagsalita ang Pilipinas upang tapusin ang “paghibik” sa “Katapusang Hibik nang Filipinas.”31 Dalawang mahahalagang pagkilos ang iminumungkahi niya sa tula: una, itakwil ang inainahang “pabaya’t sukaban” at ikalawa, ipaglaban ang sariling kalayaan. Saan humugot si Bonifacio ng lakas na itakwil ang “inang sukaban”? Sa liwanag ng katwiran na nagpaunawa sa kanya kung sino ang tunay na ina – at wala na nga’t dili iba kundi ang tinubuang bayan. Kakawing ng pagkilalang ito sa tunay na ina ang timyas ng pag-ibig sa kanya. Ito naman ang pinakadiwa ng tulang “Pag-ibig sa Tinubuang Bayan” (Almario 1993, 141-142). Ang pag-ibig sa kanya, anang tula, ang siya nang “pinaka.” Tunghayan ang sumusunod na sipi: Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya Sa pagkadalisay at pagkadakila Gaya ng pag-ibig sa tinub’ang lupa? Aling pag-ibig pa? Wala na nga, wala. Bakit napakahalaga ng pag-ibig na ito? Ani Bonifacio (141): Ay! Ito’y ang Inang Bayang tinubuan Siya’y ina’t tangi na kinamulatan Ng kawili-wiling liwanag ng araw Na nagbigay-init sa lunong katawan. Sa kanya’y utang ang unang pagtanggap Ng simoy ng hanging nagbibigay-lunas Sa inis na puso na sisinghap-singhap Sa balong malalim ng siphayo’t hirap. Utang na loob sa bayan ang lahat -- buhay, pag-iisip (kamulatan) at lakas, ang pagkatao at pagpapakatao, kung kaya’t ang mga ito rin ang sa kanya’y dapat ialay. 52 | B a g o n g K a s a y s a y a n Walang mahalagang hindi inihandog Ng may pusong mahal sa Bayang nagkupkop Dugo, yaman, dunong, katiisa’t pagod, Buhay may abuting magkalagot-lagot. Kung kaya, dagdag pa ni Bonifacio (141), banal na pag-ibig ang pagibig sa bayan: Banal na pag-ibig! Pag ikaw ang nukal Sa tapat na puso ng sino’t alinman. Imbi’t taong-gubat, maralita’t mangmang, Nagiging dakila at iginagalang. Magkatapat kung gayon ang dalawang akda at nagsisilbing pook-tagisan ng mga imahen ng Madre Espanya at Inang Bayan: “pabaya’t sukaban,” “walang habag” vs. “nagkupkop,” “pinagkakautangan ng buhay, muni, at kamulatan.” Gayundin ang mga imahen ng “pagtatakwil” sa una vs. “pagpupuring lubos,” at “ginugugulan ng buhay na iwi” sa ikalawa. Sa puntong ito, mas makabuluhang sabihing, ang lakas ng pagtatakwil sa sukabang ina ay lakas din ng pagbubulalas ng bagsik nina Bonifacio sa Himagsikan, lakas itong higit ang pinagkukunan kaysa sa “hamak” na galit lamang sa kaaway. At saan nga ba ito dinudukal? Walang iba kundi sa napakatimyas na pagkilala at pag-ibig sa bayan. Minsan pa’y tahasan nang naipahayag ito sa atin ng Supremo sa kanyang “Katipunang Mararahas ng mga Anak ng Bayan”: Sa lahat ng ito, nang malubos ang kabanalan at kapurihan ng ating lahi, nang tanghalin ng sandaigdigan ang kamahalan ng ating kalooban, ay huwag nating tularan ang ating mga kalaban sa pagkahamak na asal.... Huwag tayong makipaghamok sa kaibigan lamang na pumatay kundi sa pagtatanggol ng kalayaan ng ating Bayan.... Mabuhay ang Haring Bayang Katagalugan! (Bonifacio, sinipi sa Almario 1993, 155) Damhin ang subteksto ng nasabing sipi: nakabatay sa kagandahang asal ang “paghahari ng Bayan.” Kung kaya higit sa ano pa man, ang pakikipagdigmaan ay isang banal at kapuri-puring gawain kung para sa Bayan. A n g D a l u m a t n g B a y a n | 53 Sa ganang ito nabibigyang-katwiran ang pagpatay at pagpapakamatay, ang pag-aalay ng buhay (ng sarili at ng iba). Muli, matutunghayan dito ang dalumat ng bayani at kabayanihan sa sinaunang lipunan. Isa itong kabayanihang lalahukan hindi lamang ng isa o iilang indibidwal kundi ng lahat ng mga “anak ng Bayan.” Bilang pamalit sa konsepto ng “Madre España” o “Nacion Filipina,” sumasagisag ang dalumat ng “Inang Bayan” sa hugpungan o pagkakaugnay-ugnay at pag-uugnay-ugnay ng lahat ng mga bayan/pamayanang kinukupkop ng kapuluan. Ang “hugpungang” tinutukoy rito ay hindi lamang isang “panahong pangkasaysayan” kundi sinasaklaw din nito ang elemento ng espasyo o pook na humuhulma sa mga ugnayan ng iba’t ibang bayan. At mula sa mga likas at/o sinadyang ugnayan, pumipintig ang kaisahan. Dapat linawing hindi ito yaong kaisahang nakabatay sa unipormidad o paggalaw sa iisang kumpas. Mekanikal at artipisyal ang gayong kaisahan. Kaisahan itong bunga ng pagbabahaginan ng karanasan sa kabila ng mga espesipikong pagkakaiba o (pilit na) pag-iba-iba. Batay sa imahen ng ina, ang pagkakaisang tinuturol dito ay tumutulay sa mga talinghaga ng kapatiran at kamag-anakan. Hindi mapasusubalian ang kagyat na pagkakaiba-iba ng mga grupong etnolinggwistiko sa kapuluan. Gayundin naman hindi matatawaran ang katotohanang sinamantala ito ng mga dayuhan upang magkapuwang ang agenda nila ng estadong kolonyal. Kung kaya, marapat lamang na itampok ang ating pagkakatulad, o kundi ma’y ang ating pagkakaugnay-ugnay kung nais nating lumaya sa artipisyal na kabuuang nilikha ng kolonyalismo. Wika nga ni Edilberto N. Alegre (1996, 39): “Kung pagkakaisa ang hinahanap natin, commonalities ang ating tukuyin.” Nagkaroon man ng mga espesipikong kaibahan ang iba’t ibang grupong etnolinggwistiko sa kapuluan, ang mga ito’y magkakaugnay pa rin; ibig sabihin “magkakapatid” sa bisa ng iisang ninunong wika-at-kalinangang Austronesyano, isang pangkapuluang kapaligirang kanilang pinamahayan at pinamayanan, at sa bisa ng walang-patid na mga ugnayang pangkalakalan at pandigmaan sa agos ng kasaysayan. Samakatwid, hindi lamang teritoryal ni heo-politikal ang saklaw nito kundi pangkalinangan — ang kabuuan ng ating pagkaPilipino at pagpapaka-Pilipino sa daloy ng kasaysayan. 54 | B a g o n g K a s a y s a y a n “Nación/Nation/Nasyon” at “Inang Bayan”: Pagtatagpo, Pagniig at Pagtutuos Halos kapanabay ng pagsulong ng dalumat ng bayan ang pagsilang naman ng konsepto ng “nación/nation/nasyon” para sa pagbubuo ng bansa (Dayagram 6). Habang ang una ay nakatuon sa mga panlipunang halagahin gaya ng kapatiran, damayan, pantay na karapatan, at ganap na kasarinlan ang ikalawa nama’y nakatutok sa ideya ng politikal na pagbabago (independencia), ang pagkakaroon ng gobyernong patatakbuhin mismo ng mga Pilipino. Obra ito ng mga hispanisado o akulturadong Pilipinong elit na nagtaguyod ng Kilusang Panreporma. Nang hindi umubra ang reporma, sumanib sila sa malawakang pagkilos ng bayan para sa kabansaan. “Bansa” ang kabuuang iniluwal ng pagtatagpo at pagniniig ng mga tradisyon ng bayan at nasyon sa Himagsikang 1896. Gayumpaman, higit pa sa isang armadong pakikibaka at pagbubulalas ng poot laban sa kaaway, ang himagsikan ng Bayan na dinalumat ng Katipunan ay isa ring lugar para sa panloob na pagbabago na binigyang-diin nina Bonifacio, Jainto, at Mabini sa kanilang mga akda. A n g D a l u m a t n g B a y a n | 55 DAYAGRAM 6 Pagkakaiba ng Nación at Bayan Nagkaroon ng katuparan ang layon, subalit panandalian lang ang tagumpay. Binasag ng mga inggitan, kasakiman at pagkakanulo sa prinsipyo ng kapatiran ang kasisilang pa lamang na pambansang kabuuan (Dayagram 7). 56 | B a g o n g K a s a y s a y a n DAYAGRAM 7 Sa Ibayo ng Pagkanulo Kay Inang Bayan Ang ginawang pagpaslang ng ilang “anak ng bayan” sa kapatid na Andres Bonifacio na tagapag-isang simbolo ng bayan, ay isa ring pagpaslang sa matimyas na adhikain ng Katipunan bilang pambansang kapatiran. Kaya’t isang malaking kabalintunaang sa gitna A n g D a l u m a t n g B a y a n | 57 ng burol ni Inang Bayan isinilang ang Republica Filipina — ang itinampok na kauna-unahang pambansang estado. Ibig sabihin, nagtagumpay ang simulain ng nación. Natamo ang independencia ng isang “Nación Filipina” subalit hindi ang kasarinlan ng Bayan. Pinagiiba ang dalumat ng kasarinlan kontra independensiya. Habang nakalimita lamang ang huli sa kalayaang politikal na isinulong ng mga Pilipinong elit, isang ganap at holistikong kalayaan naman ang sinasagisag ng “kasarinlan.” Galing sa salitang ugat na “sarili,” tampok dito ang sariling pagtatakdang ginagabayan ng katwiran. Ito ang mensahe ni Bonifacio sa “Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog”: Itinuturo ng katwiran na huwag nating sayangin ang panahon sa pag-asa sa ipinangakong kaginhawahan na hindi darating at hindi mangyayari. Itinuturo ng katwiran na tayo’y umasa sa ating sarili at huwag antayin sa iba ang ating kabuhayan. Itinuturo ng katwiran na tayo’y magkaisang-loob, magkaisang isip at akala, at nang tayo’y magkalakas na maihanap ang naghaharing kasamaan sa ating Bayan. ... Ating idilat ang bulag na kaisipan at kusang igugol sa kagalingan ang ating lakas, sa tunay at lubos na pag-asa na magtagumpay sa nilalayong kaginhawahan ng bayang tinubuan. (Almario 1993, 153; Reyes 1995; akin ang diin) Dalawang bagay ang makakatas mula rito: una, ang kasarinlan ay makakamtan hindi lamang sa armadong pakikibaka kundi, higit lalo na, sa pamamagitan ng pagbabagong panloob: isip at akala; at ikalawa, magkakaroon lamang ng pagbabagong panloob kung lalaya tayo mula sa isang saloobing palaasa sa mga tagalabas bunsod ng “bulag na kaisipan” at magtitiwala sa ating sariling lakas. Masaklap isiping walang nangyaring paglilinis at pagbabago ng “loob.” Taong 1897 nang patayin ang Supremo ng sarili ring “kapatid” sa kilusan. Pagkatapos nito’y marami pang sumunod na krimen (ng pagpatay, paglapastangan sa kababaihan, na magrururok sa pagkakanulo sa simulain ng Katipunan) ang isinagawa ng marami sa mga rebolusyonaryong hindi nagpakatotoo sa taguring “anak ng Bayan.” Nabigo ang laban para sa kasarinlan, kung kaya’t nagpatuloy ang kalbaryo ng mga mamamayan. 58 | B a g o n g K a s a y s a y a n Sa ilalim ng rehimeng Amerikano, ipinakilala naman ang konsepto ng town upang ipalit sa pueblo, subalit wala rin itong ipinagiba sa huli. Sa esensya, pagpapatuloy lamang ito ng estrukturang kolonyal ng mga Espanyol. Nagpatuloy ang institusyonalisasyon ng mga anyo ng dikotomiya, partikular sa pagitan ng akulturadong (basahin: Amerikanisadong) elit kontra bayan; gayundin ng mga tinaguriang “di-Kristiyano” kontra “Kristiyano” (Rodriguez- Tatel 2010). Isinilang din ang iba pang dalumat na magpapa-“Iba” sa kalinangang bayan, i.e., “popular culture,” “folk culture” at “ethnic culture.” Hanggang sa mainstitusyonalisa ang “ethnic differentiation” na wala’t dili iba kundi “pinolitikang pagkakaiba-iba” ng mga kalinangan ng iba’t ibang grupong etnolinggwistiko. Taglay nito ang partikular na pagkiling laban sa mga “di- Kristiyanong tribo” na nang malauna’y tatagurian ng estado bilang “minorities.” Sa pagpapalit ng sentrong-pueblo sa town binuwag ang kaisahan ng estado at simbahan. Nangibabaw ang politikal o sekular na kapangyarihan laban sa relihiyoso. Sa isang lipunang likas na nakasandig sa relihiyon, nagbunga ang nasabing kalakaran ng ibayong paglaki ng puwang sa pagitan ng estado/gobyerno at taumbayan. Sa kasamaang palad, minana ng kasalukuyang establisimyento ang naturang kalakaran. “Bayan, bayan, bayan ko... di pa tapos ang laban mo!” Patuloy ang bayan sa paglikha ng salaysay ng pakikipagtunggali. Ito ang kasaysayang naging pandayan ng kakayahan ng bayan upang maigiit ang kanyang kasarinlan laban sa gahum ng iba’t ibang anyo ng mapagsamantalang “ismo.” Armadong pakikibaka ang pinamayagpag na tradisyon ng isang bahagi ng bayang sumabak nang tuwiran sa bakbakang komunismo kontra imperyalismo/burukrata-kapitalismo/pyudalismo (ayon sa pagbasa ng Pambansang Demokrasya] (Sison 1966a, 1966b, at 1967). Pinaalingawngaw nila ang panawagan para sa “di-pa-tapos na rebolusyon” sa panahon ng kasagsagan ng aktibismo sa mga kalye at lansangan noong panahon ng Unang Sigwa. May bumitbit ng ideolohiyang hiniram, at inangkin ng mga “makabayang” intelektuwal A n g D a l u m a t n g B a y a n | 59 mula sa Marxismo-Leninismo-Kaisipang-Mao-Zedong. Ang ideolohiyang ito ang tinuntungan ng Partido Komunista ng Pilipinas na dumapo sa bayang nagtaguyod ng “organisadong armadong pagkilos.” Hindi maitatatwang ang ideolohiyang ito ang pumatnubay sa bayang kumapit at nakipagtalaban nang hayagan sa patalim ng imperyalismo at kulturang neoliberal sa kontekstong global. Magiging militante rin ang mga bayang Muslim. Sa kanilang hanay, isinilang noong dekada 1970 ang dalumat ng “Bangsa Moro” bilang isang bagong politikal na identidad, taglay ang radikal na paggigiit para sa sariling pagtatakda (self-determination). Noong una, nasa sukdulang anyo ito ng separatismo hanggang sa tumungo sa awtonomiya. Kaisa nila rito ang mga bayang “Igorot” (ili) ng Kordilyera at inged ng mga “Lumad” ng Mindanao. Nakatahi sa kanilang laban ang ganap na rekognisyon ng kanilang mga karapatan, pangunahin na rito ang sa lupaing ninuno (ancestral land). Sa kabila ng pamamayagpag ng mga “bayang’” ito sa larangan ng armadong pakikipagtunggali, makikibahagi rin sila sa bayang sumasalok ng lakas mula sa kaibuturan ng sariling kalinangan.32 Lampas pa sa mga hangganan ng kolonyalismo, parating umiigpaw ang bayan upang ipadama, hayag o hindi man, ang angkin nitong lakas. Mula sa kalooban ng bayan, patuloy ang paggalaw at pagkilos, ang malilikhaing tugon ng pakikiangkop, pakikibagay, maging ng pakikipagtunggali sa mga hamon ng panahon. Sapagkat may likas na dinamismo ang bayan. “Organisado” o hindi man, pamaya’t mayang hinahamon nito ang pangingibabaw (hegemony) ng mga nagpapatuloy na bakas at simbolo ng estrukturang kolonyal. Makikita, halimbawa, ang di-hayag na paggigiit ng (“di-organisadong”) bayan sa pagtatayo ng mga rebulto ng ating bayani sa loob mismo ng plaza, ang luklukan ng kolonyal na kapangyarihan. Sa larangan ng paninimbolo o pagpapakahulugan, pilit iginugupo ng bayan ang diskurso ng kapangyarihan at kaayusan sa espasyong kolonyal/malakolonyal. Interesante ring sipatin ang Birhen ng Balintawak na may kasamang Sto. Niñong ang hawak ay tabak (cf. Ileto 1979; Gealogo 2010). Muling nilikha ng mga Pilipino ang mga hiram na imaheng ito upang angkinin at gawing “banal na representasyon” ng Inang Bayan habang ang niño nama’y sumasagisag sa mga “anak ng Bayan.” Sang-ayon kay Gregorio B a g o n g 60 | K a s a y s a y a n Aglipay ng Iglesia Filipina Independiente, nais ipaalala ng mga ito sa atin na ang pakikibaka para sa kalayaan ay isang gawaing banal (Aglipay 1925, sipi sa Gealogo 2010, 147). Bahagi ito ng “radikalisasyon” ng relihiyon na maiuugnay sa sinasabi ni Ponciano Bennagen: Human beings in the course of their struggles for survival and fulfillment try, consciously or not, to make sense of their feelings, their thoughts, their actions – they construct meanings... either to keep society as it is, at least for sometime, or to escape from it or to change it. (Bennagen sinipi sa McAndrew 1987, vii; akin ang diin) Sa ano pa mang kaparaanan, ipinadarama ng bayan na patuloy ang pag-iral ng kanyang kalinangan. Nag-angkin man sila ng mga elementong kultural mula sa labas, nakatindig pa rin sila sa sariling kakanyahan. Sa ganang ito, nariyan din ang mga kilusang bayang binansagang “mesyaniko”/“milenaryo” o “kulto” pa nga — mga pamansag na tanda ng malay na pagtitiwalag sa kanila ng mga naghaharing uri sa itinakda nilang “sentro.” Mula sa mga tinig na diumano’y “isinagilid,” “ipinailalim” o “inilabas” patuloy ang pagpintig ng matalinghagang pagdadalumat sa bayan: “Bagong Herusalem,” “Ciudad Mistica de Dios” (Ocampo 2011), “Nawaglit na Paraiso” (Paluga 1999), “Tipan sa Mahal na Ina” (Alaras 1988) — mga dalumat ng bayang idinambana sa retablo ng kabanalan. Kapansinpansin dito ang tuwirang paggamit sa relihiyon bilang idioma o wika ng patuloy na pag-aadhika at pakikibaka para sa bayang pinamamayanihan ng kaginhawahan at kasarinlan. Muli, ibinabalik tayo nito sa katutubong pananaw sa daigdig: na ang kabuua’y nasa hugpungan ng daigdig ng espiritu at mortal, ng ideya at materya, ng “kaluluwa” at “katawan.” Samakatwid, patuloy ang paggigiit sa holistikong pakahulugan sa “bayan.” PAGLALAGOM Tatlong batayan ang sinasandigan ng pag-unawa sa dalumat ng bayan bilang kamalayan at prosesong pangkasaysayan. Una, may batayan itong heograpikal. Ang paninirahan sa malayang daigdig ng kapuluan ay lumikha ng pananaw at saloobing bukas at mapagtangkilik, A n g D a l u m a t n g B a y a n | 61 mapang-ugnay at mapang-angkop, madaling makibagay. Sapagkat hindi nahahangganan ang sarili, hindi natutuldukan ang mga posibilidad. Bunsod nito, tampok din ang batayan nitong personal (panloob). Sa kanyang pamaya’t mayang pagsuong sa hamon ng kalikasan: lindol, pagsabog ng bulkan, baha at bagyo, nalinang ang labis na pagpapahalaga sa mga ugnayang pinaghuhugutan ng tao ng lakas sa mga oras ng kagipitan. Sa pagitan man ito ng tao at kalikasan (pisikal na kapaligiran) o sa hanay ng mga tao mismo (kalipunan), palagi nang itinatampok ang pagpapahalaga sa mga ugnayan. Walang malinaw na mga hati at hangganan. Nagsasalaminan ang “sarili” at “iba” sa konsepto ng “kapwa”; kung kaya ang “loob” ay “labas” at ang “labas” ay “loob din.” Sa ganang ito, lahat ay tinatratong may buhay at magkakaugnay, mula sa kasangkapang ginagamit sa pagtatanim, hanggang sa galaw ng hangin at mga miyembro ng pamilyang pumanaw na. Matutunghayan din ang pag-iral ng batayang personal maging sa prosesong pangkasaysayan ng pagbabanyuhay ng bayan tungong “Inang Bayan.” Damang-dama sa dalumat ng bayan bilang ina ang pagtatangkang papagsimulain sa sarili, sa “loob” o kaibuturan ng pagkatao, ang inaadhikang malawak na kabuuan. Wala nang lalalim pa sa ugnayang nakabatay sa talinghaga ng pagiging magkadugo dahil galing sa iisang sinapupunan. Sa bisa ng “Inang Bayan” hindi lamang simpleng mamamayan ang taumbayan, na pinagbubuklod ng isang kaayusang sibil; higit pa rito, sila’y “mga anak ng Bayan” at sa gayo’y “magkakapatid.” Kung gayon, “Inang Bayan” ang panloob na artikulasyon ng pakikipagtunggali sa kaayusang nagtangi-tangi at naghahati-hati. Ito ang malikhaing tugon ng kalinangang bayan sa krisis ng sinaunang kabuuang natunghayan sa: (1) puwang sa pagitan ng tao at kalikasan (ang mga patakarang kolonyal at neo-kolonyal ang salarin sa pagkasira ng ating kalikasan), (2) mga pinunong kolonyal vs. taumbayan, at (3) mga hayag at di-hayag na tunggaliang sentro vs. kagiliran/kanayunan (“loob” vs. “labas”), patag kontra bundok, “Kristiyano” kontra “Moro”/ “di-Kristiyano,” “mayorya vs. minorya” at iba pa. 62 | B a g o n g K a s a y s a y a n Imahen ng “ina” ang sinakyan ng mga aspirasyon sa diwa ng kapatiran –ang “pagsasandugo” sa lebel na pambansa. Ang tinutukoy na “kapatiran” ay isa ring hugpungan o ugnayang nakabatay hindi lamang sa likas na pagkakaugnay-ugnay ng mga tao sa isang pook, kundi ng mga nililikha, sadya at malay na pag-uugnayan o pagtuturingan sa isa’t isa bilang magkakapatid. Ito ang pinagpunyagiang ipalit sa artipisyal na kabuuang iniluwal ng mito ng sandugo sa “Madre España” ng mga Espanyol. Taliwas sa ideya ng isang makinis at mapanaklaw (hegemonic) na kabuuang lumulusaw sa mga kaibahan, ang ideya ng kapatiran ay nagdiriwang sa pagkakaibaiba ng bawat bahagi. Nagpapahiwatig ito ng pagkalagot o pagkaputol (i.e., “napatid”) mula sa iisang pinanggalingan. Sa pagkapatid na ito, nabibigyang-daan ang kaakuhan o kakanyahan (na isa ring kabuuan) ng bawa’t bahagi (kaputol). At mula sa maliliit na kabuuang ito, paghuhugpung-hugpungin ang mga karanasan, adhikain, at pagkilos upang isilang ang mas dakilang KABUUAN. Ibig sabihin, kinikilala at iginagalang ang integridad ng bawa’t “kabahagi” bilang batayan ng yaman at lakas ng kabansaan. Samakatwid, hindi lamang pakikibakang politikal at ekonomiko ang pinag-uusapan dito. Malalim, nasa kaibuturan ng sarili, nasa kalooban, ang batayan ng bayan sa “Inang Bayan.” Nananahan sa dalumat na ito ang pagpupunyaging mabuo at maigiit ang pinakabuod ng kakanyahan ng Kapilipinuhan sa harap ng sanlibo’t sanlaksang hamon, hindi lamang ng kolonyalismo at iba pang “ismo,” kundi ng nagbabagong panahon. At panghuli, taglay rin ng bayan ang isang batayang moral kaugnay pa rin ng pakikipag-ugnayan ng sarili o “loob” sa “labas” na naging kapwa (o kabahagi ng sarili, “di-iba”). Sa mga nalinang na ugnayan, mahigpit ang pagsasaalang-alang sa batas ng katwiran ng kinagisnang kaugalian at kaasalan. Dahil sa huli’t huli, ang kabutihang asal o kadalisayan ng hangarin o kalooban pa rin ang sinasandigan ng tunay na katatagan ng “kabuuan.” Samakatwid, may partikular na lalim at lawak ang dalumat ng bayan. Taglay nito ang holistikong pananaw sa daigdig ng mga tao sa kapuluan bunga ng matalik na pakikipag-ugnayan sa kalikasan A n g D a l u m a t n g B a y a n | 63 (kapaligirang pisikal) at kalipunan (kapaligirang panlipunan). Lumalagpas ito sa mga parametrong politikal upang saklawin ang kultural na kabuuan ng Sangkapilipinuhan. Buhay na buhay na nananahan dito ang mga halagahing labis na nagsasaalang-alang sa bawat bahagi: ang paggalang sa kalikasan at yumao na naisasalin bilang anituismo, at ang pakikipagkapwa na batayan ng pakikisama, malasakit, damayan, at kapatiran sa hanay ng mga tao. Sa madaling sabi, kongkretong nararanasan ang diwa ng bayan — binubuo ito ng mga taong may buhay at kalamnan. Ang bagay na ito marahil ang ikinaiba ng “makabayan” sa konseptong kanluraning “demokratiko.” Maaari kang maging demokratiko sa pakahulugan nitong sumusunod sa kagustuhan ng nakararami, subalit hindi nito nasasapul ang tunay na esensya ng katagang “makabayan.” Kung tatanungin si Jacinto, ang “bayan” ay hindi lamang “ang karamihan,” kundi “ang pagsasamasama ng mga taong may pag-ibig sa isa’t isa.” Dagdag pa niya: Ang Bayan, nakakikilala at umiibig sa matuwid, na inaakay ng kabaitan at mahal ang kaasalan ay di pababahala sa kangino pa mang panginoon, di paiilalim sa kapangyarihan ng lakas at daya. (Sinipi sa Almario 1993, 174; akin ang diin) Kung gayon, hindi nasasapul ng “demokrasya” ang antas ng ugnayang nakapaloob sa mga dalumat natin ng “malasakit,” “kapwa,” at “damay” na bumubukal mula sa sinasabi ni Jacinto na “pag-ibig sa isa’t isa.” Bilang paglilinaw sa puntong ito, tingnan natin ang kaso ng kapulungan sa Tejeros. Maituturing na demokratiko ang nangyaring eleksyon subalit hindi ito papasa sa kategoryang “makabayan.” Ang pagkahalal kay Emilio Aguinaldo bilang Presidente ng bagong Pamahalaang Rebolusyonaryo ay alinsunod sa kagustuhan ng karamihang naroon sa kapulungan. Subalit hindi ito alinsunod sa kalooban ng bayan sapagkat wala roon ang Bayan. Simple lang ang puntong tinutumbok nito: ang konsepto ng bayan, makabayan o pagkamakabayan ay malalim na nakaugat sa sensibilidad, sa kultural na daigdig ng mga Pilipino, at sa gayo’y hindi basta-basta mamamaniobra upang ilapat sa mga kategorya o padron ng kaisipan ng mga dayuhan. Hindi ito maililimita sa isang higit na espesipikong sitwasyon at pangkat (i.e., exclusivist). Hindi rin ito ganap na mailalapat sa konseptong “demokrasya” na maaari pa lang baguhin ng B a g o n g 64 | K a s a y s a y a n sinumang may hawak ng politikal na kapangyarihan dahil may tinatawag tayo sa Ingles na “elite democracy”. Kung hindi ganap na nararanasan ng taumbayan, mananatiling hungkag ang ipinangangalandakang “demokrasya” sa kasalukuyan. Hangga’t hindi nagkakaroon ng muling pagbubuklud-buklod at paglilinis ng “kalooban,” mananatiling lehitimo ang panawagan sa mga bundok at parang. Subalit hindi lamang ito ang pamamaraan. Maraming anyo ang kalaban kung kaya’t marami ring anyo ng paglaban. At ang mga pagmumuni-muni sa akdang ito ay isa ring makabuluhang paraan tungo sa ganap na “kapatiran” ng iba’t ibang grupong etnolinggwistiko at sektor panlipunan sa sinapupunan ni Inang Bayan. * Unang dinalumat ang paksang ito sa kursong Anthropological Linguistics sa ilalim ni Dr. Prospero R. Covar, UP Diliman, Tag-init, Akademikong Taon 1995-1996. Nirebisa ito para basahin sa “Pagdadalumat sa Panitikang-Bayan, Pagdadalumat ng Bayan sa Panitikan,” Pambansang Kumperensya sa Panitikan, Nobyembre 30, 2000, Pulungang Claro M. Recto, Bulwagang Rizal, UP Diliman, Lungsod Quezon. Una itong nailathala sa Bagong Kasaysayan: Mga pag-aaral sa kasaysayan ng Pilipinas, 2006, blg. 15: 1-70. Muling nirebisa para sa publikasyong ito. 1 Sinimulan ng UP Dalubhasaan ng Agham Panlipunan at Pilosopiya ang kilusan ng Pilipinisasyon sa akademya na naghawan ng landas para sa malawak na kaalaman at malalim na pag-unawa sa ating pagka-Pilipino. Sa kontekstong ito maipopook ang mga pananaliksik, pagsusulat, at paglalathala ng mga paksang nagpalawak at nagpalalim nang husto sa pagdadalumat ng “bayan.” Tatlong tradisyon sa hanay ng mga akademiko ang sumuhay sa pagpupunyaging ito: (1) “Sikolohiyang Pilipino,” ng Departamento ng Sikolohiya, (2) “Bagong Kasaysayan” na nakaangkla sa “Pantayong Pananaw” ng Departamento ng Kasaysayan at (3) “Pilipinolohiya” ng Departamento ng Antropolohiya (cf. Bautista at Pe-pua 1991; Navarro, Rodriguez, at Villan 1997/2000); Aquino 1999; Mendoza 2002; Navarro at Lagbao-Bolante 2007). 2 “Taumbayan” (people o nation) ang bansa sa sinauna o ProtoPilipinong anyo (Costenoble 1979, 56). Sa karaniwang pakahulugan sa kasalukuyan, ginagamit ito bilang katumbas ng “nation” upang tukuyin ang kabuuang may isang estado/gobyerno, mamamayan, teritoryo at wikang lumalagom sa pangkasaysayan at pangkalinangang tradisyon/karanasan ng mga tao. Iba naman ang pakahulugan ni Salazar hinggil dito. Aniya, ito ang inaadhikang pagsasanib ng dalawang proyektong sosyo-politikalpangkalinangan hinggil sa pagbubuo ng Kapilipinuhan sa agos ng kasaysayan: A n g D a l u m a t n g B a y a n | 65 (1) ang tradisyon ng “bayan” (na nakasakay sa konsepto ng “Inang Bayan”) at (2) ang tradisyon ng “elit” (na nakaangkas sa konseptong “nación” o “nation” ng Kanluran). Mula 1913 hanggang sa kasalukuyan ang dalumat na ito ang ginamit ng elit upang ipamalit sa “nasyon.” Subalit sa konteksto ng pagsasakasaysayan (basahin: pagaaral at pagsusulat ng kasaysayan), ipinakahulugan ito ni Salazar bilang “tunguhin natin sa hinaharap.” Sa madaling sabi, wala pa ring ganap na “bansa” bilang isang kabuuang sosyopolitikal-kultural (Salazar sa Navarro at Abejo 1998, 11-92; Salazar 1999, 178). 3 Kung tutuusin ang banwa at ili ang mga sinaunang katawagan para sa “bayan” sa buong Pilipinas (Costenoble 1979: 115). Kung titingnan sa konteksto ng kaayusang kolonyal, ang “bayan” ng Katagalugan ang bahagi ng kabuuang nakipagtalaban nang husto sa mga dayuhan. Sa harap ng matinding hamong ito mula sa labas, pumailalim ang dalumat ng “bayan” (vis-a-vis “ili,” “banwa,” atbp.) sa kagyat na mabilis na proseso ng pagbubuong politikal na pangkapuluan (Salazar 1997, 28). 4 Katagalugan ang rehiyon ng “bayan.” Sumasaklaw ito sa malawak na kapatagan ng mga lalawigan ng Gitnang Luzon, Timog Katagalugan kasama na ang Maynila, Marinduque at ilang bahagi ng Mindoro. Bunga ng pandarayuhan ng mga Tagalog at impluwensiya ng pambansang gobyerno at midya (lalo na sa kasalukuyang panahon), lumaganap nang husto ito sa buong kapuluan. Batay sa sensus ng 1975, pumapangalawa ito sa Sebuano bilang pinakamalaking grupong pangwika sa Pilipinas. Ganito inilarawan ni McFarland ang kasaklawan ng Tagalog sa kapuluan. Ito ang pangunahing wika sa apat na probinsya ng Bulacan, Batangas, Laguna at Marinduque. Wika naman ito ng nakararami sa Maynila at pitong lalawigan ng Bataan, Nueva Ecija, Cavite, Occidental Mindoro, Oriental Mindoro, Quezon at Rizal. Malaking minorya umano naman ito sa Zambales at Camarines Norte. Nakaabot din ito sa Benguet, La Union, Pangasinan, Cagayan, Isabela, Kalinga, Apayao, Nueva Vizcaya, Quirino, Pampanga, Tarlac, Camarines Sur, Aklan, Basilan, Zamboanga del Sur, Davao del Sur, Hilaga at Timog Cotabato, Maguindanao at Sultan Kudarat bilang wikang minorya. Kung ano’t anuman, ang unang anyo ng Pilipinong kinilala bilang pambansang wika ay maituturing, diumano, na isang “pormalisadong Tagalog.” Bukod pa sa mga nabanggit na dahilan sa itaas, may saligang linggwistika ang mabilis na paglaganap ng Tagalog. Hindi umano ito maituturing na isang “subgroup” ng anumang iisang wika. Manapa’y bahagi ito ng grupong Central Philippines at sa gayo’y malapit na kaugnay ng mga wika sa Bikol at Hilagang Kabisayaan (McFarland 1970, 80-81). 5 Sa katunayan, isang bayan sa lalawigan ng Batangas ang tinatawag na Balayan (cf. matandang balayan o bahayan). Hinihinala rin na ang Balayan ang siya mismong sentro at unang pamayanan ng “Lupain ng Kumintang” — ang itinawag ng mga naunang Kastila sa rehiyon ng Tagalog. Tingnan ang: Raymundo C. Banas, Pilipino Music and Theater, Lunsod Quezon: Manlapaz 66 | B a g o n g K a s a y s a y a n Publishing Co., 1975, pah. 82 — sipi sa Grace P. Odal, “Inang Tubig: Ang Diwa ng Ba’i sa Kalinangang Bayan,” Kasaysayang Bayan, Blg. 1, 1999, pah. 79. 6 Magkatuwang na dinalumat nina Frieda-Marie Bonus-Adeva at Mary Jane B. Rodriguez, ayon sa mga panuntunang linggwistika alinsunod sa mga kaisipan nina Salazar at Paz. 7 Ang tuwirang pagkakaugnay ng bayan sa bahay ay higit na kapansin-pansin sa Ivatan, kung saan ang bayan ay tinatawag na kavahayan. 8 Para sa kaukulang pagtalakay hinggil sa dalumat ng “Tagalog” sumangguni sa Lars Raymund Ubaldo, “Tungo sa Pagdadalumat ng ‘Tagalog’ (1571-1907).” Ph.D. disertasyon sa Kasaysayan (Lungsod Quezon: Unibersidad ng Pilipinas-Diliman, 2009). 9 Sa kasaysayan ng historiograpiyang Pilipino, dinalumat ni Salazar ang panloob na pag-uugnay at pagkakaugnay-ugnay na ito bilang “Pantayong Pananaw” (Salazar, sinipi sa Bautista at Pe-pua 1991, 46-72; Navarro, Rodriguez at Villan 1997, 1, 77-125). 10 Ito ang diwang makakatas sa depinisyon ng “pantayong pananaw” (Navarro, Rodriguez at Villan 1997, 1). May paglilinaw si Ramon Guillermo hinggil sa konsepto ng “kabuuang walang lamat” (Guillermo 1999, 107-108; 2000, 51, 78-79; at 2009). 11 Batay sa obserbasyon ng may-akda bilang isang Tagalog. (cf. Panganiban, 1973, pah.147). 12 Gamit ang kaalamang bayan ipinakita ni Prospero Covar kung paano mauunawaan ang “pagkatao” ng mga Pilipino. Sa kanyang konsepto ng tambalang “loob” at “labas” ipinakita niya kung paanong ang mga kapaniwalaan ukol sa panlabas na hitsura ng isang tao ay nakaaapekto sa pagkilala sa kanyang mga katangiang panloob. Halimbawa, ang pagkakaroon ng malapad na noo ay iniuugnay sa pagiging matalino, salubong ang kilay — mainitin ang ulo, atbp. (Covar 1993, 1-16). 13 May malalim at malawakang pagtalakay si Albert Alejo, S.J. hinggil sa konsepto ng “loob.” Ang mga sumusunod ay mga hermeneutika ng “loob” batay sa pagbasa ni Alejo sa iba’t ibang iskolar: (a) Ang Loob Bilang Yungib ng Kaisipang Pilipino (Emmanuel Lacaba, 1974); (b) Ang Loob Bilang Holistikong Sarili ng Pilipino (P. Leonardo N. Mercado, SVD, 1974); (k) Ang Loob Bilang Lagay ng Damdamin at Katangiang Ubod (Zeus A. Salazar, 1977, 1981); (d) Ang Loob Bilang Tunay na Sarili ng Tao (Reynaldo C. Ileto, 1979); (e) Ang Loob bilang Tao sa Kanyang Kalaliman (P. Ferriols, S.J., 1984); at (g) Ang Loob Bilang Pinakabuod ng Pagkatao at Daigdig ng Pagkanilikha [Jose M. de Mesa, 1984] (Alejo 1990, 10-36). 14 Dalawang akda ang nagpalalim nang husto sa pag-unawa ng kabayanihang Pilipino sa pamamagitan ng mga lapit historikal at linggwistiko: ang Zeus A. Salazar, “Si Andres Bonifacio at ang Kabayanihang Pilipino,” sa Bagong Kasaysayan (BAKAS); at Ricardo Ma. Nolasco, “Pinagmulan ng Salitang Bayani,” sa Diliman Review, Tomo 45, Blg. 2-3, 1997, pah. 14-18. A n g D a l u m a t n g B a y a n | 67 Gayumpaman, mapapansing hindi sa lahat ng pagkakataon, ang datu ay bagani/bayani (o pangunahing mandirigma) at vice versa. Kung ang lipunan ay higit na lantad sa pakikipagtunggali, nagkakaroon ng pagsasalimbayan ng dalawang nasabing katungkulan sa katauhan ng isang indibidwal lamang. Sa mga bayang nasa baybay-dagat, e.g., Katagalugan, ang esensyang ito ng datubagani ay maitutumbas sa titulong “raja-muda/raja-mura/raja-laut” o “rahang bata” na gumaganap bilang pinunong pandigma (isang admiral) sa tuwing magkakaroon ng labanan. 15 Halaw sa eksibit hinggil sa mga Bagobo sa “Museo ng Etnograpiya,” Nayong Pilipino, Pebrero 1997. 16 Hinalaw mula sa peryodisasyon ni Salazar sa Kasaysayan ng Pilipinas: Isang Balangkas (1993) ang prosesong pangkasaysayang tatalakayin sa susunod na bahagi ng papel na ito. Gayumpaman, bahagya itong binago partikular na sa panahon ng “BANSA.” Sa halip na 1913 (base sa pagdadalumat ni Salazar) 1896 ang petsang itinakda ng may-akda bilang simula ng pag-aanyo ng bayan bilang BANSA. Taong 1896 nang nagsimulang sumiklab ang Himagsikang Pilipino bilang kagampan ng dalumat ng “Inang Bayan” na binigyang-daan ng Katipunan bilang pamalit sa konsepto ng “Madre España” ng mga repormista. Samantala, sa masusing pagsusuri sa kamalayang nakapaloob sa ritwal ng sandugo sa Katipunan tahasang iniugnay ni Abrera ang pagbubuo ng Kapilipinuhan sa konsepto ng “Inang Bayang” pinasimulan ng Katipunan (Abrera 1992, 203). Kung kaya sa kasaysayan ng ating pagsasabansa, mahalaga ang Himagsikang nakasalig sa dalumat ng “Inang Bayan.” 17 Bukod sa “Inang Bayan,” may isa pang susing konseptong itinutumbas sa bayan bilang bansa, i.e., “sambayanan.” Ayon kay Jaime B. Veneracion, ang sambayanan bilang isang bayan ay isa pa ring tunguhin (katumbas ng “Bansa” sa pakahulugan ni Salazar). Isa itong proyekto ng pagbubuo na pangunahing nakasalalay sa “isang pangkabuhayang magsasaad ng pagkakapantay-pantay ng mga mamamayan.” Ang masa hindi ang gobyerno, aniya, “ang makapagpapatibay” sa kabuuang ito (1990, 193). Ayon naman kay Salazar, ang “sambayanan” ay hindi pa ang “ganap na kabuuan,” kundi ang kumikilos na entidad o puwersang nagpapakilos sa proseso ng pagbubuo ng bansa. Sa kanyang artikulong Wika ng Himagsikan, Lengguwahe ng Rebolusyon (1998) higit niyang nilinaw ang konseptong “sambayanan” bilang “...‘pagtitipon’ o ‘pagsasama-sama’ ng mga bayan....upang magsagawa ng sosyo-politikal na pagbabago” (partikular sa pakahulugan ng “Kaliwa”) at para sa layuning panrelihiyon [cf. “Sambayanang makatao at Kristiyano na nagbabago at nagkakaisa sa pagdadalisay ng Espiritu Santo”] (sipi sa Navarro at Abejo 1998, 35). Samantala, pagsasama-sama at pag-iisa ng mga bayan “...na binubuo ng magkakaiba, ngunit magkakaugnay na uri, lipi, relihiyon, kasarian, at gulang na may sari-sariling katangiang Pilipino” ang isa pa ring naiangat na pakahulugan sa “sambayanan” (Navarro 1999, 47). B a g o n g 68 | 18 K a s a y s a y a n Para sa ugnayang sa-laud at sa-raya bilang batayan ng sinaunang kabihasnan dito sa kapuluan tingnan ang mga nauna nang pagtalakay sa Salazar, Kasaysayan ng Pilipinas…, at Veneracion, Agos…. “Sa-ilud” ang isa pang baryasyon ng “sa-laud” na ginamit sa huling akda. “Ilawud” (paibaba) at “ilaya” (paitaas)/ “idaya” naman ito sa iba pang grupong etniko. (Zorc 1985, 177). Sa wikang Iloko, ang “laud” ay nangangahulugan din ng kanluran, samantalang ang “daya” na kogneyt ng “ilaya” ay tumutukoy naman sa “silangan.” Sa talasalitaan naman ng mga Ifugaw, ang “daya” ay nangangahulugang “langit.” Pinaniniwalaan nilang ito ang hantungan ng mga bayani o matatapang na mandirigma at ng mga makapangyarihang anito o diwata (Newell 1993, 727). Anupa’t sa mitolohiya ng ilang grupo sa Kordilyera, ang langit ay iniuugnay sa bundok. Ang “chayya” ng mga Bontok ay cognate din ng “daya.” Dito diumano nananahan si Lumawig, ang pinakadakilang espiritu sa santinakpan (Jenks 1905, 200). Sa pag-aaral din ni Reynaldo Ileto ng ika-19 na dantaon sa Magindanaw, ibinatay niya ang umiiral na kompigurasyon ng kapangyarihan sa ugnayang “sa-ilud – sa-raya” (1980, 115). 19 “Austronesyano” ang taguring ipinamalit ni Padre Wilhelm Schmidt sa dating taguring “Malayo-Polynesian” upang ipantukoy sa malawak na daigdig ng mga pulo gayundin sa pangunahing pamilya ng wika dito na binubuo ng Kapuluang Timog-Silangang Asya (a.k.a. Kanlurang Austronesya o Indonesya), Mikronesya, Melanesya at Polinesya (Manuel 1994, 10). Itong huling tatlo ay tinatawag ding Silangang Austronesya o Osyanya o “Ibayong Timog Silangang Asya” (Salazar, Veneracion, Tamayo, at Pastores 1990, 102103, 106). 20 Mga pamayanang dinadaluyan ng mga pangunahing sistema ng kailugang nakaugnay sa ruta ng kalakalan: (Tingnan ang Mapa 3) 1. sa Ilog Cagayan: Lal-lo 2. sa Ilog Abra: Vigan 3. sa Ilog Agno: Angarian/Layog na Caboloan ni Ari Kasikis. 4. sa Ilog Pampanga: Karahaan ni Lakandula 5. sa Ilog Pasig: Maynila (Kaharian ng Namayan, Karahaan ni Soliman) 6. Rehiyon ng Sugbu at Bohol 7. sa Ilog Agusan: Karajahan ng Butuan 8. sa Ilog Pulangi o Rio Grande de Mindanao: Sultanato ng Maguindanao, 9. Kapuluang Sulu: Sultanato ng Sulu 21 Isang masinop na pag-aaral hinggil sa pagkakaugnay-ugnay ng digmaan, kasunduang pangkapayapaan at pagpapangasawahan ang June PrillBrett, Bontok Warfare, Tesis Masterado sa Antropolohiya, UP Diliman, 1975. 22 “Kabihasnan” ang dalumat na ipinantutukoy ng mga historyador sa “pinagsama-samang kultura ng iba’t ibang pangkat, tribo o nasyon na tinanggap na ng lahat.” A n g D a l u m a t n g B a y a n | 69 Kung isasaalang-alang ang salitang ugat na “bihasa” at ang higit na simpleng ugat na “hasa” higit na magiging malinaw ang batayang teknolohikal sa pagkakaroon ng kabihasnan, i.e., paggamit ng metal, partikular na ang bakal. 23 Ang kapangyarihan sa loob ng karadyahan ay nahahati sa dalawang pinuno: (1) ang pangkalahatang radya (si Rajah Matanda) at (2) ang “rajah bata” o mura/muda (si Rajah Soliman) na siyang namamahala sa plota. Itong huli ang gumaganap ng papel bilang pinunong pandigma, at sa gayo’y haharap sa puwersang Espanyol (sa pamumuno ni Legazpi) pagdating ng araw. Sa kaso ng Maguindanao, katumbas ito ng kapitan laut o Rajah Kachil/Kechil na si Kudarat sa bukana ng Ilog Pulangi. Bagama’t magkapareho ng istruktura ng kapangyarihan, mas kumplikado ang karadyahan sa Maynila kaysa sa Maguindanao. Tatluhan ang power configuration o sentro sa una: (1) ang Maynila mismo, (2) ang Tondo at (3) ang parte ng Bulakan hanggang Pampanga. Samantala, sa kaso ng Maguindanao dalawahan lang: (1) ang Buayan o “sa-raya” na nasa ilalim ng pamumuno ni Rajah Sirongan (bilang Raja Matanda), at (2) ang bukana/delta ng Ilog Pulangi—ang “sa-laud” sa pamumuno ni Datu Buisan na papalitan ni Kechil (i.e., “Raja muda” o Batang Radya) Kudarat noong siglo 17 sa panahon ng mga Espanyol. 24 Sa pag-aaral ni Salazar, ang kaharian, diumano ang tinatayang kauna-unahang anyo at konsepto ng estadong bayan sa kapuluan. Galing ito sa salitang “ha(n)di”— ang proto-anyo ng salitang “hari” na nasa talasalitaang Austronesyano na sa simula’t simula pa. Kung kaya, laganap ang katagang “hari” sa Pilipinas (sa iba’t ibang anyo nito), maging sa ibang bahagi ng kapuluang Indo-Pasipiko. “Ari” ito sa mga Iloko at Pangasinan; “hadi” naman sa Bikol at Ilonggo. Kaangkang-wika (cognate) rin nito ang titulong “raden” sa Javanese, “andriana” o “andriang” sa Madagascar. Tumutukoy ito sa pinakamataas na diyos o anito: “andrianamanitr.” (Salazar 1968). Sa isinagawang pananaliksik sa larangan (fieldwork) ni Ma. Crisanta Nelmida-Flores, matutunghayan ang isang buháy na patunay hinggil sa pag-iral ng kaharian sa hangganan o hugpungang Lingayen-Binalatongan ng Pangasinan. Sa kasalukuyan, dito matatagpuan ang kung tawagin ay Barangay Angarian. Kasalukuyang nasa hurisdiksyon ng Lingayen, ang ngalan ng nasabing barangay ay literal na nangangahulugang “pinagharian” o lugar kung saan nagkaroon ng “ari” (hari sa Pangasinense). Binabanggit din sa isang dokumentong Espanyol ang Binalatongan bilang “sentro ng Luyag na Caboloan” na isa umanong “prehispanic kingdom” (Flores 2000; Keesing 1962, 30). 25 Halos pipi ang mga dokumentong Espanyol hinggil sa katagang “hari.” Panay “datu” ang ginagamit upang tukuyin ang taal na taguri sa pinuno ng “barangay” – ang diumano’y “tanging organisasyong politikal” na umiiral sa kapuluan. Gayumpaman, may mga banggit hinggil sa “kings of pre-Hispanic times” na ipinantutukoy sa “reyezuelos” ng Cebu at Maynila (Phelan 1959, 9, 15-16). Ano ang ibig sabihin nito? Mula sa mga lamat sa ulat, masisilip natin ang ilang sinupil na katotohanan. Una, sa kabila ng mga labanan na karaniwan 70 | B a g o n g K a s a y s a y a n di-umanong nauuwi sa “pugutan ng ulo,” may mga “samahan o kooperasyong inter-barangay.” Ito’y isang “supra-barangay” o “malaking barangay” na pinamumunuan ng isang “malakas na datu.” Ikalawa, sa pagsisipi ni Phelan sa ulat ni Pigafetta, mahihiwatigang isinalin ng interpreter ang katutubong katagang “hari” sa pakahulugang Europeo, i.e., “king” sa Ingles. Subalit hindi nila ito maipantay sa konsepto nila ng “rey”/“king” kung kaya “reyezuelo” na nasa diminutibong anyo ang ginamit, ibig sabihin, “maliit na hari” o “hariharian” lang. May tono ng paghamak ang katagang “reyezuelo” sa isang kulturang “iba” sa mga kanluranin, at sa gayo’y hindi nila nauunawaan. Sa madaling salita, ang kaharian ay wala’t dili iba kundi ang “kadatuhan,” bukluran o pagsasama-sama ng mga datu ng barangay. 26 Sa pakahulugang Europeo na ang ibig sabihin ay nagtatamasa ng absolutong kapangyarihan. 27 Matutunghayan sa disertasyon ni Vicente C. Villan ang kaukulang pagtalakay sa mga dalumat ng “batik” “abtikan” (metatesis ng “batikan”) sa konteksto ng lipunan-at-kalinangang Panayanhon. Tingnan ang kanyang disertasyon: “Pintados: mga Hukbong Bisaya sa Armadong Ekspedisyong Espanyol sa Kapuluang Pilipinas, 1565-1898.” Ph.D. Kasaysayan, Unibersidad ng Pilipinas-Diliman, Lungsod Quezon. 28 Ang animismo ay galing sa salitang ugat na animo o anima, singkahulugan ng “loob” (Salazar 1997, 6). 29 Sp. m. paraje o terreno a proposito para alguna cosa; o barrio, Sp. cada una de las partes en que se dividen los pueblos grandes o sus distritos; grupo de casas o aldehuela dependiente de otra poblacion, aunque este apartado de ella; arrabal — barrio fuera del recinto de la poblacion, el otro mundo. (Akin ang diin.) Real Academia Española, Diccionario Manual é Ilustrado de la Lengua Española, Madrid: Espasa-Calpe, S.A., 1950. 30 Salin ng “cultural terrrorism” ni Ponciano L. Bennagen na tinutukoy rin niya bilang “cultural violence (as)...a complement of political and economic terrorism inflicted not only upon the unsuspecting powerless member of the society but on humanity itself.” May kinalaman ito sa paglikha ng kahulugan (meaning construction), ng mga simbolo bilang isang larangan ng tunggalian ng mga naghaharing uri at ng pinaghahariang bayan (1987, vii-xi). 31 Maipopook ang isinagawang artikulasyon ni Bonifacio hinggil sa proseso ng pagkilala sa “Inang Bayan” sa nangyaring patulang sagutan sa pagitan nila nina Hermenegildo Flores at Marcelo H. Del Pilar (Plaridel). Ito ang kumakatawan sa “the historic poetic triad” ani Elenita Mabanglo, sa kasaysayan ng panitikan sa Pilipinas. Maaaring ugatin ang naganap na sagutang ito sa katutubong tradisyon ng panitikang pabigkas sa Pilipinas, gaya halimbawa ng duplo, soliranin, dalit at talingdao na pawang nilalahukan ng dalawa o higit pang mambibigkas/mang-aawit na nagsasagutan. Sa kanyang akdang Panitikan ng Rebolusyong 1896, iginigiit ni Almario (1993) na ang mga akda ni Bonifacio ay nakapaloob sa mahaba nang tradisyon ng panitikang bayan. A n g D a l u m a t n g B a y a n | 71 32 Ilan sa mga monumental na akdang pumapatungkol dito ay ang mga sumusunod: (1) Nenita D. Pambid, Ang Semiotika ng Anting-anting, Tesis Masteral sa Araling Pilipino, Kolehiyo ng Arte at Literatura (KAL), Unibersidad ng Pilipinas, Oktubre 1989.; (2) Ma. Bernadette G.L. Abrera, “Ang Numismatika ng Anting-Anting,” Tesis Masteral sa Kasaysayan, UP Diliman, Lungsod Quezon: Bahay Saliksikan ng Pilipinolohiyang Simulain, 1992; (3) Consolacion R. Alaras, Pamathalaan: Ang Pagbubukas sa Tipan ng Mahal na Ina, Kolonya: Bahay-Saliksikan ng Kasaysayan, 1988; (4) Guillermo M. Pesigan, Dulang-buhay ng Bundok Banahaw: Karanasan ng Ciudad Mistica, Quezon City: Bahay Saliksikan ng Pilipinolohiyang Simulain sa tulong ng Toyota Foundation, 1992. Sanggunian Abrera, Ma. Bernadette L. 1994. Ang sandugo sa Katipunan. Nasa Katipunan: Isang pambansang kilusan, pat. Ferdinand C. Llanes, 97-98. Lungsod Quezon: Trinitas Publishing, Inc. Abrera, Ma. Bernadette L. 1995. Ang babae, bayan, at kabayanihan. Diliman Review 43, blg. 3 at 4. Abrera, Bernadette L. 1992. Ang numismatika ng anting-anting: Panimulang paghahawan ng isang landas tungo sa pag-unawa ng kasaysayan at kalinangang Pilipino. Lungsod Quezon: Tanggapan sa Paglalathala, Tanggapan ng Agham Panlipunan at Pilosopiya (DAPP). Abrera, Bernadette L. 1993. Ang babae sa pahiwatig ng sandugo. Papel na binasa sa Ikatlong Pambansang Kumperensya ng ADHIKA, Nobyembre 29 - Disyembre 1, sa Lungsod ng Baguio. Abrera, Bernadette L., Dante L. Ambrosio, Rowena Reyes-Boquiren, Ferdinand C. Llanes at Jaime B. Veneracion, mga pat. 2001. Kasaysayang bayan: Sampung Aralin sa Kasaysayang Pilipino. Lungsod Maynila: National Historical Institute at ADHIKA ng Pilipinas, Inc. Abrera, Ma. Bernadette L. 1998. Ritwal ng pagsapi sa Katipunan: Isang pagunawa sa ilang sangkap. Nasa Tayabas: Pagmumulat sa kasaysayan at sentenaryo, mga pat. Atoy Navarro at Ryan Palad, 149-156. Lungsod Quezon: Limbagang Pangkasaysayan. Agcaoili, Ariel S. 1996. Bannuar, ang libing ng araw: Isang etnograpik na pagaaral sa pilosopiya ng buhay ng mga Ilokano, 1971-1991. Ph.D. Dissertation, University of the Philippines. Alaras, Consolacion R. 1988. Pamathalaan: Ang pagbubukas sa tipan ng mahal na ina. Kolonya: Bahay-Saliksikan ng Kasaysayan. 72 | B a g o n g K a s a y s a y a n Alegre, Edilberto. 1996. Biyaheng timog. Nasa Sulyap Kultura Quarterly 2, 3539. Alejo, Albert E. 1990. Tao po! Tuloy! Lungsod Quezon: Office of Research and Publications, Ateneo de Manila University. Almario, Virgilio S. 1993. Panitikan ng rebolusyon(g 1896): Isang paglingon at katipunan ng mga akda nina Bonifacio at Jacinto. Lungsod Quezon: UP Press. Aquino, Clemen C. 1999. Mula sa kinaroroonan: Kapwa, kapatiran at bayan sa agham panlipunan. Lekturang Propesoryal sa ilalim ng Gawad Philippine National Oil Company Professorial Chair sa Sosyolohiya, Unibersidad ng Pilipinas, Diliman, Lungsod Quezon. Argensolo, Bartolome de. 1609. Conquista de la isla Molucas. Nasa The Philippine islands, 1493-1898, mga pat. at tsln. Emma Helen Blair at James Alexander Robertson, tom. 16, 241-253. Cleveland, Ohio: The Arthur and Clark Co., 1903-1909. Banas, Raymundo C. 1975. Pilipino music and theater. Lungsod Quezon: Manlapaz Publishing Co. Bauzon, Leslie E. 1997. The bagani as folk hero among the Lumads of northeastern Mindanao. Diliman Review 45, blg. 2-3: 50-58. Bellas, Rebecca. 1996. Panayam kay Rebecca Bellas ni Mary Jane B. Rodriguez, Sanggumay Residence Hall, U.P. Diliman, Abril 7. Bennagen, Ponciano. 1987. Constructing and reconstructing meanings by whom and for whom? Nasa: Monks, dreamers, preachers, and rebels: Religious solutions to the problem of meaning in a peripheral capitalist society, pat. John P. McAndrew. Manila: Asian Social Institute, Inc. Costenoble, Henry. 1979. Dictionary of proto-Philippine. Tsln. Cecilio Lopez, pat. Ernesto Constantino. Lungsod Quezon: Archives of Philippine Languages and Dialects and the Philippine Linguistics Circle, UP Diliman. Covar, Prospero R. 1993. Kaalamang bayang dalumat ng pagkataong Pilipino. Lekturang Propesoryal, Bulwagang Rizal, Unibersidad ng Pilipinas, Diliman, Lungsod Quezon, Marso 3. Enriquez, Virgilio G. 1994. Pagbabangong dangal: Indigenous psychology and cultural empowerment. Lungsod Quezon: Akademya ng Kultura at Sikolohiyang Pilipino. Eugenio, Damiana, pat. 1982. Philippine folk literature: An anthology. Quezon City: Folklore Studies Program and UP Folklorists, Inc. A n g D a l u m a t n g B a y a n | 73 Ferriols, Roque. 1984. Pambungad sa pilosopiya ng mga sinaunang Griyego. Gealogo, Francis. 2010. Time, identity, and nation in the Aglipayan Novenario ng Balintawak and Calendariong Maanghang. Journal of Philippine Studies 58, blg. 1 at 2: 147-168. Gèmpa tè Kèlindaan nè Kamal, walang petsa (w.p.) Customary law of the Erumanen ne Menuvu. Nasa Tribung pamumuno, Lumad Development Center, Inc. (LDCI), 234-287. Guillermo, Ramon. Walang petsa. Isang panimulang pagbubuo ng konseptwal na balangkas ng sulat ni Rizal sa mga kababaihan ng Malolos. Dilimbag na manuskrito. Guillermo, Ramon, Mary Jane Rodriguez, at Atoy Navarro. 1997. Ang pag-ibig sa Katipunan. FILMAG, Setyembre 22. Guillermo, Ramon. 1999. Pook at paninindigan sa pagpapakahulugan. Tesis Masterado. Unibersidad ng Pilipinas. Guillermo, Ramon. 2000. Pook at paninindigan: Mga ugat ng talastasang sosyalista sa rebolusyong Pilipino. Lungsod Quezon: Limbag Potopot at Amado V. Hernandez Resource Center. Guillermo, Ramon. 2009. Pook at paninindigan: Kritika ng pantayong pananaw. Lungsod Quezon: University of the Philippines Press. Gullas, Vicente. 1953. English-Visayan-Spanish dictionary, 3rd edition. Cebu City: La Prensa Press. Hayase. Shinzo. 1984. Tribes, settlers, and administrators on a frontier: Economic development and social change in Davao, Southeastern Mindanao, the Philippines, 1899-1941. Hermosisima, Tomas V. at Pedro S. Lopez, Jr. 1966. Bisayan-English-Tagalog dictionary. Manila: Pedro Ayuda Co. Hidalgo, Cesar at Araceli Hidalgo. 1971. A tagmemic grammar of Ivatan. Manila: Linguistic Society of the Philippines. Ileto, Reynaldo. 1979. Tagalog poetry and image of the past during the war against Spain. Nasa Perceptions of the past in Southeast Asia, mga pat. Anthony Reid and David Marr. Singapore: Heinemann Educational Books, Ltd. Ileto, Reynaldo. 1979. Pasyon and revolution: popular movements in the Philippines, 1840-1910. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. Ileto, Reynaldo. 1980. Maguindanao: 1860-1888, The career of Datu Utto of Buayan. Marawi City: University Research Center, Mindanao State 74 | B a g o n g K a s a y s a y a n University. Muling inilimbag, Quezon City: Anvil Publishing, Inc., 2007. Juanmarti, Jacinto. 1892. Diccionario Moro-Maguindanao-Español. Manila: Tipografia "Amigos del pais". Jenks, Albert E. 1905. The Bontoc Igorots. Manila: Bureau of Public Printing. Keesing, Felix. 1962. Ethnohistory of northern Luzon. California: Stanford University Press. Loarca, Miguel de. 1582. Relation of the Philippine Islands. Nasa The Philippine Islands, 1493-1898, mga pat. at tsln. Emma Helen Blair at James Alexander Robertson, tom. 5, 34-187. Cleveland, Ohio: The Arthur and Clark Company, 1903-1909. Lumbera, Bienvenido. 1986. Tagalog Poetry, 1570-1898: Tradition and influences in its development. Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press. Magannon, Esteban. 2000. Austronesian kinship system. Lekturang idinaos noong Hulyo 7, sa Environmental Science, Uniberisidad ng Pilipinas, Diliman, Lungsod Quezon. Manuel, E. Arsenio. 2000. Manuvu’ social organization. Quezon City: University of the Philippines Press. Manuel, E. Arsenio. 1994. Documenting Philippineasian. Quezon City: Filipiniana Publications. Mataragnon, Rita H. 1987. Pakikiramdam in Filipino social interaction. Nasa Foundations of Behavioral Sciences: A Book of Readings, inihanda ng Social Science 1 Committe, koordineytor, Elizabeth Ventura. Quezon City: College of Social Sciences and Philosophy. McFarland, Curtis B., tagapagtipon. 1970. A linguistic atlas of the Philippines. Manila: The Filipiniana Book Guild. Mendoza, Lily. 2002. Between the homeland and the diaspora: The politics of theorizing Filipino and Filipino American identities. New York: Routledge. Philippine edition, Manila: UST Publishing House, 2006. Navarro, Atoy M., Mary Jane B. Rodriguez, at Vicente C. Villan, mga pat. 1997. Pantayong pananaw: Ugat at kabuluhan; pambungad sa pagaaral ng bagong kasaysayan. Mandaluyong: Palimbagang Kalawakan. Binagong edisyon, Lungsod Quezon: Palimbagan ng Lahi, 2000. Navarro, Atoy. 1999. Kasaysayan at talastasang bayan sa wikang Filipino: Sa duyan ng pagbubuo ng inang bayan, bansa, at sambayanan. ADHIKA 1: 25-52. A n g D a l u m a t n g B a y a n | 75 Nelmida-Flores, Ma. Crisanta. 2000. Taga-baibay –Taga-alog dichotomy: Confluence and divergence of Pangasinan coastal communities and “Caboloan” inland plains. Papel na isinumite para sa Kasaysayan 330, Ika-2ng Semestre, sa ilalim ni Dr. Zeus A. Salazar, Marso 1. Nelmida-Flores, Ma. Crisanta. 2006. Ideolohiyang anacbanua: Pagtatakda ng baley/sentro ng doxa at kamalayang makabansa sa kasaysayan at panitikan ng Pangasinan. Bagong Kasaysayan 13. Newell, Leonard E. 1993. Batad Ifugao dictionary (with ethnographic notes). Manila: Linguistics Society of the Philippines. Nolasco, Ricardo Ma. 1997. Pinagmulan ng salitang “bayani.” Diliman Review 45, blg. 2-3: 14-18. Ocampo, Nilo S. 1995. Mga bagong Herusalem: Mga pangkat Rizalista sa Quezon at Zamboanga. Papel na binasa sa Kumperensiya ’95 ng ADHIKA, Nobyembre 28-30, sa Lungsod ng Zamboanga. Ocampo, Nilo S. 2011. Kristong Pilipino: Pananampalataya kay Jose Rizal. Lungsod Quezon: Bagong Kasaysayan. Odal, Grace P. 1999. Inang tubig: Ang diwa ng ba’i sa kalinangang bayan. Kasaysayang Bayan 1. Paluga, Myfel Joseph D. 1999. Gahum at araw ng New Israel: Mga pananaw at simbolismo ng alpha at omega sa perspektibong historiko-kultural. Bagong Kasaysayan 9. Panganiban, Jose Villa. 1973. Diksyunaryo-tesauro Pilipino-Ingles. Lungsod Quezon: Manlapaz Publishing Co. Paz, Consuelo J. 1977. A reconstruction of proto-Philippine phonemes and morphemes. The Archive 3. Quezon City: Philippine Linguistics Circle. Phelan, John Leddy. 1959. The hispanization of the Philippines: Spanish aims and Filipino responses, 1565-1700. Madison: University of Wisconsin Press. Muling inilimbag, Manila: Cacho Hermanos, Inc. Plasencia, Juan de. 1589. Customs of the Tagalogs. Nasa The Philippine Islands, 1493-1898, mga pat. at tsln. Emma Helen Blair at James Alexander Robertson, tom. 7, 173-196. Cleveland, Ohio: The Arthur and Clark Co., 1903-1909. Prill-Brett, June. 1975. Bontok warfare. Tesis Masterado, Unibersidad ng Pilipinas. Prill-Brett, June. 1987. Landholding and indigenous corporate group among the Bontok of Mountain Province. Ph.D. Dissertation, University of the Philippines. 76 | B a g o n g K a s a y s a y a n Prill-Brett, June. 1992. Ibaloy customary law on land resources. Baguio City: Cordillera Studies Center University of the Philippines College Baguio. Prill-Brett, June. 1995. A survey of Cordillera indigenous political institutions. Cordillera Studies Center (CSC) Working Paper, No. 5. Reyes, Ed Aurelio C. 1995. Bonifacio: Siya ba ay kilala ko? Maynila: Ed Aurelio C. Reyes. Robert, Sullivan. 1986. Maguindanaon dictionary. Cotabato: Notre Dame University Institute of Cotabato Cultures. Rodriguez, Mary Jane B. 1996a. Katitikan ng klase sa Kasaysayan 202: Ang Pilipinas sa ika-16 na dantaon, sa ilalim ni Dr. Zeus A. Salazar, Unibersidad ng Pilipinas, Diliman, Lungsod Quezon, Enero 5. Rodriguez, Mary Jane B. 1996b. Maingel, maarmet, ulul: Ilang preliminaryong tala hinggil sa diskurso ng kabayanihan sa Cordillera. Papel na binasa sa Ika-6 na Pambansang Kumperensya ng ADHIKA, Nobyembre 29- Disyembre 1, sa Malolos, Bulacan. Rodriguez, Mary Jane B. 2001. Ili ti Amianan: Kamalayang bayan sa panghimagsikang tradisyon ng hugpungang Kailokuan-Kaigorotan, (1589-1913). M.A. Tesis, Unibersidad ng Pilipinas. Rodriguez, Mary Jane B. 2000. Pagtatatag ng estadong bayan. Papel na inihanda para sa Eskwela sa Tag-init, Linangan ng Kasaysayang Bayan (LikasBayan) ng Asosasyon ng mga Dalubhasa, May Hilig at Interes sa Kasaysayan (ADHIKA), Inc. Abril 10, sa Lungsod Baguio. Salazar, Zeus, Jaime Veneracion, Wilfredo Tamayo, at Elizabeth Pastores. 1990. Kabihasnang Asyano, Lungsod Quezon: Abiva Publishing House Inc. Salazar, Zeus A. 1968. Le concept AC* ‘anitu’ dans le monde austronesien: Vers l’etude comparative des religions ethniques austronesiennes. MS Dissertation, Sorbonne (Université de Paris). Salazar, Zeus A. 1975. The barangay in present perspective. Pamana (Disyembre 19): 5-9. Salazar, Zeus A. 1977. Ang kamalayan at kaluluwa: Isang paglilinaw ng ilang konsepto sa kinagisnang sikolohiya, Nasa Ulat ng ikalawang pambansang kumperensya sa sikolohiyang Pilipino: Ang kahalagahan ng sikolohiyang Pilipino sa pambansang kamulatan, mga pat. Lilia A. Antonio, Laura L. Samson, Esther S. Reyes, at Ma. Elena A. Paguio, 131- 144. Lungsod Quezon: Pambansang Samahan sa Sikolohiyang Pilipino. A n g D a l u m a t n g B a y a n | 77 Salazar, Zeus A. 1991. Ang pantayong pananaw sa kasaysayan bilang isang diskursong pangkabihasnan. Nasa Pilipinolohiya: Kasaysayan, pilosopiya, at pananaliksik, mga pat. Violeta Bautista at Rogelia Pepua, 46-74. Maynila: Kalikasan Press. Ikalawang edisyon, 1993. Muling nailathala sa Pantayong pananaw: Ugat at kabuluhan; pambungad sa pag-aaral ng bagong kasaysayan, mga pat. Atoy M. Navarro, Mary Jane B. Rodriguez, at Vicente C. Villan. Mandaluyong: Palimbagang Kalawakan, 1997. Binagong edisyon, Lungsod Quezon: Palimbagan ng Lahi, 2000. Salazar, Zeus. 1993. Kasaysayan ng Pilipinas (ca. 250,000 BK – 1992): Isang balangkas. Lungsod Quezon: UP Departamento ng Kasaysayan. Salazar, Zeus A. 1995. Kabayanihan at rebolusyong Pilipino. Papel na binasa sa Talakayan ukol sa Kabayanihan at Rebolusyong Pilipino, Agosto 15, sa Unibersidad ng Pilipinas, Los Baños, Laguna. Salazar, Zeus A. 1996. Anak, mag-anak, kamag-anakan, bayan: Ugnayan ng lalaki at babae sa sinaunang panahon. Papel na binasa sa 3rd National Conference on Women Studies, Women Studies Association of the Philippines, Oktubre 18, sa Lungsod ng Cebu. Salazar, Zeus A. 1997. Si Andres Bonifacio at ang kabayanihang Pilipino, Bagong Kasaysayan 2. Salazar, Zeus A. 1998. Wika ng himagsikan, lengguwahe ng rebolusyon: Mga suliranin ng pagpapakahulugan sa pagbubuo ng bansa. Nasa Wika, panitikan, sining, at himagsikan, mga pat. Atoy Navarro at Raymund Abejo, 11-92. Lungsod Quezon: Limbagang Pangkasaysayan. Muling inilathala sa Bagong Kasaysayan 8. Salazar, Zeus A. 1999. Ang babaylan sa kasaysayan ng Pilipinas. Bagong Kasaysayan 4. Salazar, Zeus A. 2005. Ang Pilipinong banwa/banua sa mundong MelanoPolynesiano. Lungsod Quezon: Palimbagan ng Lahi. Salazar, Zeus A., Edward Yulo, at Atoy Navarro. 1995. Talaarawan 1996. Quezon City: Miranda Bookstore. Scott, William Henry. 1994. Barangay, sixteenth century Philippine culture and society. Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press. Sison, Jose Ma. 1966a. The national democratic movement and the political activist. Nasa On national democracy. Lungsod Quezon: Aklatang Gising Na! Sison, Jose Ma. 1966b. Land reform and national democracy. Nasa On national democracy. Lungsod Quezon: Aklatang Gising Na! 78 | B a g o n g K a s a y s a y a n Sison, Jose Ma. 1967. National democracy and socialism. Nasa On national democracy. Lungsod Quezon: Aklatang Gising Na! Timuay Justice and Governance, walang petsa (w.p.) Customary law of the Teduray-Lambangian. Nasa Tribung pamumuno, Lumad Development Center, Inc. (LDCI), 15-53. Tonsay, Omar L. 1998. Pakikidigmang ampibyo: Pag-uugat sa kasaysayan ng Pilipinas (800 BK – 1946). Tesis Masterado, Unibersidad ng Pilipinas. Tryon, Darell. 1995. Proto-Austronesian and the major Austronesian subgroups. Nasa The Austronesians: Historical and Comparative Perspectives, mga pat. Peter Bellwood, James J. Fox, and Darrell Tryon, 19-41. Canberra: Department of Anthropology as part of the Comparative Austronesian Project, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National Univeristy. Ubaldo, Lars Raymund. 2009. Tungo sa pagdadalumat ng “Tagalog” (15711907). Ph.D. Disertasyon, Unibersidad ng Pilipinas. Veneracion, Jaime. 1990. Agos ng dugong kayumanggi. Lungsod Quezon: Abiva Publishing House, Inc. Veneracion, Jaime B. 1986. Kasaysayan ng Bulakan. Lungsod Quezon: BahaySaliksikan ng Kasaysayan. Ventura-Castro, Jovita, et al., mga pat. 1983. Anthology of ASEAN literatures: Epics of the Philippines. Manila: Jovita Ventura-Castro et al., at ASEAN Committee on Culture and Information. Villan, Vicente C. 2009. Pintados: Mga hukbong Bisaya sa armadong ekspedisyong Espanyol sa kapuluang Pilipinas, 1565-1898. Ph.D. Disertasyon, Unibersidad ng Pilipinas. Wallace, Benjamin. 1970. Shifting cultivation and plow agriculture in two pagan Gaddang settlements. Manila: National Institute of Science and Technology. Zorc, R. David Paul. 1985. Core etymological dictionary of Filipino. Fascicle 4 (January). A n g D a l u m a t n g B a y a n | 79 “RURAY FUSAKA” [Himno ng mga Teduray-Lambangian para sa kanilang Fusaka Inged (Lupaing Ninuno)] [Tala ng May-akda: Inged ang bayan para sa mga Teduray-Lambangian ng Maguindanao; fusaka ang pamana. Sa dalumat ng Fusaka Inged o lupaing ninuno pinag-uugnay ang lupa (ang materya) at ninuno (ang gunita) -- lumilikha ng dayalogo sa pagitan ng nakaraan, kasalukuyan, at hinaharap. Ito ang dalumat ng bayang ipinagkakaloob sa mga anak ng bayang isisilang pa lamang. Sa mga anak ng kinabukasan, inaasahang ipagpapatuloy ang “sumfat lowoh brab fërënawa” (matalik na ugnayan at kaisahan ng tao sa kalikasan). Nasa ugnayang ito ang tunay na “yaman ng lupa” (ruray fusaka) na hindi natutumbasan ng salapi o ano pa mang materyal na bagay sapagkat nagmula kay Tulus, ang Dakilang Lumikha. Nakatindig sa ugnayang ito ang tao bilang tanod at tagapangalaga ng nasabing yaman na isinasakay sa talinghaga ng “Inang Kalikasan.” Maging buhay man ay iaalay para sa nasabing tungkulin sapagkat buhay din ang ibinibigay ng bayan/lupang tinubuan. Sa balangkas ng kaisipang Teduray-Lambangian, nagtatalaban ang BAYAN, KALIKASAN, at DAKILANG LUMIKHA. Ito ang diwang buod ng “Ruray Fusaka.”] I. III. Riruk sisoy guwede Mamalu gefe safa Fanabiyab mégubar Ségita nékey beem Tulus gumba mériyang Fasad méntuléng geyén Kénogon linaw-linaw Kéntédémo gitoon Tunggu léndag liyunén Safa gey baul geye Solo témikuf réndaw Fanduga gey so beem Solo léminaw-linaw Ramfung légawlaw laway IV. Sugu-i soonomon II. Bungkaséni fégalad Ingéd gey sénsafaan Mantu néto kirmon Dakél foy buku geye Témawagén fégérang Sambuli man undoyén go Amuk sémusow dara Safa gey giyar geye Tad foy furay sénule Fusa ékéy beem Diyunén say fénuwo we Dait kétororén sa ké Téduray, Lambangian Mégukuleb Fusaka B a g o n g 80 | V. K a s a y s a y a n VI. Lundaan Timfada Limud Findégo key bandera Kago séfébénalani Fusaka geye Ingéd Tamay ruray Fusaka-e Kéntédomo gitoon Témawagén lémugén Réndawi kéadatan Ukit Kitab Tégudon Senfésulangi fatukeb Kago dowoyén begey Dilék tanda-i aras Daitén sa dowoyén Gitoon solo mubod San bay medusa-dusa we Tanda ké baya-baya Séfet tégelibakén Kagoy mantu we ganad Beroy uleoy lolow Féimu sen bé Fusaka (Repeat IV) --Komposisyon ni Alim M. Bandara (sa tulong ni Fintailan Bun Segundo) Miyembro, Minted sa Inged ng Timuay Justice and Governance (Katutubong Pamahalaan ng mga Teduray-Lambangian) A n g D a l u m a t n g B a y a n Iskultura ni Guillermo Tolentino https://bit.ly/3g8o53w | 79 80 | B a g o n g Bantayog ni Gabriela Silang sa Makati https://bit.ly/2P86Cwj K a s a y s a y a n