II. Uluslararası Adbilim Sempozyumu Bildiri Kitabı

V ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҤРКІ ӘЛЕМІ ЗЕРТТЕУЛЕРІ СИМПОЗИУМЫ МАТЕРИА ЛДАРЫ 3 ТОМ 11-13 қазан, 2018 ж

Kumanova, Alexandra. GENERATIO SPONTANEA : Synoptic table of the World universal bibliography from 3RD c. BC to 21st c. : An atlas – electronic library „Universalica” (Model of the secondary-documental framework of the biblio-info-noosphere) : Textbook-compendium of General Bibliography = Синоптическая таблица мировой универсальной библиографии ІІІ в. до н.э. – ХХІ в. : Атлас – электронная библиотека „Universalica” (Модель вторично-документального контура библио-инфо-ноосферы планеты) : Учебник-справочник по общ. библиографоведению = Синоптична таблица на световната универсална библиография ІІІ в. пр. н.е. – ХХІ в. : Атлас – електронна библиотека „Universalica” (Модел на вторично-документалния контур на библио-инфо-ноосферата на планетата) : Учебник-справочник по общо библиографознание / [comp., bibliogr., preface Alexandra Kumanova] ; [sci. ed. Stoyan Denchev] ; [gen. ed. Nikolay Vasilev] ; [expert and terminolog. еd. Nikola Kazanski ; [reference-inform. еd. Angela Cannon, Marianna Sokolova] ; [bibliogr. еd. Krasimira Alexandrova, Silviya Filipova, Mariyana Maximova] ; [rev. Alexandar Subetto ... et al.]. – Sofia : About letters – O pismeneh, 2018. – 232 p. : with ill. – (Torchbearers ; ХХV) Other rev.: Leonid Djakhaia, Аrkadiy Sokolov, Nikolay Yaramov, Vladimir Klyuev, Ruggero Gilyarevsky, Valeriy Leonov, Irena Peteva, Irina Lynden, Milen Kumanov. – Index of titles, index of names. – Contents. – Curriculum vitae. Suppl. І: Information rose of the World (international) universal bibliography (3rd c. BC – 21st c.). Suppl. ІІ: Author information – publ. in Engl., Rus. and Bulg. Jubil. ed. dedicated to: the 65th anniversary of Stoyan Denchev ; the bright memory of G. Schneider, L.-N. Malclès, K.R. Simon, A. Taylor, I.V. Gudovshchikova, A.V. Mamontov ; to the bright memory of Bulgarian Bibliographic Institute, which incarnated under the guidance of T. Borov the genuine spirit of the bibliographic culture. The present table is an atlas (textbook-compendium of General Bibliography) – as an electronic library – of the appearance of the new forms of the international universal bibliography – a bibliographic variety accounting the documents on the general human knowledge – universal (often appearing and today as a humanitarian) and without territorial boundaries. The emphasis is put on the initial moment of the genesis of the bibliographic genres (Lat.: Generatio spontanea – spontaneous generation) in the biblio-info-noosphere: - library bibliography (Kallimachos Alexandrios /N 1/); - chronologic biobibliographies of ¬ІV-ХV c. (Hieronymus Stridonus /N 4/, Gennadius Massiliensis /N 5/, Isidorus Hispalensis /N 7/, Ildefonsus Toletanus /N 8/, Sigebertus Gemblacensis /N 9/, Melk Anonymous /N 10/, Petrus Diaconus /N 11/, Honorius Augustodunensis /N 12/, Henricus Gandavensis /N 13/, JohannesTrittenhemius /N 18/); - bibliographic encyclopedias – “sample” catalogue of VІ c. (Cassiodorus Senator /N 6/) and the universal systematic bibliography of the middle of ХІІІ c. (Richard de Fournival /N 14/); - general catalogue of book collections of the English monastic libraries from the beginning of ХV c. (John Boston of Bury /N 16); - exemplary catalogues of libraries in Italy in the Early Renaissance of the first half of ХV c. (Tommaso Parentucelli /N 17/); - universal international bibliography – encyclopedic universal bibliography (Conrad Gesner /N 19/); - systematic book fair and bookseller indices (G. Willer /NN 20, 21/, J. Cless /N 22/, G. Draudius /N 23/); - retrospective universal bibliographic indexes of second degree within international incidence (Ph. Labbé /N 25/, A. Teissier /N 26/); - historiographic bibliophil bibliographies (G.F. De Bure le jeune /N 27/, J.F. Née de la Rochelle /N 28/, H. Grégoire /N 29/, A.G. Camus /N 30/, É.G. Peignot /N 31/, C.F. Achard /N 32/, T.H. Horne /N 33/, T.F. Dibdin /N 34/); - national bibliographic repertories of second degree within international incidenc (É.G. Peignot /N 36/, J. P. Namur /N 37/, J. Petzholdt /N 38/, J. Sabin /N 39/, L. Vallée /N 40/, H. Stein /N 41/; - international universal bibliographies of third degree (A.G.S. Josephson /N 42/, V. Grundtvig /N 44/); - international universal bibliographic guides (A.B. Kroeger /N 43-а/, I.G. Mudge /N 43-б/, C.M. Winchell /N 43-в, 43-г/, E.P. Sheehy /N 43-д/; A. Graesel /N 45-а/, W. Kirfel /N 45-б/, W. Krabbe /N 45-г, C. Fleischhack /N 45-д/; W.P. Courtney /N 46-а, W. Bagley /N 46-в/; L.J. Živný /N 47/; J. Grycz /N 48/; A. Sorbelli /N 49/; K. Tanaka, M. Mōri /N 50-а/; K. Hatano, M. Yaosi /N 50-б/; F. Calot, G. Thomas /N 51/; K.R. Simon /N 52/; Т. Borov /N 53-а/)… - world universal retrospective and current bibliography of second degree (Th. Besterman /NN 55, 58/). In the table are included as separate items such bibliographic forms as the appendices to the Pinakes of Kallimachos, made by Aristophanes Byzantios (N 2) (by which we have the Tables of Kallimachos which are destroyed). The presented national bibliographic forms are revealing in general the road of the international universal bibliography. Here are presented also the indices which are not internationally universal but without them it is not possible to perceive the genesis of the international universal bibliography (the work of Herennios Philón on the selection of books /N 3/, the first advisable list of training literature by Hugo von Trimberg /N 15/ – an origin of the pedagogical branch bibliography)… The table has two fragments: - І. Part. Author works (NN 1-60) (among them anonymous forms /NN 10, 24, 45-c/); - ІІ. Part. International universal bibliographic indices and data bases emerging from the information industry (NN 61-79). The enumeration of the presented material is continuous. When the origin of particular forms of the bibliography is essential there is a letter index with corresponding number (а …), and the following – are connected with letter specification (b …) to this number. The first fragment of the table covers mainly the bibliographic indices – by particular authors. There are also anonymous works (see: above). Because of the importance of the classification of bibliographies by German scholar F.A. Ebert (N 35), who for the first time divides the bibliography into “pure” (internationally universal) and “applied” (all other genres of bibliography) we give here its description. In the table are presented also the data about the history of the bibliography by G. Schneider (N 54), K.R. Simon (N 56), L.-N. Malclès (N 57), as well as the history of the bibliography of bibliographies by A. Taylor (N 59) and I.V. Gudovshchikova (N 60), which are presented at the end of the treated material in enrooted form. The historiography of international universal bibliography is given in the cited works of historians and in the general studies in bibliography by A. Kumanova (N 53-b), who continues the line of the bibliographic guide by T. Borov (53-а)… In the table the bibliographic phenomena are dated. The titles of bibliographic works are presented by bibliographic descriptions in the original language and translated into Russian. Separately are shown the electronic links denoted by bullets (•). Their first line (•) gives information about the works and their parts. The second line (••) covers the electronic information on the cited work as a whole or its parts on the ground of different catalogues of the greatest libraries in the world. The third line of bullets (•••) is consecrated to the information on the author and its time. The second fragment of the table covers the problem of the genesis of the international universal bibliographic indices of ХХ-ХХІ c. – they are first in Latin (NN 61-76), and after that – in Cyrillic alphabet (NN 77-79). International universal bibliography from different cultural fields is shown in them. Special emphasis is given on the locality in which the respective international bibliographic information appears. Here are indicated the electronic links into two groups: - first line (•) gives information about the works and their parts; - second line (••) covers the electronic information on the cited work as a whole or its parts on the ground of different catalogues of the greatest libraries in the world. Everywhere in the fifth column of the table is indicated the language of the sources of the electronic information (letter index for language precedes every link): English (eng); Bulgarian (b); Danish (d); Spanish (sp); Italian (it); Latin (l); German (g); Polish (pl); Portugal (pt); Russian (r); French (f); Czech (cz); Swedish (sw). … Before us has been displaying (unfolding) а rhizome of the Divine spontaneous generation of the world universal bibliography… Annotation The presented table – atlas of the origin of new historical forms of the international universal bibliography – bibliographic genres encompassing documents: a) in all human knowledge – universal (often manifesting as humanitarian) and b) without territorial boundaries. The accent is given to initial moment of the genesis of bibliographic genres from 3rd c. BC to 21st c. This chronological classification is based on the study in unity of more than 700 classification of the genres of bibliography, bibliographic information, bibliographic activity, bibliographic works which are present in more than 5000 primary and secondary documentary sources in 20 languages during 18th – 21st century. As a whole it is shown the architectonics of the bibliosphere in its capacity of a synopsis of the bibliographic model of the infosphere and noosphere. Key words: international universal bibliography (3rd c. BC – 21st c.); synoptic table (indices; databases); biblio-info-noosphere (model of the secondary-documental linguistic and culturological paths)

ULUSLARARASI TÜRK AKADEMİSİ / ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ АКАДЕМИЯСЫ NAZARBAYEV ÜNİVERSİTESİ / НАЗАРБАЕВ УНИВЕРСИТЕТІ EGE ÜNİVERSİTESİ / ЕГЕ УНИВЕРСИТЕТІ ІІ. ULUSLARARASI ADBİLİM SEMPOZYUMU TAM METİN BİLDİRİ KİTABI ІІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ОНОМАСТИКАЛЫҚ СИМПОЗИУМ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ ЖИНАҒЫ Editörler / Редакторлары: Jazira Agabekova / Жазира Ағабекова, İbrahim Şahin / Ибраһим Шахин “Ğılım” Yayınevi / «Ғылым» баспасы Astana-2022 / Астана – 2022 ІІ. ULUSLARARASI ADBİLİM SEMPOZYUMU TAM METİN BİLDİRİ KİTABI ІІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ОНОМАСТИКАЛЫҚ СИМПОЗИУМ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ ЖИНАҒЫ Editörler / Редакторлары: Jazira Agabekova / Жазира Ағабекова, İbrahim Şahin / Ибраһим Шахин Dizgici / Корректор: Bek Konilkosh / Бек Көңілқош Халықаралық Түркі академиясының Ғылыми кеңесінің шешімімен баспаға ұсынылған. Uluslararası Türk Akademisi Bilim Konseyi kararı ile yayınlanmıştır. ІІ Халықаралық ономастикалық симпозиум материалдарының жинағы / Астана: «Ғылым» баспасы, 2022 – 512 бет Іі. Uluslararası Adbilim Sempozyumu Tam Metin Bildiri Kitabı / Astana: Ğılım yayınevi, 2022 – 512 s. ISBN 978-601-7999-79-7 МАЗМҰНЫ / İÇINDEKILER АЛҒЫСӨЗ.................................................................................................................................8 ÖN SÖZ..................................................................................................................................... 9 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ ДАРХАН ҚЫДЫРӘЛІНІҢ ҚҰТТЫҚТАУ СӨЗІ................................................................................. 10 ULUSLARARASI TÜRK AKADEMİSİ BAŞKANI DARHAN KYIDIRALI’NIN KONUŞMASI ........................................................................................................................ 12 НАЗАРБАЕВ УНИВЕРСИТЕТІ СТУДЕНТТІК ІСТЕР ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӨНІНДЕГІ ВИЦЕ-ПРЕЗИДЕНТІ ҚАДИША ДАИРОВАНЫҢ ҚҰТТЫҚТАУ СӨЗІ............................................................. 14 NAZARBAYEV ÜNİVERSİTESİ ÖĞRENCİ İŞLERİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLERDEN SORUMLU REKTÖR YARDIMCISI KADIŞA DAIROVA’NIN KONUŞMASI............................................................................................. 15 ЭГЕ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ТҮРКІ ӘЛЕМІН ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ДИРЕКТОРЫ НАДИМ МАЖИТТЫҢ ҚҰТТЫҚТАУ СӨЗІ.......................................... 16 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ MÜDÜRÜ PROF. DR. NADİM MACİT’İN AÇILIŞ KONUŞMASI................................................... 18 НАЗАРБАЕВ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ТҮРКІТАНУ ДЕПАРТАМЕНТІНІҢ БАСШЫСЫ ЮЛАЙ ШАМИЛЬОҒЛУДЫҢ ҚҰТТЫҚТАУ СӨЗІ............................................................................................................... 20 NAZARBAYEV ÜNİVERSİTESİ KAZAK DİLİ VE TÜRKOLOJİ BÖLÜMÜ BAŞKANI YULAY ŞAMİLOĞLU’NUN KONUŞMASI.................................................. 21 ОТРАЖЕНИЕ ТОПОНИМИКИ В СОДЕРЖАНИИ СРЕДНЕГО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН.............................................................. 22 РУСЛАН КАРАТАБАНОВ REFLECTION OF TOPONYMY IN THE CONTENT OF SECONDARY EDUCATION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN ................................................ 22 ОНОМАСТИКА: ТЕОРИЯ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯ ҚЫЗДАРХАН РЫСБЕРГЕН ТАРИХИ ТОПОНИМДЕРДІ ЭТНИКАЛЫҚ САНА МЕН АЛҒАШҚЫ МЕМЛЕКЕТТІЛІКТІҢ ТІЛДІК МАРКЕРЛЕРІ РЕТІНДЕ ЗЕРТТЕУ........................... 28 STUDY OF HISTORICAL TOPONYMS AS LANGUAGE MARKERS OF ETHNIC CONSCIOUSNESS AND EARLY STATE STATE...................................... 28 MADIYEVA GULMIRA, BORIBAYEVA GULNARA PROBLEMS OF ORIGINS AND SEMANTICS OF GEOGRAPHICAL NAMES......... 38 БУРУЛ САГЫНБАЕВА АКАДЕМИК Б.Ө.ОРУЗБАЕВАНЫН КЫРГЫЗСТАНДАГЫ ЭНЧИЛҮҮ АТТАРДЫ ТАРТИПКЕ КЕЛТИРҮҮ МАСЕЛЕСИ БОЮНЧА СУНУШТАРЫ (1988-1989)......... 44 RECOMMENDATIONS OF ACADEMICIAN B. O. ORUZBAEVA ON THE REGULATION OF TOPONYMS IN KYRGYZSTAN (1988-1989).................. 44 ГӨЛШАТ ГАЛИУЛЛИНА КАЗАН УНИВЕРСИТЕТЫНДА ТАТАР ОНОМАСТИКАСЫ ФӘНЕ ҮСЕШЕ........ 53 DEVELOPMENT OF TATAR ONOMASTICS AT KAZAN UNIVERSITY................... 53 GÜLNAZ YAGAFAROVA TÜRKOLOJİDE FİTONİMLER VE ONLARI ADLANDIRMA PRENSİPLERİ ÜZERİNE..................................................................................................... 60 ON THE STUDY OF PHYTONYMS AND THE PRINCIPLES OF THEIR NOMINATION IN TURKOLOGY....................................................................................... 60 ОНОМАСТИКА ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТТАНУ AHMET KESKİN DEDE KORKUT OĞUZNAMELERİNİN ADBİLİM VE HREMATONİMİ (ESERADBİLİM) BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ......................................... 64 THE EVALUATION OF DEDE KORKUT OGHUZNAMES IN THE CONTEXT OF ONOMASTICS AND HREMATONYMY..................................................................... 64 ДИЛРАБО АНДАНИЯЗОВА “СОҲИБҚИРОН” ДРАМАСИДА ОНОМАСТИК БИРЛИКЛАР ЛИНГВОПОЭТИКАСИ....................................................................................................... 94 LINGUOPOETICS OF ONOMASTIC UNITS IN THE DRAMA “SAHIBKIRAN”...... 94 КӘРІБАЙ ҚАРЛЫҒАШ ЕЖЕЛГІ МИФОЛОГИЯЛЫҚ ТЕОНИМДЕРДІҢ ЭТИМОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ...............................................................................................................................101 ETYMOLOGICAL CHARACTER OF ANCIENT MYTHOLOGICAL THEONYMS......................................................................................................................... 101 ДАНИЯР ӘЛИЯ БАБЫРНАМАДАҒЫ ХОРОНИМДЕР............................................................................ 108 CHORONYMS OF BABYRNAMA...................................................................................108 БЕЙБІТОВА АЙДАНА ОНИМДЕРДІҢ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ («Ж. РОУЛИҢНІҢ «ХӘРРИ ПОТТЕР МЕН ПӘЛСАПА ТАС» КӨРКЕМ АУДАРМАСЫ НЕГІЗІНДЕ)................................. 115 FEATURES OF THE TRANSLATION OF ONYMS FROM ENGLISH INTO KAZAKH (BASED ON THE LITERARY TRANSLATION OF J. ROWLING “HARRY POTTER AND THE PHILOSOPHER’S STONE”).........................................115 MEHMET SALİH ERPOLAT MAKÛ NAHİYESİ’NİN YER VE KİŞİ ADLARI HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME ................................................................................................... 121 AN ASSESSMENT ON PLACES AND PEOPLE NAMES OF MAKÛ SUBDISTRICT................................................................................................. 121 ОНОМАСТИКА: ЗАМАНАУИ БАҒЫТТАР REYHAN HƏBİBLİ ONOMASTİK SİSTEMDƏ MÜASİR TENDENSİYALAR............................................145 THE MODERN TRENDS IN THE ONOMASTIC SYSTEM.........................................145 ХАЛИСА КУЗЬМИНА ИБРАҺИМ ТУЙКИННЫҢ ОНОМАСТИКА ӨЛКӘСЕНДӘГЕ ЭШЧӘНЛЕГЕ.......157 ACTIVITIES OF IBRAGIM TUIKIN IN THE FIELD OF ONOMASTICS................. 157 ЕГОР НИКОЛАЕВ ИМЕНА СВЕТА: ОБЗОР СОВРЕМЕННОГО ЯКУТСКОГО ИМЕННИКА.............162 NAMES OF LIGHT: A REVIEW OF THE MODERN YAKUT NAME......................... 162 ҚОҢЫРАТБАЕВА ЖАНАР МОЛДАЛЫҚЫЗЫ ҚАЗАҚСТАН ТРАНСШЕКАРАЛЫҚ ТОПОНИМДЕРІ БОЙЫНДАҒЫ БИНАРЛЫҚ АТАУЛАР...................................................................................................... 170 BINARY NAMES OF CROSS-BORDER TOPONYMS OF KAZAKHSTAN.............. 170 ТАРИХИ ОНОМАСТИКА JANGABAEVA RAMIZA, JANGABAEV AZIZBEK “BOBURNOMA” ASARIDA TARIXIY SHAXSLAR TAVSIFI.....................................182 DESCRIPTION OF HISTORICAL PERSONS IN “BOBURNOMA”............................ 182 NECDET YAŞAR BAYATLI IRAK’IN DIYALE İLİNDE TÜRKÇE KÖKENLİ YERLEŞİM BİRİMLERİ VE YERLERİN ÜZERİNE TOPONİMİK BİR İNCELEME.................... 188 TOPONYMIC STUDY OF NAMES WITH TURKISH ORIGINS FOR PLACES AND HOUSING UNITS IN THE IRAQI PROVINCE OF DIYALA ............................188 MARUFJON YULDASHEV SOME VILLAGE TOPONIMS IN KASBI DISTRICT HODIYEVA MUHAYYO ABDURAZZOQ QIZI.......................................................................................................... 200 FERGANA BÖLGESİ BUVAYDA İLÇESİ ETNOOYKONİMLERİ ETHNOOYKONIMS OF BUVAYDA DISTRICT OF FERGANA REGION................ 204 ТОПОНИМИКА: ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ İBRAHİM ŞAHİN TOPONİM YAPILARINDA “KEN / GEN” COĞRAFİ TERİMİ VE ÖTÜKEN, KADIRKAN ADLARININ ANLAMI................................................................................208 THE GEOGRAPHICAL TERM “KEN /GEN” IN TOPONYM STRUCTURES AND THE MEANING OF THE PLACE NAMES ÖTÜKEN, KADIRKAN.................208 ИБРАГИМОВ ЮЛДАШ МАТКАРИМОВИЧ, ИБРАГИМОВА УМИДА ЮЛДАШЕВНА ЗНАЧЕНИЕ ТОПОНИМОВ В ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ ЯЗЫКА ..............................220 THE IMPORATNCE OF TOPONYMS IN THE STUDY OF LINGUISTUC HISTORY.............................................................................................. 220 BAKSİYEVA TUNZALE LATİF KIZI YER ADLARININ FONETİK ÖZELLİKLERİ................................................................ 226 PHONETIC FEATURES OF PLACE NAMES................................................................. 226 AKSHOLAKOVA ASSEM, GULMIRA MADIYEVA PRINCIPLES OF NOMINATION OF ALMATY GODONYMS..................................... 231 ORHAN SEVGİ TÜRKİYE TÜRKÇESİ GELENEKSEL TOPRAK ADLANDIRILMASI.....................239 TURKISH TRADITIONAL SOIL NOMENCLATURE IN TURKEYORHAN SEVGİ............................................................................................... 239 ИСЛОМОВА ДИЛОРОМ ЎЗБЕК ТИЛИ ОЙКОНИМИК ИНДИКАТОРЛАРИНИНГ ЛЕКСИК-СЕМАНТИК, ФУНКЦИОНАЛ ВА ПРАГМАТИК ХУСУСИЯТЛАРИ.............................................................................................................. 245 LEXICO-SEMANTIC, FUNCTIONAL AND PRAGMATIC PROPERTIES OF OIKONYMIC INDICATORS IN UZBEK LANGUAGE........................................... 245 ТОПОНИМДЕРДІҢ САЛАЛАРЫ MIRZAYEVA MOXICHEXRA CONCEPTS OF TOPOASOS, TOPOFORMANT AND INDICATOR IN THE STRUCTURE OF SOME TOPONYMS IN SURKHANDARYA REGION.... 250 CİHANGİR DEMİR, MUNİSE ÖNER DEMİR ONİMLERİN ÇEVİRİSİ ÜZERİNE; ÇEVİRİBİLİM TEMELLİ BİR YAKLAŞIM ON THE TRANSLATION OF THE ONIMS; A BASED APPROACH IN TRANSLATION STUDIES ..........................................................................................254 MERVE YORULMAZ KAHVE ESENÇAY MAHALLESİ KÖKADLARI ÜZERİNE.......................................................265 BİR TASNİF DENEMESİ....................................................................................................265 ГУЛЬФИЯ ХАДИЕВА ИСТОРИЯ ИЗУЧЕНИЯ ТАТАРСКОЙ ОЙКОНИМИИ................................................274 HISTORY OF THE STUDY OF THE TATAR OIKONYMY...........................................274 ӨҢІРЛІК ТОПОНИМДЕР ЮНУСОВА БАРЧИНОЙ МАҲМУДХОНОВНА АЛПОМИШ МИФОАНТРОПОНИМИ ХУСУСИДА.................................................. 282 ABOUT ALPOMISH MYTHOANTHROPONYM...........................................................282 AYŞƏN İSMAYILLI PATRONİMLƏRDƏN ƏMƏLƏ GƏLƏN MİKROTOPONİMLƏR (AĞDAM MATERİALLARI ƏSASINDA)........................................................................ 287 MICROTOPONYMS FORMED FROM PATRONYMS (ON THE BASIS OF AGDAM MATERIALS).................................................................. 287 АКМАТОВ НУРБЕК РАХМАТУЛЛАЕВИЧ ТОПОНИМИКА ЖАНА АРХИВДЕР.............................................................................. 297 TOPONYMY AND ARCHIVES ........................................................................................297 ҲАВАСХОН САЛИХОДЖАЕВА ЎЗБЕК ТИЛИ ХРОНОНИМИК ВА ГЕОРТОНИМИК ИНДИКАТОРЛАРИНИНГ ЛЕКСИК-СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ.................................................................... 308 LEXICO-SEMANTIC FEATURES OF UZBEK LANGUAGE CHRONOMICAL AND GEORTONYMIC INDICATORS.............................................................................. 308 TURAN GÖKÇE OSMANLI COĞRAFYASINDA YAYGIN BİR YER ADI: TEMÂŞÂLIK....................316 TEMÂŞÂLIK AS ONE OF THE MOST COMMON PLACE NAMES IN OTTOMAN GEOGRAPHY...........................................................................................316 ОНОМАСТИКА ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯ ГҮЛҒАЙША САГИДОЛДА ТҮРКІ (ҚАЗАҚ) ЖӘНЕ МОҢҒОЛ ТІЛДЕРІНЕ ОРТАҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ....................... 333 SEMANTIC NATURE OF GEOGRAPHICAL TERMS COMMON TO TURKIC (KAZAKH) AND MONGOLIAN LANGUAGES.............................................................333 SEHER ERENBAŞ PEHLİVAN OSMANLI KRONİKLERİNE ÖZGÜ COĞRAFİ TERİMLERİN ADBİLİMSEL AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ...................................................................................340 EVALUATION OF GEOGRAPHICAL TERMS SPECIFIC TO OTTOMAN CHRONICLES IN TERMS OF ONOMASTIC................................................................. 340 АНТРОПОНИМДЕР HENRYK DUSZYŃSKI-KARABASZ СОБСТВЕННЫЕ ИМЕНА В КАЗАХСКО-ПОЛЬСКОМ СЛОВАРЕ.........................358 PROPER NAMES IN THE KAZAKH-POLISH DICTIONARY....................................358 БЕКЖАН ӘБДУӘЛИҰЛЫ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕСІМШЕ ТҰЛҒАЛЫ АНТРОПОНИМДЕРДІҢ ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІ...............................................................................................................365 HISTORICAL BASIS OF ADVERBIAL ANTHROPONYMS IN THE KAZAKH LANGUAGE.........................................................................................365 YILMAZ KURT 1518 YILINDA ADANA SANCAĞI KİŞİ ADLARI......................................................... 370 ADANA SANJAK PERSONAL NAMES IN 1518............................................................ 370 ОНОМАСТИКАЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯ GULNARA ALİYEVA ƏHMƏD CƏFƏROĞLUNUN ONOMASTİK TƏDQİQATLARI................................... 383 ONOMASTIC RESEARCH OF AHMED JAFAROGLU................................................. 383 SAİM SAKAOĞLU KONYA’DA DEĞİŞTİRİLEN VEYA KALDIRILAN KÖY, MAHALLE, CADDE VE SOKAK ADLARI ÜZERİNE BAZI TESPİTLER...................................... 393 SOME EVALUATIONS ON CHANGED OR REMOVED VILLAGE, NEIGHBORHOOD, STREET AND STREET NAMES IN KONYA.............................. 393 ФИРАНГИЗ ПАШАЕВА ЮНУС ТОПОНИМЫ КАРАБАХА КАК ПАМЯТНИКИ ИСТОРИИ И КУЛЬТУРЫ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО НАРОДА...................................................... 400 TOPONYMS OF KARABAKH AS MONUMENTS OF HISTORY AND CULTURE OF THE AZERBAIJANI PEOPLE....................................................... 400 GALİBE HACIYEVA GÜNEY KAFKASYA’DA RUS-ERMENİ POLİTİKASININ HEDEF ALDIĞI MEVCUT ONOMASTİK BİRİMLER................................................................ 406 CURRENT ONOMASTIC UNITS TARGET BY RUSSIAN-ARMENIAN POLICY IN SOUTH CAUCASUS.....................................................................................406 ALIMCAN İNAYET DOĞU TÜRKİSTAN YER ADLARINA YANSIYAN İDEOLOJİK UNSURLAR ÜZERİNE....................................................................................................... 429 ON IDEOLOGICAL ELEMENTS REFLECTED IN EASTERN TURKISTAN PLACE NAMES...................................................................................................................429 МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ ОНОМАСТИКА АЙНҰР МАЕМЕРОВА ҚЫРҒЫЗ ТІЛІНДЕГІ САЙҚАЛ ЕСІМІНІҢ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ....... 438 USE OF THE KYRGYZ NAME SAIKAL IN TURKIC LANGUAGES........................438 NADIM MACİT TABİATI, EŞYAYI VE İNSANI ADLANDIRMANIN TEO-STRATEJİK BAĞLAMI ÜZERİNE BİR TAHLİL.................................................................................. 444 ANALYSIS ON TEOSTRATEGICAL CONTEXT OF NAMING NATURE, THINGS AND HUMAN BEING........................................................................................ 444 ҚУАТ ТАБЫЛДЫҰЛЫ САПАРОВ, АЙГУЛЬ ЕСЕНГАЛИЕВНА ЕГИНБАЕВА АКЖУНУС ГАФУРОВНА АБДУЛЛИНА ҮҢГІР АТАУЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ.................................... 461 THE ROLE OF CAVE NAMES IN THE DEVELOPMENT OF TOURISM.................461 ЖАЗИРА АҒАБЕКОВА БІЛІМ БЕРУ КЕҢІСТІГІНДЕ ОНОМАСТИКАНЫ ОҚЫТУ (НАЗАРБАЕВ УНИВЕРСИТЕТІ ТӘЖІРИБЕСІНДЕ)..................................................469 ONOMASTICS IN THE EDUCATIONAL SPACE (ON EXPERIENCE OF THE NAZARBAYEV UNIVERSITY).....................................469 MANDANA KOLAHDOUZ MOHAMMADI COHESIVE DEVICES IN TURKISH TELEVISIONSERIES’ NAMING . .................. 476 MANDANA KOLAHDOUZ MOHAMMADI .....................................................................476 SVITLANA NASAKINA SHIP NAMES IN THE 19TH CENTURY AS A SYMBOL OF THE EMPIRE................ 484 УЛУҚОВ НОСИРЖОН МУҲАММАДАЛИЕВИЧ ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ ТАРИХИЙ ГИДРОНИМИК ФОРМАНТЛАР ......................... 492 HISTORICAL HYDRONYMIC FORMATS IN UZBEK LANGUAGE........................ 492 II ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ОНОМАСТИКАЛЫҚ СИМПОЗИУМ: СИМПОЗИУМ БАҒДАРЛАМАСЫ.................................................................................. 497 СИМПОЗИУМНЫҢ ҚҰРМЕТТІ ТӨРАҒАЛАРЫ ........................................................497 СИМПОЗИУМНЫҢ БАСТЫ ШЕШІМДЕРІ.................................................................. 511 АЛҒЫСӨЗ Түркі әлеміндегі ономастиканың өзекті мәселелерін ортаға салу, осы саладағы ғалымдардың басын біріктіру, ғалымдарды жаңа ғылыми ізденістерге ынталандыру, ғылыми пікірталастарды жандандыру, түркі әлеміндегі атау беру принциптерін нақтылап, біріздендіру мақсатында 2022 жылдың 20-22 мамыр күндері Халықаралық Түркі академиясының қолдауымен Назарбаев Университеті Қазақ тілі және түркітану департаменті (Қазақстан Республикасы) және Эге Университеті Түркі әлемін зерттеу институтының (Түркия Республикасы) бірлескен ІІ Халықаралық Ономастикалық симпозиумы ұйымдастырылды. Әлемдегі жағдайға байланысты аталмыш шара онлайн платформада ұйымдастырылып, ономастиканың өзекті мәселелерін талқылауға мүмкіндік берді. Түркі әлемі елдерінің арасында ономастиканы зерттеу жолында симпозиум 14 мемлекеттен 71 ғалымдар мен ономастика саласының үздіктерін басып біріктірді. Нақтылап айтқанда Иран, Якутия, Ирак, Польша, Украина мен Башқортостан мемлекеттерінен 1 зерттеушіден, Тәжікстаннан 2, Қырғызстаннан 3, Татарстаннан 5, Өзбекстан мен Қарақалпақстан елдерінен 7, Әзірбайжаннан 8, серіктес Түркиядан 15 және ұйымдастырушы жақ, Қазақстаннан 18 ономастика саласының мамандары. Симпозиум ономастика саласының барлық салалары мен аспектілерін қамтыды, сол себепті симпозиумға бірнеше сала бойынша докладтар ұсынылды: «Ономастиканың қазіргі таңда дамуы» - 6, «Топонимдер мен географиялық нысан атауы» - 24, «Фитонимдер» - 1, «Ономастика мен әдебиеттің ұштасуы» - 16, «Теонимдер» - 2, «Гидронимдер» - 1, «Хоронимдер» - 1, «Ойконимдер» - 5, «Годонимдер» - 1, «Онимдер» - 1, «Антропонимдер» - 1. Симпозиум барасында және соңғы отырыстарда қатысушылар өзара пікірталас жүргізіп, таныстырылған жұмыстар бойынша және ономастиканың сол бағыты бойынша сан түрді ұсыныстарды ортаға салды. Бұның барлығы алдағы уақытта ономастика саласында әрі қарай зерттеу жүргізуге тың бастама болатынына сенім білдірді. Симпозиум соңында келесі Ономастикалық Симпозиум Түркияда, Измир қаласында өтетіні шешілді. ІІ Халықаралық Ономастикалық симпозиумның ұйымдастырушы алқасы ның атынан барлық қатысушыларға алғыс білдіреміз. Барлықтарыңызға алдағы зерттеулеріңізді сәттілік тілейміз! 8 ÖN SÖZ Türk dünyasında adbilimin güncel sorunlarını tespit etmek, bu alanın bilim insanlarını bir araya getirmek, araştırmacıları yeni bilimsel araştırmalara teşvik etmek, bilimsel tartışmaları canlandırmak, Türk dünyasında isim verme ilkelerini ortak hâle getirmek amacıyla 20-22 Mayıs 2022 tarihlerinde Uluslararası Türk Akademisi’nin destekleriyle Nazarbayev Üniversitesi Kazak dili ve Türkoloji Bölümü (Kazakistan Cumhuriyeti) ve Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü (Türkiye Cumhuriyeti) ile ortaklaşa II.Uluslararası Adbilim Sempozyumu düzenlenmiştir. İçinde bulunduğumuz durumdan dolayı söz konusu etkinlik çevirimiçi düzenlenmiştir. Sempozyuma 14 ülkeden 71 bilim insanı ile adbilim alanı uzmanları katılım sağladı. Tam olarak İran, Yakutistan, Irak, Polonya, Ukrayna ve Başkurdistan’dan 1’er, Tacikistan’dan 2, Kırgızistan’dan 3, Tataristan’dan 5, Özbekistan ve Karakalpakistan’dan 7’şer, Azerbaycan’dan 8, Türkiye’den 15 ve evsahipliğini üstlenen taraf Kazakistan’dan 18 araştırmacı katılmışlardır. Sempozyumda adbilimin tüm alanları ve dalları ile ilgili bildiriler sunuldu: “Adbilimin Gelişimi” - 6, “Toponimler ve coğrafik nesne isimleri” - 24, “Fitonimler” - 1, “Adbilim ve edebiyatın entegrasyonu” - 16, “Teonimler” - 2, “Hidronimler” - 1, “Horonimler” - 1, “Oykonimler” - 5, “Hodonimler” - 1, “Onimler” - 1, “Antroponimler” - 13. Sempozyum esnasında ve son oturumda katılımcılar adbilim alanıyla ilgili fikir alışverişinde bulunarak çeşitli öneriler yaptılar. Katılımcılar bu sempozyumun gelecekte adbilim alanında daha derin araştırmaların yapılması için bir başlangıç olduğuna dair güvenlerini dile getirdiler. Sempozyum sonunda bir sonraki Adbilim Sempozyumu’nun İzmir’de yapılmasına karar verildi. II.Uluslararası Adbilim Sempozyumu Düzenleme Kurulu adına tüm katılımcılara teşekkür ederiz. Gelecekteki araştırmalarınızda başarılar diliyoruz! 9 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТҮРКІ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ ДАРХАН ҚЫДЫРӘЛІНІҢ ҚҰТТЫҚТАУ СӨЗІ Құрметті Еге университетінің ректоры Неждед Будак, Құрметті Назарбаев университетінің президенті Шигео Катсу, Құрметті ғалымдар, әріптестер! «Халықаралық II ономастикалық симпозиумға» қош келдіңіздер. Халықаралық Түркі академиясы, Еге университеті, Назарбаев университеті бірлесіп өткізгелі отырған кезекті алқалы жиынға толайым табыс тілеймін! Түркі ономастикасы – қай заманда да күнтәртібінен түспей көкейкесті өткірлігімен назар аудартып келген сала. Бұл іргелі ғылыми сала елдеріміздің қоғамдық-саяси, тарихи-әлеуметтік, қоғамдық-экономикалық әрі мәдени-әлеуметтік арналарымен тығыз ұштасып жатқандықтан күрделі һәм жауапкершілігі терең кешенді пәнге айналып келе жатыр. Өйткені түркі халықтары Байқалдан Балқанға дейінгі, Алтайдан Анадолыға дейінгі алып кеңістікте өмір сүріп келгендіктен олардың ономастикалық таным-білімдері, тілдік қоры, тарихи тамыры, ұғым-түсінігі аса бай, сонымен бірге ономастика саласының қазіргі заманда арқалап отырған проблемалары да аса күрделі. Ономастикалық атаулар жүйесі ежелгі заманнан бүгінге дейін ұлттық қауіпсіздік, мемлекеттің саяси идеологиясымен тығыз ұштасып жатқандықтан бұл саланың негізгі мақсаты түркі халықтарының елі мен жерінің тұтастығы, бүтіндігі, атажұрт топырағының атаулары мен олардың егесі адам есімдерінің тазалығына, тұнықтығына әрқашан практикалық қызмет етіп келеді. Ономастикалық білімдер жүйесі ұлттық санамен түбегейлі байланысып жатқандықтан қуатты ұран, тарихи сананы оятатын бірегей код қызметін атқарып келеді. Еліміз бен жерімізге көз алартқан отарлаушы империялар түркі халық тарының жер-су атаулары, адам есімдерін өзгертуге, я болмаса бұрмалап атауға ең алдымен жедел күш салып, біраз нәтижелерге жетіп, ономастикалық дәстүрлі атауларды зорлап жойып, тарихи санаға аяусыз зақым келтіргені айқын. Сол себептен түркі тәуелсіз мемлекеттері жарияланып, азаттықтың ақ таңы атар алдында, Орта Азия мен Кавказдағы түркі елдері тарихи атауларды қалпына келтіру, жағырафиялық атаулардың бұрмаланып қате жазылып жүрген жайттарын бірізге түсіру, тоталитарлық жүйе артына қалдырған құндылығы жоқ кейбір өрескел атауларды өзгерту, азаматтарымыздың аты-жөнін дұрыс жазу секілді қыруар мәселе туындап, бұл туралы халықтың талап-тілектері күшейіп, қоғамда дабыл қағылғаны белгілі. Бұл сананы сауықтыратын, рухани бостандыққа, 10 сайып келгенде отарсыздандыру үдерісіне табандылықпен бастайтын ірі күрес әлі де жалғасып келеді, болашақта да жалғаса береді. Сол себептен де, түркі ономастикасын зерттеуші ғалымдарға қазіргі заман талабы үлкен міндеттер мен терең жауапкершілік арқалатып отыр. Осы орайда Халықаралық Түркі академиясы ономастика саласына қатысты бірқатар жобаларды жүзеге асырды. «Түркі әлемінің киелі жерлері», «Түркі әлемінің тұғырлы тұлғалары» жобасы қомақты табысқа жетті, «Түркі әлемі: тарихи-мәдени атласы» кітабына түркі әлемінің жер-суы, киелі мекендері, қалалары мен кенттері, алып тұлғалары туралы бай мағлұматтар топталып, аса құнды тарихи карталар, бағалы жәдігерлер жарияланып, түпнұсқа дереккөздер берілді. Жуықта академия өткізген Ғылыми кеңесте түркі мемлекеттері Білім министрлірінің өкілдері және мамандар мазмұнын қабылдап бекіткен, кешікпей мектептерде оқылуға ұсынылатын «Ортақ Түркі тарихы», «Ортақ Түркі географиясы», «Ортақ Түркі әдебиеті» оқулықтарында да түркі ономатикалық дереккөздері кешенді енгізілді. Алдағы уақытта да осы бағыттағы жұмыстар жүйелі жалғасын табатын болады. Бұл ретте академия аса маңызды осы алқалы жиынның мақалалар жинағын жариялауға жәрдемдесетін болады. Құрметті ғалымдар, әріптестер, ізденістеріңіз іргелі, зерттеу нысандары ңыздың көкжиегі кең болсын, бұл жиында ғылыми соны байламдарға қол жеткізіп, байыпты тұжырымдар мен салмақты нәтижелерге қол жеткізеді деп кәміл сенемін. 11 ULUSLARARASI TÜRK AKADEMİSİ BAŞKANI DARHAN KIDIRALİ’NİN KONUŞMASI Ege Üniversitesi Rektörü Sayın Necdet Budak, Nazarbayev Üniversitesi Rektörü Sayın Shigeo Katsu, Sevgili bilim adamları ve meslektaşlarım! “II. Uluslararası Onomastik Sempozyumu”na hoş geldiniz. Uluslararası Türk Akademisi, Ege Üniversitesi ve Nazarbayev Üniversitesi’nin ortaklaşa düzenlediği bu bilim şölenine başarılar diliyorum! Türk onomastiği, her zaman bilim insanlarının dikkatini çeken bir alan ola gelmişti. Bu temel bilim alanı, ülkelerimizin sosyal-politik, tarihsel-sosyal, toplumsal-ekonomik ve kültürel-sosyal kanallarıyla yakından bağlantılıdır ve bundan dolayı sorumluluğu ağır ve karmaşık bir disiplin haline gelmektedir. Çünkü Türk halkları Baykal›dan Balkanlara, Altay›dan Anadolu›ya kadar geniş bir coğrafyada yaşadıkları için onomastik bilgileri, dil dağarcığı, tarihsel kökenleri ve kavramları çok zengindir ve aynı zamanda onomastik alanının sorunları da oldukça karmaşıktır. Onomastik isimler sistemi, eski çağlardan günümüze devletin ulusal güvenliği ve siyasi ideolojisi ile yakından bağlantılı olduğundan, bu alanın temel amacı bir yandan Türk devletlerinin toprak bütünlüğünü sağlamak, diğer yandan dil temizliğini ve saflığını korumaktır. Onomastik bilgi sistemi temel olarak ulusal bilinçle bağlantılı olduğundan, milli ve tarihsel bilinci uyandıran benzersiz bir kod olarak hizmet eder. Ülkemiz topraklarına göz diken sömürgeci imparatorlukların, öncelikle Türk halklarının yer ve su adlarını değiştirmek veya çarpıtmak için büyük çaba sarf ettikleri ve bu doğrultuda bazı sonuçlar elde ettikleri, geleneksel onomastik adları zorla yok ettikleri ve tarihsel bilince acımasızca zarar verdiği bellidir. Bu nedenle, bağımsız Türk devletlerinin ilanından ve hürriyetin şafağında Orta Asya ve Kafkasya’daki Türk devletleri, tarihi isimleri restore etme, çarpıtılmış ve yanlış yazılmış isimleri düzeltme, bazılarını değiştirme, totaliter sistemin geride bıraktığı hiçbir değeri olmayan isimleri değiştirme, vatandaşların ad ve soyadlarını yazılışını düzenleme politikasını başlattılar. Bu zihinsel ve manevi özgürleşme ve nihayetinde dekolonizasyon süreci kararlılıkla halen devam etmektedir ve gelecekte de devam edecektir. Bu nedenle modern talepler, Türk onomastiği üzerine çalışan bilim adamlarına büyük görevler ve ağır sorumluluklar yüklemektedir. 12 Bu bağlamda Uluslararası Türk Akademisi onomastik alanı ile ilgili bir dizi projeyi hayata geçirmiştir. “Türk Dünyasının Mukaddes Yerleri”, “Türk Dünyasının Önemli Şahsiyetleri” projesi önemli başarılara imza atmıştır, “Türk dünyası: tarihi ve kültürel atlas” kitabı, Türk dünyasının yerleri, ve suları hakkında zengin bilgiler içermektedir. Eserde tarihi haritalar, değerli kanıtlar yayınlanmış ve orijinal kaynaklar sağlanmıştır. Akademi tarafından geçtiğimiz günlerde düzenlenen toplantıda Eğitim Bakanlıklarının temsilcileri ve Türk devletlerinin uzmanları, “Ortak Türk Tarihi”, “Ortak Türk Coğrafyası”, “Ortak Türk Edebiyatı” ders kitaplarının içeriği üzerinde mutabakat sağladılar. Bu ders kitaplarında da onomastik bilgiler sistemli bir şekilde verilmiştir. Bu yöndeki çalışmalar gelecekte de sistemli bir şekilde sürdürülecektir. Aynı zamanda Akademi, bu çok önemli sempozyumunun sunumlarının yayınlanmasını destekleyecektir. Değerli bilim adamları, meslektaşlarım, bu toplantıda önemli sonuçlara ulaşacağınıza inancım tamdır. 13 НАЗАРБАЕВ УНИВЕРСИТЕТІ СТУДЕНТТІК ІСТЕР ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӨНІНДЕГІ ВИЦЕ-ПРЕЗИДЕНТІ ҚАДИША ДАИРОВАНЫҢ ҚҰТТЫҚТАУ СӨЗІ Құрметті симпозиум қатысушылары! Бүгін осы жиынға 15 мемлекеттен ғалымдар қатысып отыр екен! Бәріңізге жалынды сәлем! Біріншіден, бүгінгі шараның ұйымдастыру алқасына өз алғысымды білдіремін: Халықаралық Түркі Академиясының президенті Дархан Қыдырәлі мырзаға, Түркиядағы Эге университетінің ректоры Неджет Будак мырзаға. университетіміздің мүшесі профессор Жазира Ағабекова, Сіздерге көп рахмет! Құрметті қатысушылар, зерттеушілер, құрметті ғалымдар! Онлайн, виртуалды түрде болса да, баршаңызды Назарбаев Университетінде көргеніме қуаныштымын! Осы шараға 15 мемлекеттен 70 тен аса қатысушы қатынасуда. Менің ойымша, бүгін Түркі халықтарының тарихында тағы бір тарихи күн орын алуда. Назарбаев Университеті тамыры бір халықтардың рухани құндылықтары мен басты мұраттарын жинақтаған мәдени кеңістігін бет-бйенесін зерттеліп, ғылыми ортада талқыланып отыр. Қай халықтың болмасын ономастикалық кеңістігі, оның жүріп өткен тарихи жолдарынан, саяси-экономикалық ахуалынан, салтдәстүрі мен әлеуметтік жағдайынан, ырым-тиымдарынан нақты ақпарат береді. Осыған орай біздің Назарбаев Университетінде Ономастика саласына қатысты арнайы курс оқытылуда. Әрбір мектеп пен балабақшадан бастап балаларға ономастикалық пен лингвистикалық білім берілу керек деп ойлаймын. Оқытушы болғаннан кейін мен ономастиканы білсең, тарихты да білесің деп ойлаймын. Жалқы есімдердің сипаты мен құрылымына географиялық, идеологиялық, тарихи, дүниетанымдық, әлеуметтік, мәдени-экстралингвистикалық фактор әсер етеді. Өз басым лингвист болғандықтан қазіргі түркі тілдерінде қалыптасқан ономастикалық жүйенің тарихи даму жолын анықтауда, олардың сыртқы морфологиялық құрылымын, ішкі мазмұнының астарындағы ақпараттық негізін саралауында ғалымдардың бірігіп пікірілерін ортаға салу маңызды іс деп ойлаймын. Осы тұрғыдан алып қарағанда Халықаралық Түркі Академиясының қолдауымен Назарбаев Университеті және Түркиядағы Эге Университетімен бірлесе отырып өткізіліп отырған ІІ Халықаралық Ономастикалық симпозиумының маңызы үлкен. Ономастика саласындағы өзекті мәселелерді талқылап, ғылыми тұжырымдар жасайтын орта болады деп сенемін. Жұмыстарыңызға сәттілік тілеймін! 14 NAZARBAYEV ÜNİVERSİTESİ ÖĞRENCİ İŞLERİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLERDEN SORUMLU REKTÖR YARDIMCISI KADIŞA DAIROVA’NIN KONUŞMASI Dünyanın 15 ülkesinden katılan değerli araştırmacılar! Öncelikle Düzenleme Kuruluna, üniversitemiz öğretim üyelerinden Prof.Agabekova’ya, Uluslararası Türk Akademisi Başkanı Sn.Darhan Kıdırali’ye, Türkiye’deki Ege Üniversitesi Rektörü Sn.Necdet Budak’a teşekkür ediyorum. Değerli katılımcılar, araştırmacılar, herkese saygı ve selamlarımı iletiyorum! Hepinizi çevirimiçi olmasına rağmen Nazarbayev Üniversitesi’nde görmekten çok mutluyum. Bu etkinliğe 15 ülkeden 70’den fazla araştırmacı katılıyor. Sanırım bugün Türk halklarının tarihinde önemli bir gün olarak kalacaktır. Aynı kökleri paylaşan halkların manevi değerleri Nazarbayev Üniversitesi’nin evsahipliğindeki etkinlikte bilimsel ortamda irdelenmektedir. Bir milletin adbilim alanı, onun tarihi geçmişi, siyasi ve ekonomik durumu, gelenekleri ile sosyal hayatı ile ilgili net bilgiler aktarır. Bu bağlamda Nazarbayev Üniversitesi’nde Adbilim ile ilgili ders okutulmaktadır. Öğrencilere anaokulundan başlayarak adbilim ve dil eğitimi verilmesi gerektiğini düşünüyorum. Adbilim alanı ile ilgili bilgi sahibi olursanız tarihi de bileceksiniz diye düşünüyorum. Kişi isimlerinin doğası ve yapısını coğrafi, ideolojik, tarihsel, dünya görüşü, sosyal, kültürel ve dil dışı faktörler etkiler. Kendim de bir dilbilimci olarak, modern Türk dillerinde oluşan onomastik sistemin tarihsel gelişimini belirlemede, dış morfolojik yapıları ile özünü ayırt ederken bilgi aktarımını netleştirme işinde bilim insanlarının görüşlerini sunmanın önemli olduğunu düşünüyorum. Bu noktadan hareketle, Uluslararası Türk Akademisi’nin destekleriyle Nazarbayev Üniversitesi ile Ege Üniversitesi’nin ortaklaşa düzenlediği II. Uluslararası Adbilim Sempozyumu’nun adbilim alanındaki güncel konuları tartışmak ve bilimsel yorumlar yapmak için elverişli bir ortam olacağına inanıyorum. Çalışmalarınızda başarılar dilerim! 15 ЭГЕ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ТҮРКІ ӘЛЕМІН ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ДИРЕКТОРЫ НАДИМ МАЖИТТЫҢ ҚҰТТЫҚТАУ СӨЗІ Құрметті қатысушылар, ректорымыз профессор, доктор Неждет Будак Еге университетінің құрылғанына 67 жыл толуына байланысты ұйымдастырылған тағы бір маңызды жиынға қатысқандықтан, біздің шарамыздың ашылуына қатыса алмады. Сол себепті ректорымыз атынан және жеке өз атымнан сөйлейтін боламын. Ең әуелі қадірлі қатысушылар мен тыңдаушыларға құрмет және ықылас сезімімді білдіремін. Өткен жыл Еге университеті мен Халықаралық Түркі академиясы бірлесіп өткізген І Халықаралық Ономастикалық симпозиумға орай институтымыздың Түркі тілі мен диалектілері кафедрасының меңгерушісі профессор, доктор Зеки Каймаз және жиынның өтуіне көп еңбек сіңірген доцент Ибрахим Шахин мырзаны құттықтаймын. Былтыр осы симпозиумның өтуіне үлес қосқан, биыл да симпозиумды ұйымдастырушылардың қатарында болған Халықаралық Түркі академиясына және оның президенті Дархан Қыдырәлі мырзаға алғысымды білдіремін. Сондай-ақ биыл екінші рет өткізіліп отырған жиынның негізгі ұйымдастырушысы Назарбаев Университетінің басшылығына да алғыс айтамын. Алдыңғы жылғы симпозиум баяндамаларын жинақ етіп шығардық. Дархан Қыдырәлі мырза жаңа сөйлеген сөзінде Түркі академиясы ретінде ағымдағы симпозиумның баяндамаларын шығаруға дайын екенін атап өтті. Бұл хабарды естігенімізге қуанышты екенімізді білдіргім келеді. Әрине, сөз ұмытылады, жазу қалады. Сондықтан мұндай ауқымды жиындағы баяндамалардың қағаз бетіне түсуі өте маңызды. Осы ретте симпозиумды ұйымдастыруға атсалысқандардың барлығына алғыс айтамын. Ғылыми шаралар мен бірлескен зерттеулер туралы бір-екі ойымды ортаға салайын. Пандемияға байланысты бетпе-бет кездесе алмаған осы күндері онлайн өткізілген жиындар тиімді болғанымен, емін-еркін жүздесіп өткізілген кездесулердің орнын басуы мүмкін емес. Себебі тағылымды ғылыми талқылау болу үшін сөздің мәнін аша түсетін мимика, жест, дене қозғалысы да ерекше мағынаға ие болады. Сондықтан бұл симпозиумды келесі ретте бетпе-бет өткізуді жоспарлау қажет. Келесі жылы Измирде өткізілуі жоспарланған жиын үшін бізге де, Халықаралық Түркі академиясына да, басқа да қатысушы мекемелерге қаржы жағын көтеру тұрғысынан үлкен жауапкершілік жүктеледі. Себебі қазіргі әлем16 де өмір сүрудің негізгі өлшемдерінің бірі – экономика, экономикалық жағдай. Қаржылай салым жоқ жерде салмақты жобаларды жүзеге асыру мүмкін емес. Ономастикалық зерттеулерде ортақ негізді құру үшін қаржылай үлес өте қажет деп ойлаймын. Екінші жағынан, ономастика ғылымы көп тұрғыдан маңызды саланың бірі. Адамның бар болмысын білдіретін, бұ дүниедегі серуенінде өзіндік сана-сезімімен түйсікке жетудің, заттарға атау беріп, өзіндік әлем құрудың негізін құрайды. Адамның ақыл-ойының шексіздігіне байланысты әртүрлі тілдердің, әртүрлі мәдениеттер мен ғаламдардың болуы, жер бетінде әртүрлі тіл жүйелерінің қалыптасуы адамның осы құзіреттілігінің бір көрінісіне жатады. Түркілердің тарих сахнасындағы серуені мен болмысы түркі тілімен баяндалады. Сондықтан тілде тарихи сана, халық тағдыры тоғысқан. Басқаша айтқанда, тіл сол халықтың атымен аталады. Сондықтан бір тілдің диалектілері әртүрлі болғанымен, түркі тілі – жалпы түркіге ортақ тіл. Тауды, өзенді, суды, киелі жерлерді атамекен ететін де – тіл. Өмірді түсініп, мән-мағынамен толтыру заттарды атау арқылы жүзеге асады деп айтуға болады. Мәдени әлем атау беру арқылы құрылады. Демек, тіл, нақтырақ айтқанда, атау беру қоғамның дүниеге деген көзқарасын қамтиды. Тіліміз түркі тілі және затқа түркі тілінде атау беру әлемге, болмысымызға деген көзқарасымызды білдіреді. Хайдеггердің сөзімен айтқанда, тіл – біздің болмысымыздың негізі. Түркі тілі де түркі ұлтының, түркі халықтарының болмысының қорғаны. Демек тілімізді қорғап-қорғаштайтын болсақ, болмысымызды жоғалтпаймыз. Болмысымыз тікелей тілмен байланысты болғандықтан, ортақ байланыс орнату, ортақ көзқарас қалыптастыру, бір сөзбен айтқанда, жаратылысымыз бен тарихи болашағымызды берік тұғырға орнату үшін атау жүйесі мен әдістерін жасауымыз керек. Бұл симпозиумның тақырыбы стратегиялық тұрғыдан маңызды. Стратегиялық құндылығы тек тарихи болмысымызды білдіру тұрғысынан ғана емес, болашағымызды құрудың да жолы болуына байланысты. Осы шеңбердегі кез келген пікірталас құнды. Ономастика саласын жан-жақты талдауды өз ісіне айналдырған әрбір ғалымға, барша студенттерге, қатысушыларға, тыңдаушыларға және Еге университетінің ректоры профессор Неждет Будактың атынан және түркі әлеміне есігін айқара ашқан Түркі әлемі зерттеулер институтының өкілі ретінде құтты болсын айтамын. Баршаңызға құрмет сезімімді жеткізе отыра, келесі жылы арқаны кеңге салатын кездесу болады деп үміттенемін. Жақсы күндерде кезігейік. 17 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ MÜDÜRÜ PROF. DR. NADİM MACİT’İN AÇILIŞ KONUŞMASI Sayın katılımcılar, Rektörümüz Prof. Dr. Necdet Budak, Ege Üniversitesinin kuruluşunun 67. yılı münasebetiyle düzenlenen önemli bir toplantıda bulunduğundan toplantımızın açılışına iştirak edememişlerdir. Ben hem kendisi adına hem de şahsım adına sizlere hitap edeceğim. Öncelikle her biri diğerinden kıymetli katılımcıları ve dinleyicileri hürmet ve muhabbetle selamlayarak sözlerime başlamak istiyorum. Geçen yıl Ege Üniversitesi ve Uluslararası Türk Akademisi’nin birlikte gerçekleştirdiği I. Uluslararası Adbilim Sempozyumu münasebetiyle enstitümüz Türk Dili ve Lehçeleri Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Zeki Kaymaz Bey’i ve özellikle toplantının düzenlenmesinde yetkin emekleri olan Doç. Dr. İbrahim Şahin Bey’i kutluyorum. Geçen yıl bu sempozyumun gerçekleştirilmesinde katkısı bulunan, yine bu yıl da sempozyumun düzenleyicileri arasında bulunan Uluslararası Türk Akademisi’ne ve sayın başkanı Darkan Kıdırali’ye teşekkür ederim. Bu yıl ikincisi yapılan toplantıya ortak olan ve ev sahipliğini üstlenen Nazarbayev Üniversitesi’nin yetkililerine de ayrıca teşekkür ederim. Biz geçen yıl yapılan sempozyum bildirilerini kitap haline getirdik. Az evvel yaptığı konuşmada Sayın Darkan Kıdırali Bey, bu yıl yapılacak sempozyumun bildirilerini basmaya Türk Akademisi olarak hazır olduklarını ifade etmişlerdir ki bunu duymaktan memnun olduğumuzu ifade etmek isterim. Elbette söz uçar yazı kalır. Bu tür toplantıların kitaplaşması her açıdan önemlidir. Dolayısıyla emeği geçen herkese teşekkür ederim. Bilimsel faaliyetler ve ortak çalışmalar konusunda bir iki hususu dile getirmek isterim. Salgın sebebiyle yüz yüze gelemediğimiz bu dönemde çevrimiçi toplantılar bir dereceye kadar faydalı olmuşsa da, çevrimiçi toplantıların yüz yüze yapılan bilimsel toplantıların yerini tutması elbette mümkün değildir. Zira sağlıklı, yetkin bilimsel tartışmaların olabilmesi için dilin anlamını tamamlayan mimiklerin, tutumların, duruşların da bir anlamı vardır. Dolayısıyla bu sempozyumun sonraki ayaklarının yüz yüze yapılmasının planlanması gerekmektedir. Önümüzdeki yıl İzmir’de yüz yüze yapmayı planladığımız toplantı için de hem biz hem de Uluslararası Türk Akademisi’ne ve diğer katılımcı kurumlara, mali yükünün karşılanması noktasında büyük bir görev düşmektedir. Zira modern dünyada var olmanın temel ölçütlerinden birisi, iktisattır, ekonomik durumdur. Maddi katkının olmadığı bir yerde ciddi projelerin gerçekleştirilmesi neredeyse imkânsızdır. Adbilim çalışmalarında da ortak bir zemin 18 oluşturmak için maddi katkının son derece gerekli olduğunu düşünüyorum. Diğer yandan bu mesele (adbilim) birçok yönden önemlidir. İnsanın var oluşunu ifade eden, yeryüzü serüveninde, kendi bilincinin farkına varan ve dış dünyayı fark eden ilk insanın eşyayı adlandırması dünya kurma etkinliğinin temelini oluşturur. İnsan zihninin sınırsızlığı, yorumun sınırsızlığı sebebiyle farklı dillerin, farklı kültürlerin ve anlama evrenlerinin varoluşu, yeryüzünde farklı dil sistemlerinin oluşması, insanın bu yetkinliğinin tezahürüdür. Türk toplumlarının tarihsel serüveni, varoluşu da Türk diliyle ifade edilmektedir.. Dolayısıyla dil, bir milletin kendisidir. Diğer bir ifadeyle dil milletin kendisiyle adlandırılır. Bu nedenle, farklı lehçeleri olsa dahi, Türkçe Türk topluluklarının ortak dilidir. Gerek dağları ırmakları, suyu, gerek kutsal alanları ve gerekse eşyayı, vatan yapan dildir. Diyebiliriz ki hayatı anlamak ve anlamlandırmak eşyayı adlandırmakla gerçekleştiriliyor. Kültürel dünya ad vermekle kuruluyor. Dolayısıyla dil, daha özel de ad verme bir toplumun dünya tasavvurunu içerir. Dilimiz Türkçe ve eşyayı Türkçe olarak adlandırmamız dünya tasavvurumuzu, varoluşumuzu ifade eder. Heidegger’in ifadesiyle dil, varlığımızın evidir. Türkçe de Türk milletinin, Türk halklarının varlığının evidir. Dolayısıyla varlığımızı korumak, dilimizi korumakla aynı paralelde yürür. Dilimizi koruduğumuz müddetçe var oluruz. Var olmamız dilimizi korumamıza bağlı olduğuna göre, ortak bir iletişimi gerçekleştirmek, ortak bir dünya tasavvuru oluşturmak için, diğer bir deyişle varlığımızı ve tarihsel geleceğimizi sağlam temeller üzerine kurabilmek için bir ad verme sistemi ve yöntemi oluşturmamız gerekmektedir. Bu sempozyumda tartışılacak konu, stratejik değeri yüksek bir konudur.. Stratejik olmasının değeri, sadece tarihsel varoluşumuzu ifade etmek açısından değil; geleceğimizi de var etmenin yolu olmasından kaynaklanmaktadır. Anılan çerçevede yapılacak her tartışma değerlidir. Bu meseleyi ayrıntılı bir şekilde tartışmayı iş edinmiş her bilim adamını, bu yolda ilerleyen tüm öğrencileri, katılımcıları, dinleyicileri, hem Ege Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Necdet Budak adına hem de Türk Dünyasına açılan bir pencere olan Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü’nün temsilcisi olarak şahsım adına tebrik ediyorum. Saygılar sunuyorum. Önümüzdeki yıl, daha geniş tabanlı, daha uzun süreli bir tartışma ortamında buluşmak dileğiyle… İyi günler diliyorum. 19 НАЗАРБАЕВ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ТҮРКІТАНУ ДЕПАРТАМЕНТІНІҢ БАСШЫСЫ ЮЛАЙ ШАМИЛЬОҒЛУНЫҢ ҚҰТТЫҚТАУ СӨЗІ Құрметті бүгінгі ІІ Халықаралық Ономастикалық Симпозиум қатысушылары! Бүгінгі Назарбаев Университеті Қазақ тілі мен Түркітану департаменті Эге Университетімен бірігіп, Халықаралық Түркі Академиясының қолдауымен өткізіп жатқан шарамызға қош келдіңіздер! Осы тұрғыдан алғашқы сөзіммен қолдау білдіріп отырған Халықаралық Түркі Академиясының президенті Дархан Қыдырәліге, аталмыш шараның бастамасын берген Түркиядағы Эге университетінің ректоры Неджет Будак мырзаға және біздің университеттің қауымы мен ұйымдастырушыларға алғысымды білдіремін! Бұл шара өткен жылы Эге университетінде басталып, биыл Назарбаев Университетінде өз жалғасын тапқанына өте қуаныштымын. Ономастика- тілдің өте өзекті әрі маңызды салаларының бірі. Белгілі бір халықтың тарихы мен мәдениетін, әлеуметтік, экономикалық және саяси тұрғылардан түрлі мәселелерді шешуге жол салатын саланың бірі деп есептеймін. Бүгін де осы 3-күндік бас қосу арқылы Түркі әлемі мен әлемнің өзге ғалымдары сан түрлі тақырыптарды талқылап, тіл және ономастика саласының өзекті мәселелерін ортаға салып, олардың шешімдерін ұсынатына мен кәміл сенемін. Бұл симпозиумды өткізу сіз бен бізге үлкен мүмкіндік деп есептеймін. Ономастика саласын зерттеу менің ойымша түркі әлемі елдерінің өзара мәдени, тарихи байланыстарды нығайтуға үлес қосады. Бүгінгі таңда біздің университет қабырғасында студенттерге арналған арнайы Ономастика курсы оқытылуда. Бұл курс арқылы студенттер ономастиканың негізгі базалық курсымен танысып қана қоймай, сыни тұрғыдан ойланып, ономастика саласына қатысты өздерінің де үлестерін қосып, алуан түрлі зерттеулер жүргізуде. Бұл дегеніміз бұл салада алдағы уақытта жас ғалымдардың жаңаша ойлау жүйесі мен зерттеу әдістері арқылы жаңа тыныс береді деген ойдамын. Осындай істер арқылы бұл саланың дамуына бастамашы бола аламыз. Симпозиумға қатысқалы тұрған барлық қатысушыларға Назарбаев Университеті мен Қазақ тілі және Түркітану департаментінің атынан тағы да қош келдіңіздер дей отырып, сәттілік тілеймін! Өздеріңізге керемет мүмкіндік пен тәжірибе жинауға үлес қосатынына сенемін! 20 NAZARBAYEV ÜNİVERSİTESİ KAZAK DİLİ VE TÜRKOLOJİ BÖLÜMÜ BAŞKANI YULAY ŞAMİLOĞLU’NUN KONUŞMASI Değerli II. Uluslararası Onomastik Sempozyumu katılımcıları! Bugün Nazarbayev Üniversitesi Kazak Dili ve Türkoloji Bölümü Ege Üniversitesi ile birlikte Uluslararası Türk Akademisi’nin desteğiyle gerçekleştirdiği etkinliğe hoş geldiniz! Yaptığı ilk konuşmasıyla desteğini dile getiren Uluslararası Türk Akademisi Başkanı Sn.Darhan Kıdırali’ye, bu etkinliği başlatan Türkiye’deki Ege Üniversitesi Rektörü Sn. Necet Budak’a ve üniversitemiz ile düzenlenmesinde emeği geçen herkese teşekkür ediyorum. Geçen yıl Ege Üniversitesi’nde başlayan bu etkinliğin bu yıl Nazarbayev Üniversitesi’nde devam etmesinden dolayı çok mutluyum. Onomastik, dilin en güncel ve önemli dallarından biridir. Bir milletin tarihi ve kültürünün, sosyal, ekonomik ve politik açıdan çeşitli sorunlarını çözüme götüren alanlardan biri olduğuna inanıyorum. Bugün 3 günlük bu toplantı ile Türk dünyası ile dünya düzeyindeki diğer bilim insanlarının çeşitli konuları tartışacaklarına, dil ve onomastiğin güncel sorunlarını ortaya koyacaklarına ve çözüm önerileri sunacaklarına inancım tamdır. Bu sempozyumun düzenlenmesinin sizler ve bizim için büyük bir fırsat olduğuna inanıyorum. Adbilim alanı çalışmaları Türk dünyası ülkeleri arasındaki kültürel ve tarihî bağların güçlenmesine katkı sağlamaktadır. Bugün üniversitemizde öğrencilere Adbilim dersi verilmektedir. Bu ders sayesinde öğrenciler sadece adbilim temelleri ile tanışmakla kalmıyor, aynı zamanda eleştirel düşünerek, adbilim alanında çeşitli araştırmalar yaparak kendi katkılarını sunmaktadır. Gelecekte genç bilim insanlarının yeni düşünce ve araştırma yöntemleriyle bu alana yeni soluk getireceklerini düşünüyorum. Bu tür faaliyetler sayesinde adbilim alanının gelişimini başlatabiliriz. Nazarbayev Üniversitesi Kazak Dili ve Türkoloji Bölümü adına sempozyum katılımcılarına saygı ve selamlarımı ileterek sempozyum çalışmasına başarılar diliyorum! Sizler için büyük fırsat ve deneyim olacağına inanıyorum! 21 ОТРАЖЕНИЕ ТОПОНИМИКИ В СОДЕРЖАНИИ СРЕДНЕГО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН REFLECTION OF TOPONYMY IN THE CONTENT OF SECONDARY EDUCATION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN РУСЛАН КАРАТАБАНОВ1 АННОТАЦИЯ Целью данной статьи является раскрытие роли топонимики в школьном образовании. Казахские географические названия раскрывают систему географических представлений и знаний этноса, позволяют раскрыть особенности территории. В рамках политики трехъязычия, являющегося одним из ведущих подходов к определению школьного образования, топонимы содействуют изучению казахского языка. Для этого применяется подход «Обучение, основанное на содержании» (Content Based Learning - CBI), согласно которому обучение языку организовано вокруг содержания или информации, которую учащиеся усвоят, а не вокруг лексико-грамматических основ. Поэтому в программе изучения казахского языка есть географические темы, а в географии изучаются отдельные темы, показывающие особенности образования казахских топонимов, их значение, особенности транслитерации на казахском, русском и английском языках. Но топонимика играет и важную роль в привитии ценностей, в геополитических отношениях, а также имеет значение в ренейминге многих географических объектов, несущих коммунистическую идеологию или названия периода колонизации. Кроме того и с обретением суверенитета в Казахстане появились растиражированные названия населенных пунктов и их частей. Ономастическое дело в стране также требует систематизации и переструктуризации. Эти обстоятельства обуславливают актуальность изучения топонимии в школьном образовании. Ключевые слова: топонимика, топонимы, ономастика, оронимы, гидронимы, метеонимы, хоронимы, ойконимы, народный географический термин, география, ContentBased Learning. ABSTRACT The purpose of this article is to reveal the role of toponymy in school education. Kazakh geographical names reveal the system of geographical representations and knowledge of the ethnic group, allow you to reveal the features of the territory. Within the framework of the policy of trilingualism, which is one of the leading approaches to the definition of school education, 1 Esil University, ruslan.karatabanov@gmail.com 22 toponyms contribute to the study of the Kazakh language. To do this, the Content-Based Learning (CBI) approach is used, according to which language learning is organized around the content or information that students will learn, and not around lexical and grammatical basics. Therefore, the Kazakh language study program has geographical topics, and geography studies separate topics showing the features of the formation of Kazakh toponyms, their meaning, and the peculiarities of transliteration in Kazakh, Russian and English. But toponymy also plays an important role in instilling values, in geopolitical relations, and is also important in the renaming of many geographical objects bearing communist ideology or the names of the period of colonization. In addition, with the acquisition of sovereignty in Kazakhstan, the replicated names of settlements and their parts appeared. Onomastic business in the country also requires systematization and restructuring. These circumstances determine the relevance of the study of toponymy in school education. Key words: toponimics, toponyms, onomastics, oronyms, hydronums, meteonyms, horonyms, oikinyms, national geographic term, geography, Content-Based Learning. Топонимика - это наука, предметом которой является изучение географических названий или топонимов. В основе большинства топонимов лежит народный географический термин, показывающий род географического объекта, его характер и вид. Казахская топония включает в себя большое разнообразие народных географических терминов, показывающий развитую систему географических знаний этноса. Так, например, в «Словаре казахских географических названий» (Г.К. Конкашпаев , 1963) проанализировано более 2000 географических названий, предложена их семантика, раскрыты особенности их образования, в том числе с участием народных географических терминов. Термины в составе топонимов показывают, что у казахского народа были развиты представления и знания о формах рельефа, водах суши, растительном покрове, животном мире, климатических процессах и явлениях, социально-экономических процессах. Кроме того, ряд терминов вошел в качестве самостоятельных и в русскоязычную и международную научную географическую терминологию. Например, в «Словаре географических терминов» видно, что такие народные географические термины, как адыр, корган, сор, сырт, такыр, тогай переходят в научную терминологию (Э.М. Мурзаев, 1984). Понимание значения топонимов позволяет раскрыть даже скрытые, неявные природные особенности территории. Так, Максат Имандосов предполагает, что реки, питающиеся подземными водами, имеют в своем составе топоформант «қара», а реки, в структуре питания которых велика роль наземных источников, маркируются формантом «ақ» (М. Имандосов, 2018, s 1). По мнению О. А. Султаньяева в статье «Принципы номинациив казахской топонимике Кокчетавской области» часть казахских географических названий отражают кочевой быт и ведущий способ хозяйствования – кочевое скотоводство (О.А. Султаньяев, 1971, s 62-72). Например, топонимы с топоформантом «көк» в большинстве случаев были индикаторами территорий с хорошим травяным покровом, благоприятным для животноводства – Көктөбе, Көкжайлау. А сравнительная степень «көкше» (зеленоватая) указывала на более скудную травянистую растительность. 23 Как и все другие названия, топонимы принадлежат языкам. Названия вообще редко выбираются случайным образом, и это особенно верно в случае географических названий. Языки являются предметом науки, называемой лингвистикой. Поэтому любой, кто имеет дело с географическими названиями, должен обладать некоторыми базовыми лингвистическими знаниями, как в общих чертах, так и конкретно относящимися к языковой ситуации в районе обследования. Поэтому изучение топонимов способствует освоению казахского языка. В рамках политики трехъязычия, являющегося одним из ведущих подходов к определению школьного образования, топонимы содействуют изучению казахского языка. Для этого применяется подход «Обучение, основанное на содержании» (Content Based Learning - CBI), согласно которому обучение языку организовано вокруг содержания или информации, которую учащиеся усвоят, а не вокруг лексико-грамматических основ. Поэтому в программе изучения казахского языка есть географические темы, а в географии изучаются отдельные темы, показывающие особенности образования казахских топонимов, их значение, особенности транслитерации на казахском, русском и английском языках. Некоторые географические названия при произношении на другом языке или письменном воспроизведении в другой системе письменности частично искажаются. Это заключается в неправильном ударении, произношении или написании отдельных звуков, полном или частичном переводе. Поэтому важной задачей топонимики как науки является оказание помощи правительству, картографам и общественности в том, как правильно писать и произносить, определять смысл топонимов. Процесс полной, последовательной замены букв иноязычного топонима буквами языка-преемника называется транслитерацией. Поэтому согласно типовой учебной программе по географии в 9 классе при изучении всех разделов учащимся предстоит заниматься изучением и транслитерацией топонимов Казахстана. Это очень важное направление, поэтому им занимаются на уровне ООН. Вопросами мировой стандартизации топонимов ведает Группа экспертов ООН по географическим названиям, которая раз в пять лет проводит конференцию по стандартизации географических названий. Правила унифицированной фиксации и адекватной передачи топонимов особенно важны в картографии, для почтовой связи, прессы и других средств массовой коммуникации. Чтобы обеспечить интерес к изучению топонимов, обучение соответствующих тем согласно типовой учебной программе по географии строится на материалах региона проживания учащихся. Такой подход обеспечивает привитие таких терминальных ценностей, как позитивное аффективное отношение к своей малой родине, апеллирует к такому компоненту национальных интересов, как развитие и широкое применение государственного языка, способствует развитию исследовательских и коммуникативных навыков, командной работы, признаваемых современным образованием в качестве инструментальных ценностей. Кроме того, сами местные топонимы являются терминальной ценностью, знание и понимание которых будет способствовать сохранению уникальности 24 географического объекта, самобытности народов, проживающих на данной территории. Не менее важной мотивацией интереса к топонимике являются нечетко сформулированные претензии России на суверенитет над некоторыми сопредельными территориями Казахстана. Исторически сложившиеся географические названия могут быть доказательной базой при отстаивании прав этноса на территорию. В этом отношении обращение к топонимам обретает политический и иделологический окрас. Группа казахстанских исследователей считает, что процесс утверждения политического господства того или иного этноса часто происходит в форме топонимических чисток, когда «чужая» политическая семантика заменяется своей для того, чтобы установить сакральность государственной территории (Nikolay Tsyrempilov vd., 2021, s 704-721). С другой стороны, процесс декоммемориализации может идти на бессистемной основе, что приводит к появлению большого количества растиражированных названий. К примеру, по состоянию на декабрь 2018 года в Алматы было 13 улиц Абая. Ономастическое дело в стране также требует систематизации и переструктуризации. Эти обстоятельства обуславливают актуальность изучения топонимии в школьном образовании. Задача типовой учебной программы по географии – передать подрастающему поколению эту систему знаний как ценность и институциональную память. В этой связи в 2016 году впервые в казахстанской школьной образовательной практике в типовой учебной программе по предмету «География» появились цели обучения, связанные с изучением топонимов. Они равномерно распределены по разделам предмета для того, чтобы обеспечить непрерывность изучения географических названий. Так по разделу «Физическая география» при изучении «Литосферы» рассматриаются оронимы, а в рамках раздела «Социальная география» учащимся предстоит исследовать ойконимы. Цели обучения, связанные с топонимами, представлены в программе 9 класса, в котором проходит системное изучение географии Казахстана. Цели обучения в программе содержат кодировку. Первое число кода обозначает класс, второе и третье числа – раздел и подраздел программы, четвертое число показывает порядковый номер учебной цели в данном подразделе. Их распределение по разделам приводится следующим образом. Раздел «Методы географических исследований», цели обучения «9.1.1.3 - определяет особенности номинации географических объектов и явлений»; «9.1.1.4 - объясняет значение народных географических терминов казахского народа». Раздел «Физическая география» представлен подразделами «Литосфера», «Атмосфера», «Гидросфера», «Биосфера», «Природно-территориальные комплексы». Эти разделы изучаются в 1-3 четвертях. Цели обучения: «9.3.1.3 - на основе классификации казахских оронимов объясняет их значение и предла-гает транслитерацию на трех языках»; «9.3.2.5 - с дополнительным охватом местного компонента определяет особенности номинации казахским народом атмос25 ферных и климатических явлений»; «9.3.3.2 - на основе классификации казахских гидронимов объясняет их значение и предлагает транслитерацию на трех языках»; «9.3.4.4 - на основе классификации казахских природных хоронимов по теме объясняет их значение и предлагает транслитерацию на трех языках (в контексте крупных физико-географических районов Казахстана)»; «9.3.5.2 - на основе классификации казахских природных хоронимов объясняет их значение и предла-гает транслитерацию на трех языках (в контексте особо охраняемых природных территорий Казахстана)». Цели обучения по разделам «Социальная география» и «Страноведение», которые изучаются в 4 четверти: «9.4.1.9 - на основе классификации ойконимов в Казахстане объясняет их значение и предлагает транслитерацию на трех языках», «9.6.1.4 - на основе классификации политико-административных хоронимов в Республике Казахстан объясняет их значение и предлагает транслитерацию на трех языках». Реализация учебной программы предполагает разработку учебников. Один из учебников (Р. Каратабанов vd., 2019) издательства «Алматыкітап», допущенных к использованию в учебном процессе, включает в себя 5 самостоятельных тем («§3. Номинация географических объектов и явлений»; «§12. Казахские оронимы»; «§22. Номинация атмосферных и климатических явлений»; «§26–27. Казахские гидронимы») и отдельные материалы в виде текстов и заданий в составе других параграфов по трем темам –хоронимы в контексте (1) физико-географических районов; (2) особо охраняемых природных территорий и (3) политико-административного деления Казахстана. Материалы учебника целенаправленно и поступательно развивают понимание особенностей образования, значения географических названий, исследовательские навыки, умение работать в команде. Топонимические темы укрепляют ценностное восприятие своего края, родного языка, ономастических традиций и укрепляют сакральность национальной государственной территории. Таким образом в Республике Казахстан накоплен опыт изучения топонимики через содержание школьного образования. Такой подход обеспечивает привитие ценности, способствует изучению казахского языка, раскрывает прикладное значение топонимов в современных ономастических процессах. С точки зрения геополитики аффективное восприятие топонимов является основой для защиты национальных интересов Республики Казахстан в случае возникновения посягательств на ее государственную территорию и обесценивания истории развития государственности. Про начавшемся процессе декоммемориализации знание особенностей образования топонимов может помочь специалистам генерировать новые названия или восстанавливать существовавшие с соблюдением принципов номинации казахского этноса, избегать тиражированных названий и не допускать антропонимизации в номинации новых объектов. Автор статьи полагает, что в перспективе возникнет необходимость исследования результатов практики реализации изучения топонимики в содержании школьного образования. 26 БИБЛИОГРАФИЯ Конкашпаев Г.К. (1963). Словарь казахских географических названий. Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР. Мурзаев Э.М. (1984). Словарь географических терминов. Москва: Издательство «Мысль». Имандосов М. (2018). Топонимы великой цивилизации. Нур-Султан: газета «Казахстанская правда». https://kazpravda.kz/n/toponimy-velikoy-tsivilizatsii/ Султаньяев О.А. (1971). Принципы номинациив казахской топонимике Кокчетавской области. Свердловск: Журнал «Ученые записки Уральского государственного университета, № 114 Серия филологическая; выпуск 18 «Вопросы топономастики. Выпуск 5. Nikolay Tsyrempilov vd. (2021). Святая земля народа: масштабный национальный проект Казахстана по составлению карты сакральной географии. Nationalities Papers. Cambridge University Press. Типовая учебная программа по предмету «География» для 7-9 классов. (2016). Нур-Султан: Национальная академия образования имени Ы. Алтынсарина Каратабанов Р. vd. (2019). География Казахстана. Учебник для учащихся 9 класса общеобразовательной школы. Алматы: Алматыкітап баспасы. 27 ОНОМАСТИКА: ТЕОРИЯ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯ ТАРИХИ ТОПОНИМДЕРДІ ЭТНИКАЛЫҚ САНА МЕН АЛҒАШҚЫ МЕМЛЕКЕТТІЛІКТІҢ ТІЛДІК МАРКЕРЛЕРІ РЕТІНДЕ ЗЕРТТЕУ STUDY OF HISTORICAL TOPONYMS AS LANGUAGE MARKERS OF ETHNIC CONSCIOUSNESS AND EARLY STATE STATE ҚЫЗДАРХАН РЫСБЕРГЕН2 АННОТАЦИЯ Қазақ халқының ұлт болып қалыптасуы, ұлттық сананың бастаулары арғы түркі заманына, терең тарихқа жетелейді. Мақалада тарихи топонимдердің лингвомәдени семантикасы, құжаттық фиксациясы, тілдік-этнографиялық, этникалық идентификациясы арқылы халқымыздың төл территорриясына иелік еткендігін, мемлекеттік критерийлерге сай болғандығын дәлелдей, нақтылай түсетін факторлар ретінде қарастыру мақсаты қойылды. Бұл мәселе қазіргі әлемдегі саяси қақтығыстар, территориялық конфликтілер жиілеуімен де байланысты. Кеңістік және тілдік бірегейлік аса құнды да бай этнолингвистикалық және тарихи ақпараттар бойына жинақтаған ономастикалық атаулар, географиялық атаулар арқылы іске асады. Қазіргі кезеңдегі ұлттық ономастиконның едәуір корпусын тарихи жер-су атаулары кешені құрайды. Ежелгі түркілік ру, тайпа, ең шағын әкімшілік бірлік, бірнеше туыстас ру, тайпа шоғырланған ауыл, аймақтан құралған этникалық қауымдастық деңгейінде этникалық территория тұтастығы, меншіктілігі сынды мақсаттар алғашқы этникалық сананың нышаны, тарихи бастаулары ретінде танылған. Байырғы қазақ қауымының этникалық сана-сезімінің бірегейлігінің қалыптасу ерекшелігін ономастикалық бірліктер негізінде қарастырудың алдында байырғытүрік этногенезімен тығыз генетикалық байланыста дамығанын алға тарта отырып, этникалық бірегейлік пен этникалық сананың даму ерекшелігі жөніндегі мәселеден аттап өтуге болмайды. Қазақ халқының этногенездік дамуына, қазақ этносына негіз болған көптеген ру, тайпа, ұлыстардан құралған «türk» «түрік» тарихи этносы тұрғысынан қарастырылады. Сондай ақ жалпытүркілік «jurt», ескі қазақ «атажұрт» атауларының концептілік – семантикалық өрісі қарастырылады. Өйткені тарихи топонимдерді, көне түркі географиялық терминдердің мәдени семантикасын салыстыра отырып зерттеудің эвристикалық танымдық тағылымының орны ерекше. Түйін сөздер: тарихи топонимдер, этникалық сана, байырғы түркілік территория, географиялық терминдер, «түркі», «жұрт», тарихи политонимдер 2 А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, Алматы, Қазақстан, kyzdarkhan13@gmail.com 28 ANNOTATION The formation of the Kazakh people as a nation and the origins of national consciousness leads to a deep history of the ancient Turkic era. The article aims to consider historical toponyms as factors that prove and clarify the ownership of the territory of our people through their linguistic and cultural semantics, documentary fixation, linguistic and ethnographic, ethnic identification, and compliance with state criteria. This issue is also associated with the frequency of political and territorial conflicts in the modern world. Spatial and linguistic identity is realized through onomastic names, geographical names that have accumulated rich and valuable ethnolinguistic and historical information. A significant part of the national onomasticon at the present stage is a complex of historical land and water names. At the level of an ethnic community consisting of an ancient Turkic genus, a tribe, a small administrative unit, several related genera, a village where the tribe is concentrated, and a region, such goals as the integrity of an ethnic territory, ownership, are recognized as symbols of the first ethnic consciousness, historical origins. Before considering the specifics of the formation of the identity of the ethnic consciousness of the indigenous Kazakh community on the basis of onomastic units, it is impossible not to go beyond the question of the specifics of the development of ethnic identity and ethnic consciousness, arguing that it was developed in close genetic connection with the ethnogenesis of the indigenous Turks. The ethnogenesis of the development of the Kazakh people is considered from the point of view of the “Turkish” historical ethnos, consisting of numerous genus, tribes, greats, which formed the basis of the Kazakh ethnos. The conceptual and semantic field of the common Turkic names “nation”, and the old Kazakh “ancestor” is also considered After all, the heuristic cognitive training of the study of historical toponyms, comparing cultural semantics of ancient Turkic geographical terms occupies a special place. Keywords: historical toponyms, ethnic consciousness, Indigenous Turkic territory, geographical terms, “Turkic”,”nation”, historical politonyms. Қадірлі әріптестер! Бүгінгі жалпытүркілік ономастикалық симпозиумда өздеріңізді хош көрдік, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты атынан сәлем жолдаймыз! Симпозиум жұмысына сәттілік тілейміз. Қазір әлемдегі саяси ахуал күрделеніп, жан-жақтан қауіптер арта түскен заманда, түркі әлемінің президенттері, саяси элитасы біріге, жұмыла түскенде, түркі дүниесінің ғалымдары да біріге түсуі заңды. Шиеленіскен геосаяси жағдай гуманитарийлер, тілшілер, ономастар алдында жаңа міндеттер мен мақсаттар қояды. Жалпы түркі дүниесінде ұлттық коды жақсы сақталған Түркия, Өзбекстан, Әзірбайжанды, Түркіменстан халықтарын атауға болады. Қазақ халқының өте ауыр, трагедияға толы тарихи тағдыры оның ұлттық кодын әлсіретіп жіберді, бірақ ұлттық рухы жақсы сақталған. Қазір Қазақстанда мемлекеттік тіл статусын күшейту үшін белсенді күрес жүріп жатыр. Ономастиканың кез келген саласы қазір өзекті, алайда күні бүгін Қазақстан үшін тарихи топонимия, тарихи шекаралар мәселесі өзекті болып тұр. Қазақ халқының Еуразиядағы аса үлкен аумаққа иелік етуінің тарихи, мәдени, экономикалық алғышарттары болды. Көшпелі ру тайпалар жаз жайлауы, күздеу, 29 қыстауы болған. Малға қажет жайылым іздеп, емін-еркін көшіп-қонып Алтай мен Каспий аралығындағы алапат жерді игеріп отырған. Арғықазақ тайпаларының қазіргі автохтонды территорияларды ерте кезден үздіксіз мекен еткендігінің айғағы - табиғи шекараларының болуымен түсіндіріледі. Ежелгі қазақ жері өз жұртымыздың, қазақ ру тайпалардың ғасырлар бойы иелік еткен, бабалардан мұраға қалған төл мекені, атажұрты екендігін айғақтайтын басты деректің бірі топонимдік атаулар. Қазақстанның қазіргі аумағы мен одан тыс аумақтардағы қазақ тіліндегі тарихи топонимдер ескі карталар мен тарихи, географиялық дереккөздерде қатталған, тарихи ақиқатты бұлжытпай жеткізетін құжаттық айғақ. Мемлекеттілік, халықтық идеялар ежелгі түркілерде ерте кезден болды. Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінен бастау алады. Рашид ад-диннің «Жамиғ ат-тауарих» атты (1) көптомдық аса құнды дерекнамалық еңбегінде қазақ халқының құрамына кірген ру-тайпалардың шығу тегі мен даму тарихы, өмірлік салт-дәстүрлері мен ата қоныстары, бір бірімен қарым-қатынастары кең көрініс тапқан. Қазақ халқының атақоныс, атажұрт, туған жерге деген ыстық ықыласы тілдік қорымыздағы паремиологиялық, фразеологиялық корпуста және өзге де тарихи, дерекнамалық нарративтерде жан-жақты көрініс тапқан. Қазіргі ұлттық ономастикалық кеңістіктегі атаулардың, концептілік мазмұнында ұлттық идея, нақтырақ айтсақ, ұлттық сана, ұлттық менталитет қаншалықты дәрежеде көрініс табады және тілге тиек етіп отырған ұлттық сананы қалыптастыруға, әрі қарай дамытуға ономастикалық атаулар қалай, қаншалықты ықпал ете алады? Тарихи топонимдердің «тарихилығының» өзін де шартты дегіміз келеді. Себебі, сол тарихи атаулар ертеден жетіп, қазіргі тілімізде, ономастикалық кеңістігінде ғасырлар бойы сақталып күні бүгін қоғамға қызмет етіп келе жатқан «заманауи» атау-есім болып есептеледі. Яғни жазба жәдігерліктерде (нарративтерде) сақталған тарихи топонимдер мен заманауи тарихи топонимдер деп екі топта қарауға болады. Байырғы қазақ жеріне қатысты кейбір аса көне жер-су атаулары шығу тегі жағынан антикалық есте жоқ заманда пайда болған әлемдік прецеденттік топонимдермен хронологиялық және мәдени тұрғыдан адамзат өркениетінің феномендік атауларымен шендесе алады. Ұлттық ономастиконның мазмұнындағы ұлттық сана, әрине, ерте замандарда қалыптаспағаны белгілі. Алайда оның ру, тайпа, ең шағын әкімшілік бірлік, бірнеше туыстас ру, тайпа шоғырланған ауыл, аймақтан құралған этникалық қауымдастық деңгейінде этникалық территория тұтастығы, меншіктілігі сынды мақсаттар алғашқы этникалық сананың нышаны, тарихи бастаулары ретінде танылса керек. Ежелгі қазақ қауымының этникалық сана-сезімінің бірегейлігінің қалыптасу ерекшелігін ономастикалық бірліктер негізінде қарастырудың алдында байырғытүрік этногенезімен тығыз генетикалық байланыста дамығанын алға тарта отырып, байырғытүркілік этникалық бірегейлік пен этникалық сананың даму ерекшелігі жөніндегі мәселеден аттап өтуге болмайтындығы түсінікті. 30 Этностың ұлт болып қалыптасуының, этникалық қауымдастықтың өзін ұлт деп сезінуінің басты бірқатар алғы шарттары қатарында «біз» және олар, өзгелер, жат» антитезасы негізінде халықтың өзін-өзі өзге ұлыстардан айырып, тануы нәтижесінде ұлттық сана-сезімнің болуы, спецификасы ортақ тарихи мәдениеті, тілі, ортақ құндылықтар мен мінез-құлық, психикалық стереотиптерінің болуы жатады. Объективті факторларға, сондай-ақ биологиялық, антропологиялық ерекшеліктермен қатар, ұлттың ұлт болып танылуында географиялық, территориялық (мемлекеттік) факторлар да зор роль атқарады. Ру, тайпаның, этникалық қауымдастықтың тұрмыс-тіршілігіне, өмір қажеттілігіне сай игерілген географиялық, этнологиялық кеңістігінің болғандығымен расталады. Ежелгі қазақ жеріндегі еркін көшіп қонған түркітектес ру, тайпалар тіршілік етіп, өмір сүру үшін игерген ландшафтық, фитоценоздық кеңістік «мәдениленіп», антропогендік өзгеріске ұшыраған, алғашқы көшпелі қоғамдар тіршілігіне орай бейімделген этнологиялық жүйеге ұйымдасып отырған. Байырғы қазақ қоғамы деп үш мың жылдық тарихы бар, сол ұзақ уақыт ішінде өзгеріссіз формада тіршілік етіп, тек ХХ ғ. басында ғана ыдырай бастаған қазақтардың ертеден қалыптасқан дәстүрлі әлеуметтік-этникалық құрылымы мен институционалдық қарым-қатынасына қатысты айтылса керек. Ежелгі қазақ қауымының этникалық санасының, этникалық бірегейліктің алғашқы нышандары сақ-ғұн дәуірінен бергі байырғы түркілік кезеңдерден бастау алады деп жорамалдауға болады. Олай дейтініміз байырғы түркілердің этникалық бірегейлік іздерін (самоидентификация) алғаш құжаттаған тарихи, мәдени артефакт – Орхон-Енисей бітік жазуларынан (ұлтқа дейінгі дискурс – протонациональный дискурс) табуға болады Түркі халықтарының алғашқы мемлекеттіліктің, билік құрып, ел басқару нышандары Орхон-Енсией жазбаларында айқын көрініс тапқан, нақты айтсақ, Күлтегін мен Тоныкөк бітіктерінің жазбаларында мынадай жолдар бар: Жоғарыда Көк Тәңірі, Төменде қоңыр Жер жаратылғанда Екеуінің арасында адам баласы жаратылды. Адам баласын билеп ата-бабам Бұмын қаған, Естемі қаған отырды. Олар билік етіп Түрік халқының Елдігін, төрелігін ұстай білді, жетілдіре білді. Төрт тараптағылар барлығы жау болған еді, оларға найзалы әскер аттандырып төрт тарап барлық халықты бағындырды, барлығын тыныш етті. Басы барлардың басын игізді, Тізесі барлардың тізесін бүктірді. Күншығысқа Қадырқан- тау орманға дейін, Күнбатысқа Темір Қақпаға дейін жорытқан еді. Осы екі аралығында иесіз, биліксіз жүрген Көк Түріктер отырған еді. Білікті қаған еді. Ұлы алып қаған еді. Бұйрықтары (бұйрық орындаушылары) да білікті еді. Олар да алып еді. Бектері де, халқы да түзу адал еді. Сондықтан Елді осылайша басқара білген еді. Елді басқарып, Төрелік билік орнатты.(2). 31 Бұл жазба жолдары Күлтегін қағанның, оның ата-бабаларының сол кездегі көне түркі әлемінің саяси көсемдері ретінде халықты біріктіріп, басқарып, ел болуға, мемлекет болуға деген ұмтылыстарын, биік мақсаттарын көрсетеді. Мәтіндегі Олар билік етіп Түрік халқының Елдігін, төрелігін ұстай білді, жетілдіре білді, Сондықтан Елді осылайша басқара білген еді. Елді басқарып, Төрелік билік орнатты.т.б. сынды үзінділер – қолында нақты билігі бар қалың бұқараға үстемдік ете отырып, сол кездегі ел, мемлекет көсемі ретінде қағанның жанашырлықпен, қол астындағы халыққа қамқорлықпен қарағандығын вербалдайды. Көне дискурстардағы қаған сөзінің прагматикасы жөнінде зерттеуші Н.Шаймердинова көне орхон мәтіндерінің когнитивтік семантикасына арналған ғылыми еңбегінде қарастырған: «Речевая деятельность каганов и других лиц всегда целенаправлена на слушателя – тюркский народ, беков, военачальников, потомков, т.е. речи адресатны. Речи каганов насыщены характерной для дискурса иллокутивной силой воздействия, в них содержится приказ, повелевание, побуждение к вниманию и действию» [3 с. 33]. Байырғы түркі жазба ескерткіштері тілі эпитафиялық стильмен жазылған, нақты мақсатпен қаған аттарынан орындалып отыр, сондықтан біз оларды белгілі бір тарихи мезгілдік үзікте тұрақтанған жоғары этникалық сана-сезімге ие, өздігін, қауымдастығын толық сезінетін этникалық бірегейлігі бар түркі халқын, түркі мемлекетін басқарушы әлеуметтік идентификат ретінде қарастырамыз, яғни ол этникалық бірегейлікті растайтын маркердің бірі боп ұғынылса керек. Байырғытүркілік этникалық бірегейлікті нақтылайтын үлкен бір фактор ретінде оның ортақ тілі болғандығымен айғақталады. Арғықазақ ру-тайпаларының шаруашылық-экономикалық, шаруашылық-мәдени, рухани игеру мен иемденудің, яғни меншіктеудің үрдісін зерделеуге, осы арқылы әлгі ел-жұрттың аталмыш аймақтарға байланысты территориялық сәйкесімділігін (local territorial identity) немесе жергілікті географиялық сәйкесімділігін (local geographical identity) ғылыми тұрғыдан жан-жақты негіздеуге мүмкіндік береді. Демек тарихи топонимдерді зерттеу этностың тарихи географиясын ғылыми айқындау мен айғақтаудағы эвристикалық танымдық тағылымы мен орны ерекше. Пайымдауымызша, этнос болып сақталудың, оның өзіндік атауының сақталуының басты алғышарты оның тарихи-мезгілдік континуумда үздіксіз тіршілік етуінде, тұрақтылығы, өміршеңділігі мен өзінің шығу тегі, арғы ата-бабаларымен мәдени, тілдік, территориялық сабақтастығын үзбеуінде. «Этническое самоназвание является одним из важнейших признаков осознания людьми своей принадлежности к данному этносу и может быть связано с теми или и ными компонентами этнического самосознания, и поэтому изучение самоназваний этнических общностей должно дать дополнительный материал для исследования проблемы этнического самосознания, его структуры и функций», – деп этнонимдік атау мен этникалық сана туралы ой қорытады М.В.Крюков [4,124-126]. 32 Этнос, этникалық бірегейлік проблемасы мен оның терминологиясы этнология ғылымының теориясы аясында шешілетін күрделі проблема. Еуропадағы ұлттық, этникалық бірегейлік (идентичность) проблемаларына арналған арнайы форум-семинарларда бұл мәселе негізінен тілдік және конфессионалдық (жалпы христиандық) бірегейлік арқылы айқындалады екен. «Ведь древнерусские собирательные этнонимы, и в первую очередь самоназвание «Русское государство», «русский народ» или «русское войско», не говоря уже о том, что слово «народ» просто не используется ни в старославянском, ни в ранних древнерусских текстах в значении «народ», «этно»... Язык для славян был основным признаком идентичности в дохристианское время. Генетическое этноязыковое родство со славянскими народами подкреплялось и осознавалось через единство христианской книжной культуры, тем самым теряя этнические черты и приобретая общехристианские». Орыс этнографы Ю.В.Бромлей этнос пен этникалық сана туралы былай дейді: «Этнос деп тек өзін-өзі өзге ұқсас қауымдастықтар арасынан бөліп қарайтын адамдардың мәдени қауымдастығын атайды. Мұндайда этнос мүшелерінің топтық бірегейлікті сезінуін этникалық сана-сезім, ал оның сыртқы реализациясын өздік атау (самоназвание) этноним деп атау бар. Этнос мүшелерінің өзіне өзі ат беруі олардың территориялық-одақтық (атамекені), тілдік (ана тілі), мәдениет пен психиканың ерекше айырмашылықтары және олардың шығу тегі мен тарихи тағдырластығы туралы ұғымдарды жинақтайды. Мұндай сана-сезім этнос мүшелерінің өзара бірегейлігін сезінудің негізі болып табылады [ 5, 24-25]. Бұл жерде этнос терминін қазіргі қоғамдық ғылымдардағы кең мағынасынан (ұлт) өзгеше тарихи ретроспективадағы (әлі ұлт дәрежесіне жетпеген) ру-тайпалық ежелгі қауым, этникалық топтар деген тар аядағы мағынада түрік этносы, түрік халқы ұғымдарына қатысты қолданамыз. Яғни этнос болудың, жоғарыда айтқандай, алғышарттары ортақ территория, ортақ тіл, ортақ дін, ортақ мәдениеттің болуы десек, байырғы түрік қоғамында, мәселен, Түркі қағанаты гүлденген дәуірде осы шарттарға сүйенуге болады. «Еще в середине ҮІІІ в. источники упоминают «двенадцатиплеменной тюркский народ». Этим же словом было обозначено и государство, созданное собственно тюркским племенным союзом –Тюрк эль (Turk el). В более широком смысле термин стал обозначать принадлежность различных кочевых племен к державе, созданной тюрками. Так его употребляли византийцы и иранцы, а также иногда и сами тюрки». [Кляшторный, 6, 79]. Бұл екі мағынаның сондай ақ байырғы түрік эпиграфикалық жазу мен қытай жылнамаларында да көрсетілгендігін жоғарыдағы авторлар ескереді. Олар араб ғылыми әдебиетінде түрік тайпаларының сөйлейтін тілдерінің генетикалық туыстығы мен сол тайпалардың генеалогиялық тұрғыдан туыстас, қандас болып келетіндігі туралы ортақ ұғымдардың туындағанын да сөз етеді [6, Кляшторный,79]. Жалпытүркілік этникалық сананы, алғашқы мемлекеттілікті репрезенттейтін түркі халқына ортақ тілдік маркерлер төмендегідей: 33 ел (el), жұрт (jurt) il – мемлекет, халық, (Тоныкөк), тайпалық одақ (Күлтегін) – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «ел, жұрт» jurt (Күлтегін) – жұрт, жер, ел, атамекен – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «жұрт, жер, ел, атамекен» ulys (Күлтегін) – ұлыс, халық, ел – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «ұлыс, халық» негізінен көркем, публиқисткалық дискурста қолданылады. ordu (Күлтегін) – орда – қазіргі қазақ тіліндегі семантикасы «орда». Осы ретте тілі ортақ, ділі ортақ, діні ортақ, жері ортақ болған арғы ата-бабаларымыз өздерін ортақ мүдделі этникалық қауым ретінде сезініп, этникалық санаға ие болғандығын эволюциялық тұрғыдан дәлелдейтін тарихи фактілердің бірі ретінде жоғарыда келтірілген тілдік, ономастикалық деректерді атауға болады. Қазақ халқының «дүние бейнесін», оның кеңістік бейнесін көшпелі қауым қажеттілігіне сай игеріліп, сол арқылы тұрмыс-тіршілікке қолайлы бейімделген физика-географиялық кеңістік құрайды. Қазақтар, олардың арғы ата-бабалары ерте заманнан табиғи қалыптасқан экономикалық, шаруашылық-әлеуметтік жағдаяттарға байланысты аса ауқымды кеңістікті игеріп, еркін көшкен. Сонау ерте замандардағы ру-тайпалық қатынас туыстық, қандастық принципке сүйенген, өзін-өзі барлық деңгейде іштей реттеп отырған этноәлеуметтік қоғамдық институт болған. Байырғы қазақ қоғамы туралы сөз қозғау қажеттілігі қазақ ру-тайпалары мен олардың ата-бабаларының мекендеген, тіршілік құрған физика-географиялық, ландшафтық кеңістікті игеру, жерге, суға деген қатынасына және оларға ат қойып, белгілеу ерекшеліктеріне байланысты болып отыр. Әрине ерте замандағы ауыл-аймақ, ұлыс, қоныс мекендер мен қыстау, жайлау, суаттарға атау беру, айдар тағу ерекшеліктері туралы қазіргі тарихи-әлеуметтік, тілдік жағдайда кесімді пікір айтудың өзі оңайға соқпаса керек. Архетиптік санадан бастау алатын адам мен жер қатынасы, байырғы қазақ қауымының мекендеген жеріне деген қатынасы туралы мифологиялық ұғымымен, тарихи-құқықтық тұрғыдан қалыптасқан дәстүрлі мәдени танымымен байланысты. Ежелгі қазақ қауымында жеке индивидтің өзін нақты бір румен, тайпамен сәйкестендіру, оның мүшесі ретінде, мекендеген территориясымен сәйкестендіруді этникалық бірегейліктің алғышарты ретінде қарастыруға болады. Индивид пен нақты бір ру, тайпаның өзінің мекендеген аймақты ата-бабадан қалған мұра, меншікті, табиғи еншіміз деп таныған, яғни атамекен концептісіне ұласады. Осыған байланысты этнолог Н.Әлімбаевтың мына ойын келтіруге болады: «Институциональным выражением изначальной принадлежности «родовой» территории как объекта собственности общины является институт Атақоныс (Атамекен). Понятие Атақоныс означало неприкосновенность и целостность не только своей родовой территории, но и территории других общин. Действительность этого института регулировалась и обеспечивалась динамическим равновесием 34 бинарной оппозиции «наша территория – территория других родов», что имело решающее значение в обеспечении автономного режима, дискретности экономического пространства каждой общины. Сбалансированное взаимодействие этих начал регулировалась институциональными отношениями» [7, Алимбай Н.]. Әдебиеттанушы А.Шәріп: «Көшпенді жұрттардың жан-жүрегіне бағзыдағы сақ, ғұн замандарынан бері қарай кірігіп кеткен сондай кепиетті, киелі ұғымдардың бастау-бұлағында – жер», – дейді [8, Шәріп А.]. Ал ғалым З. Кенжалиев көшпелі қазақ қоғамының жерге деген көзқарасын былай келтіреді: «олар жерді өздерінен бөле-жара қарамайды, керісінше оны өздерінің тарихи, тәни және рухани өмірінің бір бөлігі әрі заңды жалғасы есебінде қабылдайды. Көшпелі ұғымында жер жансыз табиғи құбылыс, жай ғана аумақ емес, ол жанды бейне. Жанды болғанда, қасиетті бейне – «жер-Ана» келбетінде көрініс табады... Көшпелі өзін жер-Ананың баласы, соның перзенті деп есептейді...» [9, .Кенжалиев]. Бұл жерде жер-Ана әмбебап концептісінің семантикалық мазмұнында жерді құдырет-қасиет тұтып, қастерлеп, қадірлеу, яғни аксиологиялық компоненттің маңызы көптеген мәдениеттерде басым келеді. Қазақтардың жерге деген қатынасы негізінен, біздің ойымызша, атамекен, атақоныс, атажұрт синонимдес концептілер арқылы айқын вербалданады. Атажұрт ежелден қазақ үшін қасиетті мекен, ата-бабаларының сүйегі жатқан киелі жер. Ол үшін ол күрескен, атажұртты жауға қалдырудан асқан қасірет жоқ еді. Қазақ жыраулары поэзиясында бұл кең көрініс тапқан. Атамекен концептісі жұрт кодтық ұғымымен көшпелі қауым мүшесінің туу фактісімен кіндік қаны тамған жер тіркесі арқылы вербалданса, тіршілік етіп, өмір сүру фактісі кір жуып тіркесі арқылы вербалданады және ол сол жермен, ондағы туған-туыс, ағайынмен, яғни жұртпен қарым-қатынасқа түседі. Қазақ қауымында жеке тұлға туа салысымен нақты бір атаның, рудың, тайпаның мүшесі ретінде табиғи түрде бірегейленеді (идентифицируется как член рода, племени по праву рождения). Бұл қазақ халқының ұлттық танымында кодталған әрдайым өзекті де іргелі ұғым. Кіндік кесіп, кір жуған жер ата-бабасының қонысы, сол жерде ата-бабаларының ізі қалған, зираты қойылған жер, сондықтан əрқашанда киелі саналады Қазтуған жыраудың Еділден ел ауғандағы қоштасу, азаттық жайлы толғауында былай деген екен: Алаң да алаң, алаң жұрт, Ақала ордам қонған жұрт, Атамыз біздің бұ Сүйініш Күйеу болып барған жұрт, Анамыз біздің Бозтуған Келіншек болып түскен жұрт, Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт, Кіндігімді кескен жұрт, Кір-қоңымды жуған жұрт, 35 Қайран менің Еділім, Мен салмадым, сен салдың, Қайырлы болсын сіздерге Менен қалған мынау Еділ жұрт!.. Д.Бабатайұлының, Махамбет пен Исатай т.б. ақын-жыраулардың ата-бабасы қоныстаған мекенін жаудан қызғыштай қорыған, туған жеріне деген ыстық перзенттік қатынасы отты жырларында вербалданған. Атажұрт- этникалық ұжымның (ру, тайпа, тайпалық одақ, елдің) байырғы ата-бабадан ұрпақтарына мирас болып қалған ежелден өсіп-өнген, өрбіген, ел болып қалыптасқан тарихи мекені. Қазақтар өзінің іргелі ел, қабырғалы халық болып қалыптасуын ең алдымен «кеңістікпен» (атажұртпен), белгілі бір «уақытпен» (заманмен), көрнекті «тұлгалармен» байланыстырады. Сондықтан ел болып құрылған уақытын «қой үстіне бозторғай жұмыртқаланған заманға», ал байырғы жұртын алтын бесікке балайды. Атажұрттан соғыс, шапқыншылық, қуаңшылық т.б. себептерге байланысты ауғанда жер-су мен жылап қоштасу, оның аққан бұлағын, өзен-көлдерін, таy-тасын, жан-жануарларын, ел-жұртын жырға қосып айту салты болған. Көшпелі қазақ қоғамында жаз жайлау мен қыс қыстаудың қолайлы аймақта болуын бақ-берекеге теңеген жəне мұндай шұрайлы жерлер атадан балаға мирас болып қалдырылып отырған. Қазақы ортада осындай жерлерге қатысты ру арасында болып тұратын жер дауы мəселесінде, айыптаушы жақ жердің өзіне тиесілі екендігін сол жерлерде жерленген ата-баба қабірімен айғақтаған. Сонымен бірге, қабір үстіне салынған құрылыстар ұшы-қиырсыз мидай жазық далада жол жүргендерге бағыт-бағдар беретін топографиялық белгінің де орнында жүрді. Қазақ тіліндегі мола, бейіт, зират, там, қорым жəне оба некронимдік терминдер байырғы қазақ этносының атажұртындағы ата-бабалар сүйегі жатқан қасиетті жерлер екендігін білдіреді. (10, Энциклопедия). Некронимдермен келетін микротопонимдер қазақ даласында әлі күнге шашылып жатыр. Патриархалды қазақ қоғамында жерді пайдалану құқымен патронимиялық жүйе тікелей байланыста болған. Патронимдік модель бір ата баласы, әрі қарай ауыл, ауыл-аймақ территориялық бірлікте дамуы кәсіби-шаруашылықпен көшпелі өмір салты негізінде біртіндеп қалыптасқан. Әр ру-тайпаның көшу маршруты, оның бойында орналасқан бұлақ, су, төбе, суат, өріс, жайлау, қыстау, күзеу – бәрінің де кезінде айыру үшін атауы болған, яғни олар мекен-жайлық қызмет атқарған. «Целая система ритуально-обрядовых институтов и установлений была призвана помочь кочевникам реально ощутить благотворную силу освященных традицией природных объектов (киесі бар) – священных гор, рек, озер, рощ, урочищ, культовых сооружений, курганов, родовых кладбищ и т.п...», – дейді Н.Әлімбаев және М.С.Мұқанов, Х.Арғынбаев сынды этнолог-ғалымдар [Н.Алимбай,11]. Бұл баяндамада Ресей империясының 17-19 ғғ. отарлау саясатының зардабынан қазақ халқы дәстүрлі жерге иелік ету, көшпелі дәстүрінен қалай арылған- 36 дығы, жер-су атауларымыздың қалай орыстанғаны жөнінде сөз етпейміз, ол жеке ауқымды зерттеу мәселесі. Қазақ халқының жерге деген қатынасы тарихи, менталдық жадында мықтап орныққаны соншалықты әлі күнге қазіргі қоғамда «Жер кодексі» қызу талқылау үстінде, әрі жер дауы мәселесі есте жоқ сонау замандардан бері күн тәртібінен түскен емес. Сондықтан қазақ халқының тарихи жадындағы ел, жұрт, атажұрт, атамекен іргелі ұғымдардың сабақтастығы ежелгі түркілік қағанаттар заманындағы ру тайпалық қоғамнан бастау алып, орта ғасырларларда Алтын Орда сынды қуатты мемлекеттік дәрежеге жеткен, түркілер империясы болғандығы тарихи-құжаттық тұрғыдан, деректік-фактологиялық тұрғыдан басы ашық, ақиқат екендігі анық. Қазіргі кезде жан-жақтан төніп тұрған геосаяси қауіп-қатерлерге түркітанушы ғалымдар өз жерінің тарихын зерделеу арқылы мемлекеттілігін нығайтуға, шекараларының бүтіндігіне, ел қауыпсіздігін арттыруға бағытталған зерттеулер жүргізуі, ортақ мүддеге қызмет етуі қажет деп есептейміз. Пайдаланылған әдебиеттер Рашид ад-дин Фазлуллах Хамадани. Жамиғ ат-тауарих (Тарихтар жинағы, ХІV ғ.) – коп томдық..-2018.(Жауапты редактор Д.Қыдырәлі) http://atalarmirasi.org/21-kulteginge-arnalghan-685-%E2%80%93-731-zh-ii-27ghuryptyq-kesheni-zhane-bitiktasy (интернет-ресурс. Қаралған күні: 15.05.2022 ж.)) Шаймердинова Н.Г. Когнитивная семантика древнетюркских орхонских текстов: автореф...докт. филол. наук. – Алматы, 2007. – 56 с. Крюков М.В. Личное имя и термины родства // Ономастика Востока. – М., 1980. – С. 124–126. Бромлей Ю.В. Современные проблемы этнографии. Очерк теории и истории. – М., 1981.– 323 с. Кляшторный С.Г., Султанов Г.Н. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. – Алма-Ата: Рауан, 1992. – 375 с. Алимбаев Н. Изучение теоретико-методологических вопросов этнической истории в современной зарубежной этнологии в 80-е годы // Вопросы этногенеза в современных зарубежных исследованиях. – Алма-Ата, 1988. – С. 32–41. Шәріпов А. Қазақ поэзиясындағы ұлттық идеяның көркем бейнеленуі: филол. ғыл. докт. дисс. –Алматы, 2001. – 314 б. Кенжалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет:(теориялық мәселелер, тарих тағылымы. - Алматы: Жеті жарғы, 1997 «Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі». Энциклопедия. – Алматы: ТОО «Алем Даму Интеграция», 2017. – 856 бет. Алимбаев Н. О механизмах реализации отношений собственности в кочевом обществе // Маргулановские чтения. Сборник материалов конференции. – Алма-Ата, 1992. – С. 13–19. 37 PROBLEMS OF ORIGINS AND SEMANTICS OF GEOGRAPHICAL NAMES MADIYEVA GULMIRA3 BORIBAYEVA GULNARA4 ABSTRACT This article investigates the origins and semantics of geographical names, which accumulate information that indicates the history of an object indirectly. We know that the linguistic and extralinguistic components of the name’s meaning suggest the motif of nomination, its history and modern perception, etymology, cultural and historical associations, and the popularity of the named realia, among other things. As a reason, the toponym’s content is like a folded text that reveals itself as it is analyzed, revealing various facts about the thing. However, because proper names are usually the result of secondary nomination, the derivation of proper names should be discussed with caution. We also discuss the process of metonymy in the article. What does this name signify, exactly? As a result, toponyms must be examined not only from the standpoint of scientific etymology, but also from the standpoint of reflecting naive etymological searches (folk etymology) in the linguistic awareness. Key words: semantic, etymology, metonymy, toponyms, hydronym. Interest in proper names, including the origin of toponyms, is not unintended and is growing due to an increase in interest in the cultures and national consciousness of different peoples. At first sight, it seems that the name of a geographical object is just a label that only designates the object, performing a nominative function, i.e., calling him. V.G. Gak, analyzing all the available judgments about the semantics of proper names, decided after consideration that some researchers see lexical meaning only in the main parts of speech, rejecting its presence in proper names, functional words, and interjections. “The language also has individual designations-proper names.” Due to this singularity, proper names do not have all the characteristics inherent in common nouns ... which is manifested in the peculiarities of the use of the article, the category of number, the limited ability to combine definitions with them, etc. In view of this, proper names belong to the peripheral subclasses of nouns. However, every word, in his opinion, has a lexical meaning. The difference lies in the way it is realized, in the degree of independence and emphasis... [Gak, 2000, s. 58]. In one of the theoretical works on onomastics, the meaning of proper names is interpreted “as a compound3 4 Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan, gbmadiyeva.kz@gmail.com University of California Santa Barbara, Santa Barbara, USA, boribayeva.gulnara@gmail.com 38 complex in which information about the word is intertwined with information about the named object” [Superanskaya, 1986, s. 104]. The linguistic (information about the word) and extralinguistic (information about the object) components of the meaning of the name suggest the motif of the nomination, its history and modern perception, etymology, cultural and historical associations, the popularity of the named realia, etc. In this way, geographical names accumulate information that indirectly indicates both the history of an object, its geographical location, and distinctive features, as well as significant cultural and political events associated with them, such as natural disasters, people’s rulers, conquerors, etc. Historical and ethnocultural information that can be obtained by analyzing one or another toponym becomes reliable only as a result of its etymological analysis. The content of the toponym is a kind of folded text, which is revealed as it is studied. Various pieces of information about the object are obtained. However, it should be remembered that proper names are mostly born as a result of the secondary nomination. Therefore, one should speak with great care about the etymology of proper names. For example, let’s take the geographical name “Olenti”. This toponym refers to: • a river in the Zhaiyk basin that flows through the Syrym and Akzhaik districts of the West Kazakhstan region; • a river in the Irtysh basin, which flows through the territory of Akmola, Karagandy, Pavlodar regions; • a village in Yereymentau district of Akmola region; • a village in the Syrym district of the West Kazakhstan region; • the railway station of the Yereymentau district of the Akmola region. Which of the above is primary and which is secondary? There is a concentration in the toponymic nomination, which is well described in toponymy: this is the process of transonymization, i.e., the transition of a name from one category to another, or metonymy, the transition of a name from one object to other errors of contiguity, definition. “The transfer of the name occurs between objects subject to wide distribution: morbidity, situationally, structurally, historically, etc.” [Yermoshkina, 2000, ss. 40-41]. The research of the names and their history allows us to say that the names of the rivers are primary, the names of the villages and the railway station are secondary, arising based on the process of metonymy. Metonymy is one type of human cognitive activity that forms the basis of the nominative process since the names themselves do not occur. Metonymy allows you to save time, makes it possible to show the relationship between objects, and shows the logical connection between objects: “metonymy... a combination of semantic contiguity (found in the phenomena of words, exciting objects, and phenomena, etc. connections) and positional similarity (the setting of one of the semantically following linguistic elements to the usually occupied second place). [Birih, 1995, ss. 40-41]. As follows, the reference literature gives the following description: the Olenti river in the Irtysh basin begins in the Niyaz and Yereymentau mountains and flows into the 39 Auliekol lake. This name of the river is since many herbs grow on its banks (drooping sedge, early sedge), i.e., this is a Kazakh name in the meaning of “a land with Olenti.” It also indicates that the name is formed from the ancient Turkic word “olen + tu”, which literally represents the meaning of “olentau” (https://ulagat.com/2021/02/09/% D3% A9% D0% BB%D0% B5% D2% A3%D1% 82%D1%96-2/). This text clearly shows that one needs to be careful even if the name seems semantically transparent. The question arises: what this name means: the land that abounds with this grass, or the river near which this grass grows, or the mountain that abounds with this grass. At one time, L.V.Uspenski noted: “It is not enough for a person to understand what this or that word means.” The man, moreover, wants to know why it means this and not something else entirely. Take it out and put it to him – how each word got its meaning, where it came from “[Uspenski, 2009, s. 9]. A more accurate answer to this question In addition, it follows the law, which also allows more revealing the semantics or another toponym. In the Kazakh (wider-Turkic) toponymy, names with the final ty/t/dy/d/ly/li are numerous, widespread and belong to the group of toponyms that characterize the toponymic picture of the world of the Kazakhs, precisely oriented in space and able to mark all the features of the area in titles. For example, in the name Olenti, in our opinion, the affix-ti semantically means “abundance, plurality”. It is not a contracted form of the word tau (tag) in the meaning of “mountain”. The ancient Turks and Kazakhs already had this word in their lexicon and could give the name Olentau, which does not contradict the meaning if this grass grew in the mountains. However, it was important for the nominator to show that in this place and area (river), this grass grows in large quantities. The same version can be applied to the name Almaty, which has several etymological versions, one of which suggests that Almaty means “apple mountain”. Along these lines, according to E. Koichubaev, “we have the following geographical names ending in formants ty (ti) meaning “mountain” and sy (si) meaning “river”: Almaty – “apple mountain”; Arkharty – “argali mountain”;... Arshaty – “juniper mountain”; Buguty – “deer mountain”; Esikti – “door-mountain”; Karagayty – “pine mountain”; Mointy – “neckshaped mountain”; Zhamantas – “sloping mountain”; Ӧlenti – “meadow mountain”; Tobylgyty – “tavolzhnaya mountain”; Shiderty – “clay mountain”; Lepsi – “violent or swift river”; Samsa – “gloomy river”, etc. (Source: http://imja.name/arkhivonomastiki/ kojchubaev1969.shtml) As Ageeva R.A. noted, “… of all toponymic names, hydronyms are the most conservative, less prone to erosion of time” and [Ageeva, 1985, s. 3] and can include in a conserved form elements that have now disappeared from the language. This applies to such names as Almaty, Ayudy, in which the final endings are ancient Turkic affixes. When considering proper names, extralinguistic factors are relevant, without which the emergence and existence of an onym is impossible. Extralinguistic features are essential for revealing the meaning of a name because they are obligatory for every denotation bearing this name. For example, Almaty city, Nur-Sultan city, Taldykorgan city, these are specific city names identified by: 40 • specific location on the territory of Kazakhstan, i.e. the presence of the taxonomic seme “coordinates”; • social status, which is a taxonomic term for “social parameters”; • origin is a taxonomic stem that means “history of origin and formation.” In addition, such connotative terms as “southern capital”, “ex-capital of Kazakhstan”, “scientific and cultural center” in relation to Almaty or “granary of Kazakhstan”, “center of virgin lands”, “northern capital” in relation to Nur-Sultan. However, each of these names, according to a common administrative-territorial feature and correlation with the denotation, belongs to a certain category of toponyms – astyonyms – and has the denotative meaning “city”. The poet and composer Kusmiliya Nurkasym, in her article “Ancient Semipalatinskthe City of the Ancient Turks” (“Kone Semey – Ezhelgi Turki kalasy”), writes about this toponym: “The word “Semey” is often interpreted as a Kazakh transcription of the word “Semipalatinsk” (as öskemen Ust-Kamenogorsk). We need to know that in the first quarter of the XIII century, when Genghis Khan appeared in the middle part of the Irtysh, this city was a busy center of trade with seven high sanctuaries on the banks of the Irtysh. If “Naimankure” was renamed “Chingistau” (“Shyngystau”) in honor of Genghis Khan, then there was Semeytau. It is very unfortunate that we do not want the name of the mountain, located 50 km from the city, to be closer to the name of the city. According to researchers of the Turkic heritage, in the ancient Turkic language, the word “semei” means “a place for offering prayers and worship” [Nurkasym, 2014]. This conclusion, certainly, is an example of cabinet etymology. The toponym Semipalatinsk has a documented history of origin and a transparent etymology. The word palata (originally in the form of polat) was used in Russian already in the 10th and 11th centuries. It is repeatedly noted in the Tale of Bygone Years (records relating to events that took place in 6415/907, 6479/971 and other years) that it means “house, palace, church” [Sreznevsky, 2/2, 1122]. As G.N. Potanin writes, “at the end of the last century, the famous traveler Pallas found only the ruins of Kalmyk buildings, known among the people as “seven chambers”; in honor of them, the city was named Semipalatinsk” [Potanin]. In fairness, it should be noted that in the extremely eastern, near the Irtysh part of the Kazakh hills, 40 km from the city of Semey (formerly Semiplatinsk), there is the Semeytau mountain range, known for its favorable nature and rich mounds of the Bronze and Iron Age. It is important to analyze toponyms not only from the point of view of scientific etymology but also in terms of reflecting naive etymological searches (folk etymology) in the linguistic consciousness. Folk etymology is contained in folklore, in toponymic legends; it can reflect both real events behind toponyms, and fictional ones, inspired by the external form of a geographical name. Gradually blurring in the memory of the people and undergoing restructuring due to new events that have an associative connection with the past, in the linguistic consciousness of generations distant from 41 real events, folk etymology functions as a “reverse reflection” of the folklore text. It is important to understand what is behind this or that folk etymology, what its social causes and consequences are, and what cultural meanings it contains. In addition to scientific and folk etymology, so-called cabinet (false etymological) studies of the origin of toponyms, or the disclosure of their meanings that are not scientific, have become widespread in recent years. In this regard, it is necessary to reasonably refute these unscientific views that falsify etymology as a science [Madiyeva et al., 2019, ss. 140–161]. Regarding the origin of the toponym, Verny still has many versions and legends. The history of the city began with the strong, called by the Cossacks Verny. Many indigenous people believe that the Cossacks wanted to underline their loyalty to the tsar by this name, or for his commitment to the Orthodox faith. There is also a version that the fortification was named in honor of one of the daughters of Kolpakovsky. However, as Alois Nazarov notes, Kolpakovsky began to serve in Semirechye only in 1858, when Replying Verny already existed, and there was no daughter named Vera in the city’s chief. Most likely, the fortress was named in honor of the holy martyr Vera, since the holy martyrs Vera, Nadezh, Lyubov, and their mother Sophia are patrons of the seven world Cossacks. This version is indirectly confirmed by the fact that in the nearest neighborhood to the city of Verny, the villages of Nadezhdins grew up: Kaya (now the city of Issyk), Lyubavinskaya (Kaskelen), and Sofia (Tal-gar). In 1921, Verny was renamed Alma-Ata. (https://ladstas.livejournal.com/348777.html, Forbidden History of Kazakhstan). The purpose of any toponym is not only the nomination of an object but also the preservation and transmission of various types of information about it. The process of nomination is controlled by a person, and it is his cognitive and nominative abilities that determine the features of toponyms. Consideration of geographical names is productive in the context of a person’s cultural, historical, social, and cognitive experiences. Toponyms reveal the experience of a person in the perception and knowledge of both the real and the virtual world. In the oral folk art of different peoples, there is a special genre called toponymic legends (or legends), usually based on folk etymology. The rich imagination of native speakers builds texts full of tragic or romantic details about the origin of the name of a river, city, or locality based on accidental consonance or incorrect division of the toponym into its component parts. Philologists should not ignore this part of linguistic culture, since it reflects the creative potential of folk linguistic consciousness, the idea of a native speaker about the formation of toponymic space. Toponymic legends “demonstrate a complex interweaving of historical, proper linguistic, and intratextual factors” [Berezovich, 1999, s. 128]. 42 REFERENCES Ageeva, R.A. (1985). The origin of the names of rivers and lakes. Moscow: Nauka, 144. Berezovich, E.L. (1999). Toponymy and historical legends: on the issue of the interaction of different versions of ethnocultural information // Onomastics and dialect vocabulary: coll. scientific tr. / ed. A. K. Matveeva. Issue. 3. Yekaterinburg: Publishing house Ural. un-ta, 3–30. Berezovich, E.L. Kuchko, V.S. Surikova, O.D. (2015). Toponymic legend and historical fact (based on the legends about the robbers of the eastern Vologda-Kostroma border). DOI 10.15826/vopr_onom.2015.1.006 // Voprosy onomastics. 2015. No. 1 (18), 108–133. Birich, A. (1995). Metonymy in modern Russian (Semantic and grammatical aspects). Munich, 193. Ermoshkina, G.F. (2020). Toponymic metonymy as a way of nominating geographical objects / Onomastics in Smolensk and Vitebsk: research problems and prospects: Smolensk State University, Vitebsk State University named after VI P.M. Masherova, 8/40-45. Gak, V.G. (2000). Theoretical grammar of the French language. Moscow: Dobrosvet, 832. Madieva, G.B. Suprun, V.I. Boribayeva, G.A. (2019). Scientific, folk and office etymology of astyonyms (based on the names of cities in the Republic of Kazakhstan). Issues of onomastics, V. 16. No. 3., 140–161. Nurkasym Q. Ezhelgi Semey – kone turkі qalasy // Kazakh uni, Almaty. 08/01/2014 [Electronic resource]. URL: http://www.qazaquni.kz Potanin, G.N. Materials and research / http://old.pushkinlibrary.kz/docs/Semipalatinsk.pdf Superanskaya, A.V. Staltmane, V.E. Podolskaya, N.V., Sultanov, A.Kh. (1986). Theory and methods of onomastic research. Moscow: Nauka. Uspensky, L.V. (2009). Why not otherwise? etymol. student dictionary. Moscow: AST. 43 АКАДЕМИК Б.Ө.ОРУЗБАЕВАНЫН КЫРГЫЗСТАНДАГЫ ЭНЧИЛҮҮ АТТАРДЫ ТАРТИПКЕ КЕЛТИРҮҮ МАСЕЛЕСИ БОЮНЧА СУНУШТАРЫ (1988-1989) RECOMMENDATIONS OF ACADEMICIAN B. O. ORUZBAEVA ON THE REGULATION OF TOPONYMS IN KYRGYZSTAN (1988-1989) БУРУЛ САГЫНБАЕВА5 АННОТАЦИЯ Академик Б.Ө.Орузбаева Кыргызстандагы басма сөз сандарында белгилүү жазуучулардын Рыбачье шаарынын мурдагы Балыкчы деген өз атын калыбына келтирүү жөнүндөгү жазгандарына токтолуп, өзү да ошолордун пикирине кошуларын айтып: “...андан башка энчилүү аттарды да тартипке салуу, иретке келтирүү керек” деген бир топ алгылыктуу пикирлерлерин сунуш кылган. Орузбаева: “...бул маанилүү проблема ар бирибиздин көңүлүбүздүн борборунда болуп, кызуу талкууга алынышы зарыл. Биздин жергебизде жер-суу аттарын атоо үчүн энчиленип коюлган сөздөр тилибиздин сөздүк корунда өтө арбын”, ‒ деп белгилеген, ‒ буларды жыйноо, илимий талдоого алуу, жыйнактар түзүп, басмадан чыгаруу, алардын адистер менен пикир алышып, талкууланып турушу топонимия проблемаларынын илимий негиздеринин иштелип чыгышына, иретке салынышына көмөк көрсөтмөкчү. Андай инстанация ‒ ар бир республикада Жогорку Советтин Президиуму”. Б.Ө.Орузбаева бул жогорку бийлик органына өзүнүн бир катар сунуштарын берген. Аларда: – энчилүү аттардын коюлушу жогорку органдын чечими менен гана ишке ашырылуу керектиги; – энчилүү аттардын коюлушу тилдик эреже аркылуу жөнгө салынуусу керектиги; – атайын топонимия комиссиясы уюшулуп, энчилүү аттардын коюлушунун жобосу иштелип чыгуусу керектиги; – энчилүү аттарды калыбына келтирүүдө илимий принциптер жетекчиликке алынышы керектиги айтылган. Ачкыч сөздөр: Рыбачье, Балыкчы, топонимия, энчилүү аттар, жер-суу аттары, тилдик эреже, калыбына келтирүү. ANNOTATION Academician B.O. Oruzbaeva commented on the writings of well-known writers in the Kyrgyz press on the restoration of the former name of the town of Rybachye, and agreed with Кыргыз-Түрк «Манас” университети, гуманитардык факультети, түркология бөлүмү. Эл. адрес: burul.saginbayeva@manas.edu.kg 5 44 them, and said that other names should be put in order. Oruzbaeva: “... this important issue should be in the center of our attention and discussed. In our land, the vocabulary of our language is very rich in words for the names of places and rivers,” she said. “Collecting, analyzing, compiling and publishing collections, discussing them with specialists will help develop and systematize the scientific base of toponymy problems. Such an institution is the Presidium of the Supreme Soviet in each republic”. B.O. Oruzbayeva made a number of recommendations to this supreme body. These: • Naming should be done only by decision of the highest authority; • Naming proper names should be regulated by language rules; • it is necessary to create a special toponymic commission and develop rules for naming proper names; • The restoration of proper names should be guided by scientific principles. Keywords: Rybache, Balykchi, toponymy, proper names, place names, language rule, recovery. Киришүү. Орус сөздөрүнүн кыргыз лексикасынан орун алышы XIX кылымдын экинчи жарымында кыргыз элинин Россиянын тутумуна каратылышынан тартып башталган. Союз мезгилинде орус тилинин таасирине ашкере баа берилген саясат жүргүзүлгөн. Анда: “Октябрь революциясына чейин жазуусу жок болгон айрым кыргыз тилине окшогон тилдердин өнүгүүсүнө, адабий тилдик деңгээлге жетүүсүнө лениндик-сталиндик саясаттын негизинде орус тили өбөлгө болду. Орус адабий тилинин көптөгөн сандагы лексикасы ал тилдердин лексикалык составын байытты. Орус тили СССР элдеринин эл аралык тилине айланды. Партия менен өкмөтүбүздүн түзүп берген шарты менен кыргыз эли артта калган караңгы элден алдыңкы катарга чыгып, тили социалисттик коомдун талабына ылайык алдыңкы адабий тилге айланды. Жаңы өздөштүрүлгөн сөздөр менен сөздүк курам байып, өзгөрүүгө учурайт да, мурунку эскирген сөздөр жоголууга учурап, анын ордун андан да көп сөздөр ээлеп калат” деген мазмундагы идеология таңууланган. Кыргыз коомундагы саясий өзгөрүүлөрдүн таасири элдин тилине өзгөчө из калтырды. Кабыл алуулардын алгачкы процессинде эле, тилдин башка тармактары сыяктуу, кыргыз топонимиясында да орус тилинин негизинде түзүлгөн топонимдер көбүрөөк орун ала баштаган. Ысык-Көлдүн айланасындагы кыргыздардын жашаган жерлерине орус, украин сыяктуу элдер массалык түрдө жайгаштырылып, ал элдер өздөрүнүн тилине ылайыктап топонимдерди жараткан. Келгин орустар өздөрүнүн мурунку жашап жүргөн Россиядагы кыштактардын аттарын коюп алган. Натыйжада XVIII-XX кылымдагы орустардын кыргыздарга болгон саясий экономикалык, маданий таасири кыргыз жашоосунда бир топ из калтырган. Кыргыз картасында Семеновка, Ивановка, Дмитриевка, Лебединовка, Гавриловка, Романовка, Александровка, Петропавловка сыяктуу ж.б. айылдар пайда болгон. Көрүнүп тургандай, орус тилинин негизинде келип чыккан топонимдердин басымдуу бөлүгү адам аттарынын негизинде пайда болгон. Ошол кездеги шартта орус тилинин мындай үстөмдүгү интеллигенцияга, жалпы элге жакпаса да, жогоркудай көрүнүштөр жарыя айтылган эмес. Мындай абал 45 жалгыз эле Кыргызстанда эмес, СССРдин курамына кирген Республикалардын дээрлик бардыгында эле болгон. Советтик түзүлүштүн акыркы жылдарында бул Республикалар өз эне тилиндеги көйгөйлүү маселелерди ачык айта башташат. Алардын катарында кыргыз интеллигенттери, саясатчылары, жазуучулары, тилчи-окумуштуулары да эне тилдин көп кырдуу мүмкүнчүлүктөрүн арттырууга аракет кыла башташат. Орус тилине артыкчылык берүү саясатына каршы туруп, кыргыз тилинин келечек тагдыры үчүн жан күйгүзүп күрөшкөндөрдүн эң башында Б.Ө.Орузбаева турган. Академик баш болгон топ толгон-токой тил маселесинин ичинде кыргыздын эскиден энчиленип коюлган жер-суу аттарынын ордуна орустардын мурунку жашаган жерлеринин, өздөрүнүн энчилүү аттарынын, же саясийлешкен атоолордун тилибиздин сөздүк корунда өтө көбөйүп кеткендин жер-жердеги жыйналыштарда, маалымат каражаттарында айтып чыгышкан. 1989-жылы жарык көргөн “Кыргызстан Маданияты” гезитине жарыяланган “Мезгилге үндөш маселе” деген макаласында Б.Ө.Орузбаева Кыргызстандагы басма сөз сандарында белгилүү жазуучулардын Рыбачье шаарынын мурдагы өз атын калыбына келтирип, аны Балыкчы деп атоону, же болбосо, кыргыз тилине эзелтен мүнөздүү байыркы ‒ты мүчөсүн бул сөздүн уңгусуна жалгап, шаарды Балыкты деп атоону сунуш кылып жаткандыгын белгилеп кеткен. Ошондой эле, басма сөз беттеринде бул сунуштун тегерегинде дагы көптөгөн пикирлер жарыяланып, аларда башка энчилүү аттарды да тартипке салуу, иретке келтирүү боюнча бир топ алгылыктуу пикирлер айтылып жаткандыгын, ушул маселе менен эле чектелип калбай, бул маселенин илимий-теориялык негизде туура чечилиши ар бирибиздин көңүлүбүздүн борборунда болуп, кызуу талкууга алынуусу зарыл экендигин эскерткен (Орузбаева, 1989). “Биздин жергебизде жалпы жер-суу, анын ичинде талаа, ашуу, бел, жол, капчыгай, тоо, чоку, көл, дарыя, мекеме, колхоз, совхоз, мектеп, жогорку жана орто окуу жайлары, завод-фабрикалар, бирикме жана транспорт каражаттарына (айталык, белгилүү маршрут боюнча тынымсыз жүрүп туруучу поезд, кеме ж.б.), басма сөз жана газета-журналдарды атоо үчүн энчиленип коюлган сөздөр тилибиздин сөздүк корунда өтө арбын. Алардын ичинде нукура төл сөздөр бир кыйла (айталык, Ысык-Көл, Долон, Төө-Ашуу, Чүй, “Эмгекчил”, “Мектеп”, Ала-Тоо басмасы сыяктуулар). Совет бийлигинин жылдарында жогоруда саналган объектилердин саны өтө арбып, аларды энчилеп атоо да кеңири кулач жайгандыктан мындай энчилүү аттар (Жеңиш, Достук, Совет, Коминтерн, Коммунизм, Пионер, Партсъезд ж.б.) аябай көбөйүп кетти. Алардын ичинде белгилүү ысымдарга байланыштуу атоолор көбөйүп, натыйжада бир эле кишинин аты бир эле райондо, областа же болбосо шаарда ондогон объектилерге коюлуп кеткендиктен коёндон окшош аттар тилибизде тим эле жер жайнайт. Жаңы символ, идеологияга же журтчулук үчүн жагымдуу, колдоого алынуучу сезимдерге байланыштуу Жеңиш, Жаңы (жер, пахта, талаа, айыл ж.б.) сыяктуу сөздөр менен тизмектешип жасалган татаал сөздөр да энчилүү аттарга айланып, алардын саны аябай арбыды. Булардын 46 тилде жашоосу салттуу эле көрүнүш. Анткени белгилүү географиялык объектини энчилеп атоо эзелтен эле ал жердин рельеф өзгөчөлүгүнө, айталык, суусу мол же тартыштыгына, ири өзөндүн же өзөндүн агып өтүшүнө, өсүмдүк жана айбанат түрлөрүнүн мүнөздүүлүгүнө, ал жерде тоо, жар, кемер, тектир ж.б. орун алышына, жайында же кышында жеринин мал-жан үчүн ыңгайлуулугуна байланыштуу аталгандыктан андай аттардын көп кездешүүсү табигый көрүнүнүш. Жогорудагыдай объектилердин ар бирине энчилеп берилген сөздөр тил илиминде “Энчилүү аттар” (ономастика) деген илимий термин менен аталып, алардын жазылышы да атайын эрежелерге багындырылат (айталык, чоң тамга менен, эки же үч сөздөн турса, арасынан дефис менен ажыратылышы, кээ бирөөлөрүнүн тырмакчага алынып жазылышы ж.б.). Демек, булардын бардыгын жыйноо, илимий талдоого алуу, жазуу эрежелерине ылайыкталган маалыматчыл жыйнактар түзүп, басмадан чыгаруу, жаңы пайда болуп жаткан энчилүү аттардын кандайча берилиши жөнүндөгү илимий аныктамаларга таянган пикирлердин ортого салынып талкууланып турушу, эң болбогондо аларды эң акыркы инстанцияларда чечүүдөн мурда адистер менен пикир алышып турушу, топонимия проблемаларынын илимий негиздери иштелип чыгып, алардын иретке салынышына көмөк көрсөтмөкчү. Андай инстанация ‒ ар бир республикада Жогорку Советтин Президиуму. Мен адис-тилчи катары ушул административдик-аймактын ж.б. энчилүү атоолорду иретке салуу маселесин колго алууга зарыл жагдайлар катары кээ бир ойлорумду жогорку бийлик органынын тиешелүү бөлүмдөрүнө төмөнкүлөрдү сунуш кылмакчымын”, ‒ деп, Б.Ө.Орузбаева бул жогорку бийлик органына өзүнүн бир катар сунуштарын берген. Алар ‒ төмөнкүлөр: 1. Энчилеп атоо Жогорку Советтин Президиумунун гана чечими аркылуу ишке ашырылуу керек. Ошондо гана бул маанилүү иште чаржайыттыктарга бөгөт жасалып, аларга жол берилбей турган өбөлгө түзүлөт. 2. Энчилүүаттардын жазылышын жөнгө салган атайын эреже “Кыргыз тилинин орфографиялык эрежелеринин” жаңы редакциясында сөзсүз дагы такталып, типтүү мисалдар менен коштолуп чагылдырылышы зарыл. 3. Кыргыз ССРинин Жогорку советинин карамагында Мамлекеттик Топонимия комиссиясы уюшулуп, анын жобосу илимий мекемелер тарабынан (ИАнын тил жана адабият Институту жана Кыргызстан географиялык коому) иштелип чыгышы өтө зарыл. Ал эми Жогорку Совет энчилүү аттар жөнүндө чечим кабыл алууда ушул Комиссиянын ар тараптан талкууланган сунушуна таянып, негизинен, ошону жетекчиликке алышы зарыл. Комиссия депутаттардан, Кыргыз ССР географиялык коомунун өкүлдөрүнөн (геогрф, картограф) жана тилчи окумуштуулар, газета-журналдардын же басма сөз мекемелеринин жетекчилеринен, Эл агартуу министерствосунун жана чыгармачыл союздарынын айрымдарынын мүчөлөрүнөн (Жазуучулар Союзу, Маданият фонду) түзүлүшү керек. 4. Энчилүү аттардын эсеп-чотун алып, аларды иретке салып, жаңыртып (б.а. алгачкы аттарды калыбына келтирүүдө) илимий өбөлгөлөр (принциптер) же47 текчиликке алынышы өтө зарыл. Антпесе, “КМ”да жарыяланган макалалардан байкалгандай, сунуштар кээде жөндүү болсо, кээде анча купулга толоорлук эмес болгондуктан аларга кошулууга же колдоого алууга да кыйын болуп калат. Анткени эң алды менен кандай энчилүү аттарды жаңыртуу зарыл экендигин аныктап алышыбыз керек. Менин оюмча, илимде “мемориал-аттар” деп аталган энчилүү аттардын эсебин алып, алардын бирөөлөрү гана сакталып, калгандарын (ошол жердин, айылдын, раондун, чокунун, тоонун ж.б.) илгерки нукура атын калыбына келтирүү аркылуу алмаштырылып, иретке салууга мүмкүнчүлүк туулат. Антпесе, мисалы, жакында гана “Илим” басмасынан жарык көргөн “Словарь географических названий Киргизской ССР” деген сөздүктө Кыргызстанда Калинин ‒ 7, Киров‒11, Коммунизм‒7, Комсомол‒10, Крупская‒3, Куйбышев‒3, Кызыл Кыргызстан‒3, Ленин (же болбосо бу кишинин ысымы Лнинская, Жаш-Ленин, Ленинполь, Ленин-Жол сыяктуу айкаштарда көп ирет), Октябрь-10, Панфилов-3, Первомай-6, Жданов-2 жолу кездешет (Умурзаков, Кешикбаев ж.б., 1988: 2, 72, 74, 77, 81, 90, 130, 135, 145, 151 ж.б. беттер). Булар ‒ жалаң гана айыл-кыштак, шаар жана географиялык башка топонимдер. Ал эми мындай ысымдар, жогоруда белгилегендей, башка толгон объектилерге (мектеп, ишкана, иуз, көчө, тоо, чоку, мекеме ж.б.) да коюлгандыктан алардын жалпы саны биздин республикада эле бир кыйла. Эң алды менен ушул мемориал-аттарды республика боюнча бүтүндөй карап чыгып, кайсынысын сактап калып, кайсынысын алмаштырып, аларды кандайча позициядан иретке салуу милдети турат. Ошондо жанагы сунуш кылынып жаткан пикирлер эске алынып, албетте, эң алды менен ошол объектинин нукура өз аттары калыбына келтирилиши максатка ылайыктуу болмокчу. Ал эми мемориал-аттардын айрымдары да сакталышы керек. Энчилүү аттарды калыбына келтирүүгө байланыштуу кээ бир жолдоштор орус кыштактарынын көбүнүн атын өзгөртүүнү сунуш кылышат. Чындыгында эле Романовка, Николаевка, Александровкалар өз учурунда падышалардын урматына арналып коюлушу ыктымал. Андай факт чындык болсо, аны ошол кыштакта жашаган жергиликтүү калктын элегине салып, алар эмне дейт экен ‒ аны талкуулап көрүү керектей сезилет. Мында топонимия комиссиясынын сунушу менен ал пикирлер айкалыштырылып каралышы жөндүү. Ал эми Успеновка, Вознесеновка, Сретеновка сыяктуу аттар ошол конкреттүү жерге биринчи көчүп келип, кыштак орноткон орустардын диний ишенимдериндеги “ыйык” деп эсептелген түшүнүктөрүнө байланыштуу коюлгандыгы бул сөздөрдүн маанисинен эле апачык байкалат. Ошондуктан орусча сөз болсо эле анын бардыгын “кулак, көпөстөрдүн ысымы сакталып калыптыр” ‒ деп жийиркенүүдөн мурда изилдеп көрүүгө туура келет. Анын үстүнө биринчи переселецтердин (жер которуп жапырт көчүп келген орустардын) арасында помещик, көпөс, кулактардын болгондугуна ишенич кыйын. Ивановка, Петровка, Ново-Павловка балким ошол эле Иванов, Петров, Павловдор аталган жерлерге биринчи болуп там салып, отурукташкандыктан кыштактар алардын атында аталып калышы да ыктымал. 48 Мында дагы бир эске ала турган нерсе ‒ ошол атоо орустар алгач отурукташканда гана кыштактын аты катары пайда болсо, аны өзгөртүүнүн кандай болду экен? Эми баягы эле Балыкчы, Балыктыга катадан кайрылсак, кыргыз топонимдеринин ичинде Балыкты аталган сөздүктө эле 13 мертебе кездешип (“Сөздүктүн” ...35-36-беттеринде), анын илгертен бери тилибизде сакталып келе жаткан салттуу атоо экенин күбөлөйт. Рыбачьенин ордуна Балыкчы, Балыкты, Көлабад ж.б. аттарды сунуш кылышат. Мында талаша турган деле татаал нерсе жок сыяктанат. Анткени алгач бул кент (абад) Балыкчы деп аталгандыгы баарыбызга маалим. Көрсө ал жерди адегенде балык уулаган орустар мекендеп, там салып отурукташкан дешет. Алардын кесибине ылайык жергиликтүү эл (кыргыздар) ошол алгачкы кентти Балыкчы деп аташкандыгы дагы өзүнөн өзү түшүнүктүү болуп турбайбы? Демек, эгер алмаштыруу керек болсо, азыркы областын борбору ошол алгачкы аты менен аталышы ылайык. Балыктынын байыркы мааниси “балыкка мол, балыктуу” ‒ дегенди билдирет да, эгер шаар ушундай аталса, ал жаңы семантикага ээ болот (малдуу, акчалуу, кардуу деген сыяктуу маани пайда болуп калат). Ошондуктан ар бир энчилүү аттын, жогоруда белгилегендей, алгачкы (биринчи) аталышын калыбына келтирүү принцибине таянганда Рыбачьенин Балыкчы деп аталышы жогорудагы өбөлгөлөргө төп келет. Кыргызстан Компартиясынын бюросу кабыл алган “Республикада улуттук-орус кош тилин андан ары өнүктүрүү кыргыз, орус жана СССР элдеринин башка тилдерин үйрөнүүнү жана окутууну жакшыртуу жөнүндө” (15. 10. 1988) деген токтомунун “Комплекстүү программасында” ономастика маселесин иретке салууну камтыйт. Бирок бул иш пландуу түрдө колго алынбай жатат. Ага кедерги болуп жаткан кырдаалдардын бири ‒ адистердин ышкоолугу, демилге көтөрбөгөндүгү, жергиликтүү советтердин бул ишти пландуу жана ырааттуу түрдө колго албай келе жаткандыгында. Натыйжада жер-суу аттары (топонимия), орнимия (тоо-таштын энчилүү аттары), гидрономия (көл, дарыя, деңиз, өзөн-суу аттары), антропонимиялардын адам аттары (фамилиялары) жазылышында канчалык көп чаручкандай баш-аламандыктар кетип жатканын күндөлүк басма сөз беттеринен байкоого болот. Мындай абал эрежелердин жоктугунда эмес, болгон эрежелерге кунт койбогондуктан, ошону менен бирге ал эрежелерди кайрадан дагы бир сыйра карап чыгып, жаңылоо милдети алдыда тургандыгын далилдейт. Бул маселе да аталган токтомдо баса белгиленип, тиешелүү мекемелер мекемелер милдеттендирилген. Бирок, тилекке каршы, бул иш да али колго алына элек. Ошондой болсо да , жаңы эреже жаралганча, басма сөз, радио, телевидениедегилер, эски эрежелерди таптакыр эстен чыгарышып, ар кимиси өз билгенинче “жазып”, адабий тилге өтө залал тийгизүүчү баш-аламандыкка кеңири жол берип жатышкандыгын маданияттуулуктун кайсы жобосу менен түшүндүрүүгө болот?! ‒ деп аларга ушул суроо менен кайрылгым келет. Рыбачье шаарын Кыргыз ССР Жогорку Советинин Президиуму али Балыкчы деп атай элек. Бирок “Советтик Кыргызстанда” (№ 84, 04.89-ж.) шаар ушундайча аталып жүрөт. Муну кандай түшүнөлү? Өткөн жылы ЮНЕСКОнун чечими 49 менен бүтүн дүйнөдө, өзгөчө биздин өлкөдө орустардын христиан дини кабыл алгандыгынын 1000 жылдыгы кеңири белгиленди. Бул учурдун жаңы, жакшы жышаандарынын бири. Бирок ошол мезгилде Кантеңирдин (чынында ‒ Кантоо) тутумундагы бир чокуга чыккан альпинистер аны “1000-летие крещения Руси” деп атап кетиптир. Бул окуяга байланыштуу мындайча атоо үчүн ал альпинистер, Кыргызстан спорткомитети республиканын Жогорку Советинин Президиумунан макулдук алганбы? ‒ деген закондуу суроо туулат. Эреже боюнча жаңы атоолор ушул жогорку мекеменин чечими менен гана берилиши керек. Бул жөнүндө СССР Министрлер Советинин атайын токтому бар! Же өздөрүнчө, эч ким менен макулдашпай туруп эле, чокуга чубалжыган сөз айкаштарынан түзүлгөн жогорку “атты” коё салышканбы? Эгерде ушундайча болуп кетсе, мындайча ээнбаштыкка жол берилбей, тыюу салынышын коомчулук талап кылуу керек. Анткени: 1. Христианствонун аталган регионго эмне тиешеси бар? 2. Анын үстүнө жерсуу атоолорун карталарга жайгаштыруу (жазуу) тартиби да картографтарды көп машакатка дуушар кылат. Өзгөчө ар түрдүү масштабдагы карталарга көп сөздөн турган топонимдердин жайгаштыруу оңой-олтоң иш эмес. Ошондуктан СССР Министрлер Советине караштуу картография жана геодезия комитети жаңы атоолордун көбүнчө бир сөздөн турушун сунуш кылат. Ал эми жогорудагыдай мемориал-аттарды картага батыруу өтө кыйын болору келтирилген фактыдан апачык көрүнүп турат. 3. альпинистер чыгууга татыктуу болгон ал чокунун кантип эле нукура аты мурда болбосун. Ошондуктан, муну Кыргызстан Географиялык Коому аркылуу тактап, аны өз калыбына келтирүү керек деп ойлойм. Айтор, жергебиздеги энчилүү аттарды тартипке келтирүү маселеси пландуу, ырааттуу, илимий-теориялык принциптердин негизинде кечиктирилбей тез аранын ичинде колго алынып, иштин башталышы Кыргызстан Министрлер Советинин жана Кыргыз ССР Жогорку Советинин Президиумунун тийиштүү бөлүмдөрү тарабынан жолго салынышы талапка ылайык”. Көрүнүп тургандай, академик Б.Ө.Орузбаеванын Кыргызстандагы энчилүү аттарды тартипке келтирүү маселеси боюнча кыргыз интеллигенциясынын стол үстүндөгү жумалык гезити болгон “Кыргызстан маданиятына” жарыялаган макаласында Совет бийлигинин жылдарындагы кыргыз ономастикасында орун алган көйгөйлөр жөнүндө айтып чыккан. Андагы козголгон маселе ‒ кыргыз ономастикасында орусча топонимдердин көбөйүп кетүүсү: – бир эле атоонун бардык объектилерге коюла бергендиги; – мемориал-аттардын басымдуулугу; – идеологияга байланыштуу атоолордун арбындыгы; – диний ишенимдерге байланыштуу коюлган энчилүү аттардын орун алуусу. Ошол кездеги кыргыз ономастикасындагы баш аламандыктын себебин Б.Ө.Орузбаева адистердин ышкоолугунан, демилге көтөрбөгөндүгүнөн, жергиликтүү советтердин бул ишти пландуу жана ырааттуу түрдө колго албай келе жаткандыгынан көрөт. Мында окумуштуу баш аламандыктын бир себебин туура көрсөткөн. Бирок негизги, башкы себеп айтылган эмес. Бул ‒ ошол доордогу 50 Совет бийлигинин башкы идеологиясы, орус тилине артыкчылык берүү саясаты. Аны ошол мезгилде Совет бийлигинин күчү алсырап калганына карабай, макаланын авторунун ‒ академик Б.Ө.Орузбаеванын да этияттануу, сактануу менен жазган төмөндөгү сыпаттамаларынан байкоого болот: “...Жаңы символ, идеологияга же журтчулук үчүн жагымдуу, колдоого алынуучу сезимдерге байланыштуу сөздөр менен тизмектешип жасалган татаал сөздөр да энчилүү аттарга айланып, алардын саны аябай арбыды. Булардын тилде жашоосу салттуу эле көрүнүш...”. “...Энчилүү аттарды калыбына келтирүүгө байланыштуу кээ бир жолдоштор орус кыштактарынын көбүнүн атын өзгөртүүнү сунуш кылышат. Чындыгында эле Романовка, Николаевка, Александровкалар өз учурунда падышалардын урматына арналып коюлушу ыктымал. Андай факт чындык болсо, аны ошол кыштакта жашаган жергиликтүү калктын элегине салып, алар эмне дейт экен ‒ аны талкуулап көрүү керектей сезилет...”. “...переселецтердин (жер которуп жапырт көчүп келген орустардын) арасында помещик, көпөс, кулактардын болгондугуна ишенич кыйын. Ивановка, Петровка, Ново-Павловка балким ошол эле Иванов, Петров, Павловдор аталган жерлерге биринчи болуп там салып, отурукташкандыктан кыштактар алардын атында аталып калышы да ыктымал. Мында дагы бир эске ала турган нерсе ‒ ошол атоо орустар алгач отурукташканда гана кыштактын аты катары пайда болсо, аны өзгөртүүнүн кандай болду экен?” “идеологияга байланыштуу жаңы атоолорду жагымдуу, колдоого алынуучу сезимдерге байланыштуу сөздөр”; “...падышалардын урматына арналып коюлган энчилүү аттарды жергиликтүү калк эмне дейт экен...”; “...ошол атоо орустар алгач отурукташканда гана кыштактын аты катары пайда болсо, аны өзгөртүүнүн кандай болду экен?” деген сөз айкашы жана сүйлөмдөрдө: “жагымдуу, колдоого алынуучу, падышалардын урматына арналып коюлган энчилүү аттар, орустар алгач отурукташканда пайда болсон энчилүү аттарды өзгөртүүнүн кереги барбы?” ‒ деп жазган тизмектеринен маселенин баары эмнеде? кайда? экенин билип турса да, орусташуу саясатынын кемчилигин ачык, тике айтып чыгуудан тайсалдоо, чочулоо көрүнүп турат. Башкасын коюп, ошол мезгилдеги ар кандай маселени учурунда козгоп, тиешелүү адресатка тике жана ачык сүйлөгөн окумуштуу Б.Ө.Орузбаеванын мындай этияттануусу ошол доордун коомдук саясий абалынан ‒ улуттук кызыкчылыкты көздөгөндөргө карата кандай оор жаза колдонулган тарыхий чындыктан кабар берип турат. Кандай болгон күндө да, Б.Ө.Орузбаева тилдин коомдук функциясына, б.а., социолингвистикага багытталган илимий эмгектеринин катарында кыргыз ономастикасындагы баш аламан көрүнүштөргө көңүл бөлүп, андагы көптөгөн кайталоолорду сөздүктөн терип чыгып, алардын статистикасын чыгарып, аларды тартипке келтирүү маселесин чечүүнүн жолдорун да сунуштагандыгы, Кыргыз ССР Жогорку Советинин Президиумуна жолдогон демилгеси анын окумуштуулук жоопкерчилигинин бийиктиги жана сергектиги деп түшүнүүгө болот. Б.Ө.Орузбаеванын сунушунун кыскача мазмуну төмөндөгүдөй: 51 – Мамлекеттик Топонимия комиссиясынын уюшулуп, анын жобосунун иштелип чыгышы; – энчилүү аттардын кандайча берилиши жөнүндө адистер менен пикир алышып, талкууланып турушу; – энчилеп атоо Жогорку Советтин Президиумунун гана чечими аркылуу ишке ашырылуусу; – алгачкы нукура аттардын калыбына келтирилүүсү; – Рыбачьенин Балыкчы деп аталуусу; – атоо эрежелеринин жаңылануусу; – энчилүү аттардын жаңылануусу Кыргызстан Министрлер Советинин жана Кыргыз ССР Жогорку Советинин Президиумунун тийиштүү бөлүмдөрү тарабынан жолго салынуусу. АДАБИЯТТАР А. Акматалиев “Ономастика ‒ бул чоң идеология же жер-суу аттары качан кыргызча сүйлөйт?” // Кыргыз туусу. № 99 (23487), 2010-ж., 28-декабрь 1, 4-беттер. Жолдошбаев, А. С. (2012). Орус тилинин кыргыз антропонимикасына тийгизген таасиринин өзгөчөлүктөрү. Бишкек Гуманитардык Университетинин Жарчысы, № 3 (23), 155‒158. Кыргызстандын жер-суу аттары. Энциклопедия. (2018). “Камилла-принт” басмаканасы, I том, А‒К, 508 б. Мукамбаев Ж. (1970). “Жер-Суу аттары тарыхтын күбөсү”. Кыргызстан Маданияты, № 15 (171), 8-апрель, 6‒7-беттер. Орузбаева Б.Ө. (1989). “Мезгилге үндөш маселе”. Кыргызстан Маданияты, № 21 (1165), 25-май. Орузбаева Б.Ө. (2004). Кыргыз тилилими (макалалар жыйнагы). II том, ‒Бишкек: Илим, ‒288 б. Орусча-Кыргызча Сөздүк (2012). II том, К ‒ О, 734 б. Сулайманова Л.С. (2009). Народные географические термины в топонимии Кыргызстана. Изд-во КРСУ. ‒ 199 с. Токоммбаев, Ш. (1991). Айрым шаар, айыл-кыштак топонимдери: тарыхы жана азыркы абалы (Ысык-Көл облусунун материалында). СССРдин 50 жылдыгы атындагы КМУнун басмасы, 1-бөлүк, 83-84-б. Шамшиева, М. С. (2018). Лейлек топонимиясы. Бишкек. 52 КАЗАН УНИВЕРСИТЕТЫНДА ТАТАР ОНОМАСТИКАСЫ ФӘНЕ ҮСЕШЕ DEVELOPMENT OF TATAR ONOMASTICS AT KAZAN UNIVERSITY ГӨЛШАТ ГАЛИУЛЛИНА6 АННОТАЦИЯ В статье дается краткий обзор деятельности Казанской тюрко-татарской ономастической школы, которая сформировалась в лоне Казанского Императорского университета. Важнейшую роль в этом сыграло Общество археологии, истории и этнографии при Казанском университете. В ономастическом кружке при этом Обществе активную научную деятельность развернули известные историки, тюркологи, лингвисты, благодаря деятельности которых в 80-х годах ХIХ века была создана Казанская топонимическая школа. Целенаправленные исследования в области ономастики начали вестись в 60-х годах ХХ века под руководством Г.Ф. Саттарова. К концу ХХ века Казанский университет стал центром исследования тюрко-татарской топонимии и антропонимии Среднего Поволжья и Приуралья. Велась активная работа по подготовке научных кадров по тюркской ономастике. В настоящее время исследователи Казанского университета развивают традиции научной школы. Плодотворно разрабатываются проблемы не только антропонимии и топонимии, но и исследуются периферийные области татарской ономастики. Таким образом, современная татарская ономастика представляет собой целое междисциплинарное научное направление, имеющее давние традиции, теоретико-методологическую основу и объединяющее целую плеяду исследователей, разрабатывающих проблемы описательной, региональной, практической ономастики. Ключевые слова: ономастика, тюрко-татарская ономастическая школа, Казанский университет, татарский язык ANNOTATION The article provides a brief overview of the activities of the Kazan Turkic-Tatar onomastic school, which was formed in the bosom of the Kazan Imperial University. The most important role in this was played by the Society of Archeology, History and Ethnography at Kazan University. Well-known historians, Turkologists, and linguists launched active scientific activities in the onomastic circle at this Society, thanks to whose activities the Kazan toponymic school was created in the 80s of the 19th century. Purposeful research in the field of onomastics began to be conducted in the 60s of the 20th century under the leadership of G.F. Sattarov. By Филология фәннәре докторы, профессор, Казан федераль университеты (Россия), e-mail: caliullina@list.ru 6 53 the end of the 20th century, Kazan University became the center for the study of Turko-Tatar toponymy and anthroponymy of the Middle Volga and Ural regions. Active work was carried out to train scientific personnel in Turkic onomastics. At present, Kazan University researchers are developing the traditions of the scientific school. The problems of not only anthroponymy and toponymy are fruitfully developed, but also the peripheral areas of Tatar onomastics are explored. Thus, modern Tatar onomastics is a whole interdisciplinary scientific direction that has a long tradition, a theoretical and methodological basis and unites a whole galaxy of researchers who develop problems of descriptive, regional, practical onomastics. Keywords. Tatar onomastics, Kazan Turkic-Tatar onomastic school, Kazan University, Tatar language Татар ономастикасы фәне Казан Император университетында татарлар һәм Идел буенда яшәгән башка халыкларның тарихи һәм мәдәни мирасына караган фактик материалны туплау нәтиҗәсендә формалаша. Шулай да, ономастикага караган материалларны туплау күпкә алдан башланганлыгын искәртү зарур. Күренекле ономатолог Г.Ф. Саттаров билгеләгәнчә, татар ономастикасының башлангычы Х гасырга карый (Саттаров, 1970, б. 17). Аерым алганда, гарәп сәяхәтчесе һәм дипломаты Әхмәд Ибн Фадланның 921-922 елларга караган язмаларында борынгы болгар кеше исемнәре, болгар һәм башкорт кабиләләре атамалары һәм топонимия буенча мөһим мәгълүматлар теркәлгән. Шулай ук Мәхмүд Кашгарый «Диване лөгат-әт-төрк» (1074) сүзлегендә борынгы төрки ономастикага караган материаллар шактый. Чыганак буларак ХIII – XIV гасырларда болгар, ә XV – XVIII гасырларда татар эпиграфик һәйкәлләрендә теркәлгән борынгы болгар һәм татар антропонимнары зур кыйммәткә ия. Шулай ук XVI – XVII гасырларга караган Казан язу кенәгәләрендә географик атамаларга һәм кеше исемнәренә кагылышлы бай лексик материал урын ала. Болгар һәм татар ономастикасына кагылышлы татар телендә язылган тәүге хезмәт буларак Хисаметдин Мөслиминең «Тәварихе Болгария» хезмәтенең әһәмияте дә алыштыргысыз. XVIII гасырда язылган хезмәтләрнең түбәндәгеләрендә татар топонимиясе һәм антропонимиясенә бәйле мәгълүматларны очратырга була. Академик Г.Ф. Миллерның «Описание живущих в Казанской губернии языческих народов» (1791) хезмәтендә Казан губернасының кайбер географик атамалары турында материаллар бар. Аның «Описание Сибирского царства» (1750) тарихи хезмәтендә себер татарларында шәһәр һәм авыл атамаларының килеп чыгышы тарихына бәйле мәгълүматлар бирелгән. Сәяхәтче П.И. Рычковның «Топография Оренбургской губерниии» (1762) китабында төрки (татар, башкорт, казах, каракалпак, нугай, һ.б.) топоним һәм этнонимнарына аерым бүлекләр багышланган, шулай ук биредә Казан шәһәре атамасының килеп чыгышына да урын бирелә. 1737–38 елларда Сембер канцеляриясендә төзелгән рус-татар кулъязма сүзлегендә уртаклык исемнәре белән беррәттән, Сембер провинциясенә караган күп кенә татар чыгышлы шәһәр, зур авыл, тау, елга, күл атамалары бирелгән. 1779 елда Федор Черный тарафыннан географик атамаларга зур урын бирелгән Казан губернасының генераль картасын бастырып чыгарылган. Болар барысы да татар 54 ономастикасы үсешенең әлеге чорына караган мөһим моментларыннан санала (Татар лексикологиясе, 2017, б.14). Билгеле булганча, Казан университеты 1804 нче елда үзенең эшчәнлеген башлый. Беренче көннәрдән үк университет галимнәре Идел буе төбәгенең тарихын, рухи һәм матди мирасын өйрәнүгә зур игътибаар бирәләр. XIX гасырның икенче яртысында бу төр материалны туплау һәм теркәү процессы тагын да активлаша. Бу, беренче чиратта, әлеге эшнең татар ономастикасына караган документлардан борынгы тел күренешләрен табарга омтылган тел белгечләре, төбәкне өйрәнүче тарихчылар кулына алыну белән бәйле. Аерым алганда, Г. Чернышевский, В. Вельяминов-Зернов, М. Лаптев, А. Артемьев, С. Мельников, А. Сергеев, Р. Игнатьев, С. Шпилевскийлар эшчәнлеге 1878 елда Казан университеты каршында «Археология, Этнография һәм Тарих җәмгыяте» ачылуга мөмкинлек бирде. Әлеге җәмгыять каршында ономастик түгәрәк оешу һәм бу түгәрәктә В. Радлов, Н. Золотиницкий, И. Износков, В. Магницкий, татарлардан Г. Әхмәров, Ш. Мәрҗәни, К. Насыйри һ.б. актив фәнни эшчәнлекләре нәтиҗәсе буларак, XIX гасырның 80 елларында Казан топонимик мәктәбе оеша. Бу вакыйга татар ономастикасы үсешендә хәлиткеч роль уйный. Татар ономастика фәненең башлангычында торган күренекле галим Каюм Насыйри эшчәнлеген аерым билгеләп үтү зарур. Каюм Насыйри татар ономастикасына бәйле гаҗәеп бай мәгълүмат туплый. Татар тарихы, этнографиясе өлкәсендәге эшчәнлеге белән үрелеп барган бу гамәл соңрак татар тел белемендә фәнара тармак саналган ономастика барлыкка килүгә, төрки-татар ономастика гыйльми мәктәбе формалашу һәм үсүгә зур этәргеч булды. Татар мифологиясе, фольклорына бәйле чыганакларны барлау, кабер ташларын, язма документларны тикшерү белән беррәттән, К. Насыйри теге яки бу төбәк, авыл тарихына караган мәгълүматларны барлауга һәм системалаштыруга да зур игътибар бирә. Мисал өчен, үзенең туган төбәге Зөя өязенең кайбер авыллары һәм Зөя каласы турындагы материаллары татар ономастикасының топонимия һәм антропонимия, этнонимия тармаклары өчен кыйммәтле чыганак булып торалар. Казан император университетында ирекле тыңлаучы булып белем алу, соңрак университет каршындагы танылган Археология, тарих һәм этнография җәмгыятенең хакыйкый әгъзасы булып тору бу өлкәдә эшчәнлегенә уңай тәэсир ясый. К. Насыйри төрле шәҗәрәләр туплауга аерым игътибар бирә. Мисал өчен, аның Казан университеты китапханәсендә сакланган кулъязмалары арасында пәйгамбәрләр шәҗәрәсе, нәсел шәҗәрәсе һәм атасы Габденнасыйрдан башланган шәҗәрә бирелә. Галим, шәҗәрәләр язу белән беррәттән, аерым топонимик берәмлекләргә этимологик анализ да биреп бара. К. Насыйриның «Зөя өязе авыллары» хезмәте тулысы белән авылларның барлыкка килүе, үсеше, атамаларының килеп чыгышын ачыклауга багышланган. Һәр авылга бәйле мәгълүмат аерым бер статья буларак формалаштырылган. Авылларга караган эпитафик язмалар, тарихи риваятьләр, кулъязма документлар, шәҗәрә һәм топонимнарны комплекслы өйрәнеп, галим 21 авыл тарихына 55 һәм топонимиясенә анализ бирә (Насыйри, 2005, б. 315). Барлык статьяларга хас структура түбәндәгедән гыйбарәт: авыл барлыкка килү вакытына бәйле мәгълүмат, нигез салучы кешегә бәйле мәгълүмат (нигездә, галим анализлаган авылларның зур күпчелеге кеше исеменә нисбәтле барлыкка килгән) һәм аның шәҗәрәсе, географик характеристика, авыл тарихына караган документ, кабер таш язмаларына, башка чыганакларга күзәтү, кайбер халык авыз иҗаты ядкарьләреннән мисаллар китерү, әһәмиятле роль уйнаган микротопонимнар булса, аларны күрсәтү. К. Насыйри тарафыннан тәкъдим ителгән бу алым хәзерге көндә дә ономастик материалны бәян итүдә саклана. Өйрәнгән шәҗәрәләре нигезендә К. Насыйри татар халкының этногенезына кагылышлы фикерләрен дә белдерә, аерым алганда, казан татарлары формалашуда болгар кабиләләренең ролен күрсәтү, татар милләте формалашу процессында барган үзгәрешләр, Урта Идел һәм Кама буенда яшәгән башка кабиләләрнең йогынтысы турындагы фикерләре игътибарга лаек. Галимнең күп кенә фикерләре, ачышлары татар ономастикасы өлкәсендә эшләгән галимнәрнең хезмәтләрендә тагын да киңрәк яктырту тапты. Беренче октябрь инкыйлабыннан соң (1905) татар әдипләреннән Г. Тукай, Ф. Әмирхан һ.б. татар вакытлы матбугатындагы чыгышлары, А. Гераклитов, Һ. Атласи, Н. Спасский һ.б. эшчәнлеге ХХ гасыр башына татар ономастикасысының төрле яклы үсеше өчен аерым фәнни база ролен үти. 1920 еллар уртасыннан 1950 елларга кадәр чорда ономастика буенча махсус лингвистик планда әзерләнгән хезмәтләр күренә башлый. Аерым алганда, Камил Туйкәнең «На пути исследования языка», Җ. Вәлиди «Наречие каринских и глазовских татар» мәкаләләре, Гали Рәхимнең «Программа по изучению сел» хезмәтләре әлеге рәткә керәләр. Шулай да бу этапта ономастик продуктивлык түбән дәрәҗәдә була. Гомуми хезмәтләр юк, теория бөтенләй эшләнмәгән диярлек. Ономастикага караган хезмәтләр, нигездә, иллюстратив һәм тасвирлама характерга ия. Шуңа да карамастан, бу период татар ономастикасы фәненең алдагы үсеше һәм формалашуы өчен җирлек ролен үти. 1960-1970 еллар аралыгында ономастик атамаларга игътибар арта, төрле ономастик темаларга караган хезмәтләр чыга башлый. Аларда мөһим теоретик мәсьәләләр, ономастик тикшеренүләр методикасы үзәккә алына. Тел гыйлеменең әлеге бүлеге аша, ягъни атаманың тарихы, асылына бәйле, тарих, археология, лингвистика, этнография, этногенез һәм башка фәннәр күп сорауга җавап таба ала. Бу чорда басылган хезмәтләрнең теоретик базасы ныклы, фәннилек сизелерлек көчәя. Казан университеты галимнәре һәм башка фәнни үзәкләрдә эшләүче галимнәрнең монографик хезмәтләре, мәкаләләре дөнья күрә. Аерым хезмәтләрдән түбәндәгеләрне атау зарур. Г.В. Юсупов «Введение в булгаро-татарскую эпиграфику» (1960) китабында болгар каберташ язмаларын борынгы болгар һәм мөселман-гарәп юнәлешенә аера. Р.А. Сафиуллин «К вопросу о названиях малых рек Среднего Поволжья» мәкаләсендә, төрле чыганакларга нигезләнеп, елга атамаларын ачыклый һәм нәтиҗәләрен бирә. 1960 нчы елда 56 Оренбург дәүләт педагогика институты укытучылары Н.Я. Лойфман һәм А.С. Попов читтән торып уку бүлеге студентлары өчен зур булмаган «Топонимические названия Оренбургской области» кулланмасын чыгаралар. Анда Оренбург өлкәсендә очрый торган төрки чыгышлы топонимнар да урын алган. Аларны автор алфавит буенча урнаштырган һәм 3 телгә (башкорт, татар, казах) таянып, якынча этимологияләрен дә аңлатырга тырышкан. Татар ономастикасында топономастика мәсьәләләрен икетеллелек, телләрнең кушылуы, рус һәм татар телләренең бер-берсенә тәэсире планында тикшерү аспекты да актуальләшә. Бу өлкәдә Г. Ибраһимов, Р. Субаева һ.б. эшчәнлек алып баралар. 1963 елдан татар ономастикасын тикшерү «Татар ономастикасы нигезләре» һәм «ТАССР топонимиясе» темалары белән Казан дәүләт университетының татар теле кафедрасы фәнни тикшеренүләр планына кертелә. 1964 ел урталарыннан татар ономастикасы өлкәсендә системалы эзләнүләр башланып китә. Студентларның фәнни эшчәнлеге, экспедицион эзләнүләре белән беррәттән, татар ономастикасына караган тарихи-этимологик, лексик-семантик, сүз ясалышы һәм норматив (кеше исемнәренең орфографиясе һәм орфографиясе) якларына кагылышлы тикшеренүләр үткәрелә башлый. 1970 елда Г.Ф. Саттаровның «Этапы развития и очередные задачи татарской ономастики» хезмәте басыла (Саттаров, 1970). Әлеге хезмәттә ул ономастика фәненең асылын билгеләп, татар тарихында һәм мәдәниятендә ялгызлык исемнәрен өйрәнү тарихын тәфсилле яктыртып, аның тикшеренү перспективасын һәм өлкәләрен ачыклый һәм, нигездә, әлеге хезмәт татар ономастикасы юнәлешенең үсеш программасы вазифасын үти. Галимнең тырышлыгы белән ономастика фәне татар тел белемендә теоретик һәм гамәли максатларны берләштергән фәнни юнәлешкә әйләнә. Г.Ф. Саттаровның «ТАССР антропотопонимиясе» (1975) дигән темага язылган докторлык диссертациясеннән соң бу өлкәдә киңкырлы эшчәнлек башланып китә. Галимнең әлеге хезмәте танылган тюркологлар Ә.Р. Тенишев, М.З. Зәкиев, Р.Г. Кузеев тарафыннан да югары бәяләнә һәм хезмәтнең башка төрки телләр өчен дә үрнәк булырлык эш икәнлеге билгеләнә. Этник тарихны һәм мәдәниятне өйрәнү юнәлешендә Казан университетында традициягә әверелгән методикага нигезләнеп, Г.Ф. Саттаров күпсанлы архив материаллары, тарихи чыганаклар, елъязмалар, риваятьләр өйрәнеп, меңләгән ялгызлык исемнәреннән гыйбарәт картотека туплап, экспедицияләрдән алып кайткан материал җирлегендә, татар тел белемендә әле моңа хәтле өйрәнелмәгән уникаль фәнни юнәлешне саналган антропотопонимияне барлыкка китерә. 1976-80 еллар аралыгында Казан төрки-татар ономастикасы фәнни мәктәбе татар лексикологиясе һәм ономастикасы өлкәсендә өч юнәлештә эшчәнлек алып бара: 1) татар теле лексикасының генетик-тарихи катламнары; 2) Казан урамнары атамалары сүзлеге, Казан топонимиясе, Казан шәһәре һәм урам исемнәренең барлыкка килүе; 3) гарәби чыгышлы татар кеше исемнәре. 57 1986-95 еллар аралыгында Казан университетында ономастик эзләнүләр ике юнәлештә алып барыла: 1) татар антропонимикасы һәм татар халкының килеп чыгышы мәсьәләләре һәм 2) Урта Идел һәм Урал буе төрки-татар топонимнары тарихи планда өйрәнелә. 1996-2006 елларда үткәрелгән фәнни тикшеренүләр актуаль, перспективалы һәм приоритетлы мәсьәләләрне колачлый. Казан төрки-татар ономастикасы фәнни мәктәбе вәкилләре алдына «Төрки-татар ономастикасы, диалектлары һәм лексикасын татар халкының этногенезы һәм лингвоэтнотарихына кагылышлы мөһим мәсьәләләр яктылыгында тарихи-лингвистик тикшерү» максаты куела. Билгеле бер төбәк ойконимиясен, топонимиясен, микротопонимиясен тарихи-лингвистик анализлау; татар антропонимиясен тикшерү өлкәсендә нәтиҗәле эзләнүләр алып барыла. Поэтик ономастика юнәлеше шулай ук игътибар үзәгендә була. Казан университетында төрки һәм татар ономастикасын фәнни өйрәнү белән чикләнмичә, педагогик якка да зур игътибар бирелә. Биредә казах, үзбәк, шор, каракалпак һәм башка төрки халык вәкилләре гыйльми хезмәтләр язып, бүгенге көндә төрки ономастика өлкәсендә нәтиҗәле эшлиләр. ХХI гасырның икенче яртысына төрки-татар ономастика мәктәбе ныклы теореотик нигезләнгән, фәнни тикшеренүләрнең конкрет объекты һәм предметы тәгаенләнгән фәнара тикшеренү юнәлешендәге зур тармакка әверелде. Татар ономастикасы буенча басылып чыккан хезмәтләр, башлыча, тасвирлама, региональ һәм гамәли ономастика кысасында башкарыла, шул ук вакытта фәнара тикшеренүләр дә алып барыла. Казан төрки-татар фәнни ономастика мәктәбенең бүгенге көндә төп казанышларыннан түбәндәгеләрне атарга кирәк: татар телендәге ялгызлык исемнәре монографик планда тасвирлама-структур яссылыкта өйрәнелде (Г.Ф. Саттаров, Ф.Г.Гарипова, А.Ф. Субаева, Г.Р. Х.Ф. Исхакова, Г.Р. Галиуллина, З.Ф. Ахатова, Р.И. Куряева, О.Р. Хисамов, Р.И. Хаҗиев, Р. Шаһиев, Г.С. Хаҗиева-Демирбаш, М.З. Вәлиева, Г.М. Ниязова һ.б.), ономастик берәмлекләрнең диахроник планда үсеше билгеләнде (Г.Ф. Саттаров, М.З. Зәкиев, Ф.Г. Гарипова, А.Г. Шәйхуллов, Г.К. Һадиева, С.И. Гафурова һ.б.), әдәби әсәр кысасында кулланылышы тикшерелде (Р.Х. Гаррапова, А.Р. Биктимерова, В.М. Гарипова-Хәсәншина, Г.Х. Зиннәтуллина, С.С. Арсланова һ.б.), ономастик лексиканың текст ясау мөмкинлекләре, реклама текстларын тудырудагы роле билгеләнде (А.Ә. Гафурова, Л.Ф. Осипова), оешма атамалары монографик өйрәнелде (Г.Р. Галиуллина, Р.М. Әмирова һ.б.), региональ ономастикага багышланган күпсанлы хезмәтләр дөнья күрде (Х.Ч. Алишина, Ф.Х. Гыйлфанова, Р.К. Садыйкова, Г.Г. Тимерханова, Ф.А. Ваһапова, Г.Ф. Тимканова, Л.Х. Айтбаева, А.К. Гараева, Ф.С. Сәлимҗанова һ.б.), лингвокультурологик аспектлары һәм социомәдәни даирәдә кулланылышы тикшерелде (Г.Р. Галиуллина, А.Ф.Азнабаева һ.б.). Хәзерге көндә Казан федераль университеты вәкилләре төрки-татар ономастика мәктәбе традицияләрен дәвам итәләр, ономастиканың төп берәмлекләрен 58 генә түгел, перифериядәге өлкәләрен дә актив өйрәнәләр. Әлеге эзләнүләрнең нәтиҗәләре күпсанлы мәкаләләрдә, шулай ук монографик тикшеренүләрдә дә чагылыш таба. Шулар арасында Р.М. Амированың «Казан шәһәре татар эргонимиясе» (2011), А.А. Гафурованың «Татар һәм инглиз телле реклама текстларында ономастик лексиканың кулланылыш үзенчәлекләре» (2012), Э.Р. Сабированың “Прагматонимы Татар прагматонимнары” (2017) һәм башка хезмәтләрне атарга кирәк. Шулай ук Казан федераль университеты базасында ономастикага багышланган «Идел буе ономастикасы» XII Халыкара фәнни конференция (2010), «Төрки ономастика: үткәне һәм бүгенгесе» Халыкара фәнни-гамәли конференция (2018) оештырылды. Казан университеты галимнәренең Татарстан Республикасы, Россия һәм чит ил галимнәре белән дә актив хезмәттәшлек баруын билгеләп үтү зарур. Шуларның нәтиҗәсе буларак, 2017 елда Татарстан Республикасы фәннәр академиясенең Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты җитәкчелегендә язылган һәм төрки-татар ономастика фәнни мәктәбенең актив эшләүче галимнәрен берләштергән «Татар лексикологиясе» (проект җитәкчесе М.З. Зәкиев, фәнни редактор Г.Р. Галиуллина) өчтомлык хезмәтнең өченче томын атарга кирәк. Әлеге хезмәт тулысы белән татар ономастикасына багышланган. Әлеге хезмәт Казан төрки-татар ономастикасы хәзерге чорда төп казанышларының әһәмиятлесе булып тора. Шулай ук әлеге оешма җитәкчелегендә татар ономатологлары Татарстан Республикасы топонимнарының электрон каталогын төзү эшен уңышлы алып баралар (http://toponym.antat.ru/tt) . Нәтиҗә ясап әйткәндә, хәзерге татар ономастикасы тел белеменең комплекслы эзләнүләр таләп итә, киң катлам фәнара метод һәм алымнарга нигезләнеп өйрәнелә торган катлаулы структура хасил иткән тармагы булып тора. Ул милли, региональ гамәли ономастика өлкәсендә хезмәт итүче тулы бер буын галимнәрен берләштерә. БИБЛИОГРАФИЯ Каюм Насыйри (2005). Сайланма әсәрләр. 4 томда. 3 том. Казан: Татар. кит. нәшрияты. Саттаров Г.Ф. (1970). Этапы развития и очередные задачи татарской ономастики. Казань: Изд-во Казан. ун-та. Татар лексикологиясе: өч томда / проект җит. М.З. Зәкиев; ред. Г.Р. Галиуллина (2017). Т. III. Казан: ТӘһСИ. Татарстан Республикасы топонимнары каталогы: http://toponym.antat.ru/tt. 59 TÜRKOLOJİDE FİTONİMLER VE ONLARI ADLANDIRMA PRENSİPLERİ ÜZERİNE ON THE STUDY OF PHYTONYMS AND THE PRINCIPLES OF THEIR NOMINATION IN TURKOLOGY GÜLNAZ YAGAFAROVA7 ÖZET Makalede, Türkî dillerindeki fitonimlerin yapısını, semantiğini, etimolojisini ve işleyişini belirlemek için Türk dilbiliminde yapılan çalışmalara genel bir bakış açısından yanaşmaktadır. Fitonimlerin adlandırma prensipleri, adlandırma motifleri ve adlandırma yöntemlerini de içeren ayrı bir kategori olarak kabul edilmektedir. Bu makalede, Başkurt dilbilimcileri de dahil olmak üzere, Türkologların araştırmalarındaki flora söz varlığını onomasiyolojik planda ele alıyoruz. Türkî dillerindeki fitonimler grubu hakkındaki araştırmaları özetleyerek, fitonimlerin adlandırma prenseplerinden aşağıdakileri gösterebiliriz: 1) onomatopoeia; 2) nesnellik; 3) işaretlilik; 4) prosedürellik; 5) alakadarlık. Bu ilkelerin her biri, belirli dilsel araçlarla – adlandırma yöntemleriyle uygulanan bir çeşit motiflere dayanmaktadır. Bize göre, Türkî fitonimlerinde, en belirgin ve en çok kullanılan prensip, işaretlilik prensibidir. Bu prensip, kişi tarafından bitkilerin dış (renk, şekil, boyut özellikleri) ve iç (çiçeklenme, koku, tat) belirtilerini algılamasına dayanır. Son yıllarda leksikolojide her bir leksik-tematik grubun adlandırma ilkelerinin belirlenmesine özel önem verilmektedir. Bu, dilde bütünsel bir adlandırma sisteminin oluşturulmasına katkıda bulunur, sözvarlığının gelişimini daha derin bir şekilde anlaşılmasını sağlar. Bu konu, Türkî çalışmalarda belirli bir tematik grubun çalışması çerçevesinde bile geçerliliğini korumaktadır. Anahtar kelimeler: Türkoloji, onomasiyoloji, adlandırma prensipleri, adlandırma motifleri, fitonimler. ABSTRACT The article presents an overview of works undertaken in the Turkic linguistics in order to establish the structure, semantics, etymology and functioning of Turkish phytonyms. The principles of nomination of phytonyms are treated as separate categories, which include the motives and means of naming. The following types of motivational features are distinguished as principles for the nomination of phytonyms: 1) sound representation; 2) objectivity; 3) signs; 4) procedurality; 5) the relative principle of nomination. Key words: Turkology, onomasiology, nomination principles, nomination motifs, phytonyms. Rusya Fenler Akademisi Ufa Federal Araştırma Merkezi Tarih, Dil ve Edebiyat Enstitüsü, E-mail: rishrinat@mail.ru 7 60 Son yıllarda dilbiliminde, insanın çevresindeki unsurları adlandırma ilkelerinin analizine yönelik oldukça fazla araştırma ortaya çıktı. Görünüşe göre onomasiyolojik çalışma için en verimli materyal, yaşayan doğanın isimleridir. Herhangi bir dilde onlar, oldukça açık merkezi manalarla temsil edilirler. Bunlar aracılığıyla, adlandırma motifleri tanımlanabilir. Doğayı adlandıran kelime hazinesi, dil sisteminin ve yapısının semantik, kelime oluşum özelliklerini yansıtır; dilin oluşumu, dilin dünya görüşünden kaynaklanmaktadır. Bitkileri, hayvanları, doğal olayları ifade eden sözcük birimleri, insanın fikir sistemi, en yakın ve uzak dünyanın algısı hakkında bilgiler içerir. Bu nedenle, dilbiliminde, doğayı adlandıran söz varlığının özelliklerini belirlemeye yönelik çok sayıda araştırma bulunmaktadır. Bu makalede Başkurt dilbilimcileri de dahil olmak üzere Türkologların araştırmalarındaki flora söz varlığını onomasiyolojik planda ele alıyoruz. Bilim adamlarının adil yorumuna göre, bitki adlandırmanın dilbilimsel ilkelerinin incelenmesinde özel bir dilbilim yönü olduğu söylenebilir (Normanskaya, 2006, s. 387). Fitonimler genel dilbiliminde çok iyi incelenmiştir: genetik katmanları sınırlandırılmış, tematik kelime grupları geliştirilmiş, floraya bağlı kelime dağarcığının adlandırılma özellikleri incelenmiştir; bu tür çalışmalar giderek daha artmaktadır. Türki dilbiliminde, fitonimler bir dizi seçkin Türkoloğun eserlerinde yer aldı. Örneğin, L.V. Dmitriyeva’nın (1962, 1972, 1975, 1977, 1979) eserlerinde, bitki isimleri diğer Altay dillerinin verileri, yapısal ve kelime oluşum olasılıkları, ana tarihsel ve genetik katmanları bakışından analize edilir. K.M. Musayev’in “Karşılaştırmalı Işıkta Türk Dillerinin Kelime Hazinesi” (M., 1975) monografisinde, Türk kelime hazinesinin diğer sözlüksel-anlamsal grupları ile birlikte, dendronimler ve bitki bölümlerinin isimleri dilsel-coğrafi açıdan incelenir (Musayev, 1975, 360 s.). Dilbilimsel verilerin tanımlanması temelinde yapılan ve K. Musayev’ın Türkçe konuşan halkların atalarının evi hakkındaki çalışmasında ortaya konan ön sonuçlar Yuliya Normanskaya tarafından daha da geliştirildi. Onun araştırmaları şunlardır: “Bitki Dünyası. Ağaçlar ve çalılar. Floristik söz varlığı verilerine göre Türklerin ata yurdunun coğrafi konumu” (Normanskaya, 2006), “Floristik söz varlığı verilerine göre Türklerin ata yurdunun coğrafi konumu” (Normanskaya, 2008, s. 119-155), bir de Yu. Normanskaya ve A. Dybo “Thesaurus. Ural Dillerinde Doğal Çevre Sözlüğü” (Normanskaya vd., 2010). Bu çalışmalarda anlamsal geçişlerin sınıflandırılması ilkeleri geliştirilir, bunlara dayanarak bitkilerin Türk isim sistemi yeniden oluşturulmaktadır. Yazarlar, Türklerin atalarının yurdunun yerelleştirilmesi ve mevcut hipotezlerin dilbilimsel olarak doğrulanması konusunu fitonimler temelinde incelemektedirler, tarihi ve arkeolojik verileri ayrıntılı olarak ele almaktadırlar. Ayrıca araştırmacılar bitkilerin Proto-Türkçe isimlerini restore etmekte, Proto-Türkçeden modern Türk dillerine kadar isimlerdeki anlamsal değişimlerin izini ortaya çıkarmaktadırlar. E.R. Tenişev’in “Bitki Dünyası: Yabani Ağaçlar, Çalılar ve Otlar” makalesinde, dilin Proto-Türkçe hali için bitki adlarının yeniden yapılması hakkında zengin 61 bilgiler sunulur (Tenişev, 1997, s. 122-136). Makalede ağaçların ve çalıların ProtoTürk isimleri restore edilmiş, Türk dillerindeki formları ve anlamları verilmiş, ayrıca fitonimlerin etimolojik analizine özel önem verilmiştir. Yukarıda sayılan pek çok Türk diline ilişkin bilgileri kapsayan genelleyici nitelikteki eserlerle birlikte, Türkolojide, belirli bir Türk dilindeki bir tematik kelime grubunun özelliklerini yapısal-anlamsal dilbilim açısından belirlemeye yönelik birçok çalışma vardır. Kazak dilbiliminde U. Kisykov (1963), R. Ramazanov (1964), A.Ş. Şamşatov (1966), A.T. Tazhmuratov (1966), M. Bimagambetov (1968), A. Aigabylov (1976), G.I. Uyukbayeva (1983), B.K. Kaliev (1988, 1991); Özbek dilbiliminde - A.K. Kurbanov (1966, 1974), Kh. Dzhamalkhanov (1968), A.K. Borovkov (1971), T. Nugmanov (1971), Yu. İşankulov (1985); Türkmen dilbiliminde - V.V. Nikitin, B.B. Kerbabayev (1962), Z.B. Mukhamedova (1971); Çuvaş dilbiliminde - V.G. Yegorov, M.I. Skvortsov, Yu. Dmitriyeva, A.N. Lvova, G.A. Degtyarev, Y.N. İsayev; Uygur dilbiliminde - Ş. Baratov’un doktora tezinde (1971), Azerbaycan dilbiliminde - E.S. Kuliyev (1987); Türk (Türkiye Türkçesi) dilbiliminde - Yu.O. Bart (1997), M.F. Alkayış (2007); Karaçay-Balkar dilinde - A.B. Semenova (2011); ayrıca Tatar dilbilimine – N.V. Burganova (1958, 1976, 1979), D.G. Tumaşeva (1961, 1992), L.Sh. Arslanov (1966), D.B. Ramazanova (1970, 1978, 1982, 1987), L.T. Makhmutova (1976, 1978, 1979), F.S. Bayazıtova (1988), G.G. Saberova (1996), R.G. Akhmetyanov (1976, 1989), T.Kh. Khairutdinova (1985, 2004), Z.R. Sadykova (1985), A.G. Şaikhulov (1988), F.F. Gafarova (1999), Ç.I. Firgaliyeva (2007), E.R. Ahmetova (2012) vd. araştımacıların çalışmalarında Türk fitonimleri kapsamlı bir şekilde incelenmektedir. Başkurt dilbiliminde bitki adlarının incelenmesi A.G. Şaikhulov (1986, 1988), R.Z. Safarova (1984-1985), D.I. Hizbullina (1999), E.F. İşberdin (1986, 1990, 2002), A.R. Hismatova (2005), G.N. Yagafarova (2018) tarafından yapılmıştır. Çalışmalar, Türk fitonimlerinin yapısal ve kelime oluşum kompozisyonunu, tarihsel ve genetik katmanlarını, işlevsel özelliklerini analiz eder. Bu çalışmalarda fitonimlerin adlandırma prensepleri açıklanır. Ancak onlar farklı şekilde sınıflandırılır. Ayrıca genellikle çalışmalarda belirlenen adlandırma prensepleri adlandırma motifleri veya adlandırma yöntemleriyle karıştırılmaktadır. Oysa ki belirli adlandırma tekniklerini yansıtan adlandırma prensepleri onomasiyolojik modeller olarak adlandırma motifleri temelinde oluşur ve kendine özgü adlandırma yöntemleri şeklinde ifade edilir (Golev, 1981, s. 17). Türk dillerindeki fitonimler grubu hakkındaki araştırmaları özetleyerek, fitonimlerin adlandırma prensepleri olarak aşağıdaki motivasyonel özellik türlerini gösterebiliriz: 1) onomatopoeia; 2) nesnellik; 3) işaretlilik; 4) prosedürellik; 5) alakadarlık. Bu ilkelerin her biri, dilde belirli dilsel araçlarla - adlandırma yöntemleriyle uygulanan bir dizi motiflere dayanmaktadır. Örneğin, Türk dillerinde adlandırmanın ilk prensibi olarak belirlenen onomatopoeia, yansıma, ses sembolizmi ve seslerin kavramlara benzerliğine dayanmaktadır (Yagafarova, 2010, s. 115-121). 62 Bize göre, Türk fitonimlerinde, en belirgin ve sayıca daha çok olan prensip, işaretlilik prensibidir. Bu prensip, kişi tarafından bitkilerin dış (renk, şekil, boyut özellikleri) ve iç (çiçeklenme, koku, tat) belirtilerini algılamasına dayanır. İlkelerin her biri, belirli bir adlandırma motifine dayalı olarak daha da belirtilir. Modern Türkolojide, doğal nesneleri adlandırma ilkelerini incelemek için yeterli malzeme birikmiştir. Son yıllarda leksikolojide her bir tematik grubu adlandırma ilkelerinin belirlenmesine özel önem verilmektedir. Araştırmacılar, bir dilin yapısında adlandırma ilkelerini incelemenin gerekliliğini defalarca vurguladılar. Bu, dilde bütünsel bir adlandırma sisteminin oluşturulmasını sağlar, sözvarlığının gelişimini daha derin bir şekilde anlaşılmasını sağlar. Bu konu, Türkî çalışmalarda belirli bir tematik grubun çalışması çerçevesinde bile geçerliliğini korumaktadır. KAYNAKLAR Golev, N. (1981). “Lehçelerde Flora ve Fauna Kelimelerinin Adlandırma Ilkelerinin Bazı Genel Özellikleri Üzerine”. Sibirya’nın Rus Lehçeleri. Tomsk: TDU Yayınevi. Musayev, K. (1975). Karşılaştırmalı Işıkta Türk Dillerinin Kelime Hazinesi. Moskova: Nauka. Normanskaya, Yu., Dybo, A. (2010). Thesaurus. Ural Dillerinde Doğal Çevre Sözlüğü. Moskova: Thesaurus. Normanskaya, Yu. (2008). “Bitki Dünyası. Ağaçlar ve Çalılar. Floristik Söz Varlığı Verilerine Göre Türklerin Ata Yurdunun Coğrafi Konumu”. Pra-Türk Halklarının Doğal Ortamı ve Maddi Kültürü. Moskova: Vostoçnaya literatura. S. 119-155. Normanskaya, Yu. (2006). “Bitkisel Dünya. Ağaçlar ve Çalılar. Türklerin Ata Yurdunun Floristik Söz Varlığına Göre Coğrafi Konumu”. Türk Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihsel Dilbilgisi. Proto-Türk temel dili. Dil verilerine Göre Türk Öncesi Etnoların Dünya Görüşü. Moskova: Nauka. Tenişev, E. (1997). “Bitki Dünyası: Yabani Ağaçlar, Çalılar ve Otlar”. Türk Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihsel Grameri: Kelime Hazinesi. Мoskova: Nauka, S. 122-136. Yagafarova, G. (2010). “Adlandırma Teorisinde Ses Temsili”. Kafkasya’nın Bilimsel Düşüncesi. 4, 115-121. 63 ОНОМАСТИКА ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТТАНУ DEDE KORKUT OĞUZNAMELERİNİN ADBİLİM VE HREMATONİMİ (ESERADBİLİM) BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ THE EVALUATION OF DEDE KORKUT OGHUZNAMES IN THE CONTEXT OF ONOMASTICS AND HREMATONYMY AHMET KESKİN8 ÖZET Türk dil, kültür ve edebiyat tarihinin en dikkat çekici metinlerinden biri olan Dede Korkut Oğuznameleri hakkında günümüze kadar çok sayıda çalışma gerçekleştirilmiştir ve bu çalışmalar günümüzde de oldukça yoğun bir şekilde sürdürülmektedir. Dede Korkut Oğuznameleri üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda oldukça geniş bir literatür ortaya çıkmış olmakla birlikte Dede Korkut Kitabının genelde adbilim odağında özelde ise eserin adlandırılması ve eserde yer alan anlatmaların adları ile bunların adlandırılmasındaki etkenler hakkında daha kapsamlı incelemelere ihtiyaç duyulduğu anlaşılmaktadır. Dede Korkut anlatmalarının neredeyse her birinin kişi adlarıyla anılması ve bu adların bizzat Dede Korkut tarafından belirlenmesi, dolayısıyla Dede Korkut’un yalnızca insanlara değil metinlere de ad vermesi, nüshaların adlarının aynı zamanda onların edebî tür (boy-hikaye) ve içeriği hakkında da bilgi vermesi, yine anlatmalar içinde eserin ve anlatma adlarının oluşmasıyla ilgili bilgilerin de yer alması gibi hususlar, Dede Korkut Oğuznamelerinin eseradbilim odağında incelenmesinin gerekliliğine işaret etmektedir. Bu çalışmada Dede Korkut Oğuznamelerinin ve anlatmaların (boyların/hikâyelerin) adlandırılması konusu, genel hatlarıyla adbilim ve özel olarak da adbilimin eser adlarını incelemeye odaklanan çalışma alanı olarak bilinen hrematonimi (eseradbilim) odağında ele alınmıştır. Bu çerçevede Dede Korkut Oğuznamelerinin adbilim kapsamında değerlendirilmesi, eserin ve eser içindeki anlatmaların adlandırılması, eseradbilim çerçevesinde değerlendirilmiştir. Anahtar Sözcükler: Adbilim, eseradları, eseradbilim, Dede Korkut Oğuznameleri, Dede Korkut anlatmaları. ABSTRACT Many studies have been carried out on the Dede Korkut Oguznames, one of the most remarkable texts in the history of Turkish language, culture and literature, and these studies are still being carried out intensively today. As a result of the studies on the Dede Korkut 8 Samsun Üniversitesi İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi, ahmetkeskinahmet@gmail.com 64 Oguznames, a very large literature has emerged, but it is understood that there is a need for more comprehensive studies about the Dede Korkut Book’s onomastic focus in general, the naming of the work in particular, the names of the narratives in the work and the factors in naming them. Almost every one of the Dede Korkut narratives is named with personal names and these names are determined by Dede Korkut himself, so Dede Korkut names not only people but also texts, the names of the copies also provide information about their literary genre and content, Issues such as the inclusion of information about the formation of the work and the names of the narratives in the narratives indicate the necessity of examining the Dede Korkut Oğuznames in the focus of literary works. In this study, the subject of naming Dede Korkut Oguznames and narrations will be discussed in the focus of onomastic in general and hrematonimi, which is known as a field of study that focuses on examining the names of works of onomastic in particular. In this context, the evaluation of Dede Korkut Oğuznames within the scope of onomastics, the naming of the work and the narrations in the work were evaluated within the framework of literary onomastic. Keywords: Onomastic, work titles, hrematonymy, Dede Korkut Oguznames, Dede Korkut narratives. Giriş Adbilim alanında özellikle son dönemlerde yapılan çalışmalar, bu disiplindeki açılımların ve diğer disiplinlerle kurulan ilişkilerin, dahası kurulabilecek etkileşimlerin ne denli genişlediğini ve de genişleyebileceğini göstermiştir. Bir diğer ifadeyle adbilimin artık, birbirine uzakmış gibi görünen çok farklı alan ve konularla ilişkili kapsayıcı ve birleştirici bir çalışma alanı olduğu geniş ölçüde kanıksanmış durumdadır. Bu çerçevede adbilim alanında henüz terminolojik bir bütünlükten ya da sonuçlandırılmış bir teorik çerçeveden söz etmek henüz tam anlamıyla mümkün olmamakla birlikte adbilimin alt çalışma alanlarının ve temel terimlerinin büyük ölçüde şekillendiğini belirtmek mümkündür. Adbilim alanında yapılan çalışmalardaki gelişmelere bağlı olarak adların ve adbilimin konuları ve alanları içinde beliren, eserlerin adlarını inceleyen eseradbilim (hrematonimi) sahasında da çok sayıda çalışmanın (Karademir, 2009; Karademir, 2009; Gibka, 2019; Oturakçı Orbay, 2018; Oturakçı Orbay, 2019; Oturakçı Orbay, 2020; Korkmaz, 2020; Kalkan, 2021a; Kalkan, 2021b; Kalkan, 2021c) gerçekleştirilmiş olduğu dikkati çekmektedir. Dede Korkut Kitabı üzerinde yapılan çalışmalar içinde adbilim kapsamındaki konuların yer yer ele alınmış olduğu görülmekle birlikte, Dede Korkut Oğuznamelerinin çeşitli yönleriyle hem genel olarak adbilim hem de özel olarak eseradbilim terminolojisi kapsamında henüz müstakil biçimde ve yeterli düzeylerde incelenmediği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada Dede Korkut Oğuznameleri genel olarak adbilim ve özel olarak da eseradbilim bağlamında ele alınmıştır. Bu doğrultuda öncelikle adbilim, eseradbilim ve Dede Korkut Oğuznameleri hakkında genel bir değerlendirme yapılmış, ardından Dede Korkut Oğuznamelerinin adbilim odağında incelenmesinde hangi konuların nasıl ele alınabileceği üzerinde kısaca durulmuştur. Çalışmanın devamında Dede Korkut Kitabının Dresden nüshasının ve eserde yer alan anlatıların adlandırılmasıyla ilgili temel hususlar ve dikkatler ile eserin ve anlatıların adlandırılmasını biçimlendiren 65 etkenler çeşitli alt başlıklar altında ele alınmıştır. Çalışmada böylece, Türk adbilim ve eseradbilim çalışmalarının incelenmesi sürecinde dikkate alınması gereken temel metinlerden biri olarak Dede Korkut Oğuznameleri adbilim ve eseradbilim bağlamında ana hatlarıyla çözümlenmiştir. 1. Adbilim, hrematonim (eseradbilim) ve Dede Korkut Oğuznameleri Yunanca hrema “eşya, nesne, ürün, eser” ve onima “ad” sözcüklerinin birleşiminden meydana gelen hrematonim birleşik terimi adbilim çerçevesinde “eşya adı” anlamını taşımaktadır. Bu bakımdan hrematonim, adbilimin çok sayıdaki çalışma konusu ve kadrosu içinde, her türlü “eşya”nın, “nesne”nin, “ürün”ün ve “eser”in adlandırılmasıyla ilgilenen çalışma alanını oluşturmaktadır. Bu kapsamda Şahin’in Türkçe karşılığı olarak eseradbilim terimini önerdiği (Şahin, 2019, s. 58) hrematonim; değerli taşlara/ mücevherlere, edebi eserlere ve sanat eserlerine, müzik aletlerine, silahlara vb. maddi kültür unsurlarına ve eserlerine verilen özel adları ifade eden onim türüdür. Şairler, yazarlar tarafından yazılan roman, hikâye, şiir kitabı gibi edebi eserlere; şiir, mesnevi, kaside gibi edebi ürünlere; tablolara, sanatçıların kullanmış oldukları eşyalara (örneğin müzik aletlerine vs.) verilen adları ve bu adlandırmalara benzeyen daha pek çok adlandırmayı araştırıp inceleyen, onların anlamlarını, adlandırılmalarındaki benzerlikleri ve farklılıkları, bunların nedenlerini ve buna benzer konuları araştıran adbilim dalına hrematonimi denir (Şahin, 2019, s. 58-60). Bu tanım ve özellikleriyle eseradbilim; her türlü eserin adlarını incelemeye odaklanan bir adbilim çalışma alanı olarak dikkat çekmektedir. Filoloji çalışmalarında eseradbilimin özellikle edebi, sanatsal ve kültürel alandaki türlerin, ürünlerin, eserlerin adlandırılmaları süreçlerindeki çeşitli etkenlerin, değişkenlerin, söz konusu adlandırmalardaki benzerliklerin, farklılıkların ve bunların nedenlerinin derinlemesine incelenip çözümlenmesinde yararlanılabilecek çok yönlü bir yaklaşım olarak etkin bir şekilde kullanılabileceği kuşkusuzdur. Bu kapsamda Türk dil, kültür ve edebiyat tarihi için önem taşıyan başlıca eserlerden başlamak üzere literatürdeki tüm eserlerin adlandırılmasıyla ilgili çok çeşitli alanlarda farklı çalışmalar gerçekleştirmek mümkündür. Bu çerçevede özellikle Dede Korkut Kitabı gibi Türk dil, kültür ve edebiyat tarihinin araştırılması ve incelenmesi bağlamında son derece özel bir yere sahip olan Dede Korkut Kitabının adbilim ve eseradbilim odağında çeşitli yönleriyle ele alınmasının son derece önemli olduğunu belirtmek mümkündür. Bu ve benzeri hususlar, örneğin Dede Korkut Oğuznamelerinin bir yanıyla kurgusal bir metin olmakla birlikte diğer yanıyla Türk sözlü tarihinin önemli vesikaları olması, eserdeki genelde bütün adların özelde ise kişi adlarının çok yönlü ve çok katmanlı boyutlara ve ilişkiler silsilesine sahip olmasına yol açmaktadır. Dolayısıyla da Dede Korkut Oğuznamelerini, bu eserdeki anlatmaları, bu anlatmalarda geçen kişileri ve adlandırılma biçimlerini, bunların birbirleriyle olan ilişkilerini ve etkileşimlerini anlayabilmek için metni tek yönlü ya da yüzeysel yaklaşımlarla değerlendirmek, onun genel olarak adbilim ve özel olarak da eseradbilim odağında sağlıklı bir biçimde incelenip çözümlenmesini olanaksız hale getirecektir. Bu bakımdan Dede Korkut Kitabı içinde yer alan kişi adlarının hem kişiadbilim hem de eseradbilim kapsamında 66 değerlendirilebilmesi için öncelikle; kişiadbilimin ve eseradbilimin başlıca araştırma alanlarını ve terimlerini iyi anlamak gerekmektedir. Bununla ilişkili olarak da Dede Korkut Oğuznamelerinin adbilim ve eseradbilim odağında hangi yönleriyle ve hangi dikkatlerle ele alınabileceği üzerinde ana hatlarıyla durmak gerekmektedir. Bu nedenle çalışmada ilk olarak, “Dede Korkut Kitabını bir bütün olarak adbilim odağında nasıl incelemek gerekir?” sorusunu sormak ve konuyla ilgili öncül değerlendirmelerde bulunmak yerinde olacaktır. 2. Dede Korkut Oğuznamelerinin Adbilim Odağında İncelenmesine Yönelik Temel Hususlar ve Dikkatler Dede Korkut Oğuznameleri adbilim ve eseradbilim odağında malzeme bakımından oldukça zengin bir inceleme ve araştırma imkanına sahiptir. Dede Korkut anlatıları içinde yer alan başta kişi adlarıyla ilgili son derece zengin adbilim malzemesi daha önce ana hatlarıyla incelenmiş olmakla birlikte (Tulum-Tulum, 2016: s. 13-56; Hacaloğlu-Memişoğlu, 2010; Filiz, 2019) Dede Korkut Oğuznameleri, adbilimin en genel konularından biri olan antroponimler odağında, bireysel kişiadı, gerçek kişiadı, standart kişiadı, lehçesel kişiadı, anasıad, kocasıad, atasıad (patronim) terimlerinden hareketle (Şahin, 2019, s. 34-37) ve karşılaştırmalı biçimde yeni çalışmalarda ele alınabilir. Bu kapsamda eser günümüze kadar daha çok adlar ve epitetler bakımından ele alınmış olsa da (Aça, 1998; Başgöz, 1998; Pehlivan, 2015, s. 214-259) eserin özellikle standart kişiadı ve lehçesel kişiadı ilişkileri bağlamında da ayrıntılı ve karşılaştırmalı çalışmalara konu edilebilecek zenginlikte malzeme sunduğu dikkati çekmektedir. Dede Korkut Oğuznameleri içinde başta Oğuzlar, İç Oğuz, Taş Oğuz olmak üzere etnonim olarak da değerlendirebileceğimiz grup kişiadlarını, yine aynı zamanda grup kişiadları olarak da değerlendirmenin mümkün olduğu tüm aile, sülale, oymak ve takma adlarını bağımsız ve birbirleriyle ilişkileri çerçevesinde ayrıntılı ve karşılaştırmalı biçimde değerlendirmek mümkün ve gereklidir. Bu doğrultuda örneğin, bir atasıad olarak “Han Kızı” adlandırmasının, Türk inanç tarihinin anaerkillikten ataerkilliğe geçişi süreci bağlamında folklor ve adbilim ilişkileri odağında incelenmesi ilginç sonuçlar verebilecektir. Öte yandan eserin içindeki adlar, lakaplar, epitetler, bunlara konu olan kurgusal ya da gerçek kişilerin etnolojik, mitolojik, tarihi ya da gerçek kimlikleri, kurgusal düzlemedeki özellikleri, ilişkileri, yine eserdeki diğer her türlü adlandırma biçimleri, adbilimin alt çalışma alanlarından her biri, örneğin antroponim, etnonim, mitonim ve yazınantroponimler çerçevesinde de müstakil çalışmalara konu edilebilir. Eserdeki isimlerin önüne gelen sıfatların hangisinin unvan, hangisinin lakap ya da epitet olduğu konusunda; “Dede Korkut’taki Dede ve Korkut ad birimlerinin hangisi hangi adbilim unsurudur?”, “Boğaç Han’ın adlandırılmasında Boğaç bir isim, bir lakap, bir epitet ya da bunların hepsi midir?” gibi temel sorularak konu yeniden ele alınabilir. Bu bakımdan Dede Korkut Kitabını adbilim kapsamında incelerken, buradaki kişilerin gerçek hayatta yaşamış olduklarına yönelik kesin delillere sahip olmamakla ve eserdeki isimlerin eser, bu isimleri kesin gerçek kişiadları olarak değerlendirip değerlendiremeyeceğimiz hususunda daha dikkatli ve kapsamlı yaklaşımlara ihtiyaç duyulacağını da belirtmek gerekir. 67 Dede Korkut Kitabı “Oğuz”, “İç Oğuz”, “Taş Oğuz” başta olmak üzere “kafir”, “kara dinli kafir”, “sası dinli kafir”, “Müslüman”, “Erenler”, “Alperenler”, benzeri adlandırma biçimleri hem Oğuzların kendileriyle ve düşmanlarıyla ilgili adlandırmalar hem de düşmanların Oğuzlar hakkındaki adlandırmaları her türlü etnik grubu, boyu, halkı, milleti ifade etmek için kullanılan adlandırmalar olarak etnonim (kökadı) kökadların ortaya çıkışlarını, ortaya çıkışlarındaki gelenek ve kuralları, kökadların anlamlarını, yapılarını tarihi süreç içerisindeki gelişimlerini araştıran adbilim alanı olan etnonimi (kökadbilim) (Şahin, 2019, s. 46) bağlamında ayrıntılı inceleyip değerlendirmek mümkündür. Burada Türk sözünün geçmemesi ve boy adı olarak Oğuz adının daima Türklük yerine kullanılması da adbilim çerçevesinde dikkat çekici bir konudur. Hrononimler (zamanadları); bir zaman bölümünü ve dilimini ifade eden sözcük türlerini ve hrononimi (zamanadbilim) de çağ, dönem, devir, belirli yıllar ve günler gibi zamanın belirli bölümlerini anlatan bu onimleri (hrononimleri) araştıran, onların yapılarını, ortaya çıkışlarını, adlandırma geleneklerini inceleyen adbilim alanını ifade etmektedir (Şahin, 2019, s. 60). Dede Korkut anlatmalarında, eserdeki zamanın tanımlanmasına yönelik sıkça geçen ol zamanda… ifadesi ve benzer ifadelerden hareketle eser, hrononimler (zamanadları); çerçevesinde de değerlendirilebilir. Eserin içindeki; “Ol zamanda Oğuz yiğitlerine ne bela gelse uykudan gelirdi”; “Ol zaman oğul ata sözünü iki etmezdi; etseydi ol oğulun yüzüne bakmazlardı. Ol zamanlar beylerin alkışı alkış, kargışı kargış idi” benzeri söylemler bu doğrultuda dikkat çekicidir. Burada mitik, Oğuz beylerinin alkışının alkış, kargışının kargış olduğu, ne isterlerse gerçekleştiği, mitik anlamda tüm kuralların belli olduğu, kimin kime nasıl davranacağının ya da davranamayacağının belli olduğu, her şeyin amacının ve sonucunun katı kurallarla belirlenmiş ve mit tarafından güvence altına alınmış olduğu kutsal bir zaman söz konusudur. Bu özel zaman, Türklerin hem mitolojik hem de kronolojik olarak son derece arkaik çağlarına karşılık gelmektedir. Bu zaman eser içinde temsil ettiği mit zamanıyla diğer farklı zamanların da birleştiği genel zaman içindeki yalnızca bir zamanı temsil etmesi bakımından da ilgi çekicidir. Çünkü Oğuzname metnindeki anlatıların (1) Yunan mitleriyle aynı zaman kesitine götüren antik tabakası, (2) destanın ilk cümlesinin götürdüğü 7. Yüzyıla ait tabaka, (3) destanın yazıya aktarıldığı yüzyıl olmak üzere üç ana tabakası bulunmaktadır. Bu bakımdan Dede Korkut yazıya aktarılmış son haliyle bir romandır ancak ruhuyla kadim devirlerdedir (Abdulla, 2019: s. 358). Yine, Bozkır yaşantısının ve şartlarının hakim olduğu, son derece hızlı bir akışta devam eden zaman anlayışı içinde hız ve hareketin esas olduğu bu destan dönemi denilen zamanın, Dede Korkut anlatmaları örnekleminde Türklerin İslamiyet öncesi ve sonrasındaki sosyokültürel ve psikolojik açıdan farklı zamanları birleştiren senkronik ve diyakronik, sonuç olarak da senkretik bir zamana karşılık geldiği ve konunun adbilim odağında bu yönüyle de ele alınmasının dikkat çekici sonuçlarının olabileceği vurgulanmalıdır. Dede Korkut Oğuznamelerinin; mitlerde, masal, destan, efsane, bilmece vb. edebi ürünlerde anılan adbilimcil her türlü inanç ve hayal mahsulü varlığın özel adını 68 (mitoantroponim, mitotoponim, mitozoonim, mitofitonim, teonim, demonim vb.) ifade eden mitonimler (mitadları) ve onların dildeki görevlerini, sözcük olarak anlamlarını ve yapılarını, ortaya çıkış kanunlarını araştıran adbilim alanı olarak mitonimi (mitadbilim) odağında da incelenmesi mümkündür. Mitonimler her ne kadar onimin bir türü olarak adbilim içinde yer bulsa da onimin diğer türlerinden, örneğin antroponim, fitonim, toponim, zoonim gibi diğer pek çok alanından farklıdır. Zira mitonimlerin içinde, yalnızca mitonimler içinde incelenebilecek adlandırmalar (teonim, demonim) dışında, diğer adbilim dalları içerisinde, o alanların malzemesi durumunda olan (örneğin toponim, antroponim, zoonim, fitonim vb.) onimler de bulunmaktadır. Bu yönüyle mitonim hem onimin bir türü hem de çok sayıda onim türünün derlendiği bir alan olarak kabul edilmelidir. Tıpkı, bir onim türü olmasına rağmen pek çok toponim türünü barındıran urbonimler (Şahin, 2019, s. 64) gibi. Eserde Tepegöz ve Bamsı karakterleri, Boğaç’ın iyileşmesini ve yeniden hayata dönüşünü sağlayan unsurlar bakımından dağ çiçekleri mitofitonim ve yine Hızır, Allah, Azrail, Cebrail, Dede Korkut başta olmak üzere çok sayıda unsur mitonimler kapsamında değerlendirilebilir. Mitonimler türleri bakımından teonim (iyeadı), demonim (öcüadı), mitoantroponim (mit-kişiadı), mitotoponim (mit-yeradı), mitozoonim (mit-hayvanadı), mitofitonim (mit-bitkiadı) şeklinde sınıflandırılmakta ve bunlardan teonim ve demonimler mitonime has türler olarak değerlendirilmekteyken diğerleri her ne kadar mitler içerisinde farklı karakterler kazanıp birtakım olağanüstülükler, tanrısal özellikler sergileseler de esasen onimin başka türlerinin mitlerdeki yansımaları olarak kabul edilmektedir. Örneğin, mitlerde geçen kişiler, yazınantroponim gibi kabul edilip antroponimi (kişiadbilim) içerisinde de incelenebilirler (Şahin, 2019, s. 64-65). Buradan hareket ettiğimizde Dede Dede Korkut, özellikle mitoantroponimdir ancak anlatıların anlatıcısı olduğu için aynı zamanda yazınantroponim olarak da değerlendirilmelidir. Yine, anlatılara ad olmaları bakımından kahramanların bireysel adları ile anlatılara ad olmaları arasındaki ilişki ve tüm bunların mitlerle de ilişkili olması durumu, Dede Korkut Oğuznamelerini mitoantromitonim olarak değerlendirilmesini de gerektirmektedir. Mitonimlerin bir türü olarak teonimler (iyeadı) her türlü inançtaki, dindeki tanrı isimlerinin özel adını ifade eder. Teonimi (iyeadbilim) ise teonimlerin adbilimsel bakış açısıyla incelendiği alandır (Şahin, 2019, 65). Anlatmalarda hem Tanrı hem Allah hem Hak Taala hem Yaradan kullanımlar birlikte vardır. Hem kurdun yüzü mübarektir, sudan haber alınır, ağaca haber sorulur. Dede Korkut’un adındaki “Dede”, iyeadbilimsel bir çerçeveye sahiptir. Görklü Tanrı, Hak Taala, Adı Görklü Muhammed, Mübarek Su, Mübarek Kurt, Mübarek Ağaç, Dede Korkut kutsal iyekişi bağlamında hem eski inançlar ve iyeler hem de yeni İnanç İslamiyet’in kutsalları bir arada bulunmaktadır. Bu çerçevede örneğin Kazılık Dağı, mitotoponim bağlamında kapsamlı biçimde ele alınabilir. Eserde geçen çok sayıdaki yer ve bölge adının toponimi kapsamında değerlendirilmesi mümkündür ki bu konuda pek çok çalışma ve tespit bulunmaktadır. Kafirlerin kalelerine verilen isimler, Oğuzların yaşadıkları yerler, coğrafi adlandırmalar, bu kapsamda incelenebilir. Eserde geçen çok sayıda yeradı, genelde toponim ve özelde suadları, 69 dağadları, orunadları (mevkiadları), kentlikadları çerçevesinde değerlendirilmiştir ve bu çalışmalar arttırılabilir. Ancak burada, eserde geçen yer adlarının doğrudan tarihi yer adları ile bütünleştirilmeye çalışılması hususunda dikkatli olunması gerektiği anlaşılmaktadır. Araştırmacılar sıklıkla anlatılardaki yer adlarını, coğrafi mekanları ve buna ek olarak zaman ifadelerini belirli bir zaman ve zemine isnat etmeye çalışsalar da bazı araştırmacılar, anlatılardaki epik zamanın ve mekânın, reel ve aynı adı taşıyan coğrafi yerlerden prensip olarak farklı olduğunu belirtmektedir (Bayat, 2020, s. 113114). Eserdeki zoonim unsurları da zoofolkloristik ve zooantoponomistik çerçevede ayrıntılı olarak ve karşılaştırmalı biçimde incelenebilir. Bu kapsamda; aslan, köpek, at, keçi, koyun, deve, şahin, kurt, ayı, çok sayıda hayvan adlarının ve bunların söylemdeki etkisi, kültürel derinlikleri vb. hususlar karşılaştırmalı biçimde farklı yönleriyle ele alınabilir. Yine, kişilerin adlandırılmasında kullanılan özellikle unvan ve lakaplarda hayvan adlarına yer verilmesi sık karşılaşılan bir durum olduğundan, bunları zooantroponimi kapsamında folklor kuramlarından da yararlanarak değerlendirmek ve incelemek yerinde olacaktır. Eser, poreyonimler (araçadı) kapsamında da değerlendirilebilir. Eserde at en önemli araçtır, bununla ilgili çok sayıda özel kullanım ve kutsal bir algı söz konusudur. Esaretten kurtuluşta kahramanın meşhur “at demezem” deyişmesi bunun en bilindik yansımasıdır. Eserdeki fitonimler (bitkiadı) de özellikle ağaçların adlandırılması, sıfatlandırılması bağlamında ele alınabilir. Eserde özellikle kutsal sağaltma araçları olarak dağ çiçeği dikkat çekicidir. Eserdeki kozmonim unsurları; örneğin sıkça geçen gelimli gidimli, ahir sonu ölümlü dünya benzeri söylemler ve unsurlar adbilim odağında yeniden incelenmelidir. Ergonim (örgütadı); onimin bir sınıfıolarak insanların belli bir amaca yönelik olarak bir araya gelerek oluşturdukları iş örgütleri, birlikler, topluluklar, kurumlar ve dernekler gibi kuruluşların özel adlarını; ergonimi (örgütadbilim) ise örgütadlarının adbilimcil bir anlayışla araştırıldığı adbilim alanını ifade etmektedir (Şahin, 2019, 44-45). Eserde sıkça karşımıza çıkan kırk yiğitler ve kırk kızlar, kahramanların en önemli yardımcıları olan ve sembolik açıdan önem taşıyan kırk rakamından hareketle oluşturulmuş özel birlikleri temsil etmesi bakımından ergonim olarak değerlendirilebilir. Anlatılar ergonim bakımından, başta Oğuz birliğinin sağlanması ve bu aşamalarda birey, aile, toplum ve diğer ilişkiler ve örgütlenmeler bakımından değerlendirilebilir. Örneğin, sonradan olumsuz bir anlam kazansa da yağma, beylerin kendi evlerini yağmalatmak suretiyle gerçekleştirdikleri, toplumu ve değerleri bütünleştiren bir törenin adı olarak ve aynı zamanda yağmalamaya gerçekleştirenlerin birlikteliklerin son derece önemli olduğu bir bütünlük olarak dikkat çekmektedir. Nitekim, Oğuzlar arasındaki en büyük çatışmaların ve tartışmaların temsilcisi niteliğindeki İç Oğuz Taş Oğuz anlatısı, yağma süreçlerinde yaşanan tartışmalara temellendirilmektedir. Yine, eserde sıkça geçen bir husus olarak uyku eyleminin adbilimin alt alanları içinde tam olarak nereye konumlandırılabileceği üzerinde düşünmek gerekir. Bu çerçevede Oğuz uykusu, Oğuz yiğitlerinin başına her zaman bela getiren bir eylemdir. Kan Turalı anlatmasında ve Oğuznameler içinde daha pek çok anlatıda dikkat çeken 70 uyku, değiştirip dönüştürücü ve çeşitli durumlara geçiş sağlayıcı bir metafor, motif olarak Dede Korkut’ta da yoğun olarak karşımıza çıkmaktadır (Temur, 2018). Çatışma alanında, savaş meydanında uykuya dalma, uyku sonrası esir düşme gibi çeşitli durumların anlatıda bir yandan değiştirici ve dönüştürücü bir etkiye sahip olurken diğer yandan da Oğuzların “Oğuz uykusu”nun (Kaya, 2016) kendine özgü nitelikleriyle dikkat çektiği görülür. Bu anlamda anlatmalarda Oğuzların başına ne gelirse uykularında, uykularından geldiği Kan Turalı anlatmasında; “O zamanda Oğuz yiğitlerine ne bela gelse uykudan gelirdi” şeklinde ifadesini bulur (Özçelik, 2016, s. 715). Bütün bu göstergeler, Oğuzlara, Türklere özgü, özel bir uykunun varlığının sembolik olarak tanımlanmasıdır. Orhun Yazıtlarındaki çeşitli Türk boylarının uykuda basılmasına yönelik vurgular da dikkate alındığında, burada Türklere özel eylem biçiminin varlığı açıktır. Bu nedenle de mitik söylemle birleşen ve ciddi bir uyarı ve kültürel sembolik söylem biçimine karşılık gelen bu özel uyku biçiminin de abilimin özel bir adlandırma alanı olarak değerlendirilmesi ve bu eyleme özel bir terimin önerilmesi gerekmektedir. Bu çerçevede toplumlara özgü çeşitli eylemlerle bu eylemlerin sosyal, kültürel, psikolojik temellerini ve adlandırmalarını eylemadı ve eylemadbilim terimlerinin önerilmesi mümkündür. Burada davranış folkloru adıyla çalışılan halkbilim alanının Dede Korkut Oğuznameleri örnekleminde adbilim odağında yeniden ele alınmasıyla, bu terimlerle ilgili yeni önerilerde bulunulabilir. Bu kapsamda belki yine arı sudan abdest alıp adı görklü Muhammed’e salavat getirip iki rekât namaz kıldıktan sonra toylarda attan aygır kesilip kımız sağılması, şarap içilmesi, ve buna benzer bazı özel davranış biçimlerinin eser içinde sıklıkla karşımıza çıkması, esasen bir arada bulunmasının mahsurlu görünebileceği değerlendirilen bu eylemlerdeki sistematik bütünlüğünün döneme özgü bir davranış biçimi olarak değerlendirilip değerlendirilemeyeceği ve eylemadbilim odağında başka hangi unsurların dikkate alınabileceği bu çerçevede gerçekleştirilecek öncül çalışmalarla belirlenebilecektir. Bu genel değerlendirmelerle birlikte Dede Korkut Oğuznamelerinin adbilim odağında daha çok çeşitli konu ve yaklaşımlarla ele alınmasının gerekliliği ve bunun sonucunda da ortaya çıkacak sonuçların yeni terim, yaklaşım ve etkileşimlere yol açacağını belirtmekle yetinmek yerinde olacaktır. Çalışmanın devamında Dede Korkut Oğuznamelerinin adbilim kapsamındaki bu zengin yapısı, yalnızca eseradbilim odağında değerlendirilmiştir. 3. Dede Korkut Kitabının ve Anlatıların Adlandırılmasıyla İlgili Bir Dikkat: “Eseradbilim Bağlamında Dede Korkut Oğuznameleri” mi yoksa “Belgeadbilim Bağlamında Dede Korkut Oğuznameleri” mi? Dede Korkut Kitabı içinde yer alan kişi adlarının hem kişiadbilim hem de eseradbilim kapsamında değerlendirilebilmesi için öncelikle; kişiadbilimin ve eseradbilimin başlıca araştırma alanlarına ve terimlerine kısaca değinmek yerinde olacaktır. Çünkü eserin ve eser içinde yer alan bütün adların, bu kitaptaki anlatıların tür olarak adlandırılması ve de eserdeki anlatmaların adlandırılması arasında bütüncül bir ilişki bulunmaktadır. Bir diğer ifadeyle Dede Korkut kitabını eseradbilim kapsamında anlamak ve incelemek için eserdeki kişiadbilim unsurlarını ve kişiadbilimin alt alanlarını ve bunların eserin ve 71 eserdeki anlatmaların adlandırılması üzerindeki etkisini bir bütün olarak değerlendirmek gerekmektedir. Dede Korkut bir yanıyla kurgusal bir metin olmakla birlikte diğer yanıyla Türk sözlü tarihinin önemli vesikaları olarak da değerlendirilmektedir. Bu bakımdan aslında eserdeki bütün kişiadları çok yönlü ve katmanlı boyutlara ve ilişkiler silsilesine sahiptir. Dolayısıyla, Dede Korkut Oğuznamelerini, bu eserdeki anlatmaları, bu anlatmalarda geçen kişileri ve adlandırılma biçimlerini, bunların birbirleriyle olan ilişkilerini ve etkileşimlerini anlayabilmek adına, metni herhangi ve yüzeysel edebi bir metin olarak değerlendirmek, onun adbilim ve eseradbilim odağında sağlıklı bir biçimde incelenip çözümlenmesini olanaksız hale getirecektir. Bu doğrultuda yazınkişiadı; edebi eserlerde geçen antroponimlerdir ve çoğunlukla hayali olan bu adlandırmalar, edebi eserlerde sanatçının vermek istediği çeşitli mesajları yüklenirler. Bu kapsamda adbilimin alt kollarından biri olan yazınkişiadbilim de şiirsel ve edebi antroponimleri araştıran, onların sanatsal kullanımlarını inceleyen antroponimi alanıdır. Şairler ve yazarlar eserlerinde kişiadlarını bazı özel mesajlar içerecek biçimde kullanırlar. Bu kapsamda çağrışımlar aracılığıyla bazı isimlerin olumlu bazılarının ise olumsuz bir imaj çizmek üzere stilistik olarak özel bir şekilde adlandırıldıkları sıkça karşılaşılan bir durumdur ve bu bakımdan edebi eserlerde geçen ve yalın anlamları dışında stilize edilmiş, toplumsal, fikri anlamlar yüklenmiş isimler genellikle edebi eserlerde geçen kahramanların kişilik özelliklerini yansıtan adlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Böylece edebi ve sanatsal metinlerde geçen kişiadlarını değerlendirerek eserin yaratıcısının vermek istediği mesajları çözümlemek mümkün olmaktadır (Şahin, 2019, s. 33-34). Dökümantonim (belgeadı); halk için önemli olan münferit belgelerin özel adlardır ve dökümantonimi (belgeadbilim) de belgelerin adlarını, onların ortaya çıkışları, yapıları, yazılışları, farklı dillerdeki karşılıkları yönüyle inceleyen adbilim alanıdır. Orhun Kitabeleri; Köktürk Yazıtları, Költigin Yazıtı, Bilge Kağan Yazıtı, Tonyukuk Yazıtı gibi adlandırmalar bu çerçevede belgeadları ve belgeadbilim kapsamında değerlendirilirken, Dede Korkut Oğuznamelerinin bu kapsamda değerlendirilip değerlendirilemeyeceği tartışılabilir. Bu hususta İbrahim Şahin de hikâye, şiir vb. edebi türlerin adlarını konu edinen hrematonimi (eseradbilim) ile dökümantonimi (belgeadbilim) alanının bazı noktalarda birbirine yaklaştığı, dolayısıyla da kimi adlandırmaların hrematonim mi yoksa dökümantonim mi olduğunun belirsiz olduğuna dikkat çekmektedir (Şahin, 2019, s. 42-44). Bu kapsamda, Şahin’in bu doğrultudaki şu görüşlerinin, konu için önemine binaen burada aktarılması yerinde olacaktır: …Bireysel yaratıcılığın, edebi ruhun ön planda olması yönüyle her ne kadar hrematonimler dökümantonimlerden farklansa da; bu ilkenin de bazı adlandırmalar için yetersiz kaldığını söylemek durumundayız. Örneğin Veda Hutbesi, Atatürk’ün Gençliğe Hitabesi, Onuncu Yıl Nutku gibi adlandırmalar bize göre kolayca sınıflandırılabilecek adlandırmalar değildir. Zira bu adlandırmalar Mondros Mütarekesi, Sened-i İttifak gibi iki taraf arasında yapılan ve isimleri toplantıya müdahil taraflarca belirlenen, resmi nitelikli begeler olmayıp bireysel yaratıcılıkla ortaya çıkmış, söylev türünde eserlerdir. Bize göre; türü onim çerçevesinde tartışılabilecek bu adlandırmalardan Atatürk’ün 72 Gençliğe Hitabesi ve Onuncu Yıl Nutku hrematonim; Veda Hutbesi ise dökümantonim kapsamında değerlendirilmelidir. Zira, ilk ikisi bireysel yaratıcılıkla ortaya çıkmış; adı söyleyeni tarafından verilmiş adlandırmalar olduğu halde; üçüncüsü söylev türünde bir edebi eser olarak ortaya çıktığı halde, konuşmanın sonradan yazıya geçirilip adına “Veda Hutbesi” denmesi ve sonraki dönemlerde hutbedeki konuların maddeler haline getirilerek toplum ve devlet hayatında referans kaynağı olarak kullanılması sonucu, dökümantonime dönüşmüştür (Şahin, 2019, s. 44). Peki, bir toplumun bütününü ya da önemli bir bölümünü ilgilendiren konuların çekirdek bir olay etrafında biçimlenerek dalga dalga ve belki de asırlar boyunca sözlü kültürde yayılmasıyla oluşan destanlardan yeni bir anlatı geleneği olarak halk hikayeciliğine geçişin ve bu bakımdan destanla halk hikayesinin senkretik bütünleşiminden ortaya çıkan, Türk sözlü kültür tarihinin ve Türk töresinin en önemli metinlerinden biri olarak kabul edilen, aynı zamanda mitosların yeni bir anlatı düzlemi ve türü kapsamında aktarımı olarak da görülen Dede Korkut Kitabını ve buradaki anlatmaları bu çerçevede hrematonim kapsamında mı yoksa dökümantonim kapsamında mı değerlendireceğiz? Türk sözlü kültürünü ve Oğuznamecilik geleneğini derinlemesine kavramış bir anlatıcı, yazıcı ya da hem anlatıcı hem de yazıcı marifetiyle kayda geçirildiği düşünülen Dede Korkut Oğuznamelerinin adının, onu kayda son alan kişi olarak yazıcı kişinin vermediği ve dahası bu kapsamda yazılan çok sayıda başka metnin de Oğuzname olarak anıldığı, yani Oğuznamecilik geleneği kapsamında çok sayıda başka metnin de olduğu, bilinen bu metinlerin Türk toplumsal yaşantısını, tarihini, anlatı geleneklerini, temsil hususundaki kapsayıcılığı ve özel konumu malum olmakla birlikte bu konuda adbilim odaklı daha kapsamlı çalışmalara ihtiyaç duyulduğu açıktır. Yalnızca bu konu (Dede Korkut Oğuznameleri hrematonim midir dökümantonim midir?) bile kapsamlı müstakil çalışmalara konu edilebilecek niteliktedir. Bu bakımdan biz şimdilik sadece, Dede Korkut Oğuznamelerini hem hrematonim hem de dökümantonim odaklı ve çok disiplinli yaklaşımlarla ele alınmadan bu konuda kesin değerlendirmelerden kaçınmanın daha sağlıklı olacağı kanaatini aktarmakla yetiniyoruz. Yine örneğin, saz adları da hrematonimlerin özel bir alt alanı olarak dikkat çekmektedir ve anlatmalarda kopuz her zaman dikkat çeker. Dede Korkut kılca/kolca kopuzuyla soy soylar, boy boylar. Ayrıca bu kopuz, Oğuzların birbirini tanımasında ve mensubiyet hissetmesinde tartışmasız bir kültürel gösterge sembolüdür. Nitekim anlatılarda uyuyakalan oğlunu öldürmek üzere geldiğinde kopuzundan Oğuz eri olduğunu anlayan baba kopuz çalıp oğluyla söyleşirken onu tanır ve öldürmez. Esasen burada bu tanımayı mümkün kılan, mitik ve epik karakteriyle; yani hem Türkler için Tanrıoğlu bir kişi niteliği taşıması bakımından mitik, ozanların piri, komuz/kopuzun yaratıcısı ve hamisi olması ve destandaki ana soylayıcı, boylayıcı olması bakımından epik bir nitelik taşır. Her iki yönüyle de kutsaldır. Dede Korkut’u anlatıcı tipi ve de mitolojik bir kahraman yapan, onun kopuzudur ve konu adbilim odağında bu yönüyle de kapsamlı incelenebilir. Hrematonimlerin alt alanlarından biri de cesur savaşçıların ödüllendirildiği, yaptıkları başarılı çalışmalar için kişilere verilen her türlü madalya, nişan, berat gibi 73 farklılık, üstünlük ifade eden ödüllerin adı anlamına gelen faleronimlerdir (nişanadı). Bu tür sözcüklerin anlamlarının, veriliş kanunlarının araştırıldığı alana ise faleronimi (nişanadbilim) denilmektedir (Şahin, 2019, s. 59). Bu kapsamda değerlendirildiğinde Dede Korkut Oğuznamelerinde her bir yiğidin ad alış süreçleri ve adlandırılmaları, birer somut nişan ile ödüllendirilmese de ad almanın en büyük nişanlardan biri olması bakımından nişanadbilim kapsamında ele alınabilir. Bunların yanında, Dede Korkut ya da anlatı içinde belirli bir yerden sonra bu adla anılmalarının her bir örneği, faleronim olarak değerlendirilebilir. Baş kesmeden, kan akıtmadan, hüner göstermeden ad alınmaz. Dahası, kahramanlar gösterdikleri bu kahramanlıklar sayesinde ad aldıkları gibi, birer anlatı olarak boylar-hikayeler, sonda Dede Korkut’un onlara gelip bu boyların adlarına ad olunması, başarı nişanı olarak verilmesi suretiyle ebedileştirilmesi de son derece dikkat çekicidir. Çünkü Türkler için son derece önemli olan sözlü kültür ve anlatı geleneği içinde yine çok belirgin bir öneme sahip olan Oğuznameler içinde geçen; bu Oğuzname de ….’in olsun ifadesi, kahramanlıklar ve onun sözlü gelenekte yer alış biçimlerinin önemine dikkat çekmektedir. Kahramanlık sergileyerek Dede Korkut’un verdiği adın, beyliğin şerefine ve beratına erişmek asırlar boyunca bu kutsal kişi tarafından hediye edilen anlatıların kutsal bir şekilde anlatımları içinde adlarının sonsuzluğa erişmesi, Oğuzlar için belki de alınabilecek en büyük nişanlar olarak değer kazanmaktadır. Bir yiğide ad verilişinin ve bir yiğidin adının Oğuznamecilik kapsamında bir hikâyeye, boya verilişinin kanunlarının araştırılması kapsamında Oğuznamecilik, Dede Korkut Oğuznameleri, faleronimler ve faleronimi odaklı çalışmalar, ilginç sonuçlar doğurabilecek niteliktedir. Bu konuda yine, değerli taşlara ve ziynet eşyalarına, hediyelik eşyalara verilen adların da hrematonimler kapsamında değerlendirildiği ve ziynet eşyası adlarının faleronimlerle ilişkili olduğu (Şahin, 2019, 58-59) dikkatinden hareketle, Oğuz beylerinin ve yiğitlerinin gösterdikleri kahramanlıklar sonucunda kendilerine ne gibi hediyelerin verildiği ve bu hediyelerin adlandırılmasında, ilgili dönemin sosyokültürel dinamiklerinin etkisinin ne olduğu ve benzeri konuların da değerlendirilmesi gerekmektedir. Burada, anlatı içinde yağmada alınanların ya da kahramanlara verilen nesnelerin adlarının genel ve geçiştirilmiş bir halde dikkat çekmesine, ön plana çıkartılmamasına rağmen onlara kahramanlıklarına bağlı olarak ad verilmesi ve dahası özel adlar, unvanlar, lakaplar verilmesi, ve de dahası anlatıların-boyların adlandırılmasında onların isimlerine gönderme yapılarak anlatıların onlara ithaf edilmesi ve bunun en önemli ziynet ve nişan unsurları olarak sembolik biçimde vurgulanması son derece ilginçtir. Türk kültüründe yiğidin adıyla ve lakabıyla anılması, kişilerin ölümlü olup kahramanlıkları sonucu aldıkları adlarının, namlarının, lakaplarının ve anlatılarının nesillere hatıra, nişan olarak kalması adbilimsel çerçevede kapsamlı ve derinlikli ele alınmalıdır. Çocukların adlandırılmasında babalarının da etkisi ve yine kendi kahramanlıklarının etkisi, bunların en büyük nişan olarak değerlendirilmesi söz başlıca konulardır. Mukaddime’de geçen; Oğul dahi neylesin baba ölüp mal kalmasa, baba malından ne fayda başta devlet olmasa vurgusu, bunun belirgin bir örneğidir. Dede Korkut, çocukluktan yetişkinliğe geçişin göstergesi olarak “baş kesip kan 74 döken” kahramanları neticesinde çocuklara adını verdikten sonra onlara “beylik” isteyerek o gencin beyler zümresine dahil olmasını sağlamaktadır. Yani çocuğun ad alması demek, bir kutsallık zırhını giymesi anlamına da gelmektedir. Nitekim kahramanlar, ancak adlarını aldıktan sonra sosyokültürel çerçevede semiyotik bir değer kazanmaktadırlar (Bayat, 2019, s. 175-176). Tüccarlardan ısmarlanan hediye olarak gürz ve tüccarları kurtaran yiğidin bunu istemesi. Kahramanlık algısı ve değerlendirilmesi, bir hediye üzerinden bunun standart hale getirilmesi. Yine, alınan en önemli hediyeler ve nişanlar, Dede Korkut’un sonda verdiği yomlar, dualardır. Bütün bunlar ve dahası, Dede Korkut Kitabında hrematofaleronim kapsamında ele alınabilecek hususlardır. Hrematonimlerin bir alt alanı olarak silah adları da eseradbilim kapsamında değerlendirilmektedir. Hz. Ali’nin kılıcının adı olarak Zülfikar, Fatih Sultan Mehmet’in döktürdüğü en büyük topun adı olarak Şahi vb. unsurları kendi içinde kılıç adları, tabanca adları, tüfek adları, top adları gibi gruplara ayırmak mümkündür (Şahin, 2019, 38). Kara polat uz kılıç, özel bir yere sahiptir. Gürz ve benzeri unsurlar da bu çerçevede adbilim odağında yeniden değerlendirilmesi gereken başlıca konulardır. Bu ve benzeri hususlar, Dede Korkut Oğuznamelerinin ve buradaki eseradbilim odaklı meselelerin incelenmesinde daha fazla tartışmanın ve çalışmanın gerçekleştirilmesi gerektiğine işaret etmektedir. Çalışmanın devamında bu tartışmalardan biri olarak eserin estetik, kültürel ve tarihi özellikleri dikkate alınarak eseradbilim kapsamında mitten yazıya dönüşüm çerçevesinde nasıl değerlendirilebileceği üzerinde ana hatlarıyla durulmuştur. 4. Mitten Yazıya, Anaerkillikten Ataerkilliğe Geçiş Süreci Bağlamında Dede Korkut Kitabı ile Buradaki Anlatmaların/Boyların Adlandırılması Bilindiği gibi Dede Korkut Kitabı uzun asırlar boyunca Türk sözlü geleneğinde yaşadıktan sonra yazıya aktarılmış anlatılardan oluşmaktadır. Bu çerçevede eserde metin haline dönüşmüş haldeki anlatılar, bunların adlandırılması, nüshalar, nüshalar içindeki bilgiler, kahramanlar, adları değerlendirirken, donmuş metin haline dönüşmeden önceki ve sonraki dönem ve süreçleri ifade etmek üzere iki ayrı bağlamda değerlendirilebilir. Bu yönüyle hem sözlü gelenekteki asırlar boyunca aktarılma ve çeşitlenme süreçlerinde hem de yazıya geçirilme ve yazı aracılığıyla çoğaltılma süreçlerinde Dede Korkut anlatmalarının her açıdan olduğu gibi adlar ve adlandırma biçimleri bakımından da büyük değişikliklere uğramış olma ihtimali yüksektir. Bunun en basit ve bariz göstergelerini, Dresden ve Vatikan nüshaları ile bu nüshaların adlandırılmasında görülen farklılıklar üzerinden değerlendirmek mümkündür. Bu noktada, Dede Korkut üzerinde değerli çalışmaları bulunan Sadettin Özçelik’in şu görüşlerini aktarmak yerinde olacaktır: …Bundan başka hatırlatmamız gereken önemli bir nokta ise yazıya geçirilmiş olan sözlü bir ürünün yazıya geçirilinceye kadar ve yazıya geçirildikten sonra olmak üzere iki hikâyesi olduğu veya olabileceği konusudur. Sözlü ürünün sözlü dildeki hikâyesini anlatıcı ozanlar belirler veya yönlendirir; bununla kastettiğimiz şey anlatıcı ozanların metni iyi ezberlemeleri, metne sadık kalmaları ve metni korumaları ya da tam tersine bir tavır ve tutum sergilemiş olmalarıdır. Sözlü ürünün yazıya geçirildikten sonraki 75 hikâyesini ise yazıcılar belirler; bununla kastettiğimiz şey yazıcıların metni aslına sadık kalarak veya metni değiştirerek çoğaltmalarıdır (Özçelik, 2017, s. 93). Dede Korkut Kitabında anlatılara dayanak teşkil eden sözlü kültür temele alınacak olunduğunda, bütün anlatıların ve kahramanların, kitabın adının ve buradaki her bir adlandırma tür ve biçiminin mit ve mitik dönem, sözlü kültür tarafından verilmiş olması beklenmektedir. Ancak Dede Korkut Kitabındaki bütün ad alma, ad verme, adlandırma, adlandırılma unsurlarının değerlendirilmesinde, bu eserin bünyesinde taşıdığı eski ve yeni, geçmiş ve hal arasındaki geçiş özelliklerini barındıran senkretik yapıyı göz önünde bulundurmak yerinde olacaktır. Daha açık bir ifadeyle Dede Korkut Kitabının ve anlatılarının sözlü ve yazılı kültür arasında, Türklerin mitik dönem, yaşam biçimleri ve inançları ile sonradan dahil oldukları yeni yaşam biçimleri, inançları arasında bir geçişi temsil etmesi göz önünde bulundurulmaksızın yapılacak bir değerlendirme her zaman eksik kalacaktır. Bu doğrultuda esasen, mitin en güçlü yanlarından biri olan ad verme süreci (Abdulla, 2019, s. 121), yazılı kültürün etkisiyle bir tür kesintiye ya da en azından müdahaleye uğramıştır denilebilir. Çünkü esasen kendi adlarıyla anılan, anaerkil dönemin izlerini yansıtan bütün kahramanların ve anlatıların adlarının, babalarının adları da eklenerek belirlenmiş olması dikkat çekicidir. Bu bakımdan Dede Korkut’ta mitin gücünü gösteren bir olgu olarak ad verme olgusu, yazılı kültürün etkisiyle bir nevi baskılanmış, değiştirilmiştir. Kahramanların adlandırılmasında, sıfatlarında, epitetlerinde çoğu zaman kendi adları yer alırken, boy adlarında, Türk kültüründe, adlandırma biçimlerinde, inançlarında, mitinde esasen bulunmayıp sonraki dönemlerde belirmeye başlayan ataerkil tutumun ön plana çıkması, anaerkil yapının baskılanması dikkat çekicidir. Burada mitin güç göstergesi olarak ad verme, eserin ve boyların adlandırılmasında yazılı ve yeni kültürün, yabancı kültür ve geleneklerin etkisiyle bozulmuş, baskılanmıştır. Mit gücünü her ne kadar ad vermede, adlandırmaadlandırılmalarda, kahramanlıklarda, mücadelelerde, sınanmalarda göstermiş olsa da eserin adının ve boyların-anlatıların adlandırılmasında, yazıya geçirilme döneminin ve bu dönemin etkisinin baskın olduğu anlaşılmaktadır. Burada elbette müstensih etkisi, en belirleyici etkidir. Kahramanların adlarında, çağırılmasında, savaş sırasında gelmelerinde hep kendi adları, epitetleri, sıfatları vardır. Peki, hep yaptıklarıyla, ettikleriyle, anneleriyle var olan erler, neden eser adlarıyla babalarının adlarıyla anılmıştır? Neden kitabın adı, eril bir imaja sahip olan Dede Korkut ile eşleştirilmiştir? Burada şüphesiz anaerkil yapıya üstünlük kuran yeni yapının, mite karşı yazının, eskiye karşı yeninin bir baskılaması en etkili husustur. Esasen mitin gücü ve yazının güçsüzlüğü şeklinde biçimlenen ana unsurlar, bir zaman sonra mitin güçsüzlüğü ve yazının gücü şeklinde bir dönüşüm içine girmiştir. Dede Korkut Kitabı, bu dönüşümün en yoğun olduğu dönemlerde yazıya geçirilen bir metin olduğu için ve biz tüm değerlendirmelerimizi donuk yazılı metin üzerinden gerçekleştirdiğimiz için Dede Korkut Kitabı hakkındaki adbilim odaklı tüm değerlendirmeler, Türk kültür ve inanç tarihinin art ve eş zamanlı durumları göz önünde bulundurularak gerçekleştirilmelidir. “Mitin yazı karşısında güçsüzlüğü” ifadesiyle 76 formüle edilen bu durum, esasen her şeyin söze dayalı olduğu mitik dönemden yazılı döneme ve yazılı kurallara geçişin bildirgesidir (Abdulla, 2019, s. 155-170). Atasıad (patronim); babasının adından veya lakabından ortaya çıkan kişi adlarıdır. Örneğin Rusçada İvan bireysel bir kişiadı iken İvanov “İvan’ın oğlu”, Petr bireysel bir kişiadı iken Petrov “Petr’in oğlu anlamına gelen bir atasıada dönüşmektedir. Yine, Arapçada Mahmud bireysel bir kişiadı iken İbn Mahmud (Mahmud oğlu) bir atasıad, Ali bireysel bir kişiadı iken İbn Ali (Ali oğlu) bir atasıad olmaktadır. Bu çerçevede Türkçede de bulunan ve Arapça’dan öyküntü ile olduğu düşünülen Ahmedoğlu, Velidedeoğlu, Yazıcıoğlu, Delimemetoğlu gibi adlandırmalar da atasıad şeklinde değerlendirilmektedir (Şahin, 2019, s. 38). Dede Korkut Kitabı içinde eser içinde adlar bireysel ve tekil ya da unvan, lakap gibi farklı biçimlerde anılırken anlatıların (boyların/hikayelerin) adlarında “Dirse Han Oğlu Boğaç Han”, “Kam Püre Oğlu Bamsı Beyrek” gibi hem atasıad hem de bireysel adların karma biçimde adlandırmalarda kullanıldığı görülmektedir. Dahası burada Boğaç tek başına isim mi sıfat mı unvan mı lakap mı, apaçık anlaşılamaktadır. Bu bakımdan Dede Korkut Kitabı ve bu eserdeki her türlü adların değerlendirilmesi son derece kapsamlı, temkinli ve derinlikli biçimde gerçekleştirilmelidir. Burada kahramanların adlarının yanına baba adlarının konulması, sözlü kültürden ve mitlerin etkisinden yazılı kültüre ve epik-romantik bir döneme geçişin temsilcisi de olan bu anlatılarda, yazılı kültürün baskısı olarak görülmektedir. Çünkü Türk mitleri esasen anaerkildir ve burada yazının söze, destanın ve hikâyenin mite, yeni yaşam biçimlerinin eski yaşam biçimlerine, inançlarına baskısı söz konusudur. Anlatıda kahramanlar anlatı içinde özellikle manzum kısımlarda babalarının adlarıyla değil kendi adlarıyla ve kendi yapıp ettikleri nedeniyle sonradan kazandıkları sıfatlarıyla, lakaplarıyla, epitetleriyle anılmakta, çağrılmaktadır (Abdulla, 2019, s. 109). Yazının mite yoğun baskısı hem eserin adında hem de anlatılarınboyların adlandırılmasında karşımıza çıksa da bütün eser boyunca anaerkil yapının varlığı, “oğul kimden olduğun anası bilir” sözü, esasen bunun belirgin yansımalarıdır. Eserin sözlü kültürden yazılı kültüre geçiş sürecinde uğradığı değişimler (Yıldırım, 2002; Pehlivan, 2014) ve bu değişimlerin eserin ve anlatıların adlarına yansımaları farklı ve müstakil çalışmaların konusu olmakla birlikte sözlü ve yazılı kültür ilişkilerinin, geçişkenliklerinin Dede Korkut Oğuznamelerinde eser ve boy adlarının biçimlenmesi bakımından son derece önemli farklılaşma dinamiklerine sahip olduğunu da belirtmek gerekmektedir. Bir tarih kitabı olmamakla birlikte Türk inanç, sözlü kültür, anlatı, dil ve edebiyat tarihinin en önemli eserlerinden biri olan Dede Korkut Kitabının elbette ki sözlü kültürden, mitten yazıya geçişin bir yansıması olarak eserin adı bile Arapça bir adlandırma yönteminden hareketle verilmiştir. Burada her ne kadar bahsedilenin, Oğuzların tarihi, töresi, inançları olduğuna bir vurgu olsa ve mitin temsilcisi, anlatıların soyut sahibi ve anlatıcının Dede Korkut olduğu vurgulansa bile esasen metin donmuş haliyle müstensih tarafından adlandırılmıştır ve bu adlandırma biçimi eserin yazıya geçirildiği yüzyıla aittir. Bunda sözlü kültürün etkisi ne kadardır, daha eskiden ya da sözlü aktarım bağlamlarında bu boylara ne deniyordu, nasıl adlandırılıyordu, bu sorulardan hareketle tarihi-karşılaştırmalı çalışmalar yapılmalıdır. 77 Tüm bu hususlar, Dede Korkut Kitabının ve anlatmaların adlandırılması ve buna yönelik çeşitli alt konuların incelenmesinde, bu anlatmaların ortaya çıkış süreçlerinin ve katmanlarının, Dede Korkut’un Türk inanç ve kültür tarihi içindeki özel yerinin dikkate alınması ve tüm değerlendirmelerin bu doğrultuda yapılması gerektiğine işaret etmektedir. Çalışmanın devamında konu, (1) eserin-nüshanın genel olarak adlandırılmasında, (2) eserin içindeki anlatıların tür özellikleri bakımından adlandırılmasında ve (3) eserin içindeki anlatmaların adlandırılmasında bu hususların etkisi bağlamında, ana hatlarıyla değerlendirilmiştir. 4.1. Eserin ve Nüshanın Genel Adı ve Adlandırılması Bakımından Dede Korkut Kitabı Hrematonimin (eseradbilim) alt alanlarından biri olarak kitap adları, kendi içinde edebi kitaplar, bilim kitapları, yazmalar vb. guruplara ayrılarak değerlendirilmektedir. Abdurrahman Karakoç’un şiir kitabı Vur Emri, Necip Fazıl Kısakürek’in “Çile”si, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Saatleri Ayarlama Enstitüsü” bu çerçevede değerlendirilebilir (Şahin, 2019, s. 59). Dede Korkut Kitabının Dresden nüshasının adı Kitāb-ı Dedem Ḳorkud ‘alā Lisān-ı Ṭāife-i Oġuzān ve Vatikan nüshasının adı ise Hikâyet-i Oguznâme-i Kazan Beg ve Gayrı şeklindedir. Burada birinde eserin adlandırma kapsamında Dede Korkut’a atfedilmesi, diğerinde ise Oğuların dışında bir bey örnekleminde Kazan Bey’e bağlanması söz konusudur. Oğuznameler ve Dede Korkut hakkında elimizdeki bilgiler, bu eserin neden “Dede Korkut” ve “Oğuzların Kitabı” olarak adlandırılmış olduğu konusunda çok sayıda bilgi vermektedir. Nitekim Oğuznamecilik geleneği, Oğuz tarihi üzerine kurulu kahramanlık anlatıları olarak Oğuznameler ve onun adeta maddi ve manevi sahibi olarak belirginleştirilen Dede Korkut bir bütün olarak değerlendirilmektedir. Burada Dede Korkut anlatıcı ve anlatılanların, kitabın sahibi ve hamisi, anlattıkları ise Oğuz boylarının anlatılarıdır. Oğuz destanlarının sözlü ve yazılı gelenekteki çeşitlenmelerinin de bir bütün olarak Oğuz tarihi, kültürü ve inançlarının değişik yönlerden takdimi olarak gören yaklaşımlara göre Dede Korkut Oğuznameleri, Oğuz Kağan Destanına uzanan, Oğuzların etnik birliklerini oluşturdukları Orta Çağ dönemleriyle ilişkilendirilmektedir (Bayat, 2018, s. 23-31). Tarihsel anlamda en eski dönemlerle yazıya geçirildiği döneme yakın unsurların, mitik olanla epik olanın birleştirildiği bir düzlemde Korkut Atanın bütün Türk dünyasında yaygın olan efsaneleri kapsamında velayet ıssı, ilk şaman, Tanrı’nın gönlüne ilham ettiği bilici, Hak Teala’nın emanetini boynuna götüren hüccet, bilge ve başbilici kimliği ön plana çıkmaktadır. O, erenlerin başlarından geçeni anlatan, söyleyen, yazıya aktaran kişidir. Şamanların, ozanların, âşıkların piridir, Tanrıoğludur (Bayat, 2020, s. 13-187). Oğuz adının kökenine yönelik çözümlemelerde karşımıza çıkan hükümdarlık, kahinlik, bilgelik, bilmek, düşünmek, Oğuz Kağan kapsamında ilk ata olma (antroponim), inanç (öküz-boğa; etnonim), bölgesel yer (Oğuzeli-toponim/etnotoponim) bağlamında insan, kavim, zaman ve zemin odaklı kurulan ilişkiler (Bayat, 2019, s. 142), Dede Korkut’un kimliği ve adlandırılması konusunda da birtakım çıkarsamalar yapmamıza 78 olanak sağlamaktadır. Eğer Dede Korkut, Türklerin tarih sahnesine çıktıktan sonraki anlatma ihtiyaçlarını ve maceralarını bir bütün halinde derleyip bünyesine toplayan ve stratejik bir gelenek (Oğuznamecilik) kapsamında bunu yeni nesillere aktaran çok yönlü ve kimlikli bir olgu olarak kabul edilecek olursa onu, adbilimin hemen her alt alanıyla ilişkilendirerek çözümlemek gerekecektir. Çünkü onun hem bu esere ad veren hem bu eserdeki kişilere ad veren, hem bu eserdeki anlatma-boy, hikayelere ad veren kişi olmasının onun Türk tarihinin, mitolojisinin, töresinin sembolik bir adla temsilinden başka bir şey olmasından başka açıklaması olamaz. Dede Korkut Kitabı ve bu kitabın sahibi, anlatıcısı, adlandırıcısı ve daha diğer her şeyi, buradaki inançların, törelerin, yaşam biçimlerinin, mitlerin temsilcisi ve koruyucusu olarak Dede Korkut, Oğuz ırkının atası ve geleneği, bunun sözlü kültürdeki temsilcisi ve anlatıcısı, bilicisi, kısacası hafızası, hafıza metni, metnin aktarıcısı, icracısıdır. Dede Korkut’un temsil ettiği Oğuznameler, tarihi derinlikle birlikte Türk töresini mitolojik, edebi, estetik karakterde sunan bir kutsal metin olarak görülmektedir. Bu bakımdan Dede Korkut kişioğlu gibi ölümlü değil, Tanrısal bir konumdadır. Onun peygamber zamanından kopan bir er olması da bundandır. Dede Korkut Kitabında yer alan on iki anlatmanın Dede Korkut’un adı altında toplanması, dünyada olup biten her şeyi bilmesi ve her sorunu çözmesi, bütün varlıklara ad koyması, Dede Korkut’un hem Arifliğine-biliciliğine (yani Tanrısal bir varlık olmasına) işaret etmektedir. Dede Korkut’un medeni kahramanlık işlevi olarak ad vermeleri üzerine alması ise esasen mitolojik bir köke dayanmaktadır. Mitolojik düşüncedeki adla nesne arasındaki ayniyet ve bağlılık ilişkisi ile Dede Korkut’un verdiği her adın aslında kendi içinde kısa ve özet biçimde sunulmuş bir metin olmasıyla eşleştirilmektedir. Mitolojik düşüncedeki şeylerin ve nesnelerin kökenini öğrenmek, ilk defa ortaya çıkışlarını ve dolayısıyla “adlarını” öğrenmek, adların işlevlerini öğrenerek bildirilenle bildiren ve işaretle anlam arasındaki ilişkileri öğrenmekten farkı değildir. Adların incelenmesi, toplumsal hafızada dil aracılığıyla kodlanmış bilgilerin çözümlenmesi demek olduğundan, adla onun sahibi arasındaki ilişkinin ve bunun bir anlatı düzleminde özet halinde öğrenilmesi, mitolojik bir kökten beslenmektedir. Eserde ad vermenin mitolojik ve ritüelik bir boyutta gerçekleşmesi ve esasen anlatıların kahramanların adlarını alma süreçleri şeklinde özetlenmesi ile kitabın adı ile bütün adlandırılmasında Dede Korkut’un tek yetkili olması arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Çocukluk devrinin tamamlandığı, kahramanlık devrinin başlaması ve bu aşamada Dede Korkut’un tek yetkili olması, Türk dünyasındaki Korkut Ata odaklı efsanelerde de ad vericinin daim Dede Korkut olması, onun mitolojik ve ilahi kökeniyle ilgilidir. Nitekim Dede Korkut tüm hallerde cemiyete dışardan dahil olmakta, yani anlatının sonunda ya da çok zor durumlarda gelip boy boylaması, soy soylaması, müşkül çözmesi, onun “ilahi” ve “profan” dünya arasında yer aldığının en temel göstergeleridir. Buğaç’ın, Basat’ın, Beyrek’in adlarını o verir. Ad almak, bir bakıma gizil bir güç sahibi olmaktır, yenilmezlik olarak kabul edilir. “Beylik vergil” ifadesi de bundandır. Beyler, yenilmezdir (Bayat, 2020, s. 23-31) 79 Peygamber zamanına yakın, Bayat boyundan er, Oğuz’un “evvel kişisi”, “tamam bilicisi”, “ne derse olan”, “gaipten bilgi veren”, “Hak teala onun gönlüne ilham ederdi”, “ve dahı neçe buna benzer söz söyleyen”, “oğuz kavminin müşkilini hallederdi”; “Her ne iş olsa Korkut Ataya danışmayınca işlemezleridi. Her ne ki buyursa kabul ederlerdi, sözin tutup temam ederleridi” (Özçelik, 2016, s. 11) ifadeleri, Dede Korkut’un kutsal kişiliğine atıftır. Dolayısıyla, onun adı üzerinden ona isnat edilen bu eser de kutsal bir kitaptır. Buradaki her şey, Oğuzların tamam bilicisi Dede Korkut’un sözleridir, anlatmalarıdır. Eserde söylenen ve söylenmeden işaret edilen her şey Dede Korkut’a aittir. Anlatıların sonunda Dede Korkut gelip kopuz çalar, boy boylar, soy soylar ve “gazi erenlerin başına ne geldiğini” söyleyerek “Bu Oğuzname Beyrek’in olsun (Özçelik, 2016, s. 680) der. Yani Korkut esasen her anlatının sonunda gelip “ne olduğunu söylemek” gibi temel bir görevi vardır ve anlatıların her biri de hem içerikte anlatılanlardan hareketle hem de sonda Dede Korkut’un nihai bildirimiyle, anlatılarının adının oluşumunun bir başlangıç, anlatış ve sonuç biçimindeki süreçlerden oluştuğunu göstermektedir. Başlangıç, anlatıların hepsinin bir tür fragmanı olan, yani tüm anlatılarda aslında neyin ve nasıl anlatılacağının ifade edildiği Mukaddime’dir. Anlatış, her bir anlatı boyunca Dede Korkut’un anlatıyı kurgusal bir düzlemde ifade edişidir. Bu anlatışın sonucu olarak anlatıların en sonunda Dede Korkut’un gelip yöm/ yom verdiği, dua ettiği, boyun kime ait olduğunu “olsun!” şeklinde belirlediği kısımla birlikte artık anlatıların adlandırılma süreçleriyle ilgili tüm bilgiler bir bütün halinde anlaşılmaktadır. Bir anlatıcı olarak Korkut Ata’nın ve hem mukaddime hem anlatılar hem de anlatıların sonunda anlattıkları bir bütün olarak değerlendirildiğinde; Dede Korkut Kitabının ve içerisinde yer alan boyların adlandırılma biçimlerinin süreç olarak ilerleyişi ve tamamlanışı her yönüyle kavranabilmektedir. Bütün bu hususlardan hareketle Dede Korkut Oğuznameleri, Oğuzların sözlü tarihi olarak kabul edilen, Oğuz sözlü yasalarını, törelerini yansıtan eserler olarak kabul ediliyorsa, Kitāb-ı Dedem Ḳorkud ‘alā Lisān-ı Ṭāife-i Oġuzān adlandırması, yani eserin asıl adı, bir dökümantohrematonimdir. Bununla birlikte burada Dede Korkut’un mitsel kimlik ve kişiliği, yine aynı zamanda onun Türklerin atası olarak kabul edilmesi, eserin asıl adının aynı zamanda bir etnomitohrematonim olduğunu gösterir. Mukaddime’de Dede Korkut’un hakkında verilen bilgiler, bu kitabın neden onun olduğuna yönelik bilgileri de içermekte, Dede Korkut’un kimlik ve kişiliği, onun Türk anlatı geleneği, Türk mitolojisi, Türk töresi için değerini ortaya koymaktadır. Kitapla isnat edilen kişi arasında ilişki kurulmasını sağlama amaçlıdır. Anlatıların her birinin sonunda kalıp bir bitiriş unsuru olarak geçen “Dedem Korkut boy boyladı, soy soyladı, bu Oğuznameyi düzenledi, koştu, böyle dedi” (Özçelik, 2016, s. 635, s. 652) ifadeleriyle Dede Korkut’un ortaya çıkarak soy soyladığı, boy boyladığı ve anlatıları düzenleyip aktaran kişi olduğu vurgulanmaktadır. Burada düzenleyen, soylayan, boylayan anlatan, icra edeni kurgulayan kişinin bu anlatıları icra edenin, yalnızca kişilere değil eser sonlarında anlatılara da ad verenin Dede Korkut olduğu vurgulanmaktadır. Bütün bu anlatıları düzenleyen, kurgulayan, icra eden ve 80 dolayısıyla da anlatıların adını koyan bu kişi aynı zamanda tüm anlatıların, kitabın da sahibidir. Eserin nüsha adının içinde de Dede Korkut’un eserin hem sahibi hem de adını belirleyen kişi olarak geçmesi de bu nedenledir. 4.2. Eserin İçindeki Anlatıların Tür Özellikleri Bakımından Dede Korkut Kitabının ve Anlatıların Adlandırılması Oğuzların çeşitli toprakları Türkleştirme ve burada kurdukları birlikleri devletleştirme süreçlerinin kurgusal bir zeminde anlatıldığı bu anlatılar içinde masal, mit, destan, halk hikayesi, efsane, atasözü, deyim, alkış ve kargış gibi edebi türlerin özelliklerini ve üsluplarını bir bütün halinde bünyesinde toplamaktadır. Nazım ve nesir bir arada, karma biçimde. Bu bakımdan onların tür olarak adlandırılmasında destani hikâye ya da boy, anlatma gibi adların tercih edilmesi yerinde olacaktır. Ne masal ne şiir ne hikâye ne destan ne efsane ne mit, tek başına yeterli bir tür adlandırması olmayacaktır. Buradaki anlatılar, Türk mitlerinden başlamak üzere Türklerin destan, masal, efsane, menkıbe, memorat, halk hikayesi gibi ana ve anlatı türleri ile alkış, kargış, atasözü, gibi diğer türler ile gündelik yaşam, inanç başta olmak üzere insan ve kültür etkileşimindeki bütün alanları kapsayan ve bütün bu alanların örneklerini estetik bir biçimde barındıran bir yapıya sahiptir. Dolayısıyla, Dede Korkut anlatmaları için ifade edilen “boy” adı, burada Oğuznamecilik geleneği içerisinde, ozanların anlattıkları bu türü ifade eden özel bir anlatı türü adı olarak dikkat çekmektedir. Boy boylamak, soy soylamak şeklinde ifade edilen, söylenen-anlatılan-aktarılan sözlerin mitlere karşılık gelmesi, boy boylamanın ise bu kutsal sözlerin kümelendiği kahraman, olay, zaman ve mekan gibi unsurlarla bütünleştiği anlatmaların, hikayelerin icra edilmesine karşılık gelecek şekilde “hikaye anlatmak” biçiminde anlamlanması, hem Dede Korkut Kitabının ve nüshanın hem de içindeki anlatmaların (boyların) adlandırılmasındaki temel etkenleri değerlendirmede başlangıç noktası olarak kullanılabilecek bir derinliğe sahiptir. Dede Korkut’un boy boylayıp soy soylaması, mitolojik düşünce tasarımıyla donatılmış kavmin (Oğuzlar) şerefli geçmişini övmek, boyu övüp soyunu yüceltmek anlamındaki bütün anlatımları kapsayacak bir biçimde kullanılmıştır. Ozanlara ve Oğuznamelere özgü bir şiir türü olarak değerlendirilen soylamalar bu bakımdan, kendine özgü ezgisiyle icra edilen, şiir, kafiye, vezin dışında aliterasyon, asonans ve ahenkli söyleyişe dayanan özel bir anlatım yöntemi olarak kabul edilmektedir. Ozanlara ve Oğuznamelere özgü bir tür olarak kopuz eşliğinde icra edilen ve ozanlığın aşıklığa evrilmesiyle icra ortamından çıktığı değerlendirilen soylama türünün başka bir edebi akım ya da eser içinde karşımıza çıkmıyor olması, Dede Korkut Oğuznamelerine özgü bir tür olduğuna yönelik kabulleri güçlendirmektedir. Bu bakımdan Korkut Atanın efsanelerde kopuzun yaratıcısı, ozanların ilk temsilcisi ve soylamaların ilk icracısı olması dikkat çekicidir (Bayat, 2020, s. 31, s. 42). Dede Korkut Kitabının giriş kısmı mahiyetindeki “Mukaddime”den başlamak kaydıyla eserin tamamında, anlatmalar ile onların adları arasındaki ilişkiler dikkat çekmektedir. Anlatı düzleminde Dede Korkut’un yalnızca eser içinde kahramanlara çeşitli durum ve bağlamalara bağlı olarak ad veren değil aynı zamanda anlatıları 81 çeşitli kişi ya da boylara bağlamak suretiyle bu anlatmaların adlarını da veren kişi olduğu görülmektedir. Öte yandan Dede Korkut Oğuznamelerinin nüshalarının adlandırılmasında hem hikâyet yani hikâye hem de Oğuzname adlarının birlikte kullanılmış olması ve eserde bu anlatmaların icrasının soy soylamak, boy boylamak ifadeleriyle belirginleştirilmesi bu metinlerin edebi olarak özel bir anlatma tür adına ve bu anlatmaların da özel bir anlatım/icra biçimine karşılık geldiğini göstermektedir. Nüshaların adlarının ve nüshalardaki anlatmaların, Oğuz beylerin adıyla adlandırılması, bu metinlerin ve boyların adlandırılmasında hangi hususların belirleyici olduğunun eseradbilim bağlamında ele alınmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Dede Korkut anlatmalarının her birinin kişi adlarıyla anılması ve bu adların bizzat Dede Korkut tarafından belirlenmesi, dolayısıyla Dede Korkut’un yalnızca insanlara değil metinlere de ad vermesi, nüshaların adlarının aynı zamanda onların edebî tür (boy-hikaye) ve içeriği hakkında da bilgi vermesi, yine anlatmalar içinde eserin ve anlatma adlarının oluşmasıyla ilgili bilgilerin de yer alması gibi hususlar, Dede Korkut Oğuznamelerinin eseradbilim odağında incelenmesinin gerekliliğini ve bu inceleme sonucunda oldukça dikkat çekici sonuçlara ulaşılabileceği hakkında önemli ipuçlarını işaret etmektedir. 4.3. Eserin İçindeki Anlatmaların Adları ve Adlandırılma Biçimleri Bakımından Dede Korkut Kitabı Dede Korkut’un Dresden nüshasında yer alan anlatmaların adları; (1) Dirse Ḫān Oġlı Boġaç Ḫān Boyı, (2) Salur Kazanuŋ Ėvi Yaġmalanduġı Boy, (3) Bay Böre Beg Oġlı Bamsı Beyrek Boyı, (4) Ḳazan Beg Oġlı Oruz Begüŋ Ṭutsaḳ Olduġı Boy, (5) Duḫa Ḳoca Oġlı Deli Dumrul Boyı, (6) Ḳaŋlı Ḳoca Oġlı Ḳan Ṭuralı Boyı, (7) Ḳażılıḳ Ḳoca Oġlı Yegenek Boyı, (8) Basat Depegözi Öldürdügi Boy, (9) Begil Oġlı Emrenüŋ Boyı, (10 ) Öşün Ḳoca Oġlı Segrek Boyı, (11) Salur Ḳazan Ṭutsaḳ Olup Oġlı Oruz Çıḳarduġı Boy, (12) İç Oġuza Ṭaş Oġ-uz ‘Āsī Olup Beyrek Öldügi Boy ve Vatikan Nüshasında yer alan anlatmaların adları (1) Ḥikāyet-i Dirse Ḫān oġlı Boġac ̣Ḫān, (2) Ḥikāyet-i Bamsı Baryik, (3) Ḥikāyet-i Ṣalur Ḳażanuŋ evi yaġmalanduġıdur, (4) Ḥikāyet-i Ḳażan Begüŋ oġlı Uruz Ḫān dutsaḳ olduġı, (5). Ḥikāyet-i Ḳażılıḳ Ḳoca oġlı Yėgenek Beg, (6) Ḥikāyet-i Ṭaş Oġuz İc ̣Oġuza āsị̄ olub Baryek vefatı (Özkan, 2014, s. 17-18) şeklindedir. Oğuznamelerdeki anlatma adlarına bakıldığında, her iki nüshada da anlatılarda oldukça yalın, net bir hrematonim yaklaşımın, eser adlandırmasının söz konusu olduğu görülür. Sade, kısa adlandırmalarla anlatının kime ait olduğu, içeriğinde ne olduğu, hangi beyi, boyu, olayı kapsadığı çok kısa bir şekilde, bir ya da birkaç isim ve eylemle biçimlendirilmiştir. Bu durum, bir yandan edebi tür olarak destan ve hikâye türünün karışımı niteliğindeki Dede Korkut Oğuznamelerinin “boy” temelli tür özelliklerinden diğer taraftan da bu metnin kutsallığından, stratejik bir mit anlatısı olmasından kaynaklanmış olmalıdır. Bu kapsamda eserin ve eserdeki anlatmalar ile bunlarda ifade edilenlerin tamamının bir manifestosu niteliği taşıyan giriş-mukaddime kısmının herhangi bir şekilde adlandırılmadığı görülmektedir. Bu kısmın adlandırılmamış olması onun eserin girişi ve çok özel bir bölümü olarak işaretlemesi bakımından dikkat çekicidir. Bir tür mit metni olan Dede Korkut Oğuznameleri kapsamındaki her türlü anlatının, bilginin, mesajın, eylemin, söylemin anahtarı niteliğindeki bu başlangıcın 82 adlandırılmamış olması, bunun nedenleri gibi konular üzerinde kapsamlı çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bunların herbirini ayrı ayrı ve tekil değil, birden fazla unsurun birleşimiyle verilen adlar olarak da değerlendirmek mümkündür. Örneğin Salur Kazan’ın Evinin Yağmalandığı Boy’da hem Salur Kazan antroponimleri hem cansız varlık olarak yer almakta hem de bir eylem adı olarak karşımıza çıkmaktadır. Salur Kazan’ın evi gerçekten yağmalanmış ve bunun tarihi bir çerçevesi, dayandığı temel var mıdır? İç Oğuz Taş Oğuz’a asi gelmiş ve bu tartışmalar sonucunda gerçekten Beyrek adlı bir kişi ölmüş müdür? Anlatıların her biri için bu değerlendirmeleri yapmak ve anlatılar içindeki tüm etkileşimlerden hareketle, her bir anlatı adını ve boy adını bu kapsamda değerlendirmek son derece önemlidir. Bu kapsamda Dede Korkut’u dökümantohrematonim kapsamında değerlendirmek gerekir. Dede Korkut Kitabı, Dede Korkut Oğuznameleri, bunların hepsi, Oğuzların sözlü tarihi olarak kabul edilen, Oğuz sözlü yasalarını, törelerini yansıtan eserler olarak kabul edildiğinde Dede Korkut Ala Lisanı Taifei Oğuzan adlandırması, eserin asıl adı, bir dökümantohrematonimdir. Bununla birlikte burada Dede Korkut’un mitsel kimlik ve kişiliği, yine aynı zamanda onun Türklerin atası olarak kabul edilmesi, eserin asıl adının aynı zamanda bir etnomitohrematonim olduğunu gösterir. Eğer bu olayların tarihi olarak yaşanmışlığını kabul edecek olursak, birçoğunu hronohrematonim olarak kabul etmemiz gerekecektir. Örneğin, Salur Kazan’ın evinin yağmalanması mutlaka bir çekirdek olay kapsamında gerçekleşmiştir. Ağızdan ağıza sözlü kültürde yayılan bütün anlatıların zamanla farklı adlar aldığını varsaydığımızda bunların hepsi birer sözlü tarih unsuru olarak değerlendirildiğinde zaten hepsi hronohrematonimdir. Yine, hepsinin mitolojik ve etnolojik olarak Türk kültüründen ve en eski mitolojik dönemlerden kaynaklı temelleri de bulunmaktadır. Bu bakımdan yine hepsi mitohrematonim ya da etnohrematonim olarak değerlendirilebilir. Ancak, bu şekilde kapsayıcı ve tümdenci bir yaklaşım yerine, anlatı içindeki bilgilerden ve Oğuznameler hakkındaki kesin bilgi ve bulgulardan, dahası edebiyat adbilimi kapsamında değerlendirdiğimizde, her bir anlatı hakkında kısa değerlendirmelerde bulunmak daha sağlıklı olacaktır. Yine, eserdeki kişilerin gerçek hayatta bu şekilde anılıp anılmadıkları hakkında elimizde kesinleşmiş bulgular olmadığından, bunların gerçek kişi adları mı yoksa yazınantroponim mi olduğu hakkında kesin değerlendirme yapılamasa da bunların yazınantroponim olarak değerlendirilmesi bilimsel ve adbilimsel çerçevede daha sağlıklı bir tercih olacaktır. Eserdeki kişilerin gerçek hayatta bu şekilde anılıp anılmadıkları hakkında elimizde kesinleşmiş bulgular olmadığından, bunların gerçek kişi adları mı yoksa yazınantroponim mi olduğu hakkında kesin değerlendirme yapılamasa da bunların yazınantroponim olarak değerlendirilmesi bilimsel ve adbilimsel çerçevede daha sağlıklı bir tercih olacaktır. Görüldüğü üzere eserin ve boyların adlandırılmalarında yoğun olarak antropohrematonimler ve kısmen de etnohrematonimler ve mitohrematonimler etkindir. Dede Korkut Oğuznamalerindeki boy-anlatıların adlandırılmasıyla ilgili şimdilik kapsamlı bir sınıflandırma denemesi 83 çok mümkün ve sağlıklı nitelikler taşımayacak olsa da bu doğrutuda genel bir sınıflandırma denemesi şu şekilde gerçekleştirilebilir: 1. Antropohrematonim (Kişi Adı Kaynaklı Eser Adları) 1.1. Gerçek kişi adları kaynaklı eser adları 1.2. Unvan ve lakap kaynaklı eser adları 2. Etnohrematonim (Etnik-kök adı kaynaklı eser adları) 2.1. Millet-boy adı 2.2. Mitohrematonim (mit kaynaklı eser adları) 3. Aile, sülale ve akrabalık adları 4. Hremahrematonim (eser adı kaynaklı eser adları) Dede Korkut kitabı içinde yer alan anlatmaların adlandırılması süreçlerinde en önemli hususun, o anlatmada ele alınan temel konunun ve anlatmadaki içeriklerin toplamında ön plana çıkan kahramanın, o anlatıya ad olarak verilmesidir. Bir başka ifadeyle Dede Korkut Kitabındaki anlatmaların adlandırılmasında, birbirinden bağımsız gibi görünen fakat çeşitli ölçülerde bağları da kurulabilen olayların akışı içindeki belirli yer, zaman, olay ve kişilerin bütünlüğünde sistemleştirilen adların başlık olarak belirlendiği ve bunların anlatmalara ad olarak verildiği görülmektedir. Bu durum bir yandan sözlü kültürden yazılı kültüre geçişte müstensihin yazıya aktardığı bir esere ve bu eserdeki anlatmalara ad verme ihtiyacının sonucu olarak diğer yandan da bu adlandırmaları biçimlendiren etmenlerin incelenmesi olarak iki ana hususa dikkat çekmeyi gerektirmektedir. Tüm anlatıların başında, bu anlatıların neden böyle adlandırıldığını açıkça anlamamızı sağlayan bir başka husus da anlatıların başlangıcında mutlaka ilgili anlatının odaklandığı kişi hakkında bir cümlenin yer almasıdır. Bir diğer ifadeyle her anlatının başlangıcındaki cümleler, anlatıya verilen adları içeren kişilerin adını vurgulamaktadır. Hemen ardından ise aslında birazdan geçekleşecek süreçlerin bir fragmanı verilerek olaylar dizisi başlamakta ve anlatı boyunca ilgili kişilerin anlatıları Dede Korkut dilinden icra edilmektedir. Şimdi bu durumu, anlatılar üzerinden somut biçimde örnekleyerek çözümleyelim. Anlatmalardan ilki olan ve Dirse Ḫān Oġlı Boġaç Ḫān Boyı şeklinde adlandırılan anlatının tamamında olaylar Dirse Han ile Oğlu Boğaç Han arasındaki ilişkilere odaklanmaktadır. Bu ikisinin ismi anlatının, boyun adı olmuştur. Burada annenin çok önemli bir yer edinmesine karşın, yine işin içinde esaret, esaretten kurtulma, çocuksuzluk çocuk sahibi olma lanetlenme, kırk yiğidin-namerdin yalan ve iftiraları vs. çok sayıda husus olmasına karşın yalnızca Dirse Han ve oğlu Boğaç Han’ın arasındaki ilişkilerin, anlatının ve verilmek istenen mesajların çatısını oluşturduğu için bu iki isim anlatının adında temel unsurlar olarak kullanılmıştır. Burada Tek başına Boğaç Han değil, Boğaç ve babası Dirse arasındaki ilişkiler üzerinde yükselen bir kurgu söz konusudur. Dirse’nin bir tür lanetli kişi gibi çocuksuzluğu, bu lanetin giderilmesiyle elde edilen çocuğun kıymetini bilmeyen, kırk namerdinin dolduruşuna gelerek aslında mitin açıkça hem mukaddimedeki oğulla ilgili söylemlerde hem de 84 bizzat anlatının içinde beylerin ve Dede Korkut’un açıkça “beylik ver, taht ver” dediği oğlunu öldürmeye kastetmesi, oğlanın annesi ile birlikte kaosu kozmosa çevirmek üzere mücadelesi ve nihayet kurulan baba-oğul-anne birlikteliği, aile düzeni buradan hareketle Oğuz toplum ve devlet düzeninin sağlanması bu anlatının özüdür. Salur Kazanuŋ Ėvi Yaġmalanduġı Boy’da boy adının adlandırılmasında özellikle Salur Kazan’ın evinin yağmalanması ve bunun sebeplerinin ön plana çıkartılmak istenildiği anlaşılmaktadır. En detaylı anlatılan hususlar esaret ve yağmadır. Yağma uzun uzadıya anlatılır, Nitekim beyler hızlı ve bir bakıma bilincin zayıf olduğu bir bağlamda aldığı kararla harekete geçtikten hemen sonra kafir casusunun verdiği bilgi ile yedi bin kafir gece yarısı Kazan Bey’in obasına saldırarak obayı yağmalar. Oğuz obasının çadırlarını yağmalayıp kaza benzer kızlarını ve gelinlerini çağrıştırıp seçkin atlarını binerler. Ağır hazinesini, bol akçesini yağmalarlar. Kırk cariyesiyle Borla Hatun’u, Kazan’ın yaşlı annesini, Kazan’ın oğlu Oruz Bey ile üç yüz yiğidini eli ve boynu bağlı biçimde esir alırlar. Eylik Koca Oğlu Sarı Kulmaş, Kazan’ın evi üzerinde şehit olur. Kazan’ın bunların hiçbirinden haberi yoktur ve kafir “Kazan’ın Kapılı Kara Dervend’de on bin koyunu var. Şu koyunları da götürsek Kazan’dan büyük öç alırdık” diyerek 600 kafiri bu koyunları da alması için geri gönderir. Bu sırada koyunların çobanı Karacık Çoban kara korkulu rüya görüp sıçrayarak uyanır, kardeşlerini de yanına alarak ağılın kapısını sıkılaştırır, üç yere tepe gibi taş yığarak sapanını eline alarak savunmaya geçer. Tam bu sırada altı yüz kafir saldırıya geçerler ve bu esnada uzun bir söyleşme ile kendilerini överek az önce Kazan’ın bütün evini ve obasını yağmaladıklarını, eğer direnmez ve biat ederse kendisine zarar vermeden öldürmeden kendisine “beylik alıverebileceklerini” söylerler. Kazan dönüp evini gördüğünde kahrolur ve bu sırada ortamın durumu uzunca tasvir edilir. Karacık Çoban ağzından olan biten yeniden uzun uzun anlatılır. Böylece anlatı içinde türlü vesilelerle yağma ve talan iyice belirginleştirilir. Bütün anlatım teknikleri, söylemler, ön plana çıkan unsurlar, sözcükler, Kazan’ın evinin yağmalanması üzerinedir. Hem bunlarla ilişkili hem de bunların sonucu olarak da mitin düşüncesine ve Dede Korkut anlatılarına ad veren kişi ya da kişilerin yaklaşımında göre bu anlatıya başka bir ad vermek mantıksızdır çünkü boyda anlatılanlar hep yağmaya odaklanmaktadır. Bay Böre Beg Oġlı Bamsı Beyrek Boyı’nda anlatı, kahramanlıkları sonucunda bizzat Dede Korkut’un kendisi tarafından adı verilen Bamsı’nın bireysellikten toplumsallığa geçişinin bütün bir süreç halinde anlatılması şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Han Bayındır’ın sohbetinde Bay Böre, Oğuz beylerini, kardeşlerini, oğullarını hep bir arada görünce böğüre böğüre ağlamaya başlar. Sebebi sorulunca “oğulda ortacım yok, kardaşta kaderim yok, Allah taala beni lanetlemiştir. Beyler, tacım tahtım için ağlarım” diye cevap verir (Özçelik, 2016, s. 655). Tüccarlar Bay Böre’nin yanına gittiklerinde oğlanı görünce elini öperler, buna bozulan Bay Böre “mere kavat oğlu kavatlar ata dururken oğul eli mi öpülür?” deyince tüccarlar oğlunun kahramanlıklarını anlatırlar. “Benim oğlum baş mı kesti, kan mı döktü”, “beli baş kesti, kan döktü adam öldürdü”, “mere bu oğlana ad koyacak kadar var mıdır?”, “evet sultanım fazladır” konuşmaları sonrasında Dede Korkut gelip “Dedem Korkut geldi, oğlana ad verdi, der; “Ünümü 85 anla, sözümü dinle, Bay Böre beg! … Sen oğlunu Bamsam! Diye seversin; bunun adı Boz Aygırlı Bamsı Beyrek Olsun!” diyerek oğlanın adını verir” (Özçelik, 2016, s. 657658). Aslında aynı zamanda Bamsı kadar onun beşik kertme yavuklusu Banu Çiçek’in de anlatması olmasına karşın bu anlatının adında Bamsı ön plana çıkartılmıştır. Peki bu durum neden kaynaklanmaktadır; birinin hikayesi diğerinden ayrı görülmediği için mi yoksa anaerkillik-ataerkillik durumundan kaynaklanan tartışmada ataerkilliğin eser adındaki baskınlığına mı? Baba ve oğul arasındaki özerkleşme sürecinin temel edildiği anlatıda, anlatıya verilen adda hem baba olarak Bay Böre hem de oğlunun adlarının bir bütün olarak geçmesi bir yandan Arap adlandırma etkisiyle diğer yandan bilinçli bir tercih olarak değerlendirilebilir. Ḳazan Beg Oġlı Oruz Begüŋ Ṭutsaḳ Olduġı Boy’da Anlatı baştan sona bir kahraman olarak Oruz’un erginlenmesi üzerinedir. Hiç savaşmayı, düşman kavramını, savaşta adam öldürmenin suç olup olmayacağını bile bilmeyen bir kahraman, babasına yaptığı çıkışla bir anda kendini bozkırın ortasında bir düşman baskını sonucunda savaşın ortasında bulur. Henüz hiç savaşmamış olmasına rağmen büyük bir aşkla, son derece epik ve estetik bir üslupla savaşma dileğini bildirir. Babasının ikna etmesiyle bir tepenin başından savaşı izlerken dayanamayıp aşka gelerek savaşın ortasına atılır ve sanki ilk defa savaşan bir kahramanın değil de on yılların tecrübesiyle düşmanı her yönden dağıtan bir yiğidin savaşıymış gibi anlatılan bir mücadelenin sonunda tutsak edilir. Oğlanı bulamayıp savaş meydanından kaçtı zanneden Kazan hiddetlenerek evine döner ve burada oğlunun olmadığını görüp onun tutsak edildiğini, eşinin uzun söyleşmesiyle anlar. Buradaki çok uzun söyleşmede annenin, oğluna ne olmuş olabileceğiyle ilgili çeşitli tahminleri ve söylemleri içinde özellikle onun kafirlerce esir edilmiş olabileceğine yönelik vurguları ile gidip oğlunu düşmanların elinden kurtarma isteği özellikle belirginleştirilmektedir ve sayfalarca süren söyleşme aracılığıyla da yine esaret vurgusu ön plana çıkartılmaktadır (Özçelik, 2016, s. 690). Oğlunun kırk yiğidinin öldürüldüğünü, atının oklanıp yerde yattığını gören baba savaş meydanında oğlunun altınlı kamçısını bulunca, Oruz’un tutsak olduğunu anlar. Kafirin izini izleyip onları molada görür. “Eski düşman alim oğlu elimize girmişken eziyetle öldürelim” düşüncesindeki kafirler Oruz’a kara kepenek giydirip kapı eşiği üzerine yan yatırmışlardır ve kapıdan içeri girip çıkan üzerine basıp geçmektedir (Özçelik, 2016, s. 691). Babasının geldiğini gören Oruz ile babası Kazan arasında, Oruz’un babasına kendisini bırakıp gitmesini yoksa ikisini birden öldüreceklerini söylediği, babası Kazan’ın ise kendisini burada tutsak bırakıp gitmesinin mümkün olamayacağını söylediği söyleşme bölümünde yine konu esarettir. Babası oğlunu esaretten kurtarmak için savaşırken gözünden yaralanır bu sırada eşi ve Oğuz beyleri yardımına yetişir. Çetin bir mücadele sonrasında kafirler yenilerek Oruz esaretten kurtarılır (Özçelik, 2016, s. 696). Burada anlatı kurgusunun bütünüyle Oruz’un savaş ve düşman kavramlarından habersizliği ve bilgisizliği, bunun sonucunda alınana kararla bunları öğrenmesi için çıkılan yolculuk, savaşı ve düşmanı görerek izleyerek ve bir süre sonra da bizzat mücadelenin içinde bulunarak öğrenmesi sürecine bağlı olarak esir düşmesi üzerinde 86 yapılandığı görülmektedir. Bu bakımdan bu boyun adının Kazan Beg Oglı Oruz Begün Tutsak Oldugı Boy şeklinde verilerek bir süreç halinde esarete giden süreç, bu süreçteki etkenler ve değişkenler, detaylı anlatım ve tasvirlerle sunulmaktadır. Burada Kazan Beg oglı diyerek Kazan’a da vurgu yapılması dikkat çekicidir çünkü esarete giden yolculuğunda Oruz tek başına hatalı değildir. Kazan’ın oğluna bunları öğretmemiş olması asıl problemdir. Ayrıca eğlence anında hızlı aldığı bir kararla ve hazırlıksız bir şekilde düşmanın baskınına açık bir şekilde süreci yanlış yönetmesi de eser boyunca hissettirilmektedir. Dolayısıyla yalnızca Oruz Beg’in tutsak olması değil, Kazan Beg oglı Oruz Begün tutsak olması, bu anlatının adlandırılmasında tesadüfi bir duruma değil bilinçli bir tercihin söz konusu olduğuna işaret etmektedir. “Dedem Korkut gelip kopuz çaldı, bu oğuznameyi düzenledi söyledi” (Özçelik, 2016, s. 696) ifadeleriyle son bulan anlatıda bu boyun özel olarak Oruz’a ve onun tutsaklığına ithaf edilmemesi, bu anlatının adlandırılma biçimi, bu boydaki temel kahramanlar olarak Kazan Bey ve Oruz ile bunların, esarete yol açan davranışlarına vurgu yaptığı açıktır. Duḫa Ḳoca Oġlı Deli Dumrul Boyı’nda Dumrul’un azraille mücadeleye varan “deliliği” anlatılmaktadır. Burada, anlatının adlandırılmasında yalın bir biçimde Dumrul ön plana çıkartılarak onun hikayesi ifade edilmiş, anlatıdaki diğer düğümler ya da kahramanlara vurgu yapılmamıştır. Peki, Dumrul’da düğümlenen ve aslında onun üzerinden çok şeyin anlatıldığı bu anlatıda diğer kahramanlara vurgu yapılmamışken diğer anlatılarda da gördüğümüz …’ın oğlu …. kalıbı kullanılmıştır? Bu elbette ki, adlandırma geleneğindeki, yeni tanışılan kültür ve geleneklerin, yazıcılık anlayışının etkisi adlandırmalara da yansımıştır. Anlatıların sonundaki, diğer anlatmalarda yer almayan vurgu ise dikkat çekicidir. “Dedem Korkut gelip boy boyladı, soy soyladı, ‘Bu boy Deli Dumrul’un olsun. Benden sonra alp ozanlar anlatsın, alnı açık cömert erenler dinlesin’ dedi” (Özçelik, 2016, s. 706) ve benzeri söylemlerinde Korkut’un bir anlatıya adını vermesi ve bu anlatının kendisinden sonra gelen alp ozanlar tarafından anlatılmasını istemesi söz konusudur. Ḳaŋlı Ḳoca Oġlı Ḳan Ṭuralı Boyı’nda da anlatı; “Oğuz zamanında Kanlı Koca derlerdi bir gürbüz er vardı. Yetişmiş bir savaşçı oğlu vardı, adına Kan Turalı derlerdi” (Özçelik, 2016, s. 707) cümlesiyle başlamaktadır. Her anlatıda olduğu gibi burada da anlatının, en önemli başlangıç ve anlatı bütününde kapsamlı değerlendirilecek hususlarla başlatılmakta olduğu dikkati çekmektedir. Devamında babanın oğlunu evlendirme isteği ve oğlanın kendisine layık kızı “Ben yerimden kalkmadan o kalkmış olmalı. Ben savaş atıma binmeden o binmiş olmalı. Ben kanlı kafir eline varmadan o varmış, bana baş getirmiş olmalı” şeklinde tanımlamaktadır. Babası bu, isteğe; “Oğul sen kız istemezmişsin, bir savaşçı bahadır istermişsin, onun arkasında yiyesin içesin, hoş geçinesin” diye yanıt verir. Kan Turalı; “Evet canım baba, öyle isterim. Yoksa gidesin, bir cici bici (çıtkırıldım) Türkmen kızını alasın; ansızın kayıp üzerine düşeyim karnı mı yırtılsın” deyince babası “Oğul, kız bulmak senden, mal rızık vermek benden” dedi (Özçelik, 2016: 707). “Erenler ejderi Kan Turalı” kırk yiğidini yanına alarak İç Oğuz’a gidip kendine kız arar ama bulamaz, eve geri döner. Babası “Oğul, kız aramaya böyle çıkılmaz, sabah gidip öğlen, öğlen gidip akşam gelmek 87 olmaz. Sen mala sahip çık, bekle, ben sana kız aramaya gideyim” diyerek ak sakallı kocaları yanına alıp sevinçle İç Oğuz’a, Taş Oğuz’a gider ama kız bulamaz. Mücadele bütünüyle Kan Turalı ve onun erginleşmesi üzerinedir. Kendi gibi bir eş arama, bulma, sınama ve emin olma üzerine kurgulanan bir anlatının sonunda Dedem Korkut gelip sahneyi kapatır. Bu anlatı Kan Turalı’nın olsun demez ama tüm anlatı boyunca biz anlatının Kan Turalı’nın erginlenme, eş arama ve bireyselleşme yolculuğu üzerine kurulu olduğunu görürüz. Ḳażılıḳ Ḳoca Oġlı Yegenek Boyı’nda anlatının ana konusu Kazılık Koca ile kendisi bir yaşında iken babası tutsak düşen oğlu Yegenek’tir. Esaret ve esaretten kurtuluş üzerine kurulu bu anlatıda boyun adlandırılması yine geleneksel bir şekilde, anlatının ana konusu ve kahramanları dikkate alınarak, etkisi altında kalınan yazıcılık geleneği ile ilişkili biçimde yapılandırılmıştır. Basat Depegözi Öldürdügi Boy’da Basat ve Tepegöz arasındaki mücadeleler anlatılır. Basat’ın ad alışı süreci hakkında bilgiler vardır. Sazdan aslan gibi çıkan, insan gibi salına salına yürüyen, it gibi üren at basıp kan içen bir canlı olarak tanıtılan Basat ile gövdesi insan, tepesinde gözü olan bir canlı olarak Tepegöz’ün mücadelelerin anlatıldığı anlatının sonunda Basat, Tepegöz’ü öldürür. Anlatının sonunda “Dedem korkut gelip kopuz çaldı, gazi erenler başına ne geldiğini anlatıverdi, hem Basat’a dua etti: “Kara dağa a! yettiğinde aşıt versin! kanlı kanlı sulardan geçer olsan geçit versin! Erlikle kardeşinin kanını aldın, güçlü Oğuz beylerini sıkıntıdan kurtardın, Kadir Allah yüzünü ak etsin Basat!” diyerek özel bir kapanış sahnesini gerçekleştirmektedir (Özçelik, 2016, s. 736). Her anlatı sonunda genel alkış-yom verilirken Dede Korkut’un burada Basat’a, ismine özel yom vermesi, dikkat çekicidir. Bu bakımdan da toplumu içinde bulunduğu sıkıntıdan kurtaran ve Oğuz toplum düzeninin sağlayan bu kahramana ayrı bir boy ayrılmış ve sonunda adı özellikle anılmış, özel dua edilmiştir. Begil Oġlı Emrenüŋ Boyı’nda tüm anlatı, babasıyla bütünleşen, onun zırhına bürünüp kıyafetlerini giyen, atına binen Emre ile babasının namını, şerefini yürütmesi üzerinedir. Burada bir bütünleşme, aynılaşma söz konusudur ve anlatı bu şekilde yine geleneksel bir biçimde adlandırılmıştır. Öşün Ḳoca Oġlı Segrek Boyı’nda baştan sona esaret ve mücadele vardır. Anlatıda ön plana çıkan, kahramanlık sürecini tamamlayan Egrek değil Segrek’tir. Bu bakımdan anlatıya, kahramanlığı tam gerçekleştiremeyen ya da yarıda kalan Egrek’in değil Segrek’in adı verilmektedir. Burada bilinçli bir şekilde “kan akıtmak baş kesmek hüner midir?” ile başlayan anlatı ile bu anlatının adlandırılması arasında biri ilişki söz konusudur. Burada bütünüyle Segrek’in yolculuğu, erginleşmesi söz konusudur. Egrek, saygısızdır, beyler arasında nereye oturacağını bile yerini bilmediği, Oğuz töresini çiğnediği için yarım bırakılmış bir erginlenmedir ve belki de bu nedenle onun bir önemi yoktur. Onun öyküsü, esir düşmesi ve asıl kahraman olan, Oğuz töresine uygun davranan kardeşi Segrek tarafından kurtarılmaktır. Bu nedenle de anlatıya, boya adını veren Egrek değil, Segrek’tir. Burada gizil mesajlar sisteminin bir bütün halinde değerlendirilmesiyle, anlatıların hepsinde ön plana çıkan isimlerin, Dede Korkut Kitabının, Oğuznamelerin ve bu eserlerin bir anlatı düzlemindeki özünü oluşturan Oğuz töresinin gereğince gerçekleştirildiği, sistematik bir yapıya sahip oldukları görülür. 88 Salur Ḳazan Ṭutsaḳ Olup Oġlı Oruz Çıḳarduġı Boy’da Oruz, Kazan’ın oğlu olduğunu öğrenene kadar piyasada yoktur, yalnızca babasının Oğuz erenlerini övmesi sırasında adı anılır. Büyüyüp yiğit olduğu ve Bayındır’ın değil Kazan’ın oğlu olduğunu öğrendiği an, ki bu zamana kadar ona Kazan’ın oğlu olduğunun söylenmemesi kendini savunamayıp düşmana karşı savaşırken öleceğine yönelik korkudan kaynaklı bir korumadır ve bütün anlatı onun üzerine kurgulanmış halde ilerler. Kazan bile başlangıçta bir figürdür, Oruz’un ne kadar büyük bir kahraman olduğunu göstermek adına, onun babası olarak sahnededir. Yaptıklarını anlatan ama kendini hiç övmeyen, bundan hoşlanmayan Kazan, oğlunu ve tüm Oğuz erenlerini överek aslında bütün anlatıların bu Oğuz kahramanlarının yiğitlikleri üzerine kurgulandığını da vurgulamış olur. Böylece, her anlatının içinde var olan ancak çok az defa hikayelerin adına konu olan Kazan, Dede korkut Kitabı’nın ve buradaki anlatmaların adlandırılmasındaki sistematiği de çözümlemeye yardımcı olacak ipuçları vermiş olur (Özçelik, 2016, s. 766). Babasını esaretten kurtarması çok önemli olduğundan anlatının sonunda, babasını kafir elinden çekip alanın Oruz olduğu özellikle vurgulanır ve bu anlatı, Kazan’dan çok, oğlu Oruz’un anlatısı olarak öne çıkartılır. Burada kahramanların, onların babalarıyla ilişkilerinin, Dede Korkut Kitabı ile bu anlatı içindeki boyların, burada kahramanlıkları, mücadeleleri anlatılan yiğitlerin birbirleriyle ilişkisine ve hiyerarşik duruma göre bir adlandırma sistemi dikkat çekmektedir. Hem eserin adında hem de boyların adlandırılmasında bu durum belirleyicidir. İç Oġuza Ṭaş Oġ-uz ‘Āsī Olup Beyrek Öldügi Boy’da anlatıda Oğuzların iç mücadelelerianlatılır ve burada asilik motifi belirgindir. Yine, yaşanılan tartışmaların ve çekişmelerin sonunda Beyrek’in ölmesi söz konusudur. Aslında burada Aruz da ölür, o da Kazan’ın dayısıdır ama anlatı bunu anlatıya ad yapmaz. Buradaki büyük olay Bamsı’nın ölmesidir çünkü Bamsı, başka bir anlatıdaki hataları nedeniyle aslında mit tarafından bilinçli öldürülmüştür. Peki neden Aruz’un da ölmüş olmasına ve Kazan’ın dayısı olmasına rağmen anlatıya ad olmamıştır? Çünkü mit hem dayı kültü üzerinden anaerkilliği hem de otoriteye isyanı ve ihaneti nedeniyle Aruz’u silik bir şekilde anlatı içinde yok etmektedir. Dolayısıyla burada da bilinçli bir tercih vardır. Bu yönüyle, Dede Korkut anlatmalarındaki her bir adlandırma biçiminin anlatıların birbirleri arasındaki organik ilişkiler bağlamında yeniden ve belki her anlatının müstakil bir çalışma aracılığıyla incelenmesi ilginç sonuçlar doğurabilecektir. Sonuç Dede Korkut Kitabı, Türklerin erken dönem yaşam biçimlerinin, inançlarının, sosyal, toplumsal ve kültürel tarihlerinin anlatı düzleminde aktarılması bağlamında mitolojik, tarihi ve kültürel kaynaklardan, gerçeklerden beslenmektedir. Bu çalışma, aslında pek çok açıdan adbilim ve çeşitli alt alanları bakımından ele alınabilecek olan Dede Korkut Kitabı ve bu eser içindeki anlatmaları, eserlerin ve boy adlarının anlatılarla olan ilişkisi kapsamında, eseradbilim odağında ele almıştır. Örneğin, eserin içinde yer alan silahların ve türlü savaş eşyalarının adları, ziynet-hazine-değerli eşya adları, saz adları (kopuz, kolca kopuz vb.), çok çeşitli açılardan ya da farklı 89 yaklaşımlarla, bütüncül ya da spesifik kapsamlarda, eseradbilim örnekleminde müstakil çalışmalarda incelenebilir. Bu bakımdan Dede Korkut Oğuznamelerinin, adbilim ve onun eseradbilim de dahil olmak üzere çeşitli alt çalışma alanları bakımından da eşsiz bir kaynak değeri taşıdığı görülmektedir. Mitolojik, epik ve romantik dönemlerin yaşam biçimlerini ve söylemlerini, edebi türlerini, konularını ve içeriklerini, adlandırma biçimlerini ve anlayışlarını, bunlar üzerinde etkili olan çok çeşitli değişkenleri bir potada eriterek damıtan ve son derece epik ve estetik bir düzlemde sunan Dede Korkut Oğuznameleri her alanda olduğu gibi adbilim odağında da son derece zengin bir hazine niteliği taşımaktadır. Dede Korkut Oğuznameleri bir yanıyla kurgusal bir metin olmakla birlikte diğer yanıyla Türk sözlü tarihinin önemli vesikaları olarak da dikkat çekmektedir. Bu açıdan eserdeki genelde bütün adlar özelde ise kişiadları çok yönlü ve çok katmanlı boyutlara ve ilişkiler silsilesine sahiptir. Türk etnopoetiğinin en seçkin metinlerinden biri olarak Dede Korkut Anlatmaları Oğuz toplumunun, inançlarının, törelerinin özel bir edebi tür ve söylem çerçevesinde aktarımı amacını taşıdığı için buradaki her türlü adlandırma biçimi de özel ve semboliktir. Tüm anlatılardaki adlandırmanın tesadüfi bir şekilde değil içeriklerindeki unsurlar, bu unsurlar arasında ön plana çıkanlar, belirginleşenler, dahası Mukaddime’de vurgulananların belirli bir düzen içinde ifadesi ve örneği olmak üzere gerçekleştirildiğini söylemek mümkündür. Bu bakımdan son derece stratejik bilgileri içeren ve yansıtan bir Türk Töre Kitabı olmasının, Dede Korkut’un hem ana nüsha adının hem de boylardaki adlandırmaların oluşumu sürecinde etkin bir yere sahip olduğunu belirtmek mümkündür. Dede Korkut Kitabı, günümüzde yeni nüshalarıyla ilgili gelişmelerin yaşanmaya devam ettiği fakat esasen uzun asırlar boyunca sözlü kültürde yaşadıktan sonra yazıya aktarılan metinlerden oluşmaktadır. Bu bakımdan, onların sözlü kültürden yazıya geçirilme süreçlerinde ne gibi değişim ve dönüşümler yaşadıklarıyla ilgili kesinleşmiş hükümlere ulaşılması, nüshaların ve içinde yer alan boyların adlandırılması sürecinde de hangi etkenlerin söz konusu olduğu ve bu etkenlerin ağırlık durumunun her yönüyle açıkça ortaya konulabilmesi kolay değildir. Bu bakımdan Dede Korkut Kitabı üzerinde özellikle karşılaştırmalı edebiyat incelemesi ve çözümlemesi ve yine tarih disiplininden daha yoğun beslenen sözlü tarih ve folklor ilişkileri bağlamında gerçekleştirilecek kapsamlı çalışmalara halen ihtiyaç olduğunu belirtmek mümkündür. Hem bu alanda yapılacak yeni çalışmalarla konunun daha iyi anlaşılmasının kolaylaşacağına hem de yapılacak çalışmalarda dikkat edilecek başlıca hususlara genel bir vurgu yapmak amacıyla gerçekleştirilen bu çalışma oldukça genel bir değerlendirmeden ibarettir. Dede Korkut bilinmeyen bir müellif tarafından yazılmış olsa da esasen Türk sözlü kültürünün ve dahası yazılı olmayan töresinin, mitlerin, tarihin yansımalarını içermesi bakımından hrematonim bakımından tek yönlü bir şekilde, herhangi bir edebi yapıt olarak değerlendirilmesi mümkün olmayan bir eserdir. Onun mitolojik kökenleri, etnik ve teolojik altyapısı, tarihi düzeyleri ve daha pek çok niteliği aynı zamanda eserin ve eserdeki anlatmaların adlarına da yansıdığından, burada çok katmanlı ve senkretik bir yapıdan söz etmek gerekmektedir. Bu bakımdan tüm anlatmalarda adbilimin 90 pek çok alanının ve bunların birleşiminden oluşan çoklu adlandırma biçimlerinin ve katmanlarının (örneğin antopo-mito-etno-kozmo-hrono-hrematonimlerin) söz konusu olduğunu belirtmek mümkündür. Bununla birlikte her anlatıda özellikle antroponim, mitonim, kozmonim gibi adbilim dallarının ve ad türlerinin belirginleştiği, eserin adlandırılmasında ise antropohrematonim, etnohrematonim, mitohrematonim, urbohrematonim, zoohrematonimlerin belirginleştiği görülmektedir. Dede Korkut Anlatmaları içinde geçen adların genel olarak antroponim (kişiadı) olduğu ve bu bakımdan antoponimi (kişiadbilim) çerçevesinde değerlendirilebileceği konusunda şüphe yoktur. Ancak, onimin bir sınıfı olan antoponimlerin de kişilere ya da insan gruplarına ait türlü adlarla birlikte kişilerin isimlerindeki baba adlarını, soyadlarını, takma isimleri (mahlasları), lakapları, rumuzları, edebi eserlerdeki adlandırma tür ve biçimlerini kapsaması bakımından kendi içinde yazınkişi adı, standart kişi adı, lehçesel kişiadı, gerçek kişiadı, sülaleadı, aileadı, soyadı, bireysel kişiadı, kişiselad, takvimselad, yapayad, koruyucuad, kocasıad, anasıad, atasıad, lakap, mahlas, unvan gibi çok sayıda alt kavram ve terim alanını kapsaması ve bu bakımdan farklı sınıflara ayrılması dikkate alındığında, konunun ne denli kapsamlı bir çerçeveye sahip olduğu daha iyi anlaşılacaktır. Bu kapsamda; “edebi eserlerde hangi isim, hangi nedenlerle verilmiştir?”; “bir edebi eser içindeki kişi adları standart kişi adları mı, lehçesel kişi adları mı, gerçek kişi adları mı, lakap mı, patronim mi, unvan mı yoksa bunlardan biri, birkaçı ya da hepsi midir?” ve buna benzer soruların da sorularak bunlara yanıt aranması, Dede Korkut Kitabının ve anlatmaların adlandırılmasının bütüncül olarak çözümlenmesi bakımından önemlidir. Bu kapsamda tartışılabilecek bazı konular; eserlerde yer alan isimlerin gerçek birer tarihi şahıs isimleri mi yoksa kurgusal isimler mi olduğu, tarihi ise kimler olabileceği, kurgusal ise hangi amaç ve işlevlerle böyle adlandırıldığı gibi dikkatlerden hareketle belirlenebilir. Dede Korkut anlatmalarındaki kişi adları ve bu kişilerin adlarının eserin ve anlatıların (boyların, hikayelerin) adına dönüşmüş olmaları nasıl değerlendirilmelidir? Bunlar gerçek, yani tarihi kişi adları mıdır yoksa kurgusal kişi adları mıdır? Burada elbette ki, Dede Korkut Kitabının Türk tarihi ve Türk kültür tarihi içinde yazılı bir metne dönüşüm süreçleri, dolayısıyla da sözlü ve yazılı kültür ilişkileri ile mitten yazıya dönüşüm gibi konular dikkate alınmalıdır. Bütün bunlar dikkate alındığında, Dede Korkut konusunda adbilim odaklı gerçekleştirilecek çalışmalarda son derece bütüncül, kapsamlı ve dikkatli yaklaşımların benimsenmesi gerekmektedir. Bu çerçevede yine, Dede Korkut Kitabındaki adlandırmaların adbilim ve eseradbilim kapsamında değerlendirilmesi sürecinde, adbilimin diğer pek çok alt alanının ve alt alanının da dikkate alınması gerektiği hususuna özellikle dikkat edilmelidir. Örneğin, kişiadbilimin alt araştırma alanlarından biri olarak, edebi eserlerde geçen antroponimleri (yazınkişiadlarını) inceleyen yazınkişiadbilim dikkate alınmadan Dede Korkut Kitabının ve bu eser içindeki anlatmaların adlandırılmalarının biçimlendirici etkenleri bütüncül şekilde anlaşılamaz. Çünkü adbilimin alt kollarından biri olup şiirsel, edebi antroponimleri araştıran, bu çerçevede onların sanatsal kullanımını inceleyen yazınkişiadbilim, eserlerde kişiadlarının kullanım biçimleri üzerine odaklanmaktadır. Edebi eserlerde 91 geçen ve yalın anlamları dışında stilize edilmiş, toplumsal, fikri anlamlar yüklenmiş isimler genellikle edebi eserlerde geçen kahramanların kişilik özelliklerini yansıtan adlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Dede Korkut Kitabı ve buradaki anlatıların adlandırılmasında çok yönlü etkenler söz konusudur. Oğuznameleri, bu eserdeki anlatmaları, bu anlatmalarda geçen kişileri ve adlandırılma biçimlerini, bunların birbirleriyle olan ilişkilerini ve etkileşimlerini anlayabilmek için metnin tek yönlü ya da yüzeysel yaklaşımlarla değerlendirilmesinin, onun genel olarak adbilim ve özel olarak da eseradbilim odağında sağlıklı bir biçimde incelenip çözümlenmesini olanaksız hale getireceğini belirtmek gerekmektedir. Eserin adlandırılmasından kişilerin ad almalarına, Dede Korkut’un anlatıları çeşitli isimlere armağan etmesinden her boyun adlandırmasının stratejik bir seçicilikle yapılmasına kadar her bir ayrıntı, Dede Korkut Kitabı’nın adbilim odağında da daha kapsamlı çalışmalara konu edilmesinin gerekliliğine işaret etmektedir. Dede Korkut Kitabındaki adbilim alanlarının belirlenmesi ve bunların her yönüyle karşılaştırmalı biçimde inceleneceği yeni çalışmaların gerçekleştirilmesiyle genel olarak Dede Korkut ve adbilim, özel olarak da adbilimin diğer alt alanları ve hrematonim kapsamındaki konuların daha iyi anlaşılması mümkün olacaktır. Bu bağlamda Dede Korkut Oğuznameleri üzerine adbilim odaklı gerçekleştirilecek yeni çalışmalarda özellikle Vatikan nüshası ve son dönemde bulunan yeni yazmalarındaki adlandırma biçimleri ile bunların hrematonimi bağlamında karşılaştırmalı biçimde yeni yaklaşımlarla incelenip değerlendirilmesi, çözümlenmesi yararlı olacaktır. KAYNAKÇA Abdulla, Kamal (2019). Mitten Yazıya veya Gizli Dede Korkut. (Çev. Ali Duymaz) İstanbul: Ötüken (4. Baskı). Aça, M. (1998). “Türk Destanlarındaki Epitetler Hakkında Dört Eser ve İlhan Başgöz’ün Bir Yazısına Dair. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 6: 693-699. Başgöz, İ. (1998). “Dede Korkut Destanında Epitetler.” (çev. Nebi Özdemir). Millî Folklor, 5 (37): 23-35. Bayat, F. (2018). Mitten Tarihe Sözden Yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken (ikinci Baskı). Bayat, F. (2019). Oğuz Destan Dünyası. Oğuznamelerin Tarihi, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü. İstanbul: Ötüken (3. Baskı). Bayat, F. (2020). Türk Dünyasının Velayet Sahibi Bilgesi Korkut Ata. İstanbul: Ötüken. Filiz, G. (2019). Kitab-ı Dede Korkut’ta Hayvan ve Bitki Adları. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Gibka, M. (2019). Literary Onomastics: a Theory. Łódź: ArchaeGraph. Hacaloğlu, Y.-Memişoğlu, R. (2010). “Dede Korkut Destanlarında Adları Geçen Oğuz Beylerinin Hatıralarını Taşıyan Yer Adları Üzerine Bir Deneme.” Journal of Social Policy Conferences, 49, 771-815. Kalkan, G. P. (2021a). “Adbilim Çerçevesinde TV Dizi Adları ile İlgili Leksik-Semantik Bir Tasnif Denemesi.” I. Uluslararası Adbilim Sempozyumu Bildiriler Kitabı (Ed. Zeki Kaymazİbrahim Şahin) İzmir: Ege Üniversitesi Rektörlüğü Basımevi, ss. 214-222. 92 Kalkan, G. P. (2021b). “Hrematonimlere Adbilimsel Bir Yaklaşım: Leksik Semantik Açıdan TV Dizi Adları.” Avrasya Terim Dergisi, 9 (3), 15-31. Kalkan, G. P. (2021c). “Dil Bilgisel Görünümleri Açısından TV Dizi Adları.” Söylem Filoloji Dergisi, 2021; 6(3): 794-819. Karademir, F. (2009). “Dilbilgisel Görünümleri Açısından Çocuk Kitap Adları” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2 (9): 216-229. Karademir, F. (2010). “Edebî Özellikleri Açısından Çocuk Kitap Adları.” Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 27: 1-15. Kaya, D. (2016). “Dede Korkut’ta Türk Destanları ve Halk Hikâyelerinde ‘Oğuz Uykusu’.” III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi (Dede Korkut ve Türk Dünyası, 19-23 Ekim 2015, Çeşme, İzmir-Türkiye) Bildiriler Kitabı (Ed. Metin Ekici-Muvaffak Duranlı), Cilt 2, ss. 863-869. Korkmaz, H. (2020). Eski Anadolu Türkçesi Dönemi Eserleri Üzerinde Ad Bilimsel Bir İnceleme. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Oturakçı Orbay, N. (2018). “Türkiye Türkçesindeki Tatlı Adlarına Adbilimsel Bir Yaklaşım.” IJLET, 6 (1), 396-413. Oturakçı Orbay, N. (2019). “Sözdizimi Özellikleri Bakımından Öykü Kitabı Adları.” TÜRÜK, 18, 167-179. Oturakçı Orbay, N. (2020). “Sözdizimi Özellikleri Bakımından Şiir Kitabı Adları”. İDİL, 66, 311-328. Özçelik, S. (2016). Dede Korkut -Dresden Nüshası- Metin, Dizin. (II. Cilt) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Özçeli̇k, S. (2017). “Sözlü Edebiyat Ürünü Yazmaların Edisyon Kritik Yöntemi ile Okunması: Dede Korkut Örneği.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 65 (1), 91-104. Özkan, E. (2014). Dede Korkut Kitabı’nın Vatikan Nüshasının Tarihî ve Etimolojik Sözlüğü. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Pehlivan G. (2014). “Müstensihin Edebî Eserin Yaratımındaki Rolü –Dede Korkut Kitabı Örneğinde-” Milli Folklor, 13(101), 101-112. Pehlivan, G. (2015). Dede Korkut Kitabında Yapı, İdeoloji ve Yaratım. Dresden ve Vatikan Nüshalarının mukayeseli Bir İncelemesi. İstanbul: Ötüken. Şahin, İ. (2019). Adbilim. Ankara: Pegem Akademi (4. Baskı). Temur, N. (2018). “Epik Anlatılarda Bir Geçiş Metaforu Olarak Uyku.” Millî Folklor, 15 (117), 32-40. Tulum, M.-Tulum, M. M. (2016). Oğuznameler. Oğuz Beylerinin Hikayeleri. Ankara: AKMBY. Yıldırım, D. (2002). “Kitâb-ı Dedem Qorqud’ Metinleri Hangi Yaratıcılık Ortamından Geliyor?” Türkbilig, (3), 130-171. 93 “СОҲИБҚИРОН” ДРАМАСИДА ОНОМАСТИК БИРЛИКЛАР ЛИНГВОПОЭТИКАСИ LINGUOPOETICS OF ONOMASTIC UNITS IN THE DRAMA “SAHIBKIRAN” ДИЛРАБО АНДАНИЯЗОВА9 АННОТАЦИЯ Ҳар бир халқ маданиятида фарзандга исм қўйишнинг ўзига хос удум ва анъаналари мавжуд. Антропонимларда муайян бир шахс ёки этноснинг тарихий ва ижтимоий аҳволи ҳақидаги маълумотлар кодланган бўлади. Шу жумладан, ўзбек халқининг антропонимлари ҳам лингвомаданий жиҳатдан беқиёс маълумотларни ўзида жамлаган воситалардир. Бугунги кунда дунё тилшунослигида бадиий матндаги ономастик бирликларга ёндашувда интегратив характердаги илмий ишлар устувор бўлиб, уларда аллюзив номлар, ономастик метафора, бадиий матннинг ономастик кўлами, номларнинг интертекстуаллик билан алоқадор жиҳатлари каби муаммоларни тадқиқ қилиш, шунингдек, ономастик бирликларнинг лингвопоэтик, лингвокультурологик омилларини очиб бериш долзарб масалалардан ҳисобланади. Замонавий ўзбек тилшунослигида ҳам лингвопоэтик ёндашувнинг такомиллашуви бадиий матнни ташкил қилувчи тил бирликларини ҳар томонлама тадқиқ қилиш масаласини юзага келтирди. Чунки ҳар қандай тил бирлиги бадиий матнда муаллифнинг бадиий ниятига хизмат қилувчи бебаҳо воситага айланиши ҳамда ўзига хос поэтик қонуниятларни намоён қилиши мумкин. Жумладан, ономастик бирликлар ҳам бундан мустасно эмас. Шу сабабли ономастик бирликларнинг бадиий матнни шакллантиришдаги ўрни ва вазифалари, номларнинг номинатив вазифасидан ташқари рамзий маъноларни англатиши, уларнинг лингвопоэтик хусусиятлари, ўзбек лингвомаданиятида тутган ўрни каби масалаларни тадқиқ этишга бугун катта қизиқиш бўлмоқда. Ушбу мақолада Абдулла Ориповнинг “Соҳибқирон” драмасида қўлланган ономастик бирликлар лингвопоэтикаси ёритилган. Калит сўзлар: бадиий матн, фанлараро алоқадорлик, лингвопоэтика, антропоэтоним, ономапоэтика, ономастик перифраза. ABSTRACT А In the culture of every nation has a specific custom and traditions of giving names to a child. Anthroponims contain encoded information about a particular person or historical and social condition of an ethnos. In particular, anthroponims of Uzbek nation, from linguistic point Ўзбекистон Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти, andaniyazova1406@ gmail.com 9 94 of view, is also a means containing wide information in themselves. This article is devoted to Uzbek anthroponyms in the studying importance of interdisciplinary sciences tendency, the role of ethnocultural factor in anthroponym, polynimanthroponim, their appearance in literary text and the features of lingvopoetic, onomypoetik issues were analyzed by means of example. Today in the world of linguistics, the priority is given to integrative scientific works in the approach to onomastic units in literary text, including the study of problems such as allusive names, onomastic metaphors, onomastic scale of literary text, intertextual aspects of names are considered as the heated problem. Improvement of the linguopoetic approach in modern Uzbek linguistics has also raised the issue of a comprehensive study of the language units that make up the literary text. Because any linguistic unit can become an invaluable tool in the literary text, serving the artistic intention of the author, and reflect the unique poetic laws. In particular, onomastic units are no exception. Therefore, today there is a great interest in the study of the role and functions of onomastic units in the formation of literary texts, the meaning of symbols in addition to the nominative function of names, their linguopoetic features, their role in Uzbek linguoculture. Therefore, today there is great interest in the study of the role and functions of onomastic units in the formation of literary texts, the meaning of symbols in addition to the nominative function of names, their linguopoetic features, and their role in Uzbek linguoculture. In this article illuminated the linguopoietics of onomastic units, which were used in Abdullah Oripov’s drama “Sahibkiran”. Key words: Uzbek anthroponymy, interdisciplinary sciences, literary text, anthroponetoym, onomapoetics, lingvopoetic approach, onomastic periphrase. Aбдулла Ориповнинг “Соҳибқирон” драмаси мустақилликнинг илк йилларида ёзилган кенг қамровли асар ҳисобланади. Драмада Соҳибқироннинг бутун ҳаёти барча икир-чикирларигача қаламга олинган эмас. Асар Амир Темурнинг феъл-атворини кўрсатувчи характеристик воқеалар ва ривоятлар заминига қурилган. Муаллиф тарихий воқеаларни, қаҳрамонларнинг ички дунёсини батафсил тасвирлаш усулини қўлламайди. Зеро жанр буни кўтармайди ҳам. Лекин кичик бир сўз, кичик бир воқеани тилга олиш орқали китобхон учун зарур бўлган, уни тўлиқ қаноатлантирадиган маълумотларни бера олган. Айниқса, асардаги баъзи бир исм, лақаб ёки жой номлари билан боғлиқ лейтмотивлар китобхон ёдидан чиқмайдиган тарзда ифодаланган. Драма ономастик кўлами жиҳатидан ўзига хос шакллантирилган асар ҳисобланади. Асар мавзу нуқтаи назаридан тарихий воқеликка бағишланган. Шунга мувофиқ асар қаҳрамонларининг аксари тарихда яшаб ўтган шахслардан иборат ва исмлари ҳам тарихий ҳақиқатга мос. Бироқ бадиий асар тўқима образларсиз тарихий воқеаларнинг қуруқ баёнига айланиб қолади. Тарихий воқеликни бадиий асардан ўрганиш ёки тарихни бадиий асар орқали ўргатиш деган тенденция мақбул бир ёндашув эмас. Тарих фанининг ўтмиш воқелигини ёритишда қўллайдиган, замонлар синовидан ўтган ўзининг ўлмас ўлчовлари ва тайин тамойиллари мавжуд. Бадиий асарда эса ижодкор тарихий воқеаларни баён қилишдан кўра ўша воқеаларни янгидан жонлантиради. Тарих қайдларига тушмаган ўринларни ёзувчи тахайюли, тасаввури ва аналитик тафаккури ёрдамида тўлдиради. Уста ижодкорлар тарихий мавзуни қаламга олганда ҳақиқат ва тўқима воқеалар уйғунлигига жиддий эътибор бе95 радилар. Табиийки, бадиият ҳақида гап кетганда, асарнинг ифода воситалари ва лисоний меъёри ҳам муҳим саналади. Айниқса, тарихий мавзудаги асарнинг тили воқеалар бўлиб ўтаётган давр тилига мувофиқ шакллантириладими ёки замонавий адабий тил қонуниятлари асосидами? Лисоний меъёр шу жиҳатдан муҳим. Адабиётимизда мавзу тарихий бўлишига қарамай тили замонавий меъёрларга асослаб ёзилган асарлар ҳам талайгина. Ва бу ҳолга адабиётшунос ва тилшунослар жиддий эътироз билдиришмаган. Яъни мақбул ҳолат сифатида баҳоланган. “Соҳибқирон” драмаси ана шундай адабий тажрибага асосан ёзилган асарлардан биридир. Асарнинг ономастик кўлами йирик эпик асарлардагидек ниҳоятда кенг. Унда Амир Темур, Бибихоним, Мир Саид Барака, Амир Ҳусайн, Аҳмад Яссавий, Улжой Туркон, Мирзо Улуғбек, Шоҳруҳ Мирзо, Мироншоҳ, Мирзо Пирмуҳаммад, Ибн Арабшоҳ, Яссавий, Боязид, Чингиз, Маҳмуд Ғазнавий, Клавихо каби кўплаб тарихий шахслар қаторида Буқаламун, Дархон она, Борчиқ, Шариф, Аловиддин, Қосимбек, Барлос баҳодир каби тўқима образлар; Хизр, Расули Акрам каби пайғамбарлар, Искандар, Тўмарис каби афсонавий шахслар; Фирдавсий, Ҳофиз Шерозий каби шоирлар тилга олинган. Бу ўринда бир масалага жиддий эътибор бериш керак. Асар воқеларида бевосита иштирок этадиган фаол қаҳрамонлар бор. Уларнинг исми табиий равишда асар антропонимиконидан жой олади. Шу билан бирга у ёки бу қаҳрамоннинг нутқида тилга олинган нофаол киши исмлари (тарихий ёки тўқима бўлишидан қатъи назар) ҳам асар антропонимиконидан жой олишга ҳақли. Масалан, Яссавий, Ҳофиз Шерозий асар қаҳрамони эмас, бироқ уларнинг исми Амир Темур нутқида келиб асарнинг ономастик кўламини кенгайтирмоқда: Шоир аҳли куйласа бас икки жиҳатни: Яссавийдек ҳикматларин ёзсинлар ёки Ёр жамолин васф этсинлар Сиздек – Ҳофиздек... Худди шунингдек, асар воқеалари бўлиб ўтаётган жой номлари қатори маълум бир сабаб билан тилга олинган жой номлари ҳам асар топонимиконини ташкил этади. Асарда Турон, Туркистон, Эронзамин, Самарқанд, Бухоро, Хоразм, Хўжанд, Румо каби кўплаб жой номлари билан бир қаторда Ҳиндистон, Оврупо, Осиё, Москов, Елис, Болқон каби топонимлар ҳам қўлланади. Асарда Кўҳи Қоф мифотопоними бадиий ниятни ёритиш мақсадида тилга олинади: Мунтазирмиз амрингизга, о, Соҳибқирон, Сиз амр этинг – кемиргаймиз Кўҳи Қофни ҳам. Сиз амр этинг – симиргаймиз Баҳру уммонни. Бунда Кўҳи Қоф мифотопоними жангчилар матонатини ва уларнинг Соҳибқиронга садоқатини таъсирчан ифодалаш учун қўлланилган. Яъни “Соҳибқирон амр этса, аскарлар бажаролмайдиган ишнинг ўзи йўқ”, - деган муболағали фикр мазкур мифотопоним воситасида ғоят аниқ ифодаланган. Қуйидаги парчада топоним Темурнинг сўзга усталигини ифодалашга ҳамда қофияни юзага келтиришга хизмат қилган: 96 Ўрусия элчиси: Бизни озод этдингиз Сиз Олтин Ўрдадан. Темур: Тўғрироғи, Ўрдани мен олдим ўртадан. Мазкур сўз ўйини Ўрда топоними асосида шаклланган. Асарда антропонимларнинг алоҳида бадиият билан қўлланилган ўринлари жуда кўп. Хусусан, бу Темур ва Йилдирим поэтонимларининг апеллятив асосига ишора қилинган ўринда яққол сезилган. Бу тасвир қуйидаги парчада Темурнинг нуктадонлиги антропонимга асосланган ифода билан кўрсатиб берилган: Боязид: Асир бўлиб турсам ҳамки қошингда, Темур Зор эмасман илтифотинг, таассуфингга. Темур: Оддийгина бир воқеа юз берди, ахир, Сен йилдирим лақабли бир қудратли чақмоқ Чўнг темирга урилдингу чилпарчин бўлдинг. Боязид: Сен устимдан кулмоқдасан, масхара қилма! Ботирларнинг иши эмас ётганни топташ. Темур: Топтамасман ва инчунун, кулмасман асло, Бироқ тақдир деб аталмиш буюк ҳукмдор Кулган экан иккимизнинг устимиздан ҳам... Парчадан англашилганидек, мазкур суҳбат мағлуб ҳукмдор Йилдирим Боязид ва музаффар ҳукмдор Амир Темур орасида бўлиб ўтмоқда. Йилдирим сўзининг маъносига ишора қилиш орқали жиддий экспрессивлик ҳосил қилинган. Бу сўз ЎТИЛ да эскирган сўз сифатида берилган бўлиб, унинг чақмоқ, яшин маъноларни англатиши айтилади. (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 2006, б.312.) Шевада ҳам, яъни Бухоро вилоятининг Олот, Қоракўл туманлари ўғуз лаҳжасида чақмоқ, момақалдироқ сўзи ўрнида йилдирим сўзи ишлатилади. Бу ўринда Амир Темурнинг номига ҳам ишора қилинган ва чақмоқ (йилдирим)нинг темирга таъсир ўтказолмаслиги каби фалсафий фикр номлар орқали далилланган. Шоир Амир Темур характерини очишда (Йилдирим ва Темур антропонимлари орқали ҳосил қилинган сўз ўйинидан ҳам кўринганидек) унинг исмларга эътибор бериши усулидан кенг фойдаланган. Қуйида берилган парчадаги воқеа Амир Темур қабулхонасида бўлиб ўтмоқда. Турли элчи ва чопарларни қабул қилиш маросими бўлиб ўтмоқда. Темур сарой арбобларидан Муҳаммад Қовчиннинг бефаросатларча айтган бир гапидан асабийлашган. Худди шу пайт сарандиблик (испаниялик) чопар Борчиқ кириб келади. Темур унинг исмини сўрайди. Чопар исмининг Борчиқ эканлигини айтади: Темур: Борчиқ? 97 Биринчи чопар: Ҳа, Борчиқ! Темур: Биринчи бор эшитишим бундай исмни. Маъноси не? Биринчи чопар: Мен билмайман, ўйлаб кўрмабман. Темур: Ўз исмининг маъносини билмаган сендек Элчи билан гаплашмайман. кутиб тур, бор чиқ! Бирон юртга чопарини юбормоқ бўлса Аввал уни танлашни ҳам билсин подшоҳлар. Мисолдан кўриниб турганидек, чет эллик шахс исми ва унга ҳамоҳанг ўзбекча гапнинг алоқалантирилиши орқали омонимлик юзага келган, шунингдек, комик эффект ҳам ҳосил қилинган. Бу ўринда яна муҳим жиҳат шуки, инсон ўз исмининг маъносини билиши унинг зийнати эканлиги, Амир Темур эса шу нарсага ҳам эътиборли бўлганлиги А.Орипов томонидан жуда оҳорли ифодаланган. Асарнинг кейинги ўринларида Темур Борчиқни ранжитганини эслайди ва уни қабулига чақириб кўнглини олишга ҳаракат қилади: Борчиқ: Исмим Борчиқ. Темур: (Қаҳқаҳа уради): Ўша Борчиқми? Қабулимдан сени бир вақт ҳайдаган эдим, Маъзур тутгин, хаёлимни банд этганди жанг, Энди сенга хуш келибсан, марҳабо дейман. “Соҳибқирон” драмаси ономастик кўламининг марказида турган яна бир ном – Амир Темур хуфясининг лақаби бўлган Б у қ а л а м у н поэтонимидир. Бу лақаб унга Темур томонидан берилган бўлиб, шу сўзнинг маъноси орқали унинг хатти-ҳаракатига ишора бор. Бугунги кунда тилимизда мазкур сўзнинг “ўзгарувчан, турланувчан, ишониб бўлмайдиган” каби кўчма маънолари фаоллашган. Шу сабаб ушбу қаҳрамон лақаби бошда салбий маъно касб этгандек бўлади. Бироқ асар давомида қаҳрамоннинг юклатилган вазифани адо этиш учун қиёфа ўзгартириш маҳоратига нисбатан қўлланилганлиги сезилади. Буқаламун нафақат қиёфа ўзгартиради, балки лақабини ҳам ўзгартиб боради (олдин Итолмас бўлганлиги ҳақидаги маълумот қуйидаги парчада келтирилган). Буқаламун сўзи луғатда шу тарзда изоҳланган: “Товланувчан, хамелеон; сфт.кўчма. Ўзгарувчан, бирдек турмайдиган; ранг-баранг. (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 2006, б.5). Қуйидаги парчадан Буқаламун деб лақаб қўйилишининг сабабини англаймиз: Буқаламун: 98 Олампаноҳ, ҳозир бўлдим, не буюргайсиз? Темур: Яна юмуш топшираман сенга ишониб, Зеро, ҳар не мушкулни ҳам эплаб келгансан. Хуфяларим орасида эпчили ўзинг, Хоҳласанг гар ўзгаради буткул қиёфанг. Ўзгаради ва ҳаттоки кўзингнинг ранги, Сен билмаган тил ҳам йўқдир етти иқлимда. Буқаламун: Олампаноҳ, шу сабабли лақабимни ҳам Жуда топиб қўйгандингиз, Б у қ а л а м у н деб, Асл исмим бир замонлар Итолмас бўлган. Маълумки, Итолмас исми ўзбек халқи урф-одатларига кўра қўйиладиган исмлардан бўлиб, ушбу матнда унинг “ён кучлар таъсир қилмайдиган” маъноси ифодаланган. Асарда Соҳибқироннинг оти Кунўғлон ҳам тилга олинади: Мен – Темурман! Орият ҳам бор-ку дунёда. Етар энди! К у н ў ғ л о н га эгар ургайман, Рум тарафга юзланади тулпорим жадал. Амир Темур ҳақидаги бадиий асарларда Соҳибқирон отининг лақабига алоҳида урғу берилади. Абдулла Ориповнинг мазкур драмасида отнинг лақаби Кунўғлон сифатида келтирилган бўлса, Муҳаммад Алининг “Улуғ салтанат” асарида ва Жуманазар Бекназарнинг “Қашқа йўрға” қиссасида Хонўғлон, Нурали Қобулнинг “Султоннинг сўнгги куни ёхуд Соҳибқирон Амир Темур ва Тўхтамишхон” номли романида Ханг Ўғлоқ тарзида зикр қилинган. Ҳерман Вамбери “Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи” асарида соҳибқироннинг бу севимли тулпори ҳақида шундай маълумот беради: “Амир Темурга Ҳирот ҳоқонидан келган табрик ва қимматбаҳо ҳадялар ичида “Кўкўғлон” лақабли бир жанг оти ҳам бор эдики, шарқ тарихчилари уни мадҳ этиб тугата олмайдилар”. Кўриняптики, тарихий маълумотда Соҳибқироннинг севимли оти лақаби “Кўкўғлон” бўлган ҳолда, у бадиий асарда турли талқинларда Кунўғлон, Хонўғлон, Ханг Ўғлоқ тарзида қўлланган. Бу ҳолат юқорида таъкидлаганимиздек, бадиий матн талабидан келиб чиққан бўлиши мумкин. Шу жиҳатдан қаралганда, А.Ориповнинг от лақабини Кунўғлон деб номлаши бадиий тафаккур ҳосиласи сифатида қаралади. Асар қатламидаги ономастик бирликларга диққатимизни қаратар эканмиз, бу ўринда яна драманинг номланишига ҳам эътибор қилиш керак. Маълумки, баъзан перифразалар муайян ономастик бирликларга ишора қилиб келган бўлади. Масалан, кўпинча шеърий матнларда ономастик бирлик тилга олинмайди-да, унга ишора қилувчи парафраза келтирилади. Мисол: Соҳибқирон – Амир Темур, Қиёт фарзанди – Беруний, Иккинчи муаллим – Форобий каби. Соҳибқирон сўзи антропоним даражасига кўтарилгани ҳамда бевосита Амир Темурга ишора сифатида қўлланилгани барчага маълум. Бадиий матнда муайян 99 шахс номи ўрнида перифраза қўлланилганда таъсирчанлик юқори бўлади.Тилшуносликда бу ҳодиса ономастик перифраза дейилади. (Калинкин, 1998, с. 107129). Ономастик перифразада машҳур шахслар номи персонажнинг контекстдаги иккинчи номи сифатида қўлланади. Ономастик перифраза шахснинг муайян тавсифий белгиларига ишора қилади. Замонавий ўзбек адабиётида буюк жаҳонгир номи кўпинча ономастик перифраза вазифасида келади. Қуйидаги мисолда буни кўриш мумкин: С о ҳ и б қ и р о н ётар устоз пойида, Жомийни пир тутган Навоий ҳазрат, Устоз буюк деган буюк қоида Бу қайтар дунёда азалий ҳикмат (Э.Воҳидов. Устоз). Умуман олганда, бадиий матнда қўлланган ономастик бирликнинг моҳияти асарнинг бадиий қатлами билан уйғунлик ҳосил қилиши, унинг ажралмас унсурига айланишида кўринади. Абдулла Ориповнинг “Соҳибқирон” шеърий драмаси ономастик бирликларнинг поэтик имкониятлари жиҳатидан бақувват асардир. Асарда ономастик бирликлар матннинг структурал-семантик яхлитлигига хизмат қилиш баробарида унинг ички динамикаси ва оҳанг бутунлигини ҳам таъминлаган. “Соҳибқирон” драмасининг ономастик кўламини бир қанча тарихий номлар, тўқима номлар ташкил этганини, уларнинг турли ғоявий-бадиий вазифаларда келиб, ономастик бирликларнинг ўзига хос “панорамаси”ни ҳосил қилганини кўрдик. Бу эса ушбу асарнинг тил хусусиятлари тадқиқида ономастик бирликларнинг ҳам алоҳида ўрни борлигидан далолат беради. Бадиий матнда ономастик бирликларнинг қўлланиш хусусиятларини ўрганиш мазкур тил воситаларининг кенг ифода имкониятларини аниқлашга хизмат қилади. Фойдаланилган адабиётлар: Ўзбек тилининг изоҳли луғати, (2006). 5 жилдли. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, – Тошкент, 2-жилд. Ўзбек тилининг изоҳли луғати, (2006). 5 жилдли. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, – Тошкент, 1-жилд. Калинкин, В. (1998). Ономастическая перифраза как проблема поэтики собственных имен (на материале творчества А.С. Пушкина) // Восточно украинский лингвистический сборник: Выпуск четвертый. Сборник научных трудов. – Донецк. Йўлдошев, М. (2019). Бадиий матн лингвопоэтикаси, Тошкент: “Ўзбекистон” нашриёти. Yuldashev, M., Andaniyazova, D. (2021)The aesthetic function of literary text // International scientific and current research conferences. “Science and innovation in the XXI century: current issues, discoveries and achievements - II” Hawaii, USA. Doi - https://doi.org/10.37547/iscrc-intconf09 100 ЕЖЕЛГІ МИФОЛОГИЯЛЫҚ ТЕОНИМДЕРДІҢ ЭТИМОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ ETYMOLOGICAL CHARACTER OF ANCIENT MYTHOLOGICAL THEONYMS КӘРІБАЙ ҚАРЛЫҒАШ10 АННОТАЦИЯ Әрбір ұлттық тілдің лексикасы тарихи қалыптасқан этнотілдік ұжым мүшелерінің көп ғасырлық қарым-қатынас жасау тәжірибесін, дүниетанымын айқындайтын ерекше жүйе болып табылады. Бірақ мәдениеттердің тілге ықпал ету формалары мен сипаты әртүрлі болады. Сол себепті бірқатар тілдерде бірдей мағына беріп, бірнеше тілдерде ортақ болуы мүмкін, алайда әрқайсысында түрлі мағынада көрініс табады. Ежелгі мифологиялық теонимдердің лингвомәдени табиғатын зерттеу, ұлттық-мәдени және мәдени-тілдік компоненттерін, этимологиялық сипатын анықтау қазақ лингвистикасында әлі де зерттеуді қажет ететін өзекті тақырыптардың бірі болып саналады. Теонимдер дегеніміз – Құдайлардың, жаратушы күштердің дінмен қатысты жаратушылардың есімдері. Теонимдер әлемнің мифологиялық және діни көрінісінде өте маңызды рөл атқарады. Зерттеушілердің пікірінше, олар адамзат тарихында тіл пайда болғаннан бастап қолданыста. Құдайлардың ең көне есімдері күн мен аспан мифологиясымен, әсіресе күн мен аспанға табынумен байланысты. Соның ішінде ежелгі мифологиялық теонимдерге Алла, Тәңірі, Құдай, Мұхаммед пайғамбар сынды сөздерді алып қарастыра аламыз. Бұл сөздер қазақ тілімен қатар түркі халықтарының барлығында дерлік кездеседі. Түрлі тілдер мен ол тілде сөйлеушілер арасында генетикалық, та, мәдени де байланыстар болатыны мәлім. Алайда әр тілдегі мифологиялық теонимдердің мағынасы мен этимологиясы немесе грамматикалық жағынан түрліше сипат көрініс беретінін атап өткен жөн. Кілт сөздер: теонимдер, теонимика, мифологиялық теонимдер, мифоантропоним, этимология. ABSTRACT The vocabulary of each national language is a unique system that determines the centuriesold experience of communication and worldview of members of the historically formed ethnolinguistic collective. But the forms and nature of cultural influence on language will be different. For this reason, a number of languages have the same meaning and may have a common meaning in several languages, but each has a different meaning. The study of the linguistic 10 Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, karibay_karlygash@mail.ru 101 and cultural nature of ancient mythological theonyms, the identification of national-cultural and cultural-linguistic components, and the etymological character is one of the most relevant topics in Kazakh linguistics that still needs to be studied. Theonyms are the names of Gods, creator forces, and creators associated with religion. Theonyms play a very important role in the mythological and religious picture of the world. According to the researchers, they have been in use throughout the history of mankind since the appearance of the language. The oldest names of the gods are associated with the mythology of the sun and sky, especially the worship of the sun and sky. In particular, we can consider such ancient mythological theonyms as Allah, Tengri, God, and the Prophet Muhammad. These words are found in almost all Turkic peoples, along with the Kazakh language. As we know, there are both genetic and cultural links between different languages and those who speak them. However, it should be noted that mythological theonyms in each language have different meanings and etymology or grammatically different characteristics. Keywords: theonyms, theonymics, mythological theonyms, mythoanthroponym, etymology. Үнді-еуропалық, афразиялық, картвелдік, сондай-ақ орал және алтай тілдерінің семьялары генетикалық байланысты болып келеді, яғни ортақ ата-бабаның ыдырауы нәтижесінде немесе бірқатар байланысты диалект топтарының арқасында пайда болған деп саналады. Бұл жайлы американдық ғалым Моррис Сводеш көптеген тілдерді глоттохроникалық әдіспен зерттеп, бірнеше мыңжылдықтар ішінде ежелгі тілдердің негізгі лексикасының белгілі бір бөлігінің сақталу коэффициенті өте үлкен пайызды құрайтынын айтқан, атап айтқанда: бірінші мың жыл ішінде сөздердің шамамен 85 пайызы сақталады, екінші мыңжылдықта – 72 пайыз және т. б. (Сводеш, 1960, 33 б). Негізгі ядро сөздерінің сақталуы мен жоғалу пайызы барлық тілдерде бірдей. Егер түркі тілдері құрылымының тұрақты сипатын ескерсек, онда лексиканың өзгергіштік коэффициенті басқа тілдік семьяларға қарағанда төмен болуы мүмкін. Бұған көз жеткізу үшін сөздік құрамы екі жүз, үш жүз мың жыл бұрын құрылғанына қарамастан, қазіргі уақытта да түсінікті болып қала беретін Орхон Енисей секілді ежелгі түркі руникалық ескерткіштеріне назар аудару жеткілікті. Бір кездері ортақ ортадан шыққан сөздер, әр елге тарап, бөлініп, өзгеріп кеткенменен өз негізін сақтап қалғандары да баршылық. Теонимика: 1) теонимикалық есімдердің жиынтығы; 2) құдайлардың, рухтардың жүйелі ұйымдастырылуы, қалыптасуы, эволюциясы, этимологиясы тұрғысынан, сондай-ақ олардың жалқы және жалпы лексиканың басқа категорияларымен байланысын зерттейтін лексикология саласы. Теонимика – біздің ойымызша, бұл ономастикалық ғана емес, лексикалық кеңістіктің де өзіндік секторы. Оның [теонимдердің] өзіндік зерттеу пәні бар, ол тек тақырыптық белгілермен (теонимдер арнайы тақырыптық топ ретінде) ғана емес, сонымен қатар лексикадан тұтастай ерекшелейтін құрылымдық-семантикалық белгілермен, сонымен қатар ономастикаға қатысты орнын анықтайды. Теонимдер дегеніміз – Құдайлардың, жаратушы күштердің дінмен қатысты жаратушылардың есімдері. Теонимика ғылымы теонимдердің пайда болуын, дамуын жеке зерттеумен айналысады. Теонимдер әлемнің мифологиялық және 102 діни көрінісінде өте маңызды рөл атқарады. Зерттеушілердің пікірінше, олар адамзат тарихында тіл пайда болғаннан бастап қолданыста. Құдайлардың ең көне есімдері күн мен аспан мифологиясымен, әсіресе күн мен аспанға табынумен байланысты. Соның ішінде ежелгі мифологиялық теонимдерге Алла, Тәңірі, Құдай, Мұхаммед пайғамбар сынды сөздерді алып қарастыра аламыз. Әдеби дастандарда, әсіресе діни дастандардағы лексикалық бірліктерді топтастыру барысында аталған түркі халықтарына ортақ теонимдердің қатар қолданылатынын да байқауға болады. Бұл сөздер қазақ тілімен қатар түркі халықтарының барлығында дерлік кездеседі. Түрлі тілдер мен ол тілде сөйлеушілер арасында генетикалық, та, мәдени де байланыстар болатыны мәлім. Алайда әр тілдегі мифологиялық теонимдердің мағынасы мен этимологиясы немесе грамматикалық жағынан түрліше сипат көрініс беретінін атап өткен жөн. Қазақ тілінде мифологемаларды мағыналық топтастыруда мифонимдер және мифоантропонимдер деп қарастырады. Мифоантропонимдерді ішінара теонимдер және демонимдер деп бөледі. Теонимдерге Алла, Тәңірі, Құдай, Мұхаммед пайғамбарды жатқызса, демонимдерге албасты, жалмауыз, мыстан, Ібіліс, мешкей, дию, жезтырнақ, дәу, пері, Таусоғар, Көлтауысар, Желаяқ, Әзірейіл, т.б. жатқызады (Ускенбаева, 2016, 82 б.). Алла, Тәңір, Құдай сияқты үш лексикалық бірліктің бір шығарманың бойынан табыуы жиі кездеседі. Ол шығарманың түркі даласына ислам дінінің тарау кезеңінде дүниеге келуінен болу керек. Себебі, түркі халықтары ислам дінін қабылдамай тұрғанда әлемді басқарушы күш иесі Тәңір деп сенген. «Тәңір» - түркілік сөз. «Тәңір» сөзінің қалыптасуында мифтік танымның негізі жатқандығын тілші-ғалымдар айта келіп, «Содержание этого полумифического предания сводилось к следующему: два божества – таң «утренняя заря» и іңір «вечерняя заря», - якобы поочередно берегут покой землян целые сутки. Смены караула производится перед наступлением сумерек, т.е. когда дневное светило уходит на ночлег», – дейді. Бұдан әрі мақалада қазақ түсінігіндегі «қарауылдардың» ауысуы кезіне байланысты ұлттық тілдік қолданыста күнмен бірге жатпау, екі кештің арасында ұйықтамау сенімін білдіретін лексикалық бірліктердің қалыптасуын көрсетеді (Жұбанов т.б., 1990, 316 б.) Күннің шығар уақыты таң мен қараңғылықтың түсер уақыты іңір сөздерінің өзара кірігіп, таң+іңір+таңіңір=тәңір лексикалық бірлігін құраайтыны айтылады. Радловтың «Опыт словаря тюрксих наречий» еңбегінде іңір лексемасының «вечерняя заря, сумерки, вечерь» деген мағынасымен қоса іңгір түрінде – «вечерь» кеш мағынасын беретіндігін айтады. (Радлов, 1889, 432-б.) М.Қашқаридың «Түрік сөздігінде» тәңір сөзінің қалыптасуына негіз болған іңір сөзінің «жарық пен қараңғының өзара шарпысып, астасуы» деген ұғымды беретінін көрсете келіп, оғыздардың imir-імір түрінде қолданатындығын жазады. (Қашқари, 1997, 123 б.) Тәңір сөзі қазақ тілімен бірге түркі халықтарының барлығында дерлік бар. Алтай өңірі мен оңтүстік Сібір халқының таным түсінігіне ортақ аталған лек103 сикалық бірліктің «шығыстың мифологиялық бейнесі» екендігін айтқан Мұрад Аджи шығыс халықтары, қыпшақ тілдік тобындағы халықтар тіліндегі тәңір «Тенгри» немесе «Тенгери», шуаштар – «Тура», моңголдар – «Тэнгер», буряттар – «Тэнгэри» түрінде әрқалай дыбысталғандығымен осы халықтардың ұғымындағы тәңірі түсінігінің бір екендігін көрсетеді (Аджи, 1994, 25-51 б.) Құдайлардың ең көне есімдері күн мен аспан мифологиясымен, атап айтқанда күн мен аспанға табынумен байланысты. Бұл Тәңір түріндегі ғұндарға тән ежелгі түркі құдайы Тенгре/Тенгери/Тепри/Танриге қатысты. Ол сонымен қатар моңғол және тұңғыс-маньчжур тілдерінде Тангер, Тангри, Тангэр және Танара түрінде кездеседі. Сонымен қатар, үндес атаулары бар аспан құдайлары басқа ежелгі халықтарда да ұсынылған. Шумерлерде бұл Дингир, ал Ассирия мен урат құдайлары да сол идеограммамен, полонезиялықтар - Тангаро, қытайлар - Тянь (tien), Жерорта теңізінің эламиттері - тингир құдайынан шыққан Тир. Біздің ойымызша, бұл неміс мифологиясындағы күн күркіреу құдайын білдіретін теонимдер: ежелгі неміс тілінде бұл - Тонор, Донар, ал француз тілінде - Тоннер. Егер көптеген тілдерде түбір - тан/таң/тон/тин/тен/теп (дон/дин/ден/деп) ежелден дыбысты, дауысты білдіретін болса (мысалы, үнді-арий-ведий тілінде таниату - күн күркіреуі, ежелгі түрік тілінде тан / тап - күркіреу, дауыс, дап - күн күркіреген дыбыс, чуваштарда тин, Қытайда тан/тянь - дыбыс, тангу/ тяньгу - әртүрлі дыбыстары бар барабандар, немісше доннары - күн күркіреуі, французша тоннері - күн күркіреу, скандинавиялық тонар - дыбыс, афразиялық тілдерде (кушит, сомали) тун - гул, дравидтерде дангурави - барабан, самодей тілінде де тунту - барабан, алтай тілдерінде тангур / дунгур және буряттарда тангер - шаман бубені, удмурт донгыр - дауыл), содан кейін тан/тап/тон/тян/теп(дон/дин/ден) түбірі бар теонимдер мыңжылдықтардың тереңдігінен шыққан күн күркіреуінің дыбысының негізінде пайда болды деген тұжырымға негізделген. Олардың кейбіреулері күн күркіреу мағынасын білдіре бастаса, ал басқалары аспан құдайы мен жалпы Құдай мағынасында да, аспан мағынасында да қолданылды. Мысалы, қытайша аспан атауы - тянь, жапон - тип/теп/тэн, хунн - тан(ли), көне түркі - тенри/танри/тепри, пруссияда - дан(гус). Бұл тізімге т/д ^ ч/с, - чап/чып/чеп алмасуларына негізделген сол түбірдің фонетикалық нұсқасын қосуға болады, ол да дыбысты білдіреді. Осы жерден қытай тілінде сап, бірқатар түркі халықтарында чап - үлкен қоңырау, көне түркілік чып (чеп) - қоңырау, хунн чэн(ли) - аспан, Кохамада Чип/чипи аралындағы жапондардың тілінде де көкжиек деген мағына бар. Аспанның аталған атаулары дыбыс тан/тен (дан/ден) түбірінің таңқаларлық нұсқасынан синонимдер ретінде пайда болған сияқты. Осылайша, бірінші бөлік немесе тен/тан/тап түбірі Тенгри/Тапри/Тэнгэре теонимінің негізі - бұл күн күркіреуіне еліктеуден пайда болған сөз. Күн күркіреуі, ежелгі адамдардың пікірінше, аспан мен аспан құдайының ажырамас атрибуты болып табылады. Сонымен қатар, бұл түбірдің пайда болуы еліктеу принципіне негізделген сөзжасамның ежелгі формасымен жақсы түсіндірілген сияқты. Теонимнің екінші бөлігіне келетін болсақ Тенгре / Тепре/Тангаро, яғни ре/ ри/ра фонетикалық нұсқалары бұл бізге күннің ежелгі атауынан және онымен 104 байланысты Құдайдан шыққан сияқты. Полонезиялықтарда, мысалы, ра - күн, Оро - күн құдайы; мысырлықтарда Күн құдайы Ра деп те аталды, хурритте Хурри - таң, Шығыс жері, Алтай тілдерінде нара – күн. Кейінірек, осы жалпы праформалардан, шамасы, құрама теонимдер пайда болды, атап айтқанда: санскриттегі күн атауларының бірі - Рави, Сура - Құдай (Ригведе әрдайым күнмен байланысты болған), ежелгі ирандық Митра - күн құдайы, ежелгі ирандық Индра - аспан құдайы (Күн - оның көзі), ежелгі грек мифологиясы Аврора (ауро ау «таңғы самал» + ра) - таңның құдайы; келесі жаңа мағыналары бар туынды сөздер: семиттік ревин – күн ұлы, итальяндық re - патша, ежелгі үнділерде раджа - патша.(Бахиров, 2011, 3-5 б.) Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, Тәңірі/Тангри/Тапра/Тапре теонимі екі бөліктің бірігуі нәтижесінде пайда болды деп қорытынды жасауға болады: күн күркіреуін білдіретін еліктеуден пайда болған тан/тап/тен сөзі және күнді білдіретін ре/ре/ри, олар аспан мағынасында да, аспан құдайының мағынасында да қолданыла бастады. Дәл осы сөздің кең мағынасында «тангри-құдай» ұғымы өзіне, аспаннан, сондай-ақ күн мен найзағайдан басқа біріктірілгендіктен, ежелгі түркілерде оларды жеке-жеке бейнелейтін арнайы жалпы этностық құдайлар болмаған. Ежелгі түркілердің біртұтас құдайшылдық идеясына жақындауы да осылай түсіндіріледі, ол тәңіршілдік дінін орнықтырумен аяқталды. Ең жоғарғы пұтқа табынушылық Құдайды білдіретін Тәңір/Тепре ежелгі түркі сөзі өте өміршең болып шықты және екі жарым мың жылға жуық уақыт өтіп, біздің күндерімізге жетіп, мұсылман құдайы Алланың синониміне айналды. Бұл факт мифологиялық теонимдердің сабақтастығы мен беріктігін тағы бір рет көрсетеді. Ал осы сөзге синоним ретінде қолданылып жүрген Алла сөзі арабтың «Әл Иләһ», яғни «құлшылық етуге лайық зат» мағынасынан шығып, «Аллаһ» түрінде грамматикалық өзгеріске ұшыраған. Араб тілінен енген бұл лексикалық бірлік қазақ тілінің тілдік ерекшелігіне бейімделіп, Алла түрінде қолданылып жүр. «Ислам» энциклопедиясында Алла сөзі «ислам дәуіріне дейінгі арабтардың (негізінен Меккенің) Құдай ретінде сиынған белгілі адамдарының қабірі», – деген түсінік береді. Аллаһ – бүкіл дүниені, адамзатты, жан-жануарды жаратушы ие (Ислам: Энциклопедия, 1995, 36 б.). Ислам дінінде Алланың тоқсан тоғыз есімі бар. Қазақ ұғымындағы этикалық категориялар – адамгершілік, ізгілік, адалдық, жомарттық, мейірімділік, мәрттік сияқты қасиеттердің абсолюттік субстанциялар жинағы осы бір Алла ұғымына саяды. Л. Рүстемов Құдай сөзін парсының «хода’и» сөзінен бастау алатындығын айтып, оның екі түрлі мағынасын көрсетеді: 1.Бог, господь; 2. Властелин, хозяин – рел.бог, господь. Демеймін, мені мақтасын, Я жақсын, я жақпасын, Сөйтсе де мұндай сыншыдан, Құдайым бізді сақтасын (Абай)», – деген түсініктеме береді (Рустемов, 1989, 167 б.). Алла сөзімен мағыналас айтылатын Құдай сөзі тілдік қолданыста Алла сөзіне қарағанда ертеректен қолданылады. Себебі, тілдік қолданыстағы Құдай ұрсын, Құдай төбеңнен ұрсын деген қолданыстардың астарында ислам дінін қабылдамай тұрғандағы мифтік танымдық қолданыс, яғни табиғат құбылыстарына тән 105 қасиеттерді теліген қолданыс көрініс тапқан. Түркі даласына ислам дінінің тарауы арқылы арабизмдер қолданысқа енді дейтін болсақ, парсы тілінің қазақ тілінің сөздік қорына ену кезеңі ислам дініне дейін жүзеге асқандығын білеміз. Ислам дінінің түркі даласына келуіне дейін тәңір ұғымымен мағыналас қолданыста болған Құдай сөзі бертін келе Алла сөзінің синонимі ретінде байланыс құралына айналған іспетті. Құдай сөзінің Алла сөзіне қарағанда бұрынырақ енгендігін тілдік қолданысымыздағы түрақты сөз тіркестері арқылы көз жеткізуге болады. Мысалы, Құдайды құлағынан ұстады, яғни астамсыды, тәкаппарлық көрсетті деген мағынадағы немесе Құдайдың құтты күні күнде-күнде деген ұғымдағы фразеологизмдер дәлел бола алады. Себебі, бұл тілдік қолданыста қалыптасып қалған тұрақты сөз тіркестеріндегі Құдай сөзінің орнына Алла сөзін қолдана алмаймыз. Ал керісінше Алла рақым қылды, Алланың жазуы деген тұрақты сөз тіркестерінде Алла сөзін Құдай сөзімен алмастыра аламыз және ондай қолданыстар бар: Құдай рақым қылды, Құдайдың жазуы. Бұдан Алла сөзінің Құдай сөзіне қарағанда қолданыс аясының тар екендігін, ал керісінше Құдай сөзінің қолданыс аясының кеңірек екенін байқауға болады. Құдай сөзінің шындық, ақиқат ұғымымен мәндес қолданысқа түскендігін «құдайшылығымды айтайын, құдайына қараған» тіркестері шындықты сүйетін, иманжүзді мағынада жұмсалатынын байқауға болады. Ал Алла, Тәңір сөздері қазіргі кездегі мағынасы жаратушы ұғымында сақталғанын көреміз. Яғни Алла мен Тәңір сөздері бір ұғымда тура мағынасында, ал Құдай сөзінің тура мағынасымен қатар ауыспалы мағынаға ие екендігін көруге болады. Сонымен қатар, халық тұрмыс-тіршілігіне тәуелсіздіктің соңғы жылдарында ислам дінінің етене енуіне байланысты ұлт өкілдерінің тілдік қолданысында Алла сөзінің жиі контекске түсуі байқалады. Мифоантропоним, оның ішінде демонимдердің бірі – Әзірейіл. Ислам дінінің негізінде жан алушы ретінде түсіндірілетін Әзірейіл сөзі Құранда Маляк аль-маут деп аталып, өлім періштесі деп айтылады. Бұл лексикалық бірлік қазақ тіліне араб тілінен қазақ тілінің заңдылығына бағына отырып, дыбыстық өзгеріске ұшыраған. Бұл сөздің араб тіліндегі тура мағынасы Құдай кімге көмектеспеді немесе Құдай көмектесуші деген мағына береді. Әзірейіл сөзіндегі әз сөзі жайлы Л.Рүстемовтің «Казахско-русский толковый словарь арабско-иранских заимствованных слов» еңбегінде былай беріледі: «Әз а. [‫ ﺯﮯ‬ызз: 1. Сила, мощь, могущество; 2. Высший предел; 3. Расцвет, великолепие; слава]» (Рүстемов, 1989, 78 б.) Әз – сын. 1. Ғазиз, ардақты, сыйлы, жақсы. Бip көру ендi болды арман, Жүзіңді ыстык, әз әкем; 2. Ауыспалы: Қасиетті, киелі. Жиғанда жас келіншек – жаз етегiн, Сездiм мен жайсаң күздің әз екенiн; 3. Көне бұрынғы. Кәдуілгі әз заманда болып өткен, Туады аз әңгіме жоқтан мұнша. (Рүстемов, 1989, 378 б.). Татар тілінде раил деген сөз көбіне адам есіміне беpiледi. Араб тiлiнен аударганда Раиль - «основатель», «закладывающий фундамент» деген мағына бiлдipетiндiгi айтылады (http://moemja.kz). Әзірейіл теонимі адамның жанын алушы, өлім әкелетін періште мағынасында айтылады. Сондай-ақ Әзірейілді көргенде адамның бойында қорқыныш, үрей сезімдері пайда болады деген түсініктің негізінде 106 тілдік қолданыста аталған сезімдерді сипаттайтын мәндегі қолданыстар да бар. Мысалы, әзірейілдей көрінді. Келесі бір демонимдердің бірі – пері. Бұл сөзге Л.Рүстемов мынадай анықтама береді: Пері – парсы тіліндегі дыбысталуы – пәри. 1. Пери, фея, добрый дух; 2. Милое существо, красавица - волшебное существо в образе прекрасной женшины, фея (Рүстемов, 1989, 234 б.). Пері. Зат. Миф. 1. Діни сенім бойынша, аспанда, су ішінде тіршілік ететін жамандық пен зұлымдықтың, күш иeci. 2. Ауыспалы мағынасы - жынды, есерсоқ, соткар, долы кісі; 3. Ауыспалы мағынасы – Әдемі, ерекше сұлу қыз. 4. Атағы шыққан, даңқы жайылған, eлдi аузына қараткан адам (ҚӘТС, 2010, 360 б.). Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық cөздiгiндe пepi cөзiнiц нeгiзiндe жазылған пepiзат// перизат ceзiнe «Парсы тілінде пари (пepi) - фея, ауыспалы мағынасы «асқан сұлу әйел». Халық аузындагы өлеңдерде де «айрыкша, өзгеше» деген мағынада айтылады. Бұл - бipiккeн сез. Бipiншi сыңары – пері, eкiншici зат» деген аныктама бepeдi (ҚТЭС, 1966, 160 б.). Қарастырылатын мифологиялық теонимдерге этимологиялық зерттеу жүргізу арқылы олардың шығу тегі айқындалады. Сонымен қатар теонимдердің әлем халықтарының тіліндегі ортақтығымен қатар діни тұрғысынан ұлттық таным-түсінігі негізіндегі этномәдени қыры көрініс табады. Сөздердің этимологиясы оның шығу тегі мен тарихи дамуына қатысты, яғни оның ең ерте кездегі қолданысы, оны бір тілден екіншісіне ауыстыру және оның пішіні мен мағынасын өзгертуі сияқты ерекшеліктер қаралады. Ежелгі теонимдердің этимологиясын зерттеу кезінде олардың тараған арнасы бір екенін және барлық түркі халықтарына ортақ екенін байқауға болады. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: Сводеш М. Лексикостатическое даторивание доисторических этнических контактов// Новое в лингвистике. – М.: Изд. иностр. лит-ры, 1960. – С.152. Р.М.Ускенбаева «Қазақ тіліндегі мифологемалардың этномәдени-танымдық аспектісі» . – Алматы, 2016. – 149 б. Жұбанов Е., Ибатов А. Анализ этимона ТÄҢРІ всевышний: (Опыт ретроспективного подхода)/ Е.Жубанов, А.Ибатов //Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-ата: Ғылым, 1990, Б. 314-336. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Вып.2-3. – Санкт-Петербург, 1889. – 960 с. М.Қашқари. Түрік сөздігі/ Қашқари М. – Алматы: Хант, 1997. – Т.1, – 528 б. Бакиров М.Х. Феномен параллелизма древнейших мифологических теонимов. – 2011. – С. 11. Ислам: Энциклопедия/ Бас ред.: Р.Н. Нұрғалиев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. – 286 б. Рустемов Л. Казахско-русский толковый словарь арабско-иранских заимствованных слов. – Алма-ата: Мектеп, 1989. – 319 б. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. 12-ші том: О-С. – Алматы: Арыс, 2010. –752 б. Қазақ тілінің этимологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1966. – 239 б. 107 БАБЫРНАМАДАҒЫ ХОРОНИМДЕР CHORONYMS OF BABYRNAMA ДАНИЯР ӘЛИЯ11 АННОТАЦИЯ Захир ад Дин Мұхаммед Бабыр – Үндістан субконтинентінде Моғол әулетінің негізін қалаған және Моғолдардың алғашқы билеушісі. Түркі-моңғол жаулап алушысы Темірдің тікелей ұрпағы, Ферғана алқабының билеушісі Омар Шейх Мырзаның үлкен ұлы Бабырдың адамзат руханиятына қосқан үлкен үлесі – «Бабырнама» тарихи туындысы. Бұл жазба мұраның жазылған тілі жеңіл, түсінікті әрі қарапайым болуымен қатар, мазмұны терең тарихи оқиғаларға, философиялық-дидактикалық ойға, табиғи-географиялық аймақтар атауларына, көркем бейнелеуіш сөздерге өте бай. «Бабырнамада» Орта Азияның, Ауғанстан мен Үндістанның табиғатын, фаунасы мен флорасының тамаша көрінісі сипатталған. Оның Трансоксиана, Ауғанстан мен Үндістанның топографиялық, топонимикалық, этнографиялық бақылаулары дәл және бейнелі берілген. Бабырдың ұнатқан, салдырған, сатып алған бау-бақшалары оның өмірінде маңызды орын алады. Яғни автор табиғи-географиялық ерекшеліктерге сәйкес өмірлік әрі әскери жорықтары жолындағы топонимдерді сипаттай келе, міндетті түрде өзінің көзіне түскен, қоныс еткен бақтарды да жан-жақты атап өтеді. Берілген мақалада Бабырнама шығармасындағы автордың өмірінде кездескен бау-бақшалар мен саябақтардың (тілдік, табиғи т.б.) туралы айтылады. Атап айтқанда, Бабырдың өмірлік жолында кездестірген, гүлденуі мен көркеюіне үлесін қосқан бақтардың және қазіргі кездегі Бабыр атындағы ірі бақтардың – Кабулдағы «Бабыр бағы» мен Әндіжандағы «Бабыр саябағының» сипат-белгісі, қазіргі таңдағы жағдайына түсіндірме жасалып, мысал келтіріледі. Кілт сөздер: Бабырнама, хороним, Кабул, бау-бақша, саябақ, табиғи белгілер, географиялық аймақ. ABSTRACT Babur was the founder of the Mughal dynasty in the Indian subcontinent and the first ruler of the Mughals. The great contribution of Babur, the eldest son of Omar Sheikh Mirza, the ruler of the Ferghana Valley, a direct descendant of the Turkic-Mongol conqueror Temir, to the spirituality of humanity is the historical work “Baburnama”. In addition to the fact that the written language of this written heritage is easy, clear and simple, the content is rich in deep historical events, philosophical and didactic thought, names of natural and geographical regions, and artistic expressive words. Babyrnama describes the nature, fauna and flora of Central Asia, 11 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, aliya_daniyarova@mail.ru 108 Afghanistan and India. His topographic, toponymic, ethnographic observations of Transoxiana, Afghanistan and India are presented accurately. The gardens that Babur liked, built, and bought occupy an important place in his life. In other words, the author, describing toponyms on the way of life and military campaigns in accordance with natural and geographical features, will definitely note the settled Gardens. In this article, we will be revealed about gardens and parks (linguistic, natural, etc.) that the author of Babyrnama encountered in his life. In particular, the description of the gardens that Babur met on his life path, contributed to their prosperity and prosperity, and the characteristic features of the modern large gardens named after Babur – “Babur Garden” in Kabul and “Babur Park” in Andijan, explains and gives an example. Keywords: Babyrnama, choronym, Kabul, Garden, Park, natural signs, geographical area. Топонимикалық бірліктер тілдің басқа құралдарымен қатар тарихи-әдеби туындыдағы шындықты көркем түсінудің элементтері болып табылады. Захир ад Дин Бабырдың шығармаларының көркемдік топонимикалық бірліктерін зерттеу әлемдік деңгейдегі Бабырнама шығармасының көркемдік-философиялық құндылықтарын анықтауда үлкен маңызға ие. Түркі интеграциясы бағыты бойынша «Бабырнаманы» тілдік, әлеуметтік, тарихи тұрғыда зерделеу – өзекті мәселердің бірі. Осы орайда, бүгінгі таңда аталмыш шығармадағы хоронимдер, атап айтсақ, бау-бақшалар атаулары сипатталып, көпшілікке түсіндіріліп, анықталған жоқ. Сол себептен түркі әлеміндегі ғана емес, бүкіл әлемдік деңгейде зерттеушілердің қызуығушылығын тудыратын бұл еңбектегі тілдік фактілерді айқындаудың маңызы зор. Жазба мұрада аталып өтетін нақты бір хоронимдер (бау-бақшалар) әдеби ономастиканың құрамдас бөлігі болып табылады және көркем мәтінге ерекше фон береді, сондай-ақ, өзіндік семантикалық және автордың дүниетанымдық сипатын анықтайтын белгіге ие. Бабырдың өмірінде қоршаған орта әлемі ерекше орынды алды. Әрбір қоныстанған жерінің халқы мен салтынан бөлек, сол аймақтың табиғатына, ауа райына, флора мен фаунасына баса назар аударғандығы Бабырнама шығармасынан анық көрінеді. Атап айтқанда, өсімдік, бау-бақша ісіне үлкен көңіл бөліп, өзі бірнеше бақша салдырып, өсіріп, дамытқан. Сондай-ақ, жаңа барған жерлердің бақтарына қызыққан. Бұл туралы мынадай дерек бар: «Ол кем дегенде 10 бақша салған, оның көп бөлігі террассалар: Калла Кахардағы Баги Софа (тазалық бағы), Баги Бинафша (күлгін бақ), Баги Бехишт (жұмақ бағы), Баги Шынар (сикамон бағы), сонымен қатар басқа бақтар: адалдық бағы, қаланы безендіретін бақ, жүректі баурап алатын бақша, Ай сәулесі бағы. Ол сонымен қатар Самарқанд бақтарын еске алу үшін «Чор-баг» деп аталатын төбеде саябақ салды» (Одилжонова, 2020, 408 б.). Бабыр империясының дәуірі тарихи құндылыққа ие болып қана қоймай, Үндістанды үлкен сәулет ескерткіштерімен, ерекше әдеби және ғылыми еңбектерімен байытты. Соның ішінде сәулет өнеріндегі өзгерістер біршама болды. Бабырдың Үндістанның ландшафт сәулетіне, көгалдандыруға деген сүйіспеншілігі зор еді. Бақшаларды ең қиын табиғи жағдайда және әртүрлі елді мекендерде орналастыру таланты үшін Үндістан халқы оны «Бау-бақша патшасы» лақап атпен атаған екен. 109 Үндістанның ұлы Бабыр құрған әулетіне қарыз болған монументалды сәулет нысандары – Фатехпур Сикридегі патша сарайы кешені, Агра, Дели және Лахор бекіністерінің сарайлары мен бақтары. «Бабыр кезіндегі және Бабырдан кейінгі билік заманындағы бақтар мыналар: 1526-1530 (Бабырдың билігі): Баг-и Вафа, Баг-и Калан (Кабулдың жанында), Рам Баг, Захара Баг (Агра); 1530-1539, 15551556 (Хумаю-на билігі): Хумаюн кесенесінің бақтары (Дели); 1556-1605 (Акбардың билігі): Фатехпур-Сикри бақтары, Сикандара Баг, Насим Баг (Кашмир); 1605-1627 (Джахангирдің билігі): Удайпур бақтары, Дилкуша Баг (Лахор), Итимадуддаұлы кесенесінің бақтары (Агра), Нишат, Шалимар, Ачибал. Вернаг( Кашмир), Вах Баг (Хасан Абдал, Пенджаб); 1627-1657 жж. (Шах Джаханның билігі): Шалимар Баг, Шахи Кила бақтары(Лахор), Лал Кила бақтары (Дели), Тәж Махал бақтары (Агра), Чашма-и шахи және Дара Шикоха бақтары (Кашмир); 1658-1707 жж (Аурангзеб ережесі): Ро-шанара Баг (Дели), Чау Бурджи Баг, Наван Мысық Баг (Лахор), Пинджор Баг (Қазіргі Чандигархтың жанында)» (Суворова , 2009, 28 б.). Бабырнама шығармасындағы бау-бақшаларға мысалдар келтірейік: 1) Samarqandning šarqıda iki bağ saliptur. Biri, kim yıraqraq tur, Bag-i Dilgušă dur. Dilgušadın Piroza Darvăzasığača xiyaban qılıp iki tarafida (tirak) yığačı ektürüptür. Dilgušada ham uluğ köšk salduruptur. Ol köšktä Temür Begning Hindustan urušını taşvır qılıpturlar (W. M. Thackston, 1993, 95 б.). Самарқандтың шығысында [Темір бек] екі бақ орнатты. Бірі алысырақ орналасқан, екіншісі – Дилкуша бағы. Дилкуша бақшасынан Фируз қақпасына дейін ол хиабанды өткізді және екі жағына терек отырғызуды бұйырды. Дилкуша бағында ол да үлкен ғимарат салды; осы ғимаратта Хиндустандағы Темір бектің шайқастарын суреттеді. Дилкуша атауы – мұсылмандардың әйел есімі. Парсы тілінен ‫ اشوکلید‬аударғандағы мағынасы: жағымды, сүйкімді, көрікті, шаттықты. Бұл бақтың сұлулығына қарай «Жүректі баурап алатын бақ» деп атайды (Бартольд В.В., 1973, 88 б.). 2) Yana Samarqandning janubida Bağ-i Canār dur, qal’ağa yavuqtur. Yana Samarqandnıng qoyi yanıda Bağ-i Šimālu Bağ-i Bihišt tur (W. M. Thackston, 1993, 95 б.). Шынар – жылы жақта өсетiн, жалпақ жапыpақты, тiп-тiк биiк ағаш (Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі, 934 б.). Самарқандтың оңтүстігінде Шынар бағы бар, ол бекіністің жанында тұр. Самарқандтың төменгі бөлігінде Шималу және Бихишт бақтары орналасқан. 3) Yana Pušta-i Kohakning dämanasıda garb sarı baği salıptur, Bag-i Maydānga mawsum. Bu bāğning ortasida bir ‘āli ‘imārat qılıptur, Cil Sutūn derlär, du-āšyāna, sutūnları tamām tašdın. Bu ‘imāratning tört burjıda tört manar dek burjlar qoparpturlar kim yoqqarıqı čiqar ( W. M. Thackston, 1993, 97 б.). Кохак төбесінің етегінде батыс жағында Бағ-и Майдан деген атпен белгілі бақ бар. Осы бақтың ортасында ол Чил Сутун деп аталатын биік ғимарат тұрғызды. Оның барлық бағандары тас. 110 4) Sultan Ahmad Mirzining zamanida ham beg-begät qalın bağ u bağča saldılar. Ol jumladın Darveš Muhammad Tarxanning Čārbāğıča şafālığ va havāls va maddinacarlig Cārbāğ kam bolğay. Bağ-i Maydāndin qoyıraq, bulandining ustida Qolba Ölängigä mušrif bir Carbāğ saıliptur. Tamam bu öläng ayaq astıda dur. Cărbağda ham martaba martaba yerlärni siyaq bila tüzütip yaxšı nārvānlar va sary «va» safedār tikiptürlår. Xayli sarāmad manzilî dur, “aybı bu dur kim ulug suyi yoqtur (W. M. Thackston, 1993, 97 б.). Сұлтан Ахмед мырза кезінде ұлы және кіші бектер Самарқандта көптеген бақ пен бақшаларды салдырды. Бақшалардың арасында таза, жағымды ауа мен кең көрінісі бар Дервиш Мұхаммед Тархан бағы бар. Ол Бағ-и Майдан бағының астына, қырат төбесінде, Қолба алаңының үстінде бір бақ орнатты. Бүкіл алаң осы бақтың астында жатыр. Бақта дұрыс орналастырылған сатылы алаңдар тұрғызылып, әдемі қарағаштар, кипаристер мен ақ теректер отырғызылды. Бұл керемет жер, оның кемшілігі – үлкен бұлағының жоғында. 5) Bu kenttä Bağ-i Kalan atlig Ulugbeg Mirzäning bir qaşüb bağı bar edi. Men igäläriga baha berip aldım. Bagdın tašqarı ulug čanārlar bar. Bağnıng ortasıdın bir tegirman suyi hamešajari dur. Bu arıq yaqasıda čanārlar va diraxtlar dur. Burun bu arıq egribükri va besiyāq edi. Men buyurdum kim bu arıqni raja va siyāq bilä qıldılar. Bisyar yaxsi yer boldı (W. M. Thackston, 1993, 281). Бұл ауылда Баг-и Калан деп аталатын Ұлықбек мырзаның бағы бар еді, оны мен иелеріне осы бақтың құнын төлеп, сатып алдым. Бақшаның алдында үлкен шынарлар өседі. Бақшаның ортасында бір диірменге жеткілікті ағын су үнемі ағып тұрады. Бұл арықтың жағасында шынарлар мен басқа да ағаштар өседі. Мен арықты тегістеуді және түзетуді бұйырдым. Өте жақсы жер болды. 6) «Тоғыз жүз он төртінші жылы Адинапур қамалының түстік жағындағы үстіртке бақ отырғызып, оны Баг-и Вафа деп атадық. Ол өзеннің арғы бетіндегі үстіртте; қамал мен екі аралықты өзен бөліп жатады; онда апельсин, анар да мол шығады. Пахар ханды жеңіп, Лахор мен Дибалпурды басып алганымда, бұл баққа банан әкеліп отырғыздым; тамыр алып жерсініп кетті. Оның алдындағы жылы қант қамысын отырғызған едік, ол да жақсы өнім берді. Бұл қамысты Бадахшан мен Бұхараға жібердік» (Б.Қожабекұлы, 1993, 156 б.). Баг-и-Вафа дегеніміз – дәстүрлі парсы Чахан-бағы, ол «төрт бақ» дегенді білдіреді. Мұндай бақ бірнеше квадраттардан тұрды, олардың әрқайсысы өз кезегінде төрт кішігірім квадратқа бөлінеді. Тарихи оқиғаларға байланысты Бабыр өміріндегі бақтардың бүгінгі жағдайына назар аударатын болсақ, ең біріншіден, Бабыр атындағы ұлттық саябақтар жөнінде сөз еткеніміз жөн. Себебі олардың Бабырмен тікелей байланысы бар, екіншіден – мәдени мұра ретіндегі ұлттық құндылығы. Мәселен, Бабыр бағы (Жергілікті атауы – Бағ-и Бабыр; парсы: ‫ربااغاب‬,) – Ауғанстанның Кабул қаласындағы тарихи саябақ, онда Моғолдардың алғашқы императоры Бабырдың қабірі орналасқан. БАҚ шамамен 1528 жылы (хижраның 935 жылы) Бабыр Кабулда «БАҚ аллеясын» салуға бұйрық берген кезде құрыл111 ды деп саналады, ол өзінің «Бабырнама» естеліктерінде егжей-тегжейлі сипатталған. Бұл жер Бабырдың мұрагерлері үшін әлі де маңызды болды; Джахангир бұл жерге 1607 жылы (хижраның 1016 жылы) қажылық жасады, ол Кабулдағы барлық бақтарды қабырғалармен қоршауды, Бабыр қабірінің алдына дұға алаңын орнатуды және оның басына жазуы бар қабір тастарын орнатуды бұйырды (W. M. Thackston,1999, 77 б.). Моғол императоры Шах Джаханның 1638 жылы (хижраның 1047 жылы) сапары кезінде Бабыр қабірінің айналасына мәрмәр тастар орнатылып, төмендегі террассада мешіт салынды. Бабыр Кабул қаласына ерекше сүйіспеншілік танытты, оның қалпына келуіне және дамуына барлық жағынан ықпал етті және оны өз империясының маңызды орталығына айналдырды. Оның астында әйгілі бақтар салынды, олар қазір Кабулдың басты көрікті жерлерінің бірі болып саналады. Бабырдың қабірі де осында орналасқан. Нақтылап айтқанда, Бабыр 1530 жылы ұзақ аурудан кейін 47 жасында қайтыс болған. Сол уақытта Бағ Гүл-и Афшан, Аграда, Джумна жағасында жерленді. Шер шах Суридің кезінде Бабырдың мәйіті 1540-1544 жылдар аралығында Кабулға жеткізіліп, Бағ-Калан бағында жерленді, онда ол, әдетте, емен мен шынар ағашының көлеңкесінде демалып, қызғылт-күлгін қызғылт гүлдерге таңырқайтын. Бабыр отбасының кейбір танымал мүшелері Бабыр бақтарында жерленді, соның ішінде: Ханзада Бегім (1478-1545) – Бабырдың үлкен әпкесі; Хиндал Мырза (1519-1551) – Бабырдың кіші ұлы; Рукия Сұлтан Бегім (1542-1626) – Хиндал Мирзаның жалғыз қызы және Бабырдың немересі; Мырза Мұхаммед Хаким (1553-1585) – Хумаюнның ұлы және Бабырдың немересі. 2018 жылдың ақпаны бір кездері бұзылған Бабыр бағы қалаға қажет әдемі жасыл аймаққа айналды. Алғашқы Моғол императоры Бабыр жерленген XVI ғасырдың бағын қалпына келтіруге күш салу бұл тарихи мұра нысанын су арналарымен, көгалдандырылған террастарымен және павильонымен қалпына келтіріп қана қоймай, сонымен қатар оның аумағында көптеген мәдени ескерткіштерге өмір сүруге мүмкіндік берді. Бақ келушілерді белсенді қабылдайды және бұл мәдени маңызы бар объектілерді экономикалық және әлеуметтік дамудың негізін құрайтын өзін-өзі қамтамасыз ететін жобалар ретінде пайдаланудың мысалы болып табылады. Төмендегі суреттерден Кабулдағы ең үлкен «Бабыр Бағының» сыртқы көрінісімен таныс бола аламыз. Әндіжандағы «Бабыр ұлттық саябағы» Багишамол тауында орналасқан. Ол жерде болғандар оған қарай көтерілуді ештеңемен салыстыруға болмайды дейді. Құстардың көрінісімен керемет сұлулық ашылады. Бұл саябақ үшін «Багишамол» төбесі таңдалғаны бекер емес. Бабырнамада Бабыр бұл тауда худжра салып, айвасы бар көркем бағы оның сүйікті орны болған. Оған қоса, мұнда Аградан (қайтыс болған жері) және Кабулдан (жерлеуден) әкелінген жер бар.Өз жерін мәңгіге қалдырмас бұрын, қоштасу үшін осында келген. Ғасырлар өткен соң, 1993 жылы бұл жерде символдық белгі орнатылып, «Бабыр ұлттық паркі» 112 1-сурет - Кабулдағы Бабыр бағы 2-сурет - Кабулдағы Бабыр бағындағы Бабырдың қабірі 3-сурет – Кабулдағы Бабыр бағының алыстағы көрінісі 113 4-сурет – Өзбекстандағы Бабыр саябағы атанды. Бұл саябақ – сәулетті тарихи кешенге (мұражай үйі, ескерткіші, символдық қабірі бар) толы табиғи көрініс беретін жасыл тоғайлы ерекше орын. Түйіндей келе, сәулет және миниатюралық кескіндемемен қатар, саябақ пен бау-бақша өнері барлық Тимуридтердің, соның ішінде Ұлы Моғолдардың мәдени қамқорлығының сүйікті саласы болды. Бабырнамада жазба деректер Бабырдың шынымен де бақ өнері мен бақ салдырып, орнатуға ерекше ықыласпен қараған. Әрбір бақтың өз атауы, функциясы мен ерекшелігі болған. Жазба мұрадағы бақтарды хоронимдер ретінде көрсетіп, анықтауымызды тіл білімі салалары –ономастика, тарихи грамматика, лингвомәдениеттану тұрғысынан маңызды деп білеміз. Бабырнаманы ономастикалық тұрғыдан жан-жақты зерттеп-зерделеу әлі де үлкен еңбекті талап етеді. Себебі топонимдер мен антропонимдерден басқа, топоэпулоним сынды тағам мен сусын атауларын жекелеп, лексикологиялық әрі лингвомәдениеттану салалары аясында қарастырса, түркологиялық іргелі зерттеулерге қосар құнды үлес болар еді. ӘДЕБИЕТ Одилжонова Н. Созидательная деятельность Бабура (Создание Величественных Садов) // Интеллектуальное наследие Захириддина Мухаммада Бабура и современность: Сборник статей и тезисов докладов Международной научнопрактической конференции. – М. : Пробел-2000, 2020. – С.408-410. Суворова А.А. Могольские сады: образ рая, символ власти // Восток. Афро-азиатские общества: история и современность. – 2009. – № 6. – С. 28–38. Bâburnâma.: Chaghatay Turkish text with Abdul-Rahim Khankhanan’s Persian translation. [Cambridge, Mass.]: Dept. of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University, 1993. – 902 p. Бартольд В.В. Сочинения. Т. VIII. Работы по источниковедению. М., 1973. – 725 с. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы редакциясын басқарған Т. Жанұзақов. –Алматы: Дайк-Пресс, 2008. - 968 б. Бабырнама. Қазақша сөйлеткен Байұзақ Қожабекұлы / Захир ад-Дин Мұхаммед Бабыр. – Алматы: Ататек, 1993. – 448 бет. Jahangir, Emperor of Hindustan (1999). The Jahangirnama: Memoirs of Jahangir, Emperor of India. Translated by Thackston, Wheeler M. Oxford University Press. 502 p. 114 ОНИМДЕРДІҢ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ («Ж. РОУЛИҢНІҢ «ХӘРРИ ПОТТЕР МЕН ПӘЛСАПА ТАС» КӨРКЕМ АУДАРМАСЫ НЕГІЗІНДЕ) FEATURES OF THE TRANSLATION OF ONYMS FROM ENGLISH INTO KAZAKH (BASED ON THE LITERARY TRANSLATION OF J. ROWLING “HARRY POTTER AND THE PHILOSOPHER’S STONE”) БЕЙБІТОВА АЙДАНА12 АННОТАЦИЯ Қазіргі уақытта халықаралық қатынастар айтарлықтай қарқынды дамып келеді және осыған байланысты тіліміздің сөздік құрамына жат атаулар мен жалқы есімдер де көбірек енуде. Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте онимге (жалқы есімге) келесідей анықтама беріледі: «Оним (жалқы есім) – өзі атаған нысанды бірнеше ұқсас нысандардан ажыратуға қызмет ететін, осы нысанды даралап, сәйкестендіретін сөз, сөз тіркесі немесе сөйлем». Онимдер тілдің үздіксіз және белсенді дамып келе жатқан саласы болып табылады: жаңа онимдер күнделікті сөйлеу қолданысына еніп, тіларалық қарым-қатынаста, шет тілін үйренуде және оны аударуда негізгі рөл атқарады. Сонымен қатар онимдер тілдегі кедергілерді жоюға көмектеседі, алайда олардың күрделі семантикалық құрылымы, формасы мен этимологиясының бірегей ерекшеліктері, сөзжасамдық және түрлендіру мүмкіндігі, тілдің басқа бірліктерімен және категорияларымен көптеген байланыстары бар. Мақала жалқы есімдердің, атап айтқанда антропонимдер мен мифоантропонимдердің аудармасының ерекшеліктерін зерттеуге арналған. Тілдік дереккөз ретінде «Ж. Роулиңнің «Хәрри Поттер мен пәлсапа тас» көркем шығармасының ағылшын тілінен қазақ тіліне аудармасы алынды. Мақалада онимдерге, олардың жіктемесіне толық анықтама беріліп, көркем шығармадағы онимдердің аудармасында аудару тәсілдерінің қолданылуы талданады. Кілт сөздер: онимдер, антропонимдер, транслитерация, транскрипция, калька. ABSTRACT At present, international relations are developing rapidly, and in connection with this, the vocabulary of our language includes more and more foreign names and proper names. The Linguistic Encyclopedic Dictionary gives the following definition of the onym (proper name): “The onym (proper name) is a word, phrase or sentence that serves to distinguish the object that it names from several similar objects, identifying this object.” Names are a constantly and 12 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті , aydana_94.18@mail.ru 115 actively developing branch of the language: new onyms are used in everyday speech and play a key role in interlingual communication, learning and translation of a foreign language. Onyms also help to overcome language barriers, but they have a complex semantic structure, originality of form and etymology, the ability to form and modify words, and many connections with other units and categories of the language. The paper deals with the features of the translation of proper names, in particular anthroponyms and mythoanthroponyms. The translation of J. Rowling’s work “Harry Potter and the Philosopher’s Stone” from English into Kazakh was used as a basis. The paper provides a detailed definition of onyms, their classification and analyzes the use of translation techniques in the translation of onyms in a work of art. Key words: onyms, antroponyms, transliterature, trascription, tracing Кез келген елдің өткені мен бүгінінің сабақтастығы ономастикалық атаулардан көрініс табады. Қазақ онимдері де халықтың сан ғасырлық тарихынан сыр шертеді. Осы факторға сәйкес, еліміздегі «цифрлық» дәуірде көптеген онимдердің өзгертіліп, ұмыт болғандығына байланысты онимдерді зерттеу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Онимдердің зерттелуі сол өлкені мекендеген ұрпақ тарихының тіршілік көзі, ой өрісі, тіпті сезім сұлулығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Әрбір оним әртүрлі құбылысқа ие және жеке заттарды мағыналық жағынан атайтын жалқы есімдердің ерекше тобымен сипатталады. Гидронимдер нысанның табиғи белгілерін (рельеф, өсімдік, топырақ, т.б.) айқын көрсетеді, сондай-ақ этнонимдер мен антропонимдерден әртүрлі гидронимдер қалыптасқан. Олар уақыты жағынан әртүрлі ақпаратты қамтиды: соғыстар, халық тұрмысы, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, басқа халықтармен қарым-қатынас және басқа да тарихи оқиғалар. Онимдердің шығуы, пайда болуы, аталуы жергілікті халықтың ана тіліндегі тарихы мен тұрмыс-тіршілігімен, салт-дәстүрімен тығыз байланысты. Бұл атаулар ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. Мұның барлығына дәлел шығу тегі бойынша әртүрлі тілдік қабаттардан тұратын әр кезеңдегі онимдердің болуы. Онимдер (жалқы есімдер) – нақты, белгілі затқа немесе құбылысқа атауыштық мағына беретін және сол арқылы оларды бірқатар жалпы есімдерден ажырататын бір немесе бірнеше сөздердің, яғни зат есімдердің тіркесі. Онимдердің түрлері: Антропонимдер: адам аттары, тегі, лақап аттары, криптонимдер (псевдонимдер, әдеби антропонимдер), эпонимдер, этнонимдер (ұлттар мен халықтардың атаулары), теонимдер (құдай есімдері), зоонимдер. Жер-су атаулары, топонимдер: Ойконимдер (елді мекен атаулары), гидронимдер (өзен), оронимдер (тау), урбанонимдер (қала атаулары), годонимдер (көше атаулары), агрономдар (алаңдар), дроонимдер (жолдар), микротопонимдер (ел атаулары), хоронимдер (аудан, ел атаулары). Бұдан басқа да атаулар бар: көркем-өнер туындыларының атаулары, газет-журналдардың, радио-теледидар бағдарламаларының, тауарлардың, түрлі қоғамдық ұйымдардың, кездесулер мен мерекелердің, табиғат құбылыстарының атаулары. 116 Арнайы ономастикалық, жалқы есімдерге тән қызметі ретінде бірегейлендіру аталуы мүмкін, ол келесі қызметтерді қамтиды: – дифференциация (жекелеу); – мекенжайы (нысанның орналасқан жері); – идеологиялық; – эмоционалды; – харизматикалық; – легализация (Суперанская, 1973, 37 б.). Жалқы есімдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару – көптеген сұрақтардың, түсінбеушіліктердің және қателердің туындауына себеп болатын өте күрделі мәселе. А.В. Федоров жалқы есімді аударудың төрт негізгі тәсілін белгілейді: транскрипция, транслитерация, калька, семантикалық аударма немесе осы тәсілдердің үйлесімі болуы мүмкін (Федоров, 1983, 147 б.). Транслитерация (лат. trans – арқылы, littera – әріп) — бір жазудағы әріптерді екінші бір жазудың әріптерімен, яғни бір әліпбидегі жазуды басқа бір әліпбиге ауыстыру. Онимдерді аударудың келесі жолы – транскрипция. Аударма транскрипциясы – аударма тілдің фонемаларын пайдалана отырып, түпнұсқа лексикалық бірлікті формалды түрде фонематикалық жаңғырту. Жалқы есімдерді аударудың кең тараған тәсілдерінің бірі – калька лексикалық бірліктің құрамдас бөліктерін аударылатын тілдегі лексикалық сәйкестіктермен алмастыратын аударма әдісі. Аударманың семантикалық моделі бастапқы мәтіндегі семаларды, яғни мағыналық элементтер және бірдей семалары бар аударма тілдің осындай бірліктерін таңдауды қарастырады. Ж. Роулиңнің «Хәрри Поттер және философиялық тас» романында қолданылған онимдерді аудару мәселесіне ден қойылып отыр. Жалқы есімдер кез келген мәтіннің функционалдық бірліктері болып табылады, көркем мәтіндерде ерекше рөл атқарады. Сондықтан да көркем мәтіннің осы қасиеттерін сақтауға септігін тигізген онимдерді ағылшын және қазақ тілдеріне аудару әдістерін зерттеуді алдымызға міндет етіп қойдық. Ж. Роулиңнің Хәрри Поттер туралы еңбектері өзекті зерттеу саласы бола отырып, тіл мамандары мен әдебиеттанушылардың назарын көптеген аспектілердегі эксцентристік ерекшеліктерімен аударады. Зерттеуіміздің нәтижелерін ең қызықты категория – антропонимдер мысалында көрсетуге болады. Бұл санатқа басты және басты емес барлық кейіпкерлердің есімдерін енгізуге болады. Олардың кейбіреулері шығарманың тікелей кейіпкерлері болса, кейбіреулері тек тарихи тұлғалар ретінде аталады. Мұнда тек адам кейіпкерлерінің жалқы есімдері берілгенін, жалған жаратылыстардың (гоблиндер, елестер, айдаһарлар және т.б.) есімдері «мифонимдер» санатында қарастырылатынын ескереміз. 117 Ең басты кейіпкердің есімі – Хәрри Поттердің өзінен бастасақ. Есімді қазақ тіліне тәржімалау кезінде аудармашылар бірқатар сынға ұшырады. «Гарри» мен «Роулингке» үйреніп қалған көпшіліктің аударма нұсқасын қабылдай алмай жатқаны заңды. Жалпы шығарма тікелей ағылшын тілінен, дәнекер тіл – орыс тілінсіз аударылған. Ағылшын тілінде «Harry» |’haeri| болып транскрипцияланады. Ал «ә» дыбысы ағылшын тілінде де, қазақ тілінде де бар. Сол секілді жазушының тегі «Rowling» [ˈrō-liŋ] деп оқылады, яғни ң дыбысымен аяқталып тұр. Бұл да қазақ тілінде бар. Сондықтан соңғы әрі нақты нұсқа «Гарри» емес, «Хәрри», «Роулинг» емес, «Роулиң» болды. Бұл жерде есімнің семантикасын да айта кеткен жөн. Ағылшын мәдениетінде Хәрри есімі ең көп таралған және қарапайым есімдердің бірі. Ал кейіпкердің тәтесі бірде Хәрридің есімін «өте қарапайым және жиіркенішті есім» екенін айтады: Түпнұсқа: – «Harry. Nasty, common name, if you ask me» (Роулиң, 1997, 4 б.). Аударма: – «Хәрри. Маған салсаң, жұрт баласына сол жексұрын атты оңды-солды қоя береді» (Роулиң, 2021, 17 б.). Алайда сиқырлы әлемге енген басты кейіпкер есімінің кең таралған, әйгілі екенін аңғарады. Бұл туралы Минерва МакГонагалл былай дейді: Түпнұсқа: – «He’ll be famous — a legend — I wouldn’t be surprised if today was known as Harry Potter day in the future — there will be books written about Harry — every child in our world will know his name!» (Роулиң, 1997, 9 б.). Аударма: – «Ол өскенде атақты тұлғаға айналмақ. Болашақта бұл күн – «Хәрри Поттердің күні» деп аталса да таңғалмаспын. Әлемде оның атын естімеген бала болмайды!» (Роулиң, 2021, 23 б.). Көркем шығармада кездесетін Мэнди Броклхөрст (Brocklehurst Mandy), Хәрмиона Грейнжер (Granger Hermione), Уүдкрофтық Хенгист (Hengist of Woodcroft) деген кейіпкерлердің атауын қазақ тіліне беруде де осы бағыт басшылыққа алынған. Алдағы уақытта бұл қағиданы тікелей қазақ тіліне аударуда негізге ала отырып, өзіміздің аудармашылық тәжірибеміз қалыптасып, шетел туындыларын таза қазақ тіліне аудара аламыз деп сенеміз. Сиқырлы дастандағы тағы бір басты кейіпкердің есімі – Рон Уизли. «I’m Ron Weasley, Ron muttered» (Роулиң, 1997, 76 б.). «Ron Weasley» есімі мен тегін беруде транскрипция тәсілі қолданылған. Сондай-ақ бұл кейіпкердің есімі де қарапайым емес екенін де айта кеткен жөн. Өйткені Рональд (кельттік тіл арқылы) көне норвег тілінен rögn-valdr – «әміршінің кеңесшісі» деген сөзден құралған (https://en.wikipedia.org/wiki/Ronald). Сонымен қатар, аңызға сүйенсек, «Рон» – Артур патшаның найзасының аты. Ж.К. Роулиң негізінен Артур патша мен Хәрри арасында көптеген салыстырулар жүргізді және бұл ескі ағылшын мифтеріне бірінші және жалғыз сілтеме емес. 118 Келесі кейіпкер – Oliver Wood – Оливер Уүд. Оливер транслитерация тәсілі арқылы берілсе, Уүд деген тегі ағылшын тіліндегі оқылуына байланысты қазақ тілінде «ү» әрпінің болуы себепті транкрипциялау арқылы жеткізілген. «Sorting Hat – Білгіш қалпақ» онимінің аудармасында мағынаны дәл жеткізу мақсатында семантикалық аударма тәсілі арқылы «Sorting» сөзі «Білгіш» деп аударылған. Түпнұсқа: «The Sorting Hat chose you for Gryffindor, didn’t it? And where’s Malfoy? In stinking Slytherin» (Роулиң, 1997, 157 б.). Аударма: «Білгіш қалпақ сені Грифиндорға бекер жіберген жоқ қой. Малфой қайда, сен қайда? Ол сасыған Слизеринде жүр» (Роулиң, 2021, 231 б.). «Білгіш қалпақ» тіркесі арқылы берілген оним мазмұнына сәйкес, сиқыршылар мектебіне алғаш қадам басқан оқушылардың қай топқа лайық екенін білдіретін қалпақ түпнұсқада Sorting деп аталады, яғни бас киімді киген бойда оқушының қай топқа баратынын анықтайды. «Шляпа распределения» мен «Сортировочная шляпа» деген орыс тіліндегі аудармасы «Sorting» сөзінің тікелей аудармасы ретінде ғана берілсе, «Білгіш қалпақ» қазақша нұсқасы үміткерлерді топқа бөліп қана қоймай, мұндай таңдау неліктен жасалғандығын көрсете алған. Кітап мазмұны бойынша Білгіш қалпақ мектепте қалыптасқан төрт бөлімнің бірін әр оқушының ішкі сезіміне, қабілетіне, ерекше критерийлеріне қарай анықтайды. Бұл тәсіл аударманың сапасына және оның мағыналық мәніне айтарлықтай әсер етеді. Аталған мысалға ұқсас, «Bloody Baron» жалқы есімін «Қанды барон» деп аударып қана қоймай, кейіпкердің болмысын дәл көрсету үшін «Қан-жоса барон» деп аударған. Bloody сөзі — қанды, қанға малынған ғана емес, жаппай қырыпжою (involving or characterized by bloodshed or cruelty) дегенді білдіреді. Шығармадағы кейіпкердің сипатын ескере отырып, қазақ тілді оқырманның санасында кейіпкер бейнесінің нақты қалыптасуына да оң әсерін тигізеді. Түпнұсқа: «The Bloody Baron’s the only one who can control him, he won’t even listen to us prefects. Here we are» (Роулиң, 1997, 94 б.). Аударма: «Оны тек Қан-жоса барон ғана сабасына түсіретін. Тіпті біз сияқты серкелерге де құлақ аспайды. Ал, келдік» (Роулиң, 2021, 137 б.). Жалқы есімдерді аударудың кең тараған тәсілдерінің бірі – калька –лексикалық бірліктің құрамдас бөліктерін аударылатын тілдегі лексикалық сәйкестіктермен алмастыратын аударма әдісі де орын алған. Мысалы, «Hang on,» he said. «Back, Fang» сөйлеміндегі Fang есімі – Азу деп аударылған. Сонымен қатар, Fluffy – Үлпек, Tufty – Жалбыр, Fat Friar – Дәу монах және т.б. есімдер калькалау арқылы берілген. Практикалық материалды зерттеп зерделеу нәтижесінде фэнтези жанрындағы мәтіндердегі жалқы есімдерді жеткізуде қолданылатын келесі аударма тәсілдерін 119 анықтай алдық: транскрипция (Weasley – Уизли, Wood – Уүд), транслитерация (Oliver – Оливер, Potter – Поттер), семантикалық аударма (Hat Sorting – Білгіш қалпақ), калька (Fang – Азу). Аудармашылар осы әдістердің барлығын әртүрлі қолданып, автор ұсынған мағыналарды мүмкіндігінше дәл жеткізуге тырысты, сонымен қатар Роулиң берген жалқы есімдердің мағынасын жан-жақты ашуға тырысты. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Суперанская А. В. Общая теория имени собственно- го. М.: Наука, 1973. 366 с Федоров А. В. Основы общей теории перевода (лингвистические проблемы): Учебное пособие. – М.: Высшая школа. 1983. – 303 с. Rowling, J. K. Harry Potter and the Philosopher’s Stone / J. K. Rowling. – L. : Bloomsbury, 1997. – 196 p. Роулиң Ж.К. – Хәрри Поттер мен пәлсапа тас. – Алматы, Steppe&World, 2021. – 324 б. 120 MAKÛ NAHİYESİ’NİN YER VE KİŞİ ADLARI HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME AN ASSESSMENT ON PLACES AND PEOPLE NAMES OF MAKÛ SUBDISTRICT MEHMET SALİH ERPOLAT13 ÖZET Makû Osmanlı Devleti döneminde Revan Eyaleti’ne bağlı bir nahiyeydi. Günümüzde ise İran İslam Cumhuriyeti’nin idari bölümlerinden Batı Azerbaycan Eyaleti dahilinde yer alıp halkının çoğunluğu Bayat ve Pörnek olmak üzere çeşitli Türk aşiretlerinden müteşekkildir. Makû şehri Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin doğu sınırından 22 km uzaklıktadır, Türkiye’nin Gürbulak sınır kapısından çıkıp Tebriz’e giden karayolu üzerindedir. Bu çalışmada kaynak olarak Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığında 895 Numarada kayıtlı tapu-tahrir defteri kullanılmıştır. Defter üçü boş olmak üzere 41 sayfadan oluşmaktadır. Bu defter Osmanlı Devleti’nin maliyede kullandığı ve çoğu zaman harflerdeki noktaların göz ardı edilmesi esasına dayalı siyakat tabir edilen yazı ile kaleme alınmıştır. Defterin ilk sayfasında Sultan III. Ahmet’in tuğrası bulunmaktadır. Bu itibarla defterdeki adları isabetli okumakta güçlükler çekilebilir. Revan Eyaleti’nin Hicrî 1139, Milâdî 1727 yılında tutulan mufassal tahrir defterinin Makû Nahiyesine ait kısmında yer alan köyler ile bu köylerde meskûn olan kişi adlarının tespiti yapılmıştır. Buna göre 1727 yılında Makû Nahiyesine bağlı, Makû Kal‘ası dahil, 87 köy ve iki yayla bulunuyordu. Bu yerleşim yerlerinden 57’si meskûn, 30’u ise ıssızdı. Meskûn olan köylerde de nüfusun kalabalık olmadığı tespit edilmektedir. Tahrir defterindeki veriler bu 55 meskûn mahalde 943 vergi mükellefinin yaşadığı anlaşılmaktadır. Bu durumda çalışmamızda 1727’de Makû Nahiyesindeki 87 yerleşim yeri, 2 yayla ve 943 kişi baba adlarıyla beraber değerlendirilmiştir. Böylece Makû Nahiyesinin XVIII. yüzyılın başlarındaki yerleşim yerleri ve buralarda yaşayan erkeklerin taşıdıkları adlar arşiv kayıtlarından tespit edilerek gün yüzüne çıkarılmıştır. Makû Nahiyesine bağlı köy adlarının büyük bir çoğunluğu; Yardatlu, Yumrutaş, Uzun Gömü, Ak Yaylak, Kızıl Dağlı, Karasüd, Dikme, Geçüd (Geçit), Kara Kışlak, Toklu Ağıl Kışlağı, Develi, Kuşçu-ı Büyük, Burnak (Pürnâk), Kargılı, Kutlu Düz, Öküz Yatur, Söğütlü, Göllüce, Kara Sürü, Ak Bulak, Acı Göl, Çiğitli, Karabağ, Yola Geldi, Kıtra? Basan, İnce ve Kara Viran gibi Türkçe veya Türkçeleşmiş kelimelerden oluştuğu görülmektedir. Bunların yanında Sefer Kulu, Hacı Ustan, Rüstem, Dostum, İbrahim, Abbas, Muhib Ağa, Şahin Ağa Kışlağı gibi kişi adlarından mülhem yer adları olduğu müşahede edilmektedir. Benzeri bir durum nahiyedeki kişi adlarında da gözlemlenmektedir. Şah Verdi, Hak Verdi, Huda Verdi, Allah Verdi, Allah Kulu, Kadim Kulu, Ocak Kulu, Hızır Kulu, Halife Kulu, Yar Kulu, Tanrı Kulu, Tanrı Verdi, Uğur, Uğurlu, Avşar, Bayat, Adı Güzel, Arslan, Atlu Han, El Verdi, Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Diyarbakır-Türkiye, msaliherpolat@ hotmail.com 13 121 Kutlu, Devlet Geldi, Budak, Sevindik, Aydoğmuş gibi kişi adları bunlardan bir kaçıdır. Bu çalışmada tahrir defterindeki diğer kişi adlarının tamamına yer verilmiştir.895 Numaralı Makû Nahiyesinin mufassal tahrir defterinin incelenmesi ile tespiti yapılan tarihî yer ve kişi adlarının taşıdığı değeri tarih, filoloji, halk bilimi, ad bilimi, mezhepler tarihi gibi farklı disiplinlerde çalışan bilim çevrelerinin istifadesine sunulmuştur. Böylece 1727’de Makû Nahiyesindeki yer adlarının yanında en çok tercih edilen kişi adları hakkında bilgi sahibi olma imkânı sağlanmıştır. Anahtar kelimeler: Makû Nahiyesi, Revan, Türkçe kişi adları (onomastik), Türkçe yer adları (toponimi). ABSTRACT Maku was a sub-district of Revan Province during the Ottoman Empire. Today, it is located within the West Azerbaijan Province, one of the administrative divisions of the Islamic Republic of Iran, and consists of various Turkish tribes, the majority of which are Bayat and Pürnak. The city of Makû is 22 km from the eastern border of the Republic of Turkey, on the highway that leaves Turkey’s Gürbulak border gate and goes to Tabriz. In this study, the tahrir book registered in the Presidency State Archives Ottoman Archives Department No. 895 was used as a source. The notebook consists of 41 pages, three of which are blank. This notebook was written in a writing called siyakat, which was used by the Ottoman Empire in finance and based on the principle of ignoring the dots in the letters most of the time. On the first page of the notebook, Sultan Ahmet III has a monogram. As such, it may be difficult to read the names in the notebook accurately. The villages in the part of the Makû Subdistrict of the detailed cadastral register of Revan Province, which was kept in Hijri 1139 and A.D. 1727, and the names of the people residing in these villages were determined. According to this, in 1727, there were 87 villages and two plateaus, including Makû Kalâsı, connected to the Makû Subdistrict. Of these settlements, 57 were inhabited and 30 were uninhabited. It is determined that the population in the inhabited villages was not crowded. According to the data in the tahrir book, it is understood that 943 taxpayers live in these 57 residential areas. In this case, in our study, 87 settlements, 2 plateaus and 943 people in the Makû Subdistrict in 1727 were evaluated together with their father’s names. Thus, the settlements of Maku at the beginning of the 18th century and the names of the men living there were identified from the archive records and brought to light. Most of the village names of the Makû Subdistrict, it is seen that it consists of Turkish or Turkicized words such as Yardatlu, Yumrutaş, Uzun Burial, Ak Yaylak, Kızıl Dağlı, Kara Sur, Dikme, Geçüd (Gate-Pass), Kara Kışlak, Tuğlu Aıl Barracks, Develi, Kuşçu-ı Büyük, Burnak (Purnak), Kargılı, Happy Devir, Öküz Batur, Söğütlü, Göllüce, Kara Sürü, Ak Bulak, Acı Göl, Çiğitli, Karabağ, Yola Geldi, Kıtra Basan, İnce and Kara Viran. In addition to these, it is observed that there are place names inspired by personal names such as Sefer Kulu, Murad Verdi, Hacı Ustan, Rüstem, İbrahim, Abbas, Muhib Ağa, Şahin Ağa Kışlağı. A similar situation is observed in the names of people in the subdistrict. Şah Verdi, Hak Verdi, Huda Verdi, Allah Verdi, Allah Kulu, Kadim Kulu, Ocak Kulu, Hızır Kulu, Halife Kulu, Yar Kulu, Tanrı Kulu, Tanrı Verdi, Uğur, Uğurlu, Avşar, Bayat, Adı Güzel, Arslan, Atlu Han, El Verdi, Kutlu, Devlet Geldi, Budak, Sevindik, Aydoğmuş are a few of them. In this study, all the names of other people in the tahrir book are included. The values of historical place and person names, which were determined by examining the detailed cadastral register of Makû Subdistrict No. 895, were presented to the benefit of scientific circles working in different disciplines such as history, philology, folklore, onomastic and sectarian history. Thus, besides the place names in the Makû District, in 1727, the opportunity to have information about the most preferred names was provided. Keywords: Makû Subdistrict, Revan, Turkish personal names (onomastic), Turkish place names (toponymy). 122 Giriş Tarihî yer ve kişi adları tarih, dil, folklor, dinler tarihi, mezhepler tarihi, demografiyi, tarihî coğrafya gibi farklı disiplinleri ilgilendirmesi bakımından önemlidir. Bu adların yayıldıkları coğrafya aynı zamanda o kültürün yayıldığı coğrafyayı belirlemede mihenk taşı niteliğindedir. Bugüne kadar Türkiye’de yer ve kişi adları üzerine yapılan çalışmalarda daha çok Anadolu’daki ve Rumeli’deki sancaklara öncelik verilmiştir. Bu yüzden Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin sınırları dışında kalan coğrafyalardaki yer ve kişi adlarını çalışmak bir bakıma ihmal edilmiş gibidir. Makû Türkiye Cumhuriyeti’nin doğu sınırında İran’ın kuzeybatısında sınıra 22 km. mesafedeki yerde ve Anadolu’dan doğan Zengimar (Sarısu) suyunun geçtiği dar bir boğazda kâindir. İslam öncesi kaynaklarda burası Şâvaşân adıyla anılmıştı. Makû adının Medler dağı anlamına gelen Mâhkûh kelimesinden geldiği ileri sürülmüştür. Bu ad, Hamdullah el-Müstevfî’nin eserinde Makûye şeklinde yer almaktadır (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 27, s. 458). Makû, Ortaçağ’da Sasani-Bizans sınır kesiminde yer almaktaydı (Honihmann, 1970, s. 27; Kalankatlı Moses, 2019, s. 42). 1406’dan sonra Karakoyunlu Türk hanedanı hâkimiyetine geçti. Yörenin Türkleşmesi ve Müslümanlaşması büyük ölçüde bu dönemde gerçekleşti (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 27, s. 458). Bu çalışma ile günümüzde İran İslam Cumhuriyeti sınırları dahilinde kalan Makû Nahiyesinin XVIII. yüzyılın başlarına tarihlenen tahrir defterinde yer alan köy, mezra ve yaylakların adları ile bu iskân yerlerinde yaşayan kişiler ve babalarının adları bulunmaktadır. Bu bildiri, İstanbul’da bulunan Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nde 895 numaralı ve 1827 Miladî, 1139 Hicrî tarihli Revan Vilayetinin Mufassal Tahrir Defteri’nin bir parçası ve Makû Nahiyesi kısmında bulunan yer ve kişi adlarını ele almaktadır. Bu defterdeki veriler Revan Vilayetine ait 901 Numaralı Tahrir Defterinde 354-388. sayfalar arasında da yer almaktadır. Defterde 87 başlık altında 90 köy, iki yayla, bir tuzla adı ile 931 vergi mükellefi ve babalarının adı yer almaktadır. Bunların arasında 252 de gayrimüslim vergi mükellefi vardı. Bunlara ait kişi adları tablo hâlinde verildi. Bu çalışmaya konu olan kişi adları tahrir defterinde yer aldıkları sıraya göre, yaşadıkları köyün adı altında verildi. Köy adlarında ise önce meskûn köyler tahrir defterindeki sıraya göre daha sonra ıssız köylerin adlarına yer verildi. Böylece Makû Nahiyesi’nin tahrir defterinde bulunan tarihî yer ve kişi adları günümüz insanının istifadesine sunulmaya hazır hâle getirildi. Makû Nahiyesi sınırları dahilinde bulunan yer adları ile buralarda yaşayan kişilerin adları vasıflarına göre sınıflandırılmaya çalışıldı. Defterin başında Sultan III. Ahmet’in tuğrası bulunmaktadır. Devamında Abdulfettah Bey’e has olarak tevcih edilen Maku Kalesi ile birlikte 86 pare köyün adı icmal olarak verilmiştir (BOA, TD 895, s. 2-3). Devamında “nâhiye-yi Makû” (BOA, TD 895, s. 6) başlığı ile başlayarak nahiye dahilindeki köylerin adlarına ve bu köylerde yaşayan vergi mükellefi kişilerin adları bulunmaktadır. 123 Makû Yer Adları Tahrir defterlerindeki kayıtlara göre Makû idari olarak Revan Vilayetine bağlı bir nahiye bazen de sancak olarak itibar edilmişti. Burası yurtluk-ocaklık olarak Mahmut Paşa’nın oğlu Abdulfettah Bey’e tevcih edilmişti (BOA, TD 895, s. 2, 6; TD 901, s. 354 (171b). 1585’te ise Van Eyaletine bağlı bir sancaktı (Kılıç, 2021, s. 127; Sezen, 2017, s. 525). Zaman zaman hapishane olarak kullanıldığı anlaşılan önemli bir kalesi vardı (Tihrani, 2014, s. 233). Diyarbekir Vilayetinin Ergani Sancağı’nda XVI. yüzyıldan beri varlığı bilinen tahrir defterlerindeki imlası Makû ile aynı olan ve halk arasında adı Migu/Migo şeklinde telaffuz edilen bir köy var (Erpolat, 1999, s. 343). Bu iki yer adı arasında isim benzerliğinden başka bir bağ tespit edilemedi. Her iki coğrafyanın birbirine yakın olması hasebiyle iki yer adı arasında bir bağlantının olabileceği makuldür. Makû Nahiyesine bağlı köyler Türkçe ya da Türkçeleşmiş adlar taşıyordu. Bu adların ne zamandan beri mevcut olduğu konusunda elimizde mevsuk bilgiler yoksa da bunların Türk hâkimiyetinin bölge coğrafyasının yer adlarına yansımasının izleri olduğu kuşkusuzdur. Başka bir ifadeyle bu yer adları Osmanlı hâkimiyetinden önce yörede kullanılan adlardı. Bu yer adları Türkçe renk, fizikî durum, su, topluluk adı, tasavvufî hayat ve yapı gibi farklı unsurlardan oluşmuştu. Renk adı olarak “kara” sıfatının öne çıktığı görülmektedir. Kara Hasan, Kara Kilise (iki tane), Karaca Viran, Karabağ, Kara Kışlak gibi. Karanın zıttı olarak “ak” sıfatını taşıyan Ak Yaylak ve Ak Bulak; bunların yanında Kızıl Dağlı ve Kızıl Sürü (yayla) gibi kaynağını renklerden alan köyler vardı. Hacı Kebir, Hacı Sagir, Hacı Ustam, Mecdin, İbrahim, Hacı Çeker, Muradlı, Murad Verdi, Döne Bey?, Sefer Kulu, Rüstem, Abbas, Yusuf, Muhib Ağa, Niyaz, Zakirli, Ali Kocalı, Şahin Ağa Kışlağı, Bayur gibi kişi adlarının köylerin adlarına kaynaklık ettiği görülmektedir. Bunlardan Mecdîn adının aynı köyde kayıtlı vergi mükellefleri arasında kişi adı olarak Mecdîn v. Kulu ve Dilfer v. Mecdîn şeklinde yer aldığı görülmektedir (BOA, TD 895, s. 14). Kara Kilise adında iki köy vardı. Bunlardan birinin halkı Müslüman diğerinin gayrimüslimdi. Bu yer adı yapıların da yer adlarına kaynaklık ettiğini göstermektedir. Topluluk adı olduğu anlaşılan köy adları da vardı. Bunlar: Arablı, Muradlı, Pürnâk, Köseler, Tatarlı adlarını taşıyordu. Bunlardan Pürnâk, Akkoyunlu aşiret konfederasyonu içinde yer alan bir topluluk adıdır. Bunların yanında Dimilî aşireti mensuplarının yaşadıkları köyler vardı. Bunlar: Türkân, Dik, Kara Hasan, Mezra‘a, Reyhan ve Meydan adlı köylerdi. Araştırmacılar Dimilî kelimesini Dumbeli (Şerafeddin Han, 2010, s. 161), Dünülî/Dünbüllü (Kırzıoğlu, 1998, s. 138, 147, 198, 249), Dınbıli (Minorsky vd, 2004, s. 78) Dimili/ Dümbili (Yazıcı, 2012, s. 414), Dilmek/Dilami/Deylemi (Dikhan, 2012, s. 70-75) şeklinde farklı imlalarla yazmışlar. Dimilîler’in etnik yapısı hakkında da kaynak ve araştırma eserlerinde farklı görüşler yer almaktadır. 1597’de kaleme alınan Şerefname’de Kürt (Şerafeddin Han, 2010, s. 124 163-164), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’ndeki bilgiye göre Türkeye’nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde Zaza (Dımılî) olarak farklı bir etnik yapı (Ek 2. Cilt, s. 688) ve Avrupalı seyyahlardan Dupre ile Lady Seil’e ise Türk olduklarını ileri sürülmüştür (Sümer, 1992, s. 353; Ilgaz, 2010, s. 15). Dimilî cemaatine mensup köylerde yaşayan kişilerin taşıdıkları Ağa, Balı, Avcı (Evci), Kulu, Tanrı Kulu, Bayram, Derman Kulu, Şah Kulu, Hak Verdi, Timur, Bayram Kulu, Allah Verdi, Bey, Karataş, Ali Koca, Ocak Kulu, Tanrı Verdi, Huda Verdi gibi Türkçe adlar, bu cemaat mensuplarının Türkçe konuştukları ve AleviBektaşi inanışına mensup olduklarına delil olarak ileri sürülebilir. Dimilî cemaati mensuplarının belirtilen bu kişi adlarının yanında Murad, Molla Osman, İskender, Esir, Evliya, Çelebi, Şehsuvar, Muhib, Mahmud, Şeyho, Hüseyin, Bekir, İsmail, İbrahim, Veli, Hasan, Kıyam, Nazar, Ali, Nebi, Abbas Kulu, Ba‘ad Ali, Dost Piri, Halil, Ahmet, Bedir, Ali Dost, Nevruz, Dündar, ‘İvaz, Oruç, Veyis, Cafer, Seyfi, Yusuf, İmam, Sadi İslam dünyasının ortak adları olduğu müşahede edilmektedir. Makû Nahiyesine bağlı Kargılu, Reyhan, Söğütlü ve Bağçeçık köylerinin adının kaynağı bitkilerden mülhemdi. Hayvanlar ve hayvancılık İnsanoğlunun hayatında önemli yer tutmaktadır. Bu durum bazı yer adlarına da yansımıştır. Kışlak-ı Toklu Ağıl, Öküz Yatur, Şahin Ağa Kışlağı gibi yer adları bunu göstermektedir. Üç kelimeden oluşan Kışlak-ı Toklu Ağıl adında yer alan kelimelerin üçü de hayvan ve hayvancılıkla ilgili adlar olduğu dikkat çekmektedir. İnsanoğlunun hayatında önemli bir yer tutan başka bir unsur da sudur. Makû Nahiyesi’nin yer adları arsında kaynağını sudan alan Acı Göl, Baş Bulak, Ak Bulak ve Göllüce gibi yer adları vardı. Türkçe göze, yerden kendince çıkan su, kaynayan pınar, kaynak anlamına gelen bulak adı Azerbaycan ve Doğu Anadolu gibi Türkçenin yaygın olarak konuşulduğu coğrafyada tercih edilen adlardandı. Anadolu’nun başka yerlerinde bulak yerine pınar ve bazen de bu kelimenin Arapça karşılığı olan ‘ayn kelimesinin kullanıldığı görülmektedir. Yumru Taş, Üç Taş ve Geçüd gibi yer adları ise köyün bulunduğu konumun fizikî durumunu tasvir eden adlara misal verilebilir. Meydan (BOA, TD 895, s. 13) adı köyün tasvirî durumu ile alakalı olabileceği gibi Alevi-Bektaşi kültüründe “dergâh” manasındaki “meydan” da olabilir. Tahrir defterinde köyün vergi mükellefleri arasında Muhib, Ocak Kulu ve Piri gibi adların yer alması Meydan adının dergâh ile alakalı olabileceği ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Makû Nahiyesindeki yer adları arsında Andalib, Şavt ve Rind Türkçe olmayan adlar da vardı. Tarihî yer adlarının tespit edilmesi önemlidir. Bunlardan günümüze ulaşanların tespiti ve bunların haritadaki yerlerinin belirlenmesi de en az o derece faydalıdır. Bu durum yer adlarının tarihte uğradığı değişime ışık tutacağı için üzerinde durulması gereken bir husustur. Makû günümüzde İran İslam Cumhuriyeti sınırları dahilinde kaldığı için tarihî coğrafyasına ait kaynaklara ulaşmakta güçlük çekilmektedir. Buna rağmen Amanollah Farajzadyan ve İhsan Bulut’un müşterek çalışması Makû’nun 125 günümüzdeki yer adları hakkında bazı bilgiler vermektedir (2016, s. 122). Buna göre Makû’ya bağlı 119 köy bulunmaktadır. Adı geçen çalışmada bu köylerin jeomorfolojik durumu hakkında bilgiler verilmektedir (Farajzadyan vd., 2016, s. 123-127). Adı geçen çalışmadaki verilere göre Geçüd, Keşmir (Kişmiş) Depe, Dikme, Kalacık, Türkan, Bezirgân, Barı, Kuşçu (Kuş), Şürik, Kızıl Dağlı, Rind, Bölicek ve Tatarlı köylerinin adının günümüze kadar ulaştığı anlaşılmaktadır. Bunun yanında yöredeki yer adlarında önemli değişmelerin meydana geldiği anlaşılmaktadır. Mesela, 1727’deki köy adlarında köy anlamına gelen kend kelimesinin geçtiği yer adı bulunmazken Makû’deki yeni yer adlarının 11’inde Baş Kend, Taze Kend, Yakob Ali Kendi, Abdullah Kendi… şeklinde yer aldığı görülmektedir. XVIII. yüzyılın başlarında yer adlarında Acem (Ecem) adı geçmezken yeni yer adlarının dördünde Acem adı yer almaktadır. Bu da bölgede demografik yapının değişmesine bağlı olarak yer adlarında da değişmelerin olduğuna işaret etmektedir. Belirtilen çalışmada bazı yer adları hakkında yapılan jeomorfolojik çalışmanın isabetli olmadığı görülmektedir. 1727’de Tatarlı adında bir köy vardı. Günümüzde ise Tatar adında bir köy adı mevcuttur. Tatar adının Ta Tar şeklinde ele alındığı ve bunun bitki, soy ve uzak mesafe anlamına geldiği, İsmail Cevherzade’ye atfedilerek belirtilmiştir (Farajzadyan vd., 2016, s. 126). Oysa tahrir defterinde Tatarlı adını taşıyan bir köy vardı. Kelimenin sonundaki -lı ekinin Türkçede aidiyet bildiren bir ek olduğu izahtan varestedir. Dolayısıyla bu adı Ta Tar değil, Tatar şeklinde ele alınıp yorumlanmasının daha sağlıklı olacağı kanaatindeyiz. Bu misal, yer adları çalışmalarında bölgenin en eski adlarının bilinmesinin önemini ortaya koyması bakımından önemlidir. Kişi Adları Makû Nahiyesinde 679’u Müslüman 252’si gayrimüslim olmak üzere 931 erkek kişinin adı ve babasının adı tespit edildi. 931 vergi mükellefi erkeğin babalarının adları ile beraber 568 farklı adla çağrıldıkları belirlenmiştir. Hesaplamada bazı hatalar yapılmış olabileceğinden bu veriler yüzde yüz doğru olmayabilir. Makû Nahiyesi’nin tahrir defterinden tespit edilen kişi adlarını özelliklerini açıklamaya çalışacağız. Makû Nahiyesi’nin kişi adları arasında Mehmet adına rastlanmazken Ahmet ve Mahmut adlarının kullanımı yaygındı. Mustafa adı yerine Mıstık adının tercih edilmiş olması da dikkat çekmektedir. Benzeri durum komşu nahiye olan Iğdır’daki kişi adlarında da tespit edilmişti (Erpolat, 2018, 174). Yakup, Davut, Musa, İsa gibi doğrudan peygamber adları; Ahmet, Mahmut gibi İslam peygamberi için kullanılan adların Makû’da yaşayan kişilerde yaygın olarak tercih edilmişti. Dört halifenin adı olan Ebubekir, Osman, Ömer ve Ali adının bu coğrafyada da kişi adlarına kaynaklık ettiği müşahede edilmektedir. Ancak bunlardan Ali adının kişi adı olarak kullanımı daha yaygındı. Recep, Şaban ve Ramazan gibi Hicrî ayların kişi adı olarak tercih edilmişti. Bu adları taşıyanların adı geçen aylarda doğmuş olduklarını hatırlatmaktadır. Ali, Hasan ve Hüseyin gibi Müslümanlar tarafından ehl-i beyt olarak tabir edilen kişilerin adları yaygın olarak tercih edilmişti. 126 Makû’daki kişi adlarının bir kısmı yalın, bir kısmı ağa, bey, han, mir, gül, molla, hoca, pir, seyyid, seydi, şeyh ve şah gibi sıfatların isimlerin önünde kullanılarak oluşmuştu. Bunun yanında Allah, Tanrı, Huda, Hak, Ali, Bekir, El, Tek (Beg-Bey), Dilek, Murad ve Şah adlarından sonra verdi fiiliyle oluşmuş kişi adlarının kullanımı yaygındı. Adı Güzel, Arslan, Avşar, Aydın, Ay Doğmuş, Bayat, Bayram, Bayındır, Budak, Çalık, Çerağ(k), Dilek Verdi, Dilenci, Güzel Han, Sevindik, Sinmez, Korkmaz, Bayram, Bayram Kulu, Kara, Karataş, Koca, Korkmaz, Koç Güden, Kulu, Satılmış, Talu, Tanrı Kulu, Tanrı Verdi, Ulu Han, Han Kulu, Tanıdık, Uğur, Uğurlu, Göç, Göçeri, Timur (Demir), Pınar, Yaradan Kulu ve Atlu Han … gibi tamamen Türkçe olan adların yaygın olduğu müşahede edilmektedir (Bkz. Tablo: 1). Avşar, Bayat ve Bayındır gibi Oğuz boy adlarının kişi adı olarak da kullanıldığı görülmektedir. Bu durumun XVI. yüzyılda tutulan tahrir defterlerindeki kişi adlarında sıkça görülmektedir. Günümüzde daha çok kadınlar için kişi adı olarak tercih edilen Elif, Elif Han, Elmas, Hanım, Hacer, İsmi Han ve Pınar adlarının XVIII. yüzyılın başlarında Makû Nahiyesinde erkek adı olarak kullanıldığı tespit edilmektedir. Abdal, Kalender, Muhib, Baba, Dede ‘İvaz, Çelebi, Evliya, Gaib, Talib gibi tasavvufi hayatla ilgili olan kişi adları mevcuttu. Bunların yanında Ocak Kulu, Mürşid Kulu, Bektaş, Zülfikar, Nefes, Niyaz, Niyaz Kulu ve Ali adı ile beraber tercih edilen Ali Bey, Ali Merdan, Ali Niyaz, Ali Seydi, Ali Verdi, Ay Ali, Bey Ali, Dost Ali, Emir Ali, Fetih Ali, Gaib Ali, Gül Ali, Kanber Ali, Kelb Ali, Kerem Ali, Koç Ali, Latif Ali, Merd Ali, Muhib Ali, Nur Ali, Pir Ali, Şah Ali gibi kişi adları yörede Hz. Ali’ye olan muhabbetin üst seviyede olduğu görülmektedir. Aslan, Koç Güden, Haydar, Abbas ve Üveys gibi hayvan adlarından ilham alınarak tercih edilen kişi adları vardı. Arslan (Dilçin, 2014, 1, 183) anlamına gelen Abbas ve Haydar adları hayvan adı olmaktan çok İslam tarihinin önemli şahsiyetlerinden olan Hz. Abbas ve Hz. Ali adlarından mülhem olması daha makul bir yaklaşımdır. Arapçada kul ile aynı manada olan “‘abd” ile başlayan kişi adları vardı. Abdülaziz, Abdullah, Abdülkerim, Abdürrahim, Abdülcelil ve Abdülgani gibi sınırlı sayıda kişinin adında görülmektedir. Bu altı adı sade 10 kişi için tercih edilmişti. ‘Abd kelimesinin Türkçe karşılığı olan kul kelimesi kullanılarak oluşturulan kişi adları çok yaygındı. Makû Kalesi, Kara Kilise (2), Kal‘açık, Aldavar?, Kargulu ve Rind olmak üzere bu sekiz yerleşim yeri dışında kalan 49 köyde içinde Kulu kelimesi geçen kişi adları vardı. Bunlar; Kulu, Ali Kulu, Alim Kulu, Allah Kulu, Aziz Kulu, Bayram Kulu, Bayat Kulu, Bedel Kulu, Dem Kulu, Demre Kulu, Danık Kulu, Derma(n) Kulu, Derya Kulu, Dülbend Kulu, Ehem Kulu, Emin Kulu, Er Kulu, Feryad Kulu, Haded Kulu, Halife Kulu, Han Kulu, Hızır Kulu, Hazret Kulu, Hoca Kulu, İmam Kulu, Kadim Kulu, Mehdi Kulu, Muhib Kulu, Murad Kulu, Mürşid Kulu, Niyaz Kulu, Ocak Kulu, Oruç Kulu, Ömer Kulu, Rahman Kulu, Rıza Kulu, Sefer kulu, Selefi Kulu, Seyfi Kulu, Seyyid Kulu, Sultan Kulu, Şah Kulu, Şeref Kulu, Tanrı Kulu, Yar Kulu, Yaradan Kulu ve Yezdan Kulu gibi kişi adlarıydı. 127 Bu kişi adlarından Kulu, İsa Kulu, Hoca Kulu, Dülbend Kulu ve Şah Kulu adlarının gayrimüslimler tarafından da tercih edilen kişi adları olduğu anlaşılmaktadır (BOA, TD 895, s. 33; TD 901, s. 380, 381). Günümüzde Müslüman topluluklarda erkek adlarının sonunda yaygın olarak din kelimesi ile biten adlar yaygın iken 1727’de Makû Nahiyesi’nde bunun sadece Makû Kal‘asında yaşayan Zeyneddin adlı bir kişi için tercih edildiği görülmektedir (BOA, TD 895, s. 6; TD 90, s. 354). Farsçada mekân adını ifade etmek için son ek olarak kullanılan -zâr ve -şen eklerinden elde edilen Lalezâr ve Gülşen adları vardı. Göç, Göç Eri gibi çocuğun doğduğu zamanı ve insanların sosyal durumuna ışık tutan kişi adları da vardı. Simo, Siro, Şeyho, Halo Han, Alo, Sabo, Taro ve Haço gibi kısaltılarak yazılan kişi adları vardı. Kişi adlarındaki bu uygulama hem Müslüman hem de gayrimüslim tebaanın kişi adlarında görülmekteydi. Kişi adlarının sonuna “o” harfi getirilerek kısaltma yapma başka coğrafyalardaki kişi adlarında da görülen bir husustu (Erpolat, 2007, s. 54; Kurt, 2020, s. 468). Makû Nahiyesi’nin kişi adları arasında bulunan bazı adlar yörede çocuklara ad verme usulüne ışık tutacak niteliktedir. Türk kültüründe çocuklara dedesinin veya babasının adını verme yaygın bir uygulamadır. Ali veled-i (Bundan sonra v. şeklinde verilecektir.) Ali (BOA, TD 895, s. 6, 20, 36), Simo v. Simo (BOA, TD 895, s. 9), Muhib Ali v. Muhib Ali (BOA, TD 895, s. 27), Yakup v. Yakup misallerinde görüldüğü gibi çocuk babasıyla aynı adı taşıyordu. Kara Kilise köyündeki vergi mükellefleri arasında yer alan Şatır v. Hüseyin, Hüseyin v. Şatır (BOA, TD 895, s. 25), Ömer Bey v. Usub, Usub v. Ömer Bey (BOA, TD 895, s. 12) misalinde ise çocuğa dedesinin adının verildiği anlaşılmaktadır. Bunlardan Yakup v. Yakup gayrimüslimdi. Bu misal çocuklara babasının adını verme geleneğinin Müslüman Türklere özgü bir uygulama olmadığını göstermektedir. Tahrir defterinde bazen kişi adı yerine meslek adının yazıldığı da olurdu. Yazıcı, Bezirgân, Alemdar gibi adları buna misal vermek mümkündür. Bunun yanında Çerçi Ali adında olduğu gibi bu kişiyi Ali adını taşıyan diğerlerinden ayırmak için mesleği ile beraber yazıldığı müşahede edilmektedir. Yar kelimesi adlardan önce ve sonra kullanılarak yeni kişi adları meydana getirilmişti. Yar, Yar Ahmet, Yar Muhib, Allah Yar ve Hüseyin Yar adları buna misal olarak verilebilir. Adlarının önünde molla sıfatını taşıyan üç kişi vardı. Bunlardan biri tahrir defterine Molla olarak yazılı iken diğerleri ise Molla Musa ve Molla Osman adını taşıdığı görülmektedir. Bu kişilerin yöre halkına dinî eğitim verdikleri ileri sürülebilir. Nahiye sınırları dahilinde 57 meskûn köyün olduğu düşünüldüğünde yörede molla sayısının az olduğu düşünülebilir. Makû Nahiyesinde Müslümanların yanında gayrimüslim tebaa da vardı. Gayrimüslimlerin kullandıkları kişi adlarını kısaca üç kategoride ele almak mümkündür. Bunlar gayrimüslimlere özgü kişi adları, Gayrimüslimlerin taşıdığı Türkçe kişi adları 128 ve Müslümanlarla ortak kullandıkları kişi adlarından ibaretti. Gayrimüslimlerin tercih ettikleri Türkçe kişi adları Arslan, Kara, Kızıl, Sarı, Tatar, Gayrimüslimlere özgü kişi adları: Mıgırdiç, Vartan, İvanis, Aratin, Bedros, Bogos, Arakil, Karabet, Serkiz, Avak, Kirkor, Margire, Medros, Sahak, Toros, Anderyas, Mavnik, Aleksan, Mihitar, Haçik, Niko, Bağdaser; ortak kişi adları Ağa, Allah Verdi, Abbas, Şeyhi, Rüstem, Şeker, İskender, Nazar, Şah Kulu, ‘Âşur, Yunus, Yakup, Murad, Sefer, Serdar, Yeni Yar, Emir Bey, Allah Verdi, Huda Verdi, Üveys, Melik, Mirza, Aziz, Aziz Bey, Sadun, Makû Nahiyesinin Köyleri ve Bu Köylerde Yaşayan Kişilerin Adları Burada tahrir defterindeki sıraya sadık kalınarak köylerin adları ve bu buralarda yaşayan kişilerin adları ve babalarının adına yer verilmiştir. Defterde okunamayan veya silik olan isimlerin doğru tespit edilmesi için aynı verileri içeren 901 Numaralı Revan Vilayeti Mufassal Tahrir Defterindeki bilgilerle karşılaştırılarak adların doğru okunmasına çalışıldı. Bu köylerin 57’sinde iskân vardı. 30’unda nüfus kaydı yoktu. Nüfus kaydı olmayan köy adlarının çoğunun kişi adı taşıyan köyler olduğu dikkat çekmektedir. Bu köylerden Yardanlar, Kara Kilise, Kal‘acık, Kutlu Düz, Köseler, Rind, Bağçecik olmak üzere yedi köyde gayrimüslimler yaşıyordu. Bulardan Kutlu Düz köyünde 19’u Müslüman, 10’u gayrimüslim vergi mükellefi tebaa yaşıyordu. Geriye kalan 52 iskân yerinde Müslüman halk meskûndu. Burada verilen köy adları daha önce bazı çalışmalarla ortaya konulmuştur. Ancak bu çalışmalarda yapılan tespitlerde yer adları arasında bazı eksiklikler ve farklar vardır. Mukayese için bkz. (İvecan, 2007, s. 121-124; Ilgaz, 2010, s. 76). Burada önce meskûn köyler sıra ile verildi. Aşağıda ıssız köylerin adları, yayla adları ve bir tuzla adına yer verilmiştir. 1- Nefs-i Kal‘a-ı Makû (BOA, TD 895, s. 6; TD 901, s. 354). Süleyman veled-i Hasan (Bundan sonra Süleyman v. Hasan şeklinde verilecektir.) 2- ‘Aşir v. İbrahim 3- İbrahim v. Hicrân 4- Rüstem v. Bekir 5- Ahmet v. Şeyhi 6- Ali v. Veli 7- Ali v. Ali 8- Süleyman v. Ümmet 9- Hacı Hasan v. Musa 10- Süleyman b. Hüseyin 11- Sinmez? v. Şah Veli 12- Muhib v. Bekir 13- Şahin v. Osman 14- Ali v. Hasan 15- Gülşen v. Bektaş 16- Ebubekir v. 17- Hızır b. Nasır 18- Talu b. Veli 19Ahmet b. Molla Musa 20- Hasan v. Mahmud 21- Ali v. Osman 22- Şeyhi v. Tarhun? 23- Hüseyin b. Halid 24- Eyüb b. Murad 25-Aşir/Ömer b. Hasan 26- Ahmet v. Muhib 27- Abdu v. Kasım 28- Süleyman v. Musa 29- Bayram v. Halid 30- Ebubekir v. Haydar 31- Veli b. Bâsir 32- Resûl v. Allah Verdi 33- Abdal v. Şeker 34- Abdi v. Aziz 35- Deli Saru v. Ziyad 36- İbrahim v. Ahmet 37- Hüseyin v. Abbas 38- Ömer v. Pir Kudâd (Kutat) 39- Halil b. Veli 40- Muhib v. Receb 41- Haydar b. Seydi 42- Baru b. Veli 43Nebi v. Ömer 44- Hüseyin v. Halid 45- Abdullah v. İlyas 46- İsmail v. Süleyman 47Ahmet v. Osman 48- Gülâbî v. Zeyneddin 49- Mıstık v. Ömer 50- İbrahim v. Nu‘man 51- Mihriman v. Hacı 52- Muhib v. Hamid 53- İbrahim v. Şah Veli 54- Ahmet v. Musa 55- ‘Aşir (Ömer) v. Ali 56- Mıstık v. Ahmet 57- Şatır v. Maksud 58- Mıstık v. Süleyman 59- ‘Âtıf v. Ömer 60- Mirza v. Osman 61- Mıstık v. Hamza 62- Leşker (f) v. Baru 63- Ebubekir v. Kasım 64- Hamid v. Halil 65- Muhib v. Musa 66- Feryat? v. Ferhad 129 67- Süleyman v. Hüseyin 68- Abdal v. Şeker (Şükür) 69- Kâkû (Kâkev) v. Murad 70Şeyh Taçlı v. Mahmud 71- Ma‘adlale v. Ali 72- Kasım v. Hasan 73- Mahmud v. Ahmet 74- Lahak v. Niyaz 75- ‘Aşir v. Nuran Süleyman 76- Osman v. İbrahim 77- Kasım v. Hızır 78- Feyzullah v. Abdi 79- Halid v. Veli. 2- Hacı Kebir (BOA, TD 895, s. 8; TD 901, s. 357). Zülfikar v. Nur Ali 2- Kasım v. Kadim Kulu 3- Ali v. Zülfikar 4- Muhib v. Şah Verdi 5- Huda Verdi v. Muhib 6- Cihan Şah v. Tarhan/Tercan 7- Asker v. Cihan Şah 8- İsmail v. Ali 9- Allah Verdi v. İsmail 10- Maksud v. Ahmet 11- Sevindik v. Ahmet 12- Aziz v. Yusuf 13- Mıstık (v.) Ağalı 14- Ü… v. Ağalı 15- Muhib v. Ağalı 16- v. Muhib 17- Ali v. Muhib 18- Yad Muhib v. Ahmet 19- Muhib v. Yad Muhib 20- Salih v. Muhib İsa 21Abdal v. Niyaz Kulu 22- Allah Verdi v. Niyaz Kulu 23- Süleyman v. İsa 24- İsmail v. Kulu 25- Yad (Yar) Muhib v. ‘Âşur Kulu 26- Kadim? Kulu v. Yaradan Kulu 27- Halife Kulu v. Mıstık 28- Murad v. Bayram 29- İsmail v. Mıstık 30- Kasım v. Murad. 3- Hacı Sagir (BOA, TD 895, s. 9; TD 901, s. 357). Hüseyin v. Muhib 2- Kadim Kulu v. Gaib 3- Ocak Kulu v. Kadim Kulu 4- Muhib v. Niyaz Kulu 5- Muhib Rıza v. Mürşid Kulu 6- Er-Rıza (Elrıza) v. Mürşid Kulu 7Maksud v. Ali Seydi 8- Dursun Ali v. Maksud 9- Bali v. Aşur 10- Elem Kulu v. Ali 11- Abdürrahim v. Elem Kulu 12- Oruç Kulu v. Ali 13- ‘Alîm Kulu v. Ehemm Kulu 14- Abdülcelil v. Ehemm Kulu 15- Seyfi? v. Piri 16- Ocak Kulu v. Kulu 17- Mehdi Kulu v. Kulu 18- İmrâc v. Mirza 19- Mahbub v. Mirza 20- Ocak Kulu v. Han (Can) Ali 21- Kasım v. Han Ali 22- Ali Merdan v. Allah Verdi 23- Abdal v. Ali Merdan. 4- Türkân Cemâ‘at-i Dimilî (BOA, TD 895, s. 9; TD 901, s. 357). Ağa v. Balı 2- Ali v. Balı 3- Molla Osman v. Balı 4- İskender v. Murad 5- Murad v. Kulu 6- Tanrı Kulu v. Esir 7- Evliya v. Kulu 8- Çelebi v. Kulu 9- Şehsuvar v. Şeyho 10- Muhib v. Şehsuvar 11- Mahmud v. Şehsuvar 12- Simo v. Simo 13- Ali v. Bayram 14- Derma (n) Kulu v. Şah Kulu 15- Avcı (Evci) v. Şah Kulu 16- Hüseyin v. Allah Verdi 17- Ocak Kulu 18- Osman v. Ali 19- İsmail v. Bekir Kulu. 5- Dik Cemâ‘at-i Dimilî (BOA, TD 895, s. 10; TD 901, s. 358). Kenan v. Aziz 2- Murad v. Aziz 3- Mir Aziz v. Hak Verdi 4- Lacil v. Hak Verdi 5- Haded v. Kulu 6- Murad v. İmam Kulu 7- Şah Kulu v. Haded 8- Marhak v. Er Kulu 9- Arslan v. Marhak10- veled-i İmam Kulu 11- Tanrı Kulu v. İmam 12- Sultan v. Kulu 13- Ahmet v. Kerem 14- Ahmet v. Murad 15- Muhib v. Sefer 16- Ahmet v. Sefer. 6- Yardatlar? (Gm) (BOA, TD 895, s. 10; TD 901, s. 358). Mıgırdiç v. Serkiz 2- Serkiz v. Mıgırdiç 3- Kirkor v. Margire 4- Nevâserd v. Kirkor 5- Karabet v. Emir Bey 6- Vartan v. Karabet 7- Aşur v. Artin 8- Babahan (Babacan) v. Aşur 9- Disno? v. Niko 10- Agop v. Dino 11- Nurican v. Miko 12- Arakil v. Yakup 13- Murad v. Arakil 14- Yakup v. Yakup 15- Balıcan v. Yakup 16- Simon v. Haçik 17Matos v. Simon 18- İskender v. Andon 19- Markur v. İskender 20- Andon v. İskender 21- Bayder v. Aratin 22- Murad v. Bayder? 23- Mose v. Sefer 24- Kalos v. Tatur 25Aratin v. Aratin. 7- Kara Hasan Cemâ‘at-i Dimilî (BOA, TD 895, s. 11; TD 901, s. 359). Bayram Kulu v. Bayram 2- Timur v. Bayram 3- Muhib v. İbrahim 4- Muhib v. Veli 130 5- Murad v. Abdülgani 6- Nazar Ali v. Murad 7- Yar Ahmet v. Allah Verdi 8- Hasan v. Ali Koca 9- Mahmud v. Hasan 10- Kıyam v. Nebi 11- Abbas Kulu v. Ba‘ad Ali. 8- Mezra‘a ‘aşiret-i Dimilî (BOA, TD 895, s. 11; TD 901, s. 359). Ali v. Veli 2- Ali v. Dost Piri 3- Mehdi v. Ali Dost 4- Asker v. Pirhan 5- Bari v. Asker 6- Ali v. Yar 7- Karataş v. Bey 8- Kulu v. Karataş 9- Halil v. Murad 10- Ahmet v. Bedir 11- Kulu v. Bedir. 9- Kara Kilise (BOA, TD 895, s. 12; TD 901, s. 360). Aratin v. Serkiz 2- Serkiz v. Aratin 3- Kalos v. Mirdad 4- Agop v. Rüstem 5- Sahâk v. Agop 6- Tatik v. Rüstem 7- Ağa v. Rüstem 8- Mavnik v. Ağa 9- Anderyas v. Başe 10Edbaşe? v. Toros 11- Nazar v. Aşur 12- Bedros v. Aşur 13- Avak v. Madik 14- İstefan v. Usub 15- Ömer Bey v. Usub 16- Usub v. Ömer Bey 17- İvanis v. Mihitar 18- Aleksan v. İvanis 19- Kirkor v. Bogos 20- Aratin v. Kirkor 21- Bogos v. Kirkor 22- Margire v. Base 23- Serkiz v. Margire 24- Arakel v. Murad 25- Yunus v. Arakel 26- Alit v. Kirkor 27- Talit v. Kirkor 28- Vartan v. Behram 29- Barsık v. Arakel 30- Tat v. Anabele? 31- Rumili v. Agop 32- Madros v. Aratin 33- Minas v. Serkiz 34- İstefan v. Minas 35Filyos (Kalyos) v. Margire 36- Aleksan v. Filyos. 10- Reyhan Cemâ‘at-i Dimilî (BOA, TD 895, s. 13; TD 901, s. 361). Nevruz v. Hak Verdi 2- Dündar v. Nevruz 3- ‘İvaz v. Yusuf 4- Baba v. ‘İvaz 5- İmam v. Kulu 6- Ocak Kulu v. Kulu 7- Siro v. Tanrı Verdi 8- Mirgurbi? v. Sadi 11- Meydan ‘an ‘aşiret-i Dimilî (BOA, TD 895, s. 13; TD 901, s. 361). Murad v. Ali 2- Oruç v. Murad 3- ‘İvaz v. Muhib 4- Veyis v. Cafer 5- Şaban v. Veyis 6- Ahmet v. Mahmud 7- Mıstık v. Ahmet 8- Ocak Kulu v. Veyis 9- Kasım v. Ocak Kulu 10- Muhib v. Hasan 11- Sâ’ib v. Muhib 12- Seyfi v. Piri 13- İsmail v. Piri 14- Mirza-yı v. Huda Verdi 15- Sarsab v. Huda Verdi. 12- Kara Kilise (BOA, TD 895, s. 14; TD 901, s. 361). Allah Verdi v. Murad? 2- Abdullah Cem‘ v. Mıstık 3- Keybâd v. Abdullah 4- Ali v. Rıza 5- Ali Rıza v. Ali 6- Ali v. Hasan 7- İbrahim v. Ali 8- Kılıç v. Lahev (Lâhû)? 13- Mecdîn (BOA, TD 895, s. 14; TD 901, s. 362). Mecdîn v. Kulu 2- Dilfer? v. Mecdîn 3- Murad v. Piri 4- Oruç v. İbrahim 5- Gaib v. Hüseyin. 14- Tatarlı (BOA, TD 895, s. 18; TD 901, s. 366). Hüseyin v. Şah Kulu 2- Yakup v. Hüseyin 3- Balı v. Rıza Kulu 4- Hızır Ali v. Balı 5- Muhib Taği v. Rıza 6- Şeref v. Şah Kulu. 15- İnce (BOA, TD 895, s. 19; TD 901, s. 366). Tahir v. Mehdi 2- Taği v. Mehdi 3- Güvel Muhib (v.) Taği 4- Sefer v. Nazar 5- Fetih Ali v. Fezâil 6- Vekil v. Fezail 7- Sâfî v. Aşur 8- Han Muhib v. Kulu 9- Karaca v. Muhib 10- Beyrek v. Ula? 11- Pir Muhib v. Atlu Han 12- Murad v. Ayrubil? 13- Mürsel v. İsmail 14- Oruç Kulu v. Pir Budak 16- Aldavâr? (BOA, TD 895, s. 19; TD 901, s. 367). Hüseyin Han v. Halef 2- Ali v. Hüseyin Han 3- Güvel (Gül) Nazar v. İmam Verdi 4- Murad v. Halef 5- Kanber Ali v. Kasım. 17- Mirî (BOA, TD 895, s. 19; TD 901, s. 367). 131 Kasım v. Haydar 2- Belbal v. İmam Kulu 3- İmam Verdi v. Belbâl 4- Bayram Kulu v. Allah Verdi 5- Ahmet v. Bayram Kulu. 18- Karaca Viran (BOA, TD 895, s. 19; TD 901, s. 367). Ali v. Danık? Kulu 2- Hub v. Hak Verdi 3- Hamîd Ali v. Kulu 4- ‘İvaz v. Kulu 5- Hanım v. Kulu 6- Derya Kulu v. Dilbu? 7- İsmihan v. Kulu 8- Memi v. Şah Kulu 9- Hüseyin Han v. Abbas. 19- Ak Yaylak (BOA, TD 895, s. 20; TD 901, s. 368). Ebulkasım v. Muhib 2- Veli v. Muhib 3- Muhib v. Rıza Hacer? 4- Hacer v. Kulu 5- Ali v. Hacer 6- Kasım v. Hacer 7- Tanrı Kulu v. Mumu? 8- Bedel v. Tanrı Kulu 9Kır Ali v. Tanrı Kulu 10- Muhib v. Danık? 11- Ali v. Nur Ali 12- Ali v. Ali 13- Balı v. Nur Ali 14- Uğurlu v. İbrahim 15- Kulu v. İbrahim 16- Abdu v. İbrahim 17- Edebiye? v. Nur Ali 18- Ali v. Amud 19- Amud v. Göçü 20- Veli v. Nur Ali 21- Kulu v. Hüseyin 22- Kulu Verdi v. Hüseyin 23- Hüseyin v. Hüseyin 24- Aziz Kulu v. Kulu. 20- Kızıl Dağlı (BOA, TD 895, s. 20; TD 901, s. 368). Habib v. Emir Han 2- Ağa Han v. ‘İvaz 3- Hüseyin v. Ağa Han 4- Bedel Kulu v. Kulu 5- Abbas v. Kulu 6- Hasan v. Abbas 7- Hasan v. Avşar 8- Kara (Veyis) v. ‘Âbbâs (Han). Parantez içindekiler 895 nolu defterde yer almamaktadır. 901 Numaralı defterde Kara yerine Kara Veyis, Abbas yerine Abbas Han şeklinde yer almaktadır. 21- Kara Gülgüne (BOA, TD 895, s. 21; TD 901, s. 369). Şeref v. Murtaza Kulu 2- Mirza Han v. Murtaza Kulu 3- Nazar Han v. Ferhad 4Muhib Kulu v. Murtaza Kulu 5- Murtaza Kulu v. Muhib Kulu. 22- Keşiş Harki (BOA, TD 895, s. 21; TD 901, s. 369). Latif Ali v. İsmail 2- Veysi v. Kasım 3- Süleyman v. Kasım 4- Murtaza Kulu v. Muhib 5- Hak Verdi v. Muhib. 23- Kara Sur ile Hallac ve Şeydad? Ak Dam (BOA, TD 895, s. 21; TD 901, s. 369). Muhib v. Ali 2- Şah Ali v. Muhib Ali 3- Adı Güzel v. Nefes 4- Gaib Ali v. Muhib Ali 5- Muhib v. Nefes 6- Kerem Ali v. El Verdi 7- Elif Han v. Tek (Bey) Verdi 8- Devlethan v. Tek Verdi Muhib Sadık v. 9- Şah Verdi v. Huda Verdi 10- Var Ali v. Huda Verdi 11Zeynel v. Şeyhi 12- Sadık v. Şeyhi 13- Muhib Sadık v. Nazar Ali 14- Muhib Mümin v. Şah Kulu 15- Emin v. İbrahim 16- Abdullah v. İbrahim 17- Durmuş v. İbrahim 18- Şah Ali v. Mir Veyis 19- Ağası v. Budak 20- Kılıç Ali v. Zeynel Ali. 24- Yar Hudek (Havdek) (BOA, TD 895, s. 22; TD 901, s. 370). Abdülaziz v. Rüstem 2- Ali v. Kulu 3- Muhib v. Sefer 4- Bedirhan v. Serdar 5Çoban v. Bedirhan. 25- Dikme (BOA, TD 895, s. 22; TD 901, s. 370). Bayram v. Mecit Ali 2- Taği v. Bayram 3- Koç Ali v. Bayram 4- Zülfikar v. Koç Ali 5- Murad Kulu v. Feryat Kulu 6- Şah Halidi (Geldi) v. Bayat Kulu 7- Allah Kulu v. Kulu 8- Semas v. Çerağ 9- Ali Gül v. Ali 10- Mir Ali v. Gül Ali 11- Ağça (v.) Satılmış 12- Bedel v. Satılmış 13- Emir Han v. Emir Köse 14- Nazar Köse v. Emir Köse 15Evliya v. ‘İvaz 16- Niyaz v. ‘İvaz 17- Şehsuvar v. Habu? 18- Hüseyin v. Şehsuvar 19- Ahmet v. Veli 20- Ulu Bey v. Veli 21- Ali v. Murad 22- Kulu v. Murad 23- Keyf v. Ebulkasım 24- Asker v. İsa 132 26- Kal‘açık (BOA, TD 895, s. 23; TD 901, s. 371). Allah Verdi v. Tat 2- Abbas v. Tat 3- Minhan v. Şeyhi 4- Selvas v. Tarhan 5- Yeni Yar v. Pınar 6- Allah Verdi v. Sefer 7- Pervane v. Tat 8- Hacik v. Aratin 9- Mıgırdiç v. Aratin 10- İvanis v. Aratin 11- Serkiz v. Yar 12- Bogos v. Ebuhan 13- İvanis v. Haçik 14- Bogos v. Haçik 15- Rain v. Minas 16- Bayad? v. Murad 17- Allah Verdi v. Bayad? 18- Emir Han v. Güzel Han 19- Murad v. Serkiz 20- Nevasad (v.) Manuk 21- Tat v. Yeni Yar 22- Aratin? v. İstefan? 23- ‘İvaz v. Enes (Anis) 24- Allah Verdi v. Karabet 25- Harad v. Emir Han 26- Dakud (Rakud) v. Serkiz 27-Sertus v. Margire 28- İvanis v. David 29- Haço v. Emir Han 30- Kirbet (Karabet) v. Murad 31- Bedros v. Tırtât 32İvanis v. Tavlık? 33- Varto v. Guruk (Gavruk)?. 27- Keşmir Depe (BOA, TD 895, s. 24; TD 901, s. 372). Tayrık v. Budak 2- Bey (Tek) Ali v. Budak 3- Asker v. Şah Kulu 4- Süleyman v. Asker 5- Baği v. Asker 6- Kutlu Bey v. Şah Kulu 7- Şah Kulu v. Kulu 8- Kâr Kulu v. Şah Kulu 9- Şah Kulu v. Timur Han 10- Muhib v. Ahmet 11- Sadık v. Ahmet 12Murtaza Kulu v. Hak Verdi 13- Rüstem v. Hak Verdi 14- Cafer v. Hak Verdi 15- Sefer v. Hak Verdi 16- Bugut v. Murad 17- Yazıcı v. Murad 18- Göçeri v. Murad 19- Mahbub v. Kulu 20. Rüstem v. Kulu 21- Nebi v. Kulu. 28- Geçüd (BOA, TD 895, s. 24; TD 901, s. 372). Behlül v. İbrahim 2- Abdülkerim v. Behlül 3- Şehriyar v. Serdar 4- Ali v. ‘İvaz 5Talu v. ‘İvaz 6- Koca v. Kulu. 29- Kara Kışlak (BOA, TD 895, s. 25; TD 901, s. 372). Budak v. Allah Verdi 2- Davud v. Hak Verdi 3- Davud v. Receb 4- Mahbub v. Davud 5- Feryat Ali v. Mürşid Ali 6- Hanım v. Tanıdık 7- Ali v. Samed 8- Kasım v. Samed 9- Muhib v. Samed 10- Talib v. Seyyid Kulu 11- Tağud v. Seyyid Kulu 12- Allah Yar v. Hak Verdi 13- Şehiyar v. Kulu 14- Ocak Kulu v. Şükrü. 30- Kışlak-ı Toklu Ağıl (BOA, TD 895, s. 25; TD 901, s. 373). Ali v. İsmail 2- Pusad? v. Bayram 3- İsmail v. Kırkad? 4- Şatır v. Hüseyin 5Hüseyin v. Şatır. 31- Taşıdım (Taşdam) (BOA, TD 895, s. 25-26; TD 901, s. 373). Yusuf v. Han Kulu 2- Kasım v. Muhib 3- Muhib v. Hüseyin Yar 4- İsmail v. Yar 5Seyfi v. Hızır 6- Huda Verdi v. Hızır. 32- İbrahim (BOA, TD 895, s. 26; TD 901, s. 374). Hüseyin v. Osman 2- Allah Verdi v. Ali Han 3- Yusuf v. Kulu 4- Murad v. Kulu 5Emin v. Sultan Kulu 6- Yakub v. Sultan Kulu 7- Merd Ali v. Yakub 8- Veli v. İskender 9Ali v. Kulu 10- Halil v. Bayındır 11- Fetih Ali v. Danık? 12- Sefer v. Ebu As (İvanis)?. 33- Bölicek ma‘a memleha-yı Abdullah (BOA, TD 895, s. 26; TD 901, s. 374). Ay Ali v. ‘İvaz 2- Ay Ali v. Dede ‘İvaz 3- Mevcud Ali v. Dede ‘İvaz 4- Arslan v. ‘İvaz 5- Selb v. ‘İvaz 6- Seyfi v. Sultan Kulu 7- Balı v. Sultan Kulu 8- Çerak v. Oruç Kulu 9- Yolcu v. Emir Kulu 10- Cafer v. İmam Kulu 11- Evliya v. Budak? 12- Ayvad v. Semmas 13- Elmas v. Semas 14- Gürhan v. Dem Kulu 15- Baği v. Bezirgân. 34- Hûk (Çök) (BOA, TD 895, s. 27; TD 901, s. 375). Kulu v. İbrahim 2- Hızır Kulu v. Çalık 3- Muhib Ali v. Muhib Ali 4- Nazar v. Nazar Ali 5- Veli Han v. Nazar Ali. 133 35- ‘Andalib (BOA, TD 895, s. 27; TD 901, s. 375). Danık v. Atlu Han 2- Çerçi Ali v. Atlu Han 3- Çerçi Ali v. Danık 4- Korkmaz v. Kulu 5- Tanrı Kulu v. Kulu 6- Musa Han v. Kara Han 7- Hasan Han v. Musa Han 8Mürşid Kulu v. Sarp Han 9- Muhib v. Sarb Han 10- Mehdi v. Hak Verdi 11- Hüseyin v. Hak Verdi 12- Aydın v. Baba Han (Baba Can) 13- Ümit? Can v. Baba Han. 36- Şavt (Şût) (BOA, TD 895, s. 28; TD 901, s. 375). Ali v. Dilek Verdi 2- Muhib v. Dilek Verdi 3- Mir Aziz v. Şah Budak 4- Devlethan v. Ağalı 5- Hub v. Ağalı 6- Serdar v. Ali Kulu 7- Veli v. Ali Kulu 8- Muhib v. Mıstık. 37- Sukât (BOA, TD 895, s. 28; TD 901, s. 376). Rıfkı v. Devlethan 2- Arslan v. Devlethan 3- Selim Han v. Arslan 4- Merd Ali v. Müsekkin 5- Veled Ali v. Şah Verdi 6- Eyüb v. Murad Han 7- Devlet Geldi v. Dilenci 8- Şah Geldi v. Devlet Geldi 9- Selim Han v. Ulu Han 10- Ulu Han v. Selim Han 11Uyulmuş? v. Emir Ali 12- Seydi Ahmet v. Maksud 13- Talib v. Seydi Ahmet 14- Dost Muhib v. Muhib Ali 15- Şir Ali v. Dost Muhib 16- Şeyhi v. Taği 17- Çerçi Ali v. Koca 18- Koç Güden v. Çerçi Ali 19- Şah Suvar v. Korkmaz 20- Şah Nazar v. Korkmaz 21Hamid v. Allah Verdi 22- Hüseyin v. Allah Verdi. 38- Hacı Çeke (Çeker) (BOA, TD 895, s. 29; TD 901, s. 377). Kazım v. Kasım 2- Uğur Gûne v. Kasım 3- Abbas v. Gül el-Rıza 4- Pir Muhib v. Aydın 5- Bayat Kulu v. ‘Âşûr 6- Aydın v. Koca 7- Yar Muhib v. Koca 8- Hasan v. Bayram 9- Nazar v. Veyis 10- Ali Verdi v. Veyis 11- Emir Han v. Mahbub 12- Taği v. Mahbub 13- Fetih Ali v. Emir Han. 39- Develi (Zerdâlî) (BOA, TD 895, s. 29; TD 901, s. 377). Feryat Kulu v. İbrahim 2- Ahmet v. Haded Kulu 3- Kör Ali v. Ahmet 4- Dünya Malı v. El Verdi 5- Yakub v. Pir Ali 6- Sükâre? v. Hasan 7- Ferhad v. Lubid 8- Kulu v. Merd Ali 9- Ali v. Bayram Kulu 10- Muhib v. Deyyâr. 40- Muradlı (BOA, TD 895, s. 30; TD 901, s. 377). Allah Yar v. Murad 2- Kelb Ali v. Allah Yar 3- Dünyamal v. Emir Ali 4- Hüseyin v. Emir Ali 5- Koca v. Yezdan Kulu 6- Muhib v. İsa 7- Mıstık v. Haydar 8- Hiddet v. Ali Koca 9- Emin v. Ali Koca 10- Muhib Derviş v. Emin Kulu 11- Masum v. Hayır 12- Sadık v. Hayır 13- Nevruz Ali v. Ocak Kulu 14- Baği v. Ali Niyaz 15- Sanati v. Mahbub 16- Sanati v. Sanati 17- Mugum v. Mirza 18- Usib v. Mugum 19- Sufra v. Kulu Bedyar?. 41- Kuşçu-yı Büyük (BOA, TD 895, s. 30; TD 901, s. 378). Nevruz Ali v. El Verdi 2- Merdan Ali v. El Verdi 3- Dost Ali v. ‘İvaz 4- Himmet v. Dost Ali 5- Hasan v. Sefer 6- Ali Verdi v. Ömer Kulu 7- Süleyman v. Ali Han 8Alemdar v. Ali Han. 42- Arablı (BOA, TD 895, s. 31; TD 901, s. 379). Muhib v. Şah Muhib 2- Yol Muhib v. Şah Muhib 3- Rumat v. Timur Gune 4- Abdal v. Timur Gune 5- Mübarek v. Timur Gune 6- Mir Muhib v. Halo Han 7- Ağa Muhib v. Halo Han 8- Murad v. Musa 9- Uğur v. Musa 10- Ref‘ v. Seyfi 11- Abdülkerim v. El Verdi 12- Asker v. Cafer 13- Veli v. Tanrı Kulu 14- Hızır Kulu v. Seyfi Kulu. 43- Bürnâk (Pûrnâk) (BOA, TD 895, s. 31; TD 901, s. 379). 134 Emir Ali v. Sefer Kulu 2- Kutlu v. Sefer Kulu 3- İsmail v. Sinan 4- Seydi v. Muhib v. İsmail 5- Halife Kulu v. Edebiye)? 6- Talib v. Halife Kulu 7- Ali (v.) Muhib Seyfi 8- Bedir Rıza v. Ali 9- Bedir Rıza v. Ali 10- Bedel v. Rıza Ali 11- Ekiz (Ekber) v. Mehdi 12- Asker v. Mehdi 13- Edebiye? (Adana) v. Mehdi 14- Kasım v. Haydar 15Abdülkerim v. Haydar 16- Kölem Ali v. Abdal 17- ‘Âşir v. Meramerd 18- Bektaş v. Meramerd 19- Seyfi Han v. Meramerd. 44- Kargulu (BOA, TD 895, s. 32; TD 901, s. 380). Mahbub v. Emir Han 2- Hasan b. Mahbub 3- Hasan v. Ali 4- İsa v. Göçeri. 45- Kutlu Düz (BOA, TD 895, s. 32; TD 901, s. 380). Manut v. Serkiz 2- Hanuk v. Mihitar 3- Aratin v. Mihitar 4- Serkiz v. Dilenci 5Bedros v. Serkiz 6- Aratin v. Mihitar 7- Kesper v. Keşiş 8- Allah Verdi v. Bogos 9Kevavik (v.) Hayrabun? 10- Murad v. Avak 11- Uğurlu v. Bekir Verdi 12- Basidan v. Uğurlu 13- Semud v. Şah Verdi 14- Seydi v. Şah Kulu 15- Şeref v. İn Berki? 16- Sarı v. Devlethan 17- Habib? v. Şaban 18- Sabit v. Şaban 19- Eyup v. ‘İvaz 20- Şeref v. ‘İvaz 21- Çat Geldi v. ‘İvaz 22- Garib v. Ali 23- Pir Ali v. Oruç? 24- Garib v. Kulu 25- Aşir v. Garib 26- Hüseyin Ali v. Mir Ali 27- Elif v. Kulu 28- Hak Meded v. Elif 29- Tanık v. Hak Verdi 30- Çat Emir v. Tanık 31- Hoca Kulu v. Muhib Hüseyin. 46- Köseler (BOA, TD 895, s. 33; TD 901, s. 381). Harâbat v. Yar Kulu 2- Dülbend Kulu v. Harabat 3- Kara v. Yar Kulu 4- İsa Kulu v. Ağalı 5- Danık Kulu v. Dilenci 6- Mirza v. Danık Kulu 7- Üveys v. Sabâs? 8- Yakub v. Üveys 9- Sâstân (Sâskân) v. Üveys 10- Sarp v. Sâson? 11- Dink v. Sason? 12- Yakup v. Deyrun? 13- ‘Âşûr v. Yakup 14- Margire v. Aratin 15- Taro v. Aratin 16- Devlet v. Murat 17- Bağdaser v. Usup. 47- Murad Verdi ‘an ‘Aşiret-i Dimilî (BOA, TD 895, s. 33-34; TD 901, s. 381). Ay Doğmuş v. Ağalı 2- Masum v. Selefi Kulu 3- Şeyhâ? v. Tanış 4- Ali Kulu v. Şeyhaâ? 5- Emvâd v. Solak 6- Emir Han v. Serdar 7- Murad Verdi v. Safi. 48- Hatun Kerzi (Kürzü) (BOA, TD 895, s. 34; TD 901, s. 382). Hacı v. Han Kulu 2- Allah Kulu v. Resul 3- Selim Han v. Allah Kulu 4- Beşâret v. Han Kulu 5- Rumat v. Han Kulu 6- Muhib v. Koca 7- Neşe Ver? v. Abdi. 49- Döne Bey (Bik-Bin)? (BOA, TD 895, s. 34; TD 901, s. 382). Halil v. ‘İvaz 2- Kulu v. ‘İvaz 3- Talut? v. Mürşid Kulu 4- Murad v. Budak 5- Ahmet v. Budak 6- Devlet Geldi v. Budak 7- Tasud v. Kulu 8- Hasım v. Sevindik 9- Muhib v. Sevindik. 50- Öküz Yatur (BOA, TD 895, s. 35; TD 901, s. 382-383). Elif v. Bedirhan 2- Piri v. Muhib 3- İsa v. Hak Verdi 4- Halil Ali v. Hak Verdi 5Buğra v. Hüseyin. 51- Sefer Kulu (BOA, TD 895, s. 35; TD 901, s. 383). Hazret Kulu v. Ali 2- Hasım v. Ali 3- Şah Ali v. Garib 4- Ali Bey v. Garib 5- Gülî v. Salındı? 6- Şah Kulu v. Zeynel 7- Derviş v. Sa‘dî. 52- Söğütlü (BOA, TD 895, s. 35-36; TD 901, s. 383). Ağalı v. Ahmet 2- Bayram Kulu v. Ahmet 3- Mıstık v. Musa 4- Battal v. Bedir Ali 5- Kulu v. Bedir Ali 6- Allah Verdi v. Resul 7- Kemal v. Resul 8- Han Kon (Hokun)? v. 135 Bedirhan. Bu son kişi adının yazılışında defterler arasında tutarsızlık var. 901 Numaralı defterdeki imlaya göre Han Kon, 895 Numaralı deftere göre ise Hokon okunacak şekilde yazılmıştır. 53- Göllüce (BOA, TD 895, s. 36; TD 901, s. 384). Mirza v. Seyfi 2- İsmi Han v. Mirza 3- Elif Han v. Murad (Han) 4- Murad v. Hak Verdi 5- Ağa Han v. Hak Verdi 6- Kulu Verdi v. Ali 7- Ali v. Ali 8- Mikail v. Kalender 9- Demre Kulu v. Rahman Kulu. 54- Hacı Ustan (BOA, TD 895, s. 36; TD 901, s. 384). Allah Verdi v. Kulu 2- Şeref Kulu v. Kulu 3- Halil v. İsmail 4- Ali v. Rüstem 5Huda Verdi v. Rüstem 6- Halursa? v. Ahir Zaman? 55- Rind (BOA, TD 895, s. 37-38; TD 901, s. 384-385). Yeni Yar v. Minas 2- Ağavanlı v. Yeni Yar 3- Bogos v. Yeni Yar 4- Kespir v. Kara 5- Arakir v. Kara 6- Aratin v. Haçik 7- Üveys v. Aratin 8- Mirza v. Aratin 9- Üveys v. Aratin 10- Aleksan v. Begdad 11- Milhas v. Aleksan 12- Tatar v. Aleksan 13- Begdâd v. Aleksan 14- Üveys v. Melik 15- Arslan v. Üveys 16- Yakup v. Üyeys 17- Serdar v. Üveys 18- Arakir v. Ohan 19- Yakup v. Arakir 20- Serkiz v. Arakir 21- Dulhas v. Arakir 22- Serkiz v. Arakir 23- Melkom v. Bağdaser 24- Mikail v. Bağdaser 25- Derviş v. Asvadur 26- Deryan? v. Dâdis (Dadaş) 27- David v. Dadis 28- Toma v. Dadis 29Arslan v. Asvadur 30- Yeni Yar v. Margire 31- David v. Margire 32- David v. Balum 33- Sabo v. Balum 34- Murad v. Arsuman 35- Karabet v. Bedros 36- Margire v. Bedros 37- Bogos v. Yakup 38- Mirincan v. Mihitar 39- Artun v. Mihitar 40- Emir Han v. Mirincan? 41- İsrail v. Edi 42- Edi v. İsrail 43- Şeker v. Pervane 44- Allah Verdi v. Pervane 45- Ülkü v. Pervane 46- Mir Beg v. Pervane 47- Huda Verdi v. Pervane 48Karabet v. Pervane 49- Serkiz v. Arakir 50- Gelur v. Arakir 51- Elderşe v. Arakir 52Bevasar v. Arakir 53- Bedros v. Üveys 54- Murad v. Üveys 55- Usup v. Melkon 56Kirkor v. Usup 57- Melkon v. Usup 58- Mir Bek v. Beldun? 59- Aratin v. Mir Beg 60- Üveys v. Mir Beg 61- Aylas (Anderya) v. Arakir 62- Minas v. Arakir 63- David v. Arakir 64- Daylum v. Burhan 65- Sabas v. Daylum 66- Asvadur v. Daylum 67- Margire v. Segirdeh 68- Anasta v. Margire 69- Basum v. Margire 70- Segirdeh v. Dirden 71Kızıl v. Dirden (Derun) 72- Minas v. Dirun 73- Minarsar v. Dirun 74- Kirkor v. Dirun 75- Asvader v. Kuy 76- Vaskir v. Kuy 77- Samistan v. Sabarsad 78- Turik v. Murad 79Abdon v. Ağa Han 80- Serkiz v. Üveys 81- Murad v. Serkiz 82- Asvadur v. Serkiz 83Vartan v. Rebek 84- Üveys v. Rebek 85- Ese (İsa) Han v. Arakir 86- Balum v. Arakir 87- Arakir v. Allah Verdi 88- Nikos v. Allah Verdi 89- Bedros v. Mardiros 90- Arakir v. Bedros 91- Aziz Bey v. Sahak 92- Mikiye v. Aziz Bey 93- Türk v. Aziz Bey 94Asvadur v. Aziz Bey 95- Serkiz v. Sahak 96- Margire v. Serkiz 97- Yeni Yar v. Margire 98- Nazar v. Ohan 99- Huda Verdi v. Ohan 100- Aşur v. Sagun 101- Kirkor v. Harabet 102- Harabat v. Kirkor 103- Andon v. Meldon 104- Sadun v. Mir Beg 105- Köstendil v. Edyat 106- Simsad v. Edyat 107- ‘İvaz v. Edyat? 108- Asvadur v. Edyat. 56- Bağçecık (BOA, TD 895, s. 38-39; TD 901, s. 386). Serdar v. Ağa Han 2- Ohan v. Elvan 3- Bagir v. Serkiz 4- Manuk v. Margire 5- Hasat v. Yakup 6- Pervane v. Tatus 7- Yeni Yar v. Yakup 8- Lalezar v. Yakup 9- Hacik v. Usup 136 10- Hayırhan v. Tolacı (Dolacı) 11- Pervane v. Murad 12- Yakup v. Pervane 13- Üveys v. Pervane 14- Serkiz v. Sahak 15- Kirkor v. Ağabey 16- Lale v. Ağa Bey 17- Arakir v. Ağa Bey 18- Serkiz v. Merdi 19- Aratin v. Karabet 20- Aratin v. Kirkor 21- Kalbur v. Kirkor 22- Mardiros v. Kirkor 23- Tatus v. Aleksan. 57- Badirgân (Bazirgân) (BOA, TD 895, s. 39; TD 901, s. 387). Zeynel v. Murad 2- İsmail v. Zeynel 3- Hasan v. Murad 4- ‘İvaz v. Hüseyin 5- Ladu v. ‘İvaz 6- Hasan v. Muhib 7- Muhib v. Hasan 8- İlan (Aylan) v. Alo 9- Muhib v. İlan 10- Hüseyin v. Muhib 11- Evliya v. Merd 12- Ulu Bey v. Merd 13- Kakud v. Demo 14- Kazım v. Demo 15- Hırka v. Kulu 16- Elçi v. Kulu 17- Kulu v. Kulu 18- Kanber v. Cömerd 19- Ali v. Kanber 20- Cömerd v. Kanber 21- Bayram v. Koca 22- Edebiye? v. Koca 23- Ali v. Bey 24- Kalender v. Demo 25- Alemdar v. Kalender 26- Demo v. Kalender 27- Muhib v. Ahmet 28- Allah Verdi v. Kalender 29- Molla v. Muhib 30Seyyid Kulu v. Muhib. Makû Nahiyesine bağlı köylerin bir kısmı ıssızdı. Bu köylerde nüfus kaydı yoktu. Bu köylerin adları ise 1- Yumrutaş, 2- Rüstem 3- Yatmış (BOA, TD 895, s. 14), 4İbrahim 5- Abbas 6- Yusuf 7- Muhib Ağa 8- Niyaz 9- Zakirli 10- Ali Kocalı 11- Çiftçi (BOA, TD 895, s. 15) 12-Şimal 13- Uzun Gölü) (Kömü) 14-Cirsâl 15- Kara Sürü 16Babalı 17- Kalyegân 18- Ak Bulak 19- Hâtû 20-Şürik (BOA, TD 895, s. 16) 21- Şahin Ağa Kışlağı 22- Acı Göl 23- Duşem (Dostum) 24- Baş Bulak 25- Çiğitli (Çekenli) 26- Bâyûr 27- Karabağ 28- Bula (Yola) Geldi (BOA, TD 895, s. 17) 29- Kıtra? Basan (BOA, TD 895, s. 18) 30- Üç Taş (BOA, TD 895, s. 40) olup nahiye dahilinde 30 ıssız köy vardı. Makû Nahiyesinde Kızıl Sürü ve Koyun Dağ adında da iki yaylası ve memleha-yı Abdullah adını taşıyan bir tuzlası vardı. Köy, yayla ve tuzla adlarından sonra köylerde Makû Tahrir Defterinden tespit edilen kişilerin adlarının tablo hâline getirilmiş şekli aşağıdadır. Bu tabloda Müslümanlar ve gayrimüslimlerin adlarına yer verilmiştir. Tablo: 1 Makû Nahiyesinde 1727’de Yaşayan Vergi Mükelleflerinin Taşıdığı Kişi Adları No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ad Abbas Abbas Han Abbas Kulu Abdal Abdi Abdu Abdun (Gm) Abdullah Abdullah Cuma No 5 1 1 6 3 2 1 3 1 191 192 193 194 195 196 197 198 199 Ad Ferhad Feyzullah Fezail Filyos (Gm) Gaib Garib Göçeri Göçü Guruk (Gavruk) Gm 137 No 3 1 1 1 3 4 2 1 1 381 382 383 384 385 386 387 388 389 Ad Minas (Gm) Minarsar (Gm) Minhan (Gm) Mihriman Mirdad (Gm) Mir Beg (Gm) Mir Muhib Mirincan (Gm) Mirgurbi 5 1 1 1 1 2 1 2 1 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 Abdülaziz Abdülcelil Abdülkerim Abdülgani Abdürrahim Adı Güzel Agop Ağa Ağca Ağa Bey (Gm) Ağa Han Ağalı Ağa Muhib Ahmet Seydi Ahmet Yar Ahmet Ahir Zaman Aleksan Alemdar Ali Ali Bey Ali Han Ali Koca Ali Merdan Ali Niyaz Ali Rıza Ali Seydi Ali Verdi Ay Ali Ba‘ad Ali Bey Ali Çerçi Ali Dost Ali Dursun Ali Emir Ali Fetih Ali Gaib Ali Gül Ali Halil Ali Hızır Ali Kenber Ali Kelb Ali 1 1 3 2 1 1 3 3 1 2 4 6 1 24 1 1 1 4 2 48 1 2 2 1 1 1 1 2 1 1 1 3 1 1 3 3 1 1 1 1 1 1 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 Gülşen Gülabi Gül el-rıza Gülî Gürhan Güvel Mühib Güvel Nazar Güzel Han (Gm) Habib M(Gm) Habu? Hacı Hak Meded (Gm) Hak Verdi Halid Şah Halidi? Halil Hamid Hamid Ali Hamza Han Han Ahmet Han Aziz Han Kon (Hokon)? Han Muhib Hanım Hanuk (Gm) Harabat (Gm) Harad (Hırad) (Gm) Hasan Hasan Han Hacı Hasan Hasım Hatun Haydar Hayır Hayır Han (Gm) Hayrabun (Gm) Hırka Hızır (Hıdır) Hicran Hiddet Himmet 138 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 12 4 1 6 3 3 1 3 3 1 1 1 2 1 3 1 19 1 1 2 1 5 1 1 1 1 3 1 1 1 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 422 423 424 425 426 427 428 429 430 Mirza Mirza Han Molla Mugum Muhib Muhib Derviş Muhib İsa Muhib Mümin Muhib Rıza Muhib Sadık Şah Muhib Mumu? Murad Murad Han Murad Verdi Musa Musa Han Mose (Gm) Molla Musa Mübarek Mürsel Nasır Nazar Nazar Han Şah Nazar Nebi Neşe Ver? Nevaserd (Gm) Nevruz Niko (Gm) Nikos (Gm) Niyaz Numan Nurican (Gm) Nurlu Ohan (Gm) Oruç Osman Molla Osman Ömer Ömer Bey (Gm) Pervane (Gm) 9 1 1 1 35 1 1 1 1 2 1 1 42 1 1 9 1 1 1 1 1 1 5 1 1 3 1 2 2 1 1 2 1 1 2 4 3 7 1 5 1 6 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 Kerem Ali Kır Ali Koç Ali Kölem Ali Latif Ali Mecid Ali Merd Ali Merdan Ali Mevcud Ali Mir Ali Muhib Ali Nazar Ali Nevruz Ali Nur Ali Pir Ali Şah Ali Zeynel Ali Amud? Atlu Han Allah Verdi Allah Yar Anderyas (Gm) Andon (Gm) Anis(Enes) (Gm) Arakil (Gm) Arakir (Gm) Aratin (Gm) Asker Arslan Artun (Gm) Asvadur (Gm) Aşir Aşur ‘Âtıf Avak (Gm) Avcı (Evci) Avşar Aydın Ay Doğmuş Ayrubil? 1 1 1 1 1 1 3 1 1 2 4 3 2 5 2 3 1 1 2 22 2 1 242 243 244 245 246 247 248 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 Hub Huda Verdi Hüseyin Hüseyin Han İbrahim İlan (Aylan) İmrâc (Emrac) İlyas İskender İsmail İsmihan İsrail (Gm) İstefan (Gm) İvanis (Gm) İvaz Kalbur Kalender Kalos Kanber Karabet Kirkor Köstendil 2 7 15 2 14 1 1 1 3 15 2 1 3 5 14 1 4 2 2 6 8 1 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 Pirhan Piri Pir Muhib Pınar Pusad? Rain (Gm) Rebek Receb Ref‘ Resul Rıfkı Rıza Rıza Ali Rıza Hacer? Rumili (Gm) Rumat Rüstem Sâ‘aib Sabas (Gm) Sabit (Gm) Sabo (Gm) Sadık 1 4 2 1 1 1 1 2 1 3 1 2 1 1 1 1 7 1 2 1 1 3 2 1 265 266 Kulu Kulu Bedyar? 35 453 1 454 Sadi Sadun (Gm) 2 1 5 9 15 6 6 1 6 5 5 1 2 1 1 3 1 1 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 Kulu Verdi Allah Kulu Alim Kulu Ali Kulu Aşur Kulu Aziz Kulu Bayram Kulu Bayat Kulu Bedel Kulu Bekir Kulu Dem Kulu Demre Kulu Danık Kulu Derma(n) Kulu Derya Kulu Dülbend Kulu 2 3 1 2 1 1 4 2 1 1 1 1 2 1 2 1 Safi (Sâfî) Sagun (Gm) Salındı (?) Salih Samed Sarı Deli Saru Sahak (Gm) Sarp (Sart) (Gm) Sarp Han Sarsab Sastan (Gm) Sason (Gm) Satılmış Sefer Segirdeh (Gm) 2 1 1 1 1 1 1 3 1 2 1 1 1 1 8 1 139 455 456 457 458 459 560 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 Aziz Aziz Bey (Gm) Mir Aziz Baba Baba Han (Can) Bagir (Gm) Bağdaser (Gm) Baği Balı (Bali) Balıcan (Gm) Balum (Gm) Bari Barsık (Gm) Baru Base (Gm) Bâsir Battal Bayad? (Gm) Bayder? (Gm) Bayındır Bayram Bedel Bedir Bedir Ali Bedir Han Bedir Rıza Bedros (Gm) Begdâd (Gm) Behlül Behram (Gm) Bekir Verdi Bektaş Belbal Beldun (Gm) Beşaret Bevasar? (Gm) Bey Beyrek Bezirgân 3 1 283 284 Ehem Kulu Elem Kulu 2 1 471 472 Selb Selim Han 1 3 2 1 2 285 286 287 Emin Kulu Emir Kulu Er Kulu 1 1 1 473 474 475 Semas (Semmas) Semud (Gm) Senati 2 1 2 1 3 288 289 Feryat Kulu Hacer 2 1 476 477 Serdar Serkiz (Gm) 6 20 3 6 1 2 1 1 2 1 1 1 2 1 1 10 3 2 1 4 2 6 1 1 1 1 2 1 1 1 1 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 Haçik (Gm) Haço (Gm) Haded Kulu Halife Kulu Halo Han Halursa (Gm) Han Kulu Hazret Kulu Hızır Kulu Hoca Kulu İmam Kulu İsa Kulu İsa (Ese) Han (Gm) Kadim Kulu Mehdi Kulu Muhib Kulu Murad Kulu Murtaza Kulu Mürşid Kulu Niyaz Kulu Ocak Kulu Oruç Kulu Ömer Kulu Rahman Kulu Rıza Kulu Sefer Kulu Selefi Kulu Seyfi Kulu Seyyid Kulu 3 1 1 3 1 1 3 1 2 1 5 1 1 2 1 2 1 6 4 2 9 3 1 1 1 1 1 1 2 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 Sertus (Gm) Sevindik Seydi Seyfi Seyfi Han Simon (Gm) Simsad (Gm) Sinan Sinmez Siro Solak Sufra Sükare? Sultan Suvar Süleyman Nuran Süleyman Şaban Şah Suvar Şah Verdi Şatır Şehriyar Şehsuvar Şeker (Şükür) Şeref Şeyhi Şeyho Taği Tağud 1 2 3 6 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 1 1 1 4 2 1 3 3 4 5 1 6 1 2 1 1 319 320 321 Sultan Kulu Şah Kulu Şeref Kulu 2 507 13 508 1 509 Tahir Talib Talu 1 3 2 140 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 Bogos (Gm) Budak Pir Budak Şah Budak Buğra Bugut Burhan (Gm) Cafer Cihan Şah Cömerd Çalık Çat Emir Çat Geldi Çelebi Çerağ (Çerak) Çoban Dadis (Gm) Danık Davud David (Gm) Daylum Dede ‘İvaz 7 5 1 1 1 1 1 4 2 2 1 1 1 1 2 1 2 4 3 5 2 1 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 Tanrı Kulu Yar Kulu Yaradan Kulu Yezdan Kulu Kâkû (Kako) Kara Kara Han Karaca Karataş Kasım Kâzım Kenan Kerem Kesper (Gm) Keşiş (Gm) Keybâd (Gm) Keyf Kırkad? Kıyam Koca Koç Güden Korkmaz 5 2 1 1 1 2 1 1 1 16 2 1 1 2 1 1 1 1 1 6 2 2 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 Demo Devlet Devlet Geldi Devlethan Derviş Deyrun (Gm) Deyyar Dilek Verdi Dilenci Dilfer? Dink Dino (Gm) Dirden? (Gm) Dost Muhib Dost Piri Durmuş Dündar Dünyamal(ı) Ebu As? 3 1 2 4 2 1 1 1 3 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 Kutlu Kutlu Bey Kuy (Gm) Lobid (Lubid) Lacil? Ladu Lahak Lahev (Lahu) Lale (Gm) Lalezar (Gm) Leşker Ma ‘adlale? Madik (Gm) Madros (Gm) Mahbub Mahmud Maksud Manut (Gm) Margire (Gm) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 7 6 5 1 10 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 141 Tanıdık Talit Talut Tanık Tanrı Verdi Tarhan Tarhun Taro (Gm) Tasud (Gm) Tat (Gm) Tatar (Gm) Tatik (Gm) Tatur (Gm) Tatus (Gm) Tavlık (Gm) Tayrık? Tek Verdi Tırtat (Gm) Timur Timur Gûne Timur Han Tolacı (Dolacı) Gm Türk? (Gm) Toma (Gm) Toros (Gm) Turik (Gm) Uğur Uğur Gûne Uğurlu Ula? Ulu Bey Ulu Han Usib (Usub) Uyulmuş? Ülkü/Ulku? (Gm) Ümit Can Ümmet Üveys (Gm) Vartan (Gm) Varto (Gm) Vaskir (Gm) 1 1 1 1 1 2 1 1 1 4 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 2 1 1 1 1 13 3 1 1 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 Ebuhan (Gm) Ebulkasım Ebubekir Edebiye (Adana) Edi (Gm) Edyat? (Gm) Ekber (Ekiz) Elçi Elif Elif Han E l - R ı z a (Errıza) Elvan (Gm) El Verdi Emir Bey (Gm) Emir Han Emir Köse Esir Evliya Eyüp 1 2 3 5 363 364 365 366 Markur Masum Matos (Gm) Mavnik (Gm) 1 2 1 1 551 552 553 554 Vekil Veli Veyis Kara Veyis 1 15 3 1 1 1 1 1 3 2 1 367 368 369 370 371 372 373 Melik Melkon (Gm) Melkon (Gm) Mecdîn Mehdi Memi Merd 1 1 1 1 4 1 1 555 556 557 558 559 560 561 Mir Veyis Yar Yakup Yazıcı Yolcu Yol Muhib Yunus (Gm) 1 3 15 1 1 1 1 1 4 1 374 375 376 Merdi (Gm) Mıstık Mikail 1 562 12 563 2 564 Yusuf Şah Veli Yeni Yar 4 2 7 10 1 1 4 3 377 378 379 380 Mikiye (Gm) Migirdiç (Gm) Mihitar (Gm) Miko (Gm) 1 3 5 1 Zeyneddin Zeynel Ziyad Zülfikar 1 4 1 2 565 566 567 568 Sonuç Bu bildiri ile Makû Nahiyesine bağlı 90 köy, iki yayla ve bir tuzla olmak üzere 94 yer adı; 678 Müslüman ile 252 gayrimüslim vergi mükellefinin adı babalarının adıyla beraber tespit edildi. Bu köylerden 30’u ıssız olup nüfusa dair kayıt yoktu. Bu köylerde yaşayan kişilerin adları tahrir defterindeki sıraya sadık kalınarak verildi. Böylece Makû Nahiyesinde 1727 yılında mevcut olan köyler ve bu köylerde yaşayan erkeklerin kişi adları, inançları, köylerin iskân durumu meydana çıkarıldı. Buna göre Makû Nahiyesinde çoğunluğu Müslüman olmak üzere Müslüman ve gayrimüslim halk yaşamaktaydı. Yardanlar, Kara Kilise, Kal‘açık, Köseler, Bağçecik ve Rind köylerinin halkı tamamen gayrimüslim, Kutlu Düz köyünün ise çoğunluğu Müslüman ve 10 hanesi gayrimüslim idi. Tespit edilen kişi adları ve kullanım sıklıkları tablo hâlinde verildi. Böylece Makû’da 1727’de yaşadıkları tespit edilen kişi adlarında en çok tercih edilenler ve taşıdıkları özellikler okuyucunun istifadesine sunuldu. Böylece Makû Nahiyesi’nin 1727’deki idari yapısı, İskân durumu, demografik yapısı ve tahrir sistemi hakkındaki bilgiler büyük ölçüde verildi. Makû Nahiyesi’nin yer ve kişi adlarının büyük çoğunluğu Türkçe ya da Türkçeleşmiş adlardan müteşekkildi. Gayrimüslim halkın mukim olduğu köyler de büyük ölçüde Kal’açık, Bağçecik, Kara Kilise, Türkçeleşmiş adlar taşıyordu. Osmanlı Devleti zamanında Makû Nahiyesine bağlı Geçüd (Geçit), Keşmir (Kişmiş) Depe, Dikme, Kal‘acık, Bezirgan, Bari, Bölicek, Şürik, Kızıl Dağlı Kuşcu, Türkan, 142 Tatarlı (Tatar) gibi köylerden bazıları varlığını XXI. yüzyılda da sürdürmektedir. Bunun yanında adı günümüze ulaşamayan ve yörede zamanla meydana gelen siyasî ve demografik gelişmelere bağlı olarak yeni iskân yerleri ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Makû yöresinin 1727’deki yer ve kişi adları ağırlıklı olarak Türkçe izler taşıyordu. Bunun yanında Ali, Kulu ve türevleri, Hasan, Hüseyin Ahmet, Mahmut gibi kişi adları yaygındı. Arapça kişi adlarının başında yer alan ‘Abd ve sonunda yer alan -din kelimelerini yer aldığı kişi adları yok denecek kadar azdı. ‘abd ile başlayan altı kişi adı 10 kişi için tercih edilirken din kelimesinin yer aldığı sadece Zeyneddin adı vardı. Mehmet ve Mustafa adının ise hiç tercih edilmediği müşahede edildi. Bu çalışma ile elde edilen veriler farklı disiplinlerde araştırma yapan kişilere ham bilgiler sunmaktadır. Burada yer ve kişi adları hakkında verilen bilgiler yörenin siyasî, idarî, dinî, sosyal ve demografik tarihine kısmen ışık tutacak niteliktedir. Bu çalışmada yapıldığı gibi Revan Eyaletinin geriye kalan diğer nahiyelerinin tahrirlerinin incelenmesi durumunda vilayetin yer ve kişi adlarının tamamı hakkında sağlıklı bilgiler elde etmek mümkündür. Osmanlı Devleti döneminde tutulan tahrir defterlerinin tamamının ilmî usullerle incelenmesi durumunda o dönemin yer ve kişi adlarının tamamını ortaya çıkarmak ve adbilimi esasları çerçevesinde değerlendirmek mümkündür. Böylece Türk adbiliminin bir kesiti ortaya çıkmış olacaktır. KAYNAKÇA A- Arşiv Belgeleri 1- Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı Arşivi (BOA) 895 Numaralı Makû Nahiyesi Mufassal Tahrir Defteri (TD), 901 Numaralı Revan Vilâyeti Mufassal Tahrir Defteri (TD). B- Telif ve Araştırma Eserler Dikhan, A. (2012). “Zazaların İlk Yerleşim Yerleri ve Kökenleri” (Çev. Cevad Sadıki), II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 04-06 Mayıs 2012, 69-76. Bingöl: Bingöl Üniversitesi. Dilçin, C. (2014). Adlar Sözlüğü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür. Ebu Bekr-i Tihrani (2014). Kitab-ı Diyarbekriyye (Çev. Mürsel Öztürk). Ankara: Türk Tarih Kurumu. Erpolat, M. S. (1999). XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliği’ndeki Yer İsimleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. __________. (2007). “H. 1104-1105 (M. 1691-1692) Tarihli Diyarbekir Vilayeti Cizye Defterine Göre Gayrimüslimler Arasında Yer Alan Türkçe Şahıs İsimleri”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, C. III, (Ed.) Metin Hülagü, Gülbadi Alan, Süleyman Demirci, Şakir Batmaz, 49-65. Kayseri: Erciyes Üniversitesi. _________. (2018). “1727 Tarihli Tahrir Defteri’ne Göre Iğdır’daki Kişi Adlarında Hz. Ali ve Ali Sevgisinin İzleri”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 18, 163-202. Farajzadyan, A., Bulut, İ. (2016). “Makü ve Köylerinin Toponimik Analizi”, Doğu Coğrafya Dergisi, 20/36, 119-134. Honigmann, E. (1970). Bizans Devletinin Doğu Sınırı (Çev. Fikret Işıltan). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. 143 Ilgaz, S. (2010). Osmanlı Hâkimiyetinde Revan (Çukursa‘ad) (XVI.-XVIII. Yüzyıllar Arasında Sosyo Ekonomik Tarih), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İvecan, Raif (2007). Osmanlı Hâkimiyetinde Revan, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. __________. (2012). “Revan Livası Yerleşim ve Nüfus Yapısı (1724-1730)”, Tarih Dergisi, 0/50, 121-146. Kalankatlı Moses (2019). alban tarihi Son Hunlar/Hazarlar/Ermeniler/Terekemeler (Yusuf Gedikli). İstanbul: Selenge. Kılıç, O. (2021). Doğu Serhaddinin Kilidi Van 16.-18. Yüzyıllar. Van: Van Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat. Kırzıoğlu, M. F. (1998). Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590). Ankara: Türk Tarih Kurumu. Kurt, Y. (2020). Anadolu’da Kişi ve Yer Adları. Ankara: Akçağ. Minorsky, V., Bois, Th., Mac Kenzie, D. N. (2004). Kürtler ve Kürdistan. İstanbul: Doz. Sümer, F. (1992). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Şerafeddin Han (2010). Şerefname II/I Kürt Ulusunun Tarihi (Çev. Rıza Katı). İstanbul: yaba. Nişancıyan, S. (2020). Türkiye Yer Adları Sözlüğü Index Anatolicus. İstanbul: Liberus. Yazıcı, M. (2012). “Aleviliğe Etnik Yaklaşımlar: Zazalar-Alevilik İlişkisi”, II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 04-06 Mayıs 2012, 408-425. Bingöl: Bingöl Üniversitesi. Ansiklopediler Makû: (2003). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (1. Baskı, Cilt. 27, s. 458-459). Ankara: TDV. Zazalar: (2019). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (2. Baskı, Cilt. Ek 2, s. 688690). Ankara: TDV. EKLER Ek: 1 Makû Nahiyesi’nin Köyleri ve Bu Köylerin Abdulfetteh Bey’e Yurtluk-Ocaklık Tarikiyle Verildiğini Gösteren Tahrir Defteri Sayfası (BOA, TD 985, s. 2-3). Ek: 2 Makû Kal ‘ası’nda 1727’de Yaşayanların Adlarını ve Bağlarının Adını Gösteren Tahrir Defteri Sayfası 144 ОНОМАСТИКА: ЗАМАНАУИ БАҒЫТТАР ONOMASTİK SİSTEMDƏ MÜASİR TENDENSİYALAR THE MODERN TRENDS IN THE ONOMASTIC SYSTEM REYHAN HƏBİBLİ14 XÜLASƏ Araşdırmada ekstralinqvistik amillərin təsiri ilə Azərbaycan onomastik sistemində baş verən hadisələr nəzərdən keçirilir. Advermə sahəsinin araşdırılması müasir dövrdə dinamik şəkildə inkişaf edir. Bu, onim tiplərinin və nominasiya prinsiplərini şərtləndirən müxtəlif faktorların qarşılıqlı təsiri ilə bağlıdır. Son illərdə cəmiyyətdə baş verən aktiv ictimai-siyasi proseslər, milli mədəni tendensiyalar yeni adların meydana çıxmasına səbəb olur və onomastik sistemin zənginləşməsinə təsir göstərir. Həmin yeniliklər antroponimik, urbanonimik, bütövlükdə toponimik, habelə digər sistemlərdə öz əksini tapmışdır. Məsələn, II Qarabağ müharibəsindən sonra bəzi ərazilərdə tarixi toponimlərin bərpa olunması (məs. Suqovuşan), Azərbaycanın bir çox yaşayış məntəqələrində Şuşa, Laçın, Zəfər, 8 Noyabr, Xarıbülbül və s. adlı obyektlərin yaradılması, küçələrə Vətən müharibəsi şəhidlərinin adlarının verilməsi, yeni doğulan uşaqların Vətən müharibəsi iştirakçılarının şərəfinə adlandırılması, şəxs adlarında dəbə meyillilik, üslubi məzmun, yaxud yeni konnotasiyaların olması ilə əlaqədar bu və ya digər onimin istifadəsinə üstünlük verilməsi, sosial-psixoloji faktorların fəallaşması və s. Mövzunun aktuallığı qeyd olunan faktların milli onomastik sistemdə adlandırma proseslərinə təsirinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Bu, Azərbaycan onomastik sisteminin inkişaf tendensiyalarını təsəvvür etməyə, həm də onun digər dil sistemləri ilə müqayisəsi üçün faktik və nəzəri baza yaratmağa imkan verər. Bu isə mədəniyyətlərarası kommunikasiya proseslərinin optimallaşması üçün çox vacibdir. Açar sözlər: onim, dilxarici amillər, onomastik sistem, nominasiya, onomastik leksika ABSTRACT The research examines the phenomena occurring in the Azerbaijani onomastic system under the influence of the extralinguistic factors. The study of the sphere of the name giving is dynamically developing at the present stage. This is due to the mutual influence of various factors that determine the types of onyms and the principles of nomination. Active sociopolitical processes, national- cultural trends taking place in society in recent years cause the emergence of new names and influence the enrichment of the onomastic system. These 14 Azərbaycan, Bakı Dövlət Universiteti, E-mail: rhabibli@bsu.edu.az 145 innovations were reflected in anthroponymic, urban, in general, in toponymic, as well as in other systems. For example: after the II Karabakh war, the restoration of historical toponyms in some territories (for example: Sugovushan), the creation of objects called Shusha, Lachin, Zafar (“victory”), November 8, Kharybulbul (the name of a unique flower) in many human settlements of Azerbaijan,naming streets after martyrs, naming newborns in honor of participants in the Patriotic War, fashion for certain personal names, preference for the use of one or another onym in connection with stylistic content or new connotations, activation of socio-psychological factors, etc. The relevance of the topic is connected with the determination of the influence of these factors on the name giving process in the national onomastic system. This will give an idea of the trends in the development of the Azerbaijani onomastic system and will also allow to create a factual and theoretical basis for its comparison with other language systems. This is very important for optimizing the processes of intercultural communication. Keywords: onym, extralinguistic factors, onomastic system, nomination, onomastic vocabulary Giriş Xüsusi adlar xalqla, onun həyatı ilə, mədəniyyəti və tarixi ilə sıx bağlıdır. Müxtəlif linqvokultur birliklərdə ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə sivilizasiyanın inkişaf dərəcəsi və səviyyəsindən asılı olaraq müxtəlif obyektlərə xüsusi adlar verilir. Xüsusi adlar hər bir sosiumun həyatında özünəməxsus yer tutur. Onların yaranmasında həm dildaxili, həm də dilxarici – ekstralinqvistik amillər mühüm rol oynayır. Dilxarici amillər sosial, tarixi, etnoqrafik, kulturoloji və s. kimi informasiyanı özündə birləşdirən onimlərin məzmun cəhətdən zənginləşməsinə də təsir göstərir. Bu araşdırma son illərdə Azərbaycan onomastik sistemində ekstralinqvistik amillərin təsiri ilə gedən proseslərdən bəhs olunur. Advermə sahəsinin araşdırılması müasir dövrdə dinamik şəkildə inkişaf edir. Bu, onim tiplərinin və nominasiya prinsiplərini şərtləndirən müxtəlif faktorların qarşılıqlı təsiri ilə bağlıdır. Son illərdə cəmiyyətdə baş verən aktiv ictimai-siyasi proseslər, milli mədəni tendensiyalar yeni adların meydana çıxmasına səbəb olur və onomastik sistemin zənginləşməsinə təsir göstərir. Həmin yeniliklər antroponimik, urbanonimik, bütövlükdə toponimik, habelə digər sistemlərdə öz əksini tapmışdır. Məsələn, II Qarabağ müharibəsindən sonra bəzi ərazilərdə tarixi toponimlərin bərpa olunması (məs. Suqovuşan), Azərbaycanın bir çox yaşayış məntəqələrində Şuşa, Laçın, Zəfər, 8 Noyabr, Xarıbülbül və s. adlı obyektlərin yaradılması, küçələrə Vətən müharibəsi şəhidlərinin adlarının verilməsi, yeni doğulan uşaqların Vətən müharibəsi iştirakçılarının şərəfinə adlandırılması, şəxs adlarında dəbə meyillilik, üslubi məzmun, yaxud yeni konnotasiyaların olması ilə əlaqədar bu və ya digər onimin istifadəsinə üstünlük verilməsi, sosial-psixoloji faktorların fəallaşması və s. Onomastik leksikanın korpusunun genişlənməsi, onimlərin ayrı-ayrı növlərinin keyfiyyət və kəmiyyətcə dəyişilməsi belə tədqiqatların zəruriliyini göstərən faktorlardan biridir. Sivilizasiyanın müasir inkişaf mərhələsində yeni realilərin və onların xüsusi adlarının yaranması insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinin inkişafına kömək edir. Nominasiya məntiqi-qnoseoloji, psixoloji, bioloji, sosial, fizioloji, linqvistik əsası olan kompleks nitq-təfəkkür prosesidir. Nominasiya işarə edilən predmetin və ya 146 hadisənin fərqləndirilməsi və qavranılması prosesini, habelə bu prosesin nəticələrini əks etdirərək, eyni zamanda, müəyyən elm, yaxud ictimai təcrübə sahəsində insanın idraki, o cümlədən dil və nitq fəaliyyətinin məhsulu kimi çıxış edir. Nominasiyanın prinsip və üsullarının inkişafında internet-aktivliyin müxtəlif növlərinin artması əsas yer tutur: internet vasitəsilə ticarət fəaliyyətindən tutmuş müxtəlif çatlarda, bloqlarda kommunikasiyaya qədər. İnternet sahəsində kommunikasiya üçün özünə “nik” – internet istifadəçisinin təxəllüsünü seçmək, adlı ünvan yaratmaq, internet aləmində qeydiyyata düşmək və s. Şəbəkə adının virtual reallıqda (çatda, bloqda, forumda, oyunda) yeni onomastik vahid kimi təsviri, funksional xüsusiyyətlərinin tədqiqinin zəruriliyi aktualdır. Mövzunun aktuallığı qeyd olunan faktların milli onomastik sistemdə adlandırma proseslərinə təsirinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Bu, Azərbaycan onomastik sisteminin inkişaf tendensiyalarını təsəvvür etməyə, həm də onun digər dil sistemləri ilə müqayisəsi üçün faktik və nəzəri baza yaratmağa imkan verər. Bu isə mədəniyyətlərarası kommunikasiya proseslərinin optimallaşması üçün çox vacibdir. İşin elmi yeniliyi bundan ibarətdir ki, burada milli onomastik sistemin dinamikasını müəyyənləşdirən müxtəlif tarixi-mədəni, sosial-ictimai amillər nəzərdən keçirilir. Tədqiqatın məqsədi xüsusi adların milli korpusunun inkişafını şərh edən əsas ekstralinqvistik faktorların üzə çıxarılması və onların xarakterinin müəyyən edilməsidir. Bu məqsədin həyata keçirilməsi üçün başlıca vəzifənin həllini nəzərdə tutur ki, o da Azərbaycan dilinin onomastik sisteminin dinamikasına təsir edən sosiokultur, tarixi və sosial-psixoloji faktorların öyrənilməsidir. Araşdırmada müşahidə, təsvir və s. kimi ümumelmi və linqvistik metodlardan istifadə olunur ki, onlar da qoyulan məqsədə cavab verir və müxtəlifaspektli faktik materialı şərh etməyə qadirdir: Azərbaycan onomastik sistemində gedən proseslər Onomastik sistemin inkişafı dildaxili və dilxarici (ekstralinqvistik) faktorlardan asılıdır. Onlar onomastik sistemin fəaliyyət göstərdiyi cəmiyyətin inkişafı nəticəsində meydana çıxır. “Ekstralinqvistik amillər dedikdə, dildə qlobal və xüsusi xarakterli dəyişiklikləri şərtləndirən dilxarici sosial gerçəkliyin parametrləri nəzərdə tutulur” (Словарь социолингвистических терминов). Onomastik sistem daim yeniliklərlə səciyyələnir. Bu proses cəmiyyətdə köklü, inqilabi dəyişikliklər olduqda xüsusilə fəallaşır. Son illərdə cəmiyyətdə baş verən ictimai-siyasi proseslər yeni adların meydana çıxmasına səbəb olur və onomastik sistemin zənginləşməsinə təsir göstərir. Nominasiya dil vasitələrinin köməyi ilə predmetlərin, insanların, obyektlərin və situasiyaların adlandırılması prosesidir. Bu proses məntiqi-qnoseoloji, psixoloji, bioloji, sosial, fizioloji xarakterlidir. Nominasiya həm də linqvistik nitq-təfəkkür prosesidir. Adlandırılan obyektin fərqləndirilməsi və qavranılması prosesini və onun nəticələrini əks etdirən onomastik nominasiya, eyni zamanda, dil və nitq fəaliyyətinin məhsulu kimi çıxış edir. Adlandırma zamanı (nominasiya aktında) işarə edilən obyekt 147 müəyyən onomastik kateqoriyaya aid edilir. Müxtəlif linqvokultur birliklərdə ayrıayrı tarixi dövrlərdə sivilizasiyanın inkişaf dərəcəsi və səviyyəsindən asılı olaraq müxtəlif obyektlərə xüsusi adlar verilir. Onların yaranmasında həm linqvistik, həm də ekstralinqvistik faktorlar mühüm rol oynayır. Ekstralinqvistik faktorlar onimlərin məzmun cəhətinə təsir göstərir ki, bunlar da müxtəlif informasiyanı, yəni sosial, tarixi, etnoqrafik, kulturoloji və s. özündə birləşdirir. Ad probleminə getdikcə artan maraq son illərdə dilçiliyin müxtəlif sahələrində təzahür edir. Xüsusi adlar hər dilin leksikasının mühüm tərkib hissəsidir. Müasir polikultur cəmiyyətlərdə advermənin müxtəlif tendensiyaları özünü göstərir: bir tərəfdən, bu, ümumi milli ənənələrin qorunub saxlanması və milli ad korpusunun sabit nüvəsinin saxlanması, habelə bir sıra xüsusi adların regional populyarlığının aktivəşdirilməsidir. Advermədə milli mədəni tendensiyalar da mühüm rol oynayır. Xüsusi ad sistemində yeniliklər antroponimik, toponimik, o cümlədən urbanonimik, habelə digər sistemlərdə öz əksini tapmışdır. Antroponimik sistemdəki proseslər. Hər ölkədə müəyyən zaman ərzində bəzi insan qrupları arasında dəb düşmüş şəxs adları olur. Ümumiyyətlə, antroponimlər, xüsusən də şəxs adları mənəvi mədəniyyət atributu olduğundan modanın təsirinə daha çox məruz qalır. Adlarla bağlı olan dəb dildaxili və dilxarici amillərin təsiri nəticəsində meydana çıxır ki, bu da ad seçiminə öz təsirini göstərir. Adların statistikası konkret şəxs adlarının müəyyən dərəcədə populyarlığını, bu populyarlığın zaman keçdikcə inkişafını izah edə bilər və bu, uşaqların adlandırılmasındakı tendensiyaları qismən göstərməyə imkan verir. Azərbaycanda XX əsrə qədər dini səciyyəli adlar daha geniş yayılmışdı ki, bu işdə dini təbliğatın güclü təsiri olmuşdur. Müasir dövrdə də yeni doğulanlara verilən tarixi və müasir adlar arasında dini adlar üstünlük təşkil edir. Bütün statistik məlumatlar göstərir ki, son illərdə Yusif və Zəhra ən çox işlənən adlar olmuşdur. Bundan əlavə, bəzi dəyişikliklər olsa da, illər boyunca ilk onluğa daxil olan adlar, demək olar ki, eynidir. 2011-2016-cı illərdə Azərbaycanda doğulan xeyli sayda körpəyə məşhur futbolçuların adları verilmişdir. Həmin adların arasında türk futbolçularının adları üstünlük təşkil edir. Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanda son illərdə ən çox verilən oğlan adları siyahısına Yusif, qız adları siyahısına Zəhra adı liderlik edir. İlk beşlikdə digər adların da dini adlar olması diqqəti çəkən məqamlardan biridir. Son 5 ildə kişi adlarının işlənmə tezliyi belədir: Yusif, Əli, Hüseyn, Uğur, Ömər, Məhəmməd, Murad, Ayxan, Tunar, Raul. İlk onluğa daxil olan qadın adları bunlardır: Zəhra, Nuray, Zeynəb, Məryəm, Aylin, Fatimə, Mələk, Dəniz, İnci, Mədinə. Cədvəllərə nəzər salaq: № Kişi adları 1 Yusif 2 Əli 2017 2932 2184 2018 2505 2128 2019 2464 2262 2020 2008 1905 2021 136 141 3 4 2009 1472 1926 1597 1977 1921 1797 1932 147 149 Hüseyn Uğur 148 5 6 7 8 9 10 Ömər Məhəmməd Murad Ayxan Tunar Raul № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Qadın adları Zəhra Nuray Zeynəb Məryəm Aylin Fatimə Mələk Dəniz İnci Mədinə / Nilay 1627 1477 1258 1115 874 646 1568 1381 1337 1086 964 690 1424 1311 1305 1061 920 799 1236 1232 1166 870 829 985 88 103 99 58 62 71 2017 2773 2132 1664 1690 1561 1545 1478 1362 767 956/518 2018 2511 1700 1600 1594 1606 1406 1345 1067 1224 1010/801 2019 2468 1545 1706 1603 1587 1452 1415 1087 1111 971/1008 2020 1968 1221 1580 1507 1437 1318 1399 961 1057 893/1113 2021 180 105 126 115 139 115 113 70 85 79/111 2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsində ölkəmiz zəfər qazandıqdan sonra yeni doğulan uşaqlara şəhidlərin də adları verilməyə başlandı. 2021-ci ilin yanvar-oktyabr aylarında Vətən müharibəsi iştirakçılarının şərəfinə qoyulan adlar arasında Polad və Xudayar üstünlük təşkil edir. Polad adı 2020-ci ildə Ermənistan-Azərbaycan dövlət sərhədində başlanmış Tovuz döyüşləri zamanı Azərbaycan Ordusunun general-mayoru Polad Həşimovun şəhid olmasından sonra, Xudayar adı isə Vətən müharibəsində Dövlət Sərhəd Xidmətinin hərbi qulluqçusu Xudayar Yusifzadənin şəhidliyindən sonra məşhurlaşmışdır. Xudayarın hərbi əməliyyatların birindən öncə oxuduğu “Vətən yaxşıdır” təsnifi hazırda Azərbaycanda dillər əzbəridir. 2020-ci ildə və 2021-ci ilin on ayı ərzində hər iki adın uşaqlara verilməsi əvvəlki illərlə müqayisədə kəskin artmışdır. Məsələn, 2018-ci ildə 55 uşağa, 2019-cu ildə 53 uşağa Polad adı verilmişdisə, 2020-ci ildə Polad adı verilən uşaqların sayı 193 olmuşdur. 2021-ci ilin yanvar-oktyabr ayları ərzində yeni doğulan 248 körpəyə Polad adı verilmişdir. Dünyada gedən qloballaşma prosesləri göstərir ki, bəşəriyyət öz inkişafının yeni mərhələsinə – İnformasiya Cəmiyyətinə qədəm qoyur. Biliyin və informasiyanın cəmiyyət həyatında rolu əhəmiyyətli dərəcədə artır. XXI əsrdə hər şey informasiyaya, biliyə, yeni elmi nailiyyətlərə – innovasiyaya əsaslanır. Elm və texnikanın inkişafı yeni obyektlərin və onların fərdiləşdirilməsi vasitələrinin, həmçinin onların adlandırılması üçün dil vahidlərinin meydana gəlməsinə səbəb olur. Belə obyektlərdən biri də internet şəbəkəsində olan domenlərdir. Domen adı internet şəbəkəsində ünvan məkanının fərdiləşdirilmə vasitəsidir. Müasir dövrdə informasiya texnologiyalarının inkişafı yeni ad əvəzləyicilərinin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. İnternet ünsiyyətində istifadəçinin identifikasiyası və özünü tanıtması üçün ad-işarənin olması əhəmiyyətlidir. 149 Söhbət niklərdən (ing.nic-name) – internetdə kompüter ünsiyyətində istifadə olunan adlardan gedir. Nikneymlər xüsusi ad kimi, virtual məkanda fəaliyyət göstərir. Bu adları, əsasən, təkrarlardan qaçmaq üçün yaradırlar. Bir çox adın təkrarı çaşqınlığa səbəb olur, nik isə özlüyündə yeganə ad ola bilər. Onun vəzifəsi kimisə çoxluğun içərisindən seçmək vasitəsi kimi xidmət etməkdir. Nikneym onomastik sistemdə adların yeni növlərindən biridir. O, şəxsin virtual obrazını yaradır. “Nik seçiminə fərdi xarakteristikalar, ümumi mədəni biliklər, savadlılıq dərəcəsi, zahiri həyat hadisələrinin şəxsiyyətin daxilində emalının nəticələri, prioritetlərin iyerarxiyası təsir edir. Hər hansı bir aspektin əhəmiyyəti azalan kimi kommunikant bu niki eləsi ilə dəyişir ki, onun üstünlük verdiklərini və ya hissiyyatını daha çox əks etdirsin” (Prima, Burdun, 2015, с.58). Niklərin meydana çıxma səbəblərindən biri də onlara olan dəbdir. Nikneymlər müxtəlif modellər əsasında əmələ gəlir. Onlar birkomponentli (_ alizaddee._, ekberzade._) və çoxkomponentli (məsələn, apartment_120plus90sq.m, iş_elanlar_vakansiyalari_2022) olur. Bu adların əmələ gəlməsində dilin imkanlarından fəal şəkildə istifadə etmək mümkündür. Nikneymlərin əlamətləri onları virtual kommunikativ məkanın məhdud mühitində işlənən antroponimlərin xüsusi növü kimi xarakterizə edir. Niklər müxtəlif dil vahidlərindən yaradılır: 1)melikov.fuad, samiryuzbashov, zaurazimzade, samsmadina, aga.quliyev_555, rufat1396 (antroponimlərdən); 2)oliqarx.589, paltar6711, divan_kreslo_temiri0503424814, oyuncaqlar_2021_2022 (sözlərin və rəqəmlərin kombinasiyasından); 3)yardim_tv, brend_zovq_gumus, _faberlic_.baku, aynurun_atelyesi (qurum, təşkilat, müəssisə adlarından); 4)ressamehtiramrustemov, colorist_permanent_nara, online_psixoloq_seanslari, bioloq_vusale (peşə sözləri ilə adlardan); 5)dogma_bakimiz (toponimlərdən); 6)hmusayevaa, ay.tek.inn, aygunnn_nnn, gun.a.a.ay (antroponimlərin müxtəlif yazılış və tələffüz formalarından); 7)gf_mila (adın ixtisar formalarından); 8)_n_x_111, kk_742 (hərf və rəqəmlərin kombinasiyasından); 9)soul_djoni+++, misisipilerr (başqa dillərə məxsus sözlərdən) və s. Toponimik sistemdəki proseslər. Toponimlər müxtəlif zamanlarda yaradılaraq bəşəriyyətin mənəvi mədəniyyət abidələri, sivilizasiya tarixinin daşıyıcıları sayılır. Onlar tarixi hadisələrin xronoloji salnaməsidir. Müharibələr, əhalinin miqrasiyası, etnik əlaqələr toponimiyada iz qoyur. “Hər tarixi mərhələ özünün coğrafi adlar toplusu ilə səciyyələnir. Onlar özünəməxsus müxtəlifzamanlı toponimik laylar əmələ gətirir. Əksər toponimlər tarixi sənədlərdə qeyd olunur və həmçinin tarixi tədqiqat obyekti sayılır” (Реформатский, 1964). Toponimlərin nominasiya prinsipləri, onların yaranması, sonrakı dinamikası siyasi, sosial-iqtisadi faktorlarla və cəmiyyətin inkişafının tarixi şərtləri ilə sıx bağlıdır. 150 Toponimiyada addəyişmə – obyektin müasir adının başqa adla (yeni və ya qədim) əvəzlənməsi prosesidir və, əsasən, inzibati səbəblərlə, siyasi vəziyyətlə və mövcud adın estetikası, stilistikası ilə bağlı olur. Hər addəyişmə mərhələsində yeni adın seçiminə təsir göstərən müxtəlif motivlər və müəyyən tendensiyalar izlənilir. Buna görə də addəyişmə prosesinə dilxarici (ekstralinqvistik) amillərin təsirini nəzərə almaq çox vacibdir. Qədim adların qorunub saxlanılması problemi toponimiyada vacib məsələlərdən biri olaraq qalır. Coğrafi obyektin adı aşağıdakı hallarda dəyişdirilə bilər: a) bir ərazi vahidi hüdudları daxilində eyni növlü coğrafi obyektlərin adları təkrarlandıqda; b) obyektin tarixi adını bərpa etmək zərurəti yarandıqda; c) coğrafi obyektin funksiyası və ya təyinatı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdikdə; ç) adlar müvafiq tələblərə uyğun olmadıqda. İllər boyu Qarabağda və Şərqi Zəngəzurda Azərbaycan toponimləri ermənilər tərəfindən dəyişdirilmiş, erməni adları ilə əvəz olunmuşdur. Ermənistan tərəfindən Qərbi Azərbaycan və Dağlıq Qarabağ ərazisində 700-dən çox rayon, şəhər, qəsəbə və kəndin, həmçinin bir çox tarixi və mədəni abidələrin adları dəyişdirilmişdir. Artıq işğaldan azad edilmiş ərazilərdə toponimlərimiz bərpa olunur. Hətta müharibə dövründə Prezidentin fərmanı ilə bəzi tarixi adlar yenidən həmin ərazilərə qaytarıldı. Məsələn, strateji mövqeyi olan Suqovuşan kəndinin adı (Tərtər rayonunun kəndlərindən biridir) bərpa olundu. Xocavənd rayonunun Vəng kəndinin adının dəyişdirilərək Çinarlı qoyuldu. Coğrafi şəraitinə görə Qarabağın, o cümlədən Xocavənd rayonunun ərazisində Çinar ağacları geniş yayılıb. Bu baxımdan ərazinin belə adlandırılması məqsədəuyğundur. Ə.Ələkbərlinin fikrincə, “Ən mühüm məsələlərdən biri işğaldan azad edilmiş ərazilərimizdə toponimiya siyasətidir. Bu məsələdə üç prinsip əsas götürülməlidir: birincisi yaşayış məntəqələrinin tarixi adlarının özünə qaytarılması, ikincisi, yeni ad verilməsi zamanı bu ərazidə yaşayan etnosun və relyefin nəzərə alınması, üçüncüsü, bəzi kəndlərə ərazilərimizn azad edilməsində müstəsna şücaəti ilə seçilmiş və şəhid olmuş qəhrəmanlarımızın adının verilməsi” (Ələkbərli). Tarixi şəxsiyyətlərin, şəhidlərin adlarının əbədiləşdirilməsi koordinasiyalı şəkildə həyata keçirilməlidir. Müxtəlif yaşayış məntəqələrində küçə və prospektlərin adlarının bu baxımdan təkrarlanmasına yol vermək olmaz. Bərpaya ehtiyacı olan yaşayış məskənlərinin adlarının dəyişdirilməsinə olduqca ciddi yanaşılmalıdır. Etnoqrafik yaddaşın pozulmasının qarşısını almaq üçün Yaşayış məntəqələrinin adları dəyişdirilən zaman diqqətli olmaq lazımdır. Bəzən mənası anlaşılmayan arxaik toponimlər bəzən dəyişdirilir. Şübhəsiz ki, bu, tarixi adların itməsinə, qədim etnosların izlərinin silinməsinə gətirib çıxara bilər. Bu adlar iki halda dəyişdirilə bilməz: 1)həmin yaşayış məskəninin keçmiş adı qədim tariximizlə bağlıdırsa; 2)xalqımızın əsrlər əvvəl bu torpaqlarda məskunlaşmasını özündə əks etdirirsə. O adların dəyişdirilməsi daha doğru olar ki, onlar köhnə ideoloji sistemi əks etdirir. Yeni salınacaq kənd və qəsəbələrə, həmçinin əvvəlki adı tarixi əks etdirməyən yaşayış məskənlərinə yeni adlar verilərkən, ilk növbədə, həmin torpaqlarda qəhrəmanlıq göstərmiş şəhidlərin adlarının əbədiləşdirilməsinə yer vermək məqsədəuyğun olar. 151 Məlumdur ki, “BMT-nin (Birləşmiş Millətlər Təşkilatının – R.H.) Coğrafi adların Standartlaşdırılması üzrə Konfransları çərçivəsində qəbul edilmiş qətnamələrə görə, hər hansı bir dövlətin səlahiyyətli dövlət qurumu tərəfindən standartlaşdırılmış coğrafi adlara dəyişiklik edilməsi yolverilməzdir və bu kimi dəyişikliklər BMT tərəfindən tanına bilməz” (Leyla Abdullayeva...). 2021-ci ilin may ayında Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi (XİN) tərəfindən BMT-nin Coğrafi adlar üzrə Ekspertlər Qrupunun (UNGEGN) illik sessiyasında Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi ilə birlikdə hazırlanmış milli hesabat təqdim edilmişdir. Hesabatda 4 589 yaşayış məntəqəsinin Azərbaycan, ingilis və rus dillərində rəsmi qaydada standartlaşdırılmış və təsdiq edilmiş adlarını əks etdirən siyahı, habelə ErmənistanAzərbaycan münaqişəsinin təsirinə məruz qalmış ərazilərimizdə yerləşən və təhrif edildiyi müəyyən olunmuş 125 coğrafi obyektin adı yer almışdır. Elektron platformalarda Azərbaycan coğrafi adlarının düzgün verilməsi mühüm məsələlərdən biridir. İlk milli elektron platforma olan “GoMap.az”da Qərbi Azərbaycanın toponimlərinin bərpa olunması xüsusilə əhəmiyyətlidir. Artıq platformada Ermənistanın regionda dəyişmişdiyi bütün mədəni və tarixi abidələrin adları Azərbaycan dilindəki tarixi adları ilə nümayiş olunur. Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin (RİNN) dəstəyi ilə “Sinam” şirkəti tərəfindən “Qərbi Azərbaycanın yaddaşı” layihəsinin hazırlanması nəticəsində bu toponimlərin bərpası tarixi ədalətin də bərpasına imkan yaratmışdır. Bərpa olunmuş 1000-dən çox toponim bu layihədə öz əksini tapmışdır. Şəhər hər bir tarixi mərhələdə mədəni reali kimi cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynamışdır. Sosial-mədəni məkan olaraq şəhər mental səviyyədə insana təsir göstərir. Şəhərlər, adətən, tələb və ehtiyaclarına uyğun şəkildə formalaşır. “Şəhər definisiyasının müasir şərhi tədqiq edilən fenomenin sosiokultur paradiqma çərçivəsində aktuallaşan coğrafi, tarixi, sosioloji tərkib hissələri toplusunun gözdən keçirilməsini nəzərdə tutur ki, bu paradiqma da şəhərlərin sakinlərinin öz gündəlik praktikasında rəhbər tutduqları normativ, mental, qnoseoloji, məişət münasibətlərinin cəmidir” (Порозов, 2009, с.2). Müasir şəhərin linqvistik landşaftının vacib tərkib hissəsi urbanonimlərdir. Onlar şəhərlərin vacib elementi olaraq cəmiyyət üzvlərinin baxışlarını və təsəvvürlərini, sosial həyat hadisələrini əks etdirir. “Urbanonim – toponimin növüdür. İstənilən şəhərdaxili topoqrafik obyektin, o cümlədən aqoronim, hodonim, şəhər xoronimi, eklezionim, aykonimin xüsusi adıdır” (Подольская, 1988, с.139). Urbanonimlərdə müasir dil prosesləri əks olunur (əsasən söz yaradıcılığı, qrammatika və leksik semantika sahəsində). Müəyyən tarixi dövrü əks etdirən urbanonimlər şəhərin inkişaf tarixini izləməyə kömək edir, eyni zamanda, mühüm linqvistik və ölkəşünaslıq informasiyasının mənbəyidir. Digər yer adları kimi, urbanonimlər də coğrafi obyektlərin adlandırılması vəzifəsini yerinə yetirir. “Dilxarici amillərin regiondan (istər Belorusiyada, İngiltərədə, Amerikada və s. olsun), əhalinin milli tərkibindən, dilindən asılı olmayaraq, bütövlükdə şəhərlərin və şəhər əhalisinin inkişafı üçün ümumi olması ilə əlaqədar, nominasiya prinsipi universal kateqoriyaya çevrilir ki, bu da söz birləşməsinin adlandırılan şəhərdaxili obyektlə əlaqəsinin həyata keçirildiyi əsas istiqamət kimi başa düşülür” (Мезенко, 1992, с.121). 152 Urbanonimlərin cəmiyyət üzvlərinin həyatında əhəmiyyəti böyükdür. Onlar hər bir yaşayış məntəqəsində işarə, ünvan, göstərici kimi işlənir və mühüm rol oynayır. Onlar həm ümumi, həm də xüsusi isimlərdən düzəlir. Urbanonimlərə xasdır: 1)dəyişkənlik 2)az tanınma 3)dialektlə zəif əlaqə 4)əsasən birdillilik 5)semantik motivləşmə 6)süni nominasiyanın üstünlüyü 7)yazılı təsbit Adətən, urbanonimlər yaşayış məntəqəsini onun mühüm əlamətlərinə görə adlandırır. Bəzən də onlar obyekti səciyyələndirmir, sadəcə olaraq ideoloji funksiya yerinə yetirir, bununla da cəmiyyətin ideoloji tələblərinin inikasına çevrilir. Bu tələblərin zaman-zaman dəyişikliyə uğraması urbanonimlərdə əks olunur. Məhz bu baxımdan onlar toponimik leksikanın ən dəyişkən təbəqəsi hesab edilir. XX əsrdə ideoloji komponent ekstralinqvistik amilin növlərindən biri kimi müxtəlif ölkələrdə toponimikonun formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir. İdeoloji funksiya ilə yanaşı, ümumilikdə, urbanonimlər xüsusi adlara xas olan digər funksiyaları da yerinə yetirir. Şəhərin küçələri tarixin özünəməxsus güzgüsüdür. Çünki onların çoxu müxtəlif tarixi dövrlərlə, hadisələrlə, görkəmli, tanınmış şəxslərlə əlaqədar olaraq adlandırılır. “Tarixi-mədəni kontekstə müraciət şəhərin lokal identikliyinin və təkcə yaşamaq və praktik aktivliyin həyata keçirilmə yeri kimi yox, həm də onun simvolik kapitalla bərabər, mənəvi mədəniyyət məkanı kimi qavranılmasının formalaşması üçün mühüm qaynaq kimi xidmət edir” (Голомидова, 2017, с.189) Memorial adlar universal vahidlər kimi urbanonimlər arasında xüsusi yer tutur. Memorial adların dairəsinin genişlənməsi regional urbanonimikona xüsusi kolorit və lokal identiklik verir. Bu adlar hər bir regionun, şəhərin milli özünəməxsusluğunu, mədəni-tarixi gerçəkliyini əks etdirir, baş verən tarixi hadisələr barədə məlumatların yayılmasına kömək edir. Onlar ölkə tarixində xüsusi xidmətləri olan insanlar haqqında bir yaddaşdır. Bakının tarixini əks etdirmək baxımından küçə adlarını iki qrupa bölmək olar: 1. Bilavasitə şəhərin tarixi, real hadisələr və şəxsiyyətlərlə bağlı olan adlar; 2. İdeoloji adlar, yəni şəhərin tarixi ilə əlaqədar olmayan adlar. Müasir Bakının hodonimlərini aşağıdakı kimi leksik-semantik qruplara ayırmaq olar: 1. Məşhur toponimlərlə assosiasiya nəticəsində əmələ gələn hodonimlər: Qarabağ küçəsi, Azərbaycan prospekti, İzmir prospekti 2. Siyasi xadimlərin şərəfinə verilən adlar: Heydər Əliyev prospekti, Atatürk prospekti, Şah İsmayıl Xətai prospekti və s. 3. Şair və yazıçıların şərəfinə verilən adlar: Rəsul Rza küçəsi, Mehdi Hüseyn küçəsi, Hüseyn Cavid prospekti və s. 4. İncəsənət xadimlərini şərəfinə verilən adlar: Üzeyir Hacıbəyov küçəsi, Rəşid Behbudov küçəsi və s. 153 5. Milli qəhrəmanların, şəhidlərin adları ilə bağlı olan hodonimlər: Ülvi Bünyadzadə küçəsi, Çingiz Mustafayev küçəsi, Salatın Əsgərova küçəsi və s. 6. Elm xadimlərinin adları ilə bağlı olan hodonimlər: Dilarə Əliyeva küçəsi, Ziya Bünyadov prospekti və s. 7. Tarixi şəxsiyyətlərin şərəfinə verilən hodonimlər: Babək prospekti, Hacı Zeynalabdin Tağıyev küçəsi və s. 8. Müəyyən hadisələrlə bağlı olan hodonimlər: İstiqlaliyyət küçəsi, Azadlıq prospekti və s. 9. Tarixi günlərlə bağlı olan hodonimlər: 28 May küçəsi, 20 Yanvar küçəsi 10. Hərbi tematikalı hodonimlər: Milli Ordu küçəsi. Məlum olduğu kimi, 2020-ci ildə II Qarabağ müharibəsi – Vətən müharibəsi baş tutdu, Azərbaycan öz torpaqlarını işğaldan azad etdi. Bakıda bir sıra küçələrə Vətən müharibəsi qəhrəmanı fəxri adını daşıyan və müxtəlif ordenlərlə təltif olunan şəhidlərin adları verilmişdir. Urbanonimiyada bu qəhrəmanların adlarının əks olunması onlar haqda məlumatın mənimsənilməsinə, möhkəmlənməsinə də şərait yarada bilər. Bundan əlavə, Bakıda prospektlərdən biri Zəfər gününün şərəfinə “8 Noyabr” adlandırılmışdır. Küçə və prospektlərin adlarından başqa, digər urbanonimlərdə bu tarixi hadisə öz əksini tapmışdır. Vətən müharibəsi ilə əlaqədar olan daha bir obyekt var ki, bu da Hərbi Qənimətlər Parkıdır. Bu Park İkinci Qarabağ savaşında qazanılan zəfərin strateji çəkisini nümayiş etdirən tarixi memarlıq və qəhrəmanlıq kompleksidir.Bakı Metropoliteninin stansiyalarından birinə Zəfər Günü münasibətilə “8 Noyabr” adı verilmişdir. Bu silsilədən olan xüsusi adlara təkcə Bakıda yox, Azərbaycanın digər şəhərlərində də rast gəlmək mümkündür. Erqonimik sistemdəki proseslər. Şəhər onomastikonunun ən geniş və səciyyəvi təbəqələrindən biri erqonimlərdir. Erqonimlərdə müasir dilə və bütövlükdə müasir kommunikasiyaya xas bəzi tendensiyalar (məsələn, alınmalara, əcnəbi leksikaya meyil, ümumdil mədəniyyətinin aşağı düşməsi, sözdüzəldici və orfoqrafik normaların pozulması) öz əksini tapır. Müasir şəhərlər üçün səciyyəvi cəhətlərdən biri budur ki, erqonimlərin yaradılması zamanı əcnəbi dil vahidlərindən və elementlərindən geniş istifadə olunur. Erqonimlərin nomenklaturasına həm müəssisə, idarə, təşkilat adları, həm də onların orijinal ad və işlənmə formaları daxildir. Erqonimlər leksik fonun üzə çıxarılması üçün dəyərli və zəngin mənbə kimi xidmət edir ki, bu da intensiv beynəlxalq inteqrasiya şəraitində xüsusilə aktuallaşır. Müasir onomastik sistemdə erqonimlərin özünəməxsus mövqeyi var. Bu da müəyyən faktorlarla şərtlənir: 1) erqonimik leksika kütləvidir; 2) erqonimik leksika dinamik və işləkdir; 3) erqonimik leksikadan reklamlarda, kütləvi informasiya vasitələrində, gündəlik ünsiyyətdə və s.-də geniş istifadə olunur; 4)erqonimlərdə müxtəlif növ onimlərin (məsələn, toponimlər, praqmatonimlər, zoonimlər və s.) xarakteristikaları birləşir; 5)erqonimik leksika dillərarası və mədəniyyətlərarası, sosial-iqtisadi əlaqələrdə fəal rol oynayır; 6) erqonimik leksika müxtəlif transformasiyalara, yeni söz və söz birləşmələrinin 154 əmələ gəlməsində motivləşdirici əsas kimi iştiraka meyillidir və s. Bu dominant keyfiyyətlər erqonimlərə daim marağı artırır. XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərində baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklər müasir Azərbaycan erqonimiyasının tərkibinə və strukturuna müəyyən dərəcədə təsir göstərmişdir. Xalqın mənəvi dəyərlərinin dirçəlməsi, dinin müasir cəmiyyətə qayıtması, qloballaşma prosesləri nəticəsində Azərbaycan dilinin bazasında erqonimlər meydana çıxmış, başqa mədəniyyətlərdən yeni vahidlərin keçmişdir. Bakının erqonimiyası real dil situasiyasının və Azərbaycan dilinin funksional imkanlarının göstəricisi kimi diqqəti cəlb edir. Son dövrlərdə dünyada və cəmiyyətdə baş verən hadisələr erqoneologizmlərin meydana çıxmasına səbəb oldu. Məsələn, II Qarabağ müharibəsindən sonra yaradılan təşkilatın adı – “YAŞAT” fondu. Bu, Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün müdafiəsi ilə əlaqədar yaralananların və şəhid ailələrinin təminatına dəstək fondudur. “Yaşatmaq” feilindən düzələn erqonimin mənası təşkilatın funksiyasını əks etdirir: “Yaşatmaq – Yaşamasına səbəb olmaq, yaşamasına imkan vermək, yaşamasına yardım və kömək etmək” (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, 2006, IV c., s.552). Koronavirus pandemiyası ilə əlaqədar ölkədə yaradılan qurumun adı isə belədir: TƏBİB – Tibbi Ərazi Bölmələrini İdarəetmə Birliyi. Abreviatur şəklində olan bu xüsusi ad həm də Azərbaycan dilində geniş şəkildə işlənən təbib – “həkim” sözünü əks etdirir. Nəticə Onomastik materialın linqvistik dəyəri innovasiyalarda, dilin inkişafının yeni tendensiyalarının təcəssümündə, ümumi dil sisteminə güclü təsirində özünü göstərir. Xüsusi adların tədqiqinin zəruriliyini etnoqrafik və mədəni-tarixi realilərin məhz bu adların əsasında rekonstruksiyası təsdiq edir. Belə tədqiqatların mühüm olmasını göstərən faktorlardan biri onomastik leksikanın korpusunun genişlənməsi, onimlərin ayrı-ayrı növlərinin keyfiyyət və kəmiyyətcə dəyişilməsidir. Sivilizasiyanın müasir inkişaf mərhələsində yeni realilərin və onların xüsusi adlarının yaranması insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinin inkişafına kömək edir. Öyrənilən material göstərir ki, alınma və əcnəbi sözlərin təsiri ilə advermənin xüsusi, sinkretik formaları meydana çıxır. Bu o zaman baş verir ki, advermənin ənənəvi üsulları yeniləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur, spesifik dəbli tendensiya yaradır. Şəhərdaxili obyektlərin yeni adlarının yaranması zamanı nominasiyanın mövcud ənənələrini və qaydalarını nəzərə almaq vacibdir. Bu adlar şəhərin mövcud dil sisteminə, adlandırılan obyektə uyğun olmalı, onun fərqlənməsinə imkan verməlidir. Addəyişmə prosesi tarixi şəraiti əks etdirir. Bu, müəyyən hallarda, ehtiyac olduqda və savadlı şəkildə, ümumdövlət maraqlarını, habelə coğrafi, tarixi, milli, məişət və digər yerli xüsusiyyətləri nəzərə almaqla həyata keçirilməlidir. Onomastik sistemdə baş verən proseslər, əlbəttə, burada qeyd olunanlarla məhdudlaşmır. Həmin proseslərin gedişi daha dərin və ətraflı tədqiqat tələb edir. 155 ƏDƏBIYYAT Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, (2006). Bakı: Şərq-Qərb. IV c. “Azərbaycan saxta erməni ərazi adları ilə bağlı “Google”a məktub göndərib - XİN (ÖZƏL)” https://az.trend.az/azerbaijan/politics/3531197.html Ələkbərli, Ə. “Qarabağdakı bəzi kəndlərin adları milliləşdirilməlidir”. https://yenigundem. az/eziz-elekberli-qarabagdaki-bezi-kendlerin-adlari-millilesdirilmelidir/ Голомидова, М.В. (2017). «Современная урбанонимическая номинация: стратегические подходы и практические решения». Вопросы ономастики. 14 / 3, 185-203. “Leyla Abdullayeva: Qarabağ bölgəsindəki adların saxta adlarla erməni dilində göstərilməsi məsələsi “Google” şirkəti qarşısında qaldırılıb”. https://respublika-news.az/news/ leyla-abdullayeva-qarabag-bolgesindeki-adlarin-saxta-adlarla-ermeni-dilinde-gosterilmesimeselesi-google-sirketi-qarsisinda-qaldirilib Мезенко, А.М. (1992). «Мотивы номинации улиц Белорусских городов». Топонимика и межнациональные отношения. 118-135 Подольская, Н.В. (1988). Словарь русской ономастической терминологии. Москва: Наука Порозов, Р.Ю. (2009). Культурно-образовательный потенциал городского пространства: теоретико-культурологический анализ. АКД, Челябинск Прима, А.М., Бурдун, Н.В. (2015). «Никнейм как самопрезентация языковой личности в Интернет-коммуникации». Современные тенденции развития науки и технологий: Сборник научных трудов по материалам IV Международной научно-практической конференции 31 июля 2015 г. Белгород, Часть III. 156 с. Реформатский, А.А. (1964). «Топономастика как лингвистический факт». Топономастика и транскрипция. Москва: Наука. Словарь социолингвистических терминов. http://sociolinguistics.academic.ru 156 ИБРАҺИМ ТУЙКИННЫҢ ОНОМАСТИКА ӨЛКӘСЕНДӘГЕ ЭШЧӘНЛЕГЕ ACTIVITIES OF IBRAGIM TUIKIN IN THE FIELD OF ONOMASTICS ХАЛИСА КУЗЬМИНА15 АННОТАЦИЯ Ибрагим Туйкин – сельский учитель, который жил и работал в селе Зай-Каратай Лениногорского района Республики Татарстан. Он составлял родословные записи жителей села; собирал фольклор и старинные рукописные книги, написанные на арабском шрифте. Одно из направлений его деятельности было посвящено написанию книги об истории села, в котором он проживал. Рукописная книга, состоящая из двадцати школьных тетрадей, скрепленных вместе, была закончена автором в 1969 году и передана на хранение в правление села. В этой книги Ибрагим Туйкин в большом количестве вводит в научный оборот ономастические единицы, такие как гидронимы, дримонимы, оронимы, годонимы, антропонимы и другие. В данной статье дается описание этих ономастических единиц, анализируется происхождение и этимология некоторых из них. Основную группу ономастического материала книги Ибрагима Туйкина составляют антропонимы, которые указывают на преобладание имен арабо-персидского происхождения. Также Ибрагим Туйкин особое внимание уделяет топонимическому материалу, высказывая сожаление о том, что многие старые названия теряются из памяти народа. Ибрагим Туйкин является одним из первых исследователей ономастического материала юго-восточного района Республики Татарстан. Ключевые слова: Ибрагим Туйкин, родословная, история села, тюркская ономастика, Зай-Каратай. ABSTRACT Ibragim Tuykin is a rural teacher who lived and worked in the village of Zay-Karatay, Leninogorsk district of the Republic of Tatarstan. He compiled genealogical tree of the villagers; collected folklore and ancient handwritten books written in Arabic script. One of his activities was devoted to writing a book about the history of the village in which he lived. The handwritten book, consisting of twenty school notebooks, was completed by the author in 1969 and transferred to the village administration for safekeeping. In this book, Ibragim Tuykin introduces onomastic units such as hydronyms, drimonims, oronyms, godonyms, anthroponyms and others into scientific circulation in large numbers. This article describes these onomastic units, analyzes the origin and etymology of some of them. The main group 15 Казанский (Приволжский) федеральный университет, shirmanx@yandex.ru 157 of onomastic material in the book by Ibragim Tuykin is anthroponyms, which indicate the predominance of names of Arab-Persian origin. Ibragim Tuykin also pays special attention to toponymic material, expressing regret that many old names are lost from the memory of the people. Ibragim Tuykin is one of the first researchers of onomastic material in the southeastern region of the Republic of Tatarstan. Keywords: Ibrahim Tuykin, pedigree, village history, Turkic onomastics, Zay-Karatay. Исемнәре тарихка чагыштырмача күптән түгел билгеле булган шәхес культы корбаннары Фазыл һәм Кәбир Туйкиннарның исеме күпләргә таныш. Бертуган Фазыл һәм Кәбир Туйкиннарны без мәгърифәтче, укытучы, язучы-драматург буларак беләбез. Ә менә аларның бертуган абыйлары Мөхәммәдзакирның улы Ибраһим Туйкин (1892-1978) исеме киң җәмәгатьчелеккә таныш түгел, әмма ул үзеннән соң шактый зур тарихи мәгълүмати мирас калдырган үзешчән тикшерүче-галим булып саналырга хокуклы. Ибраһим Туйкин Лениногорск районы Зәй-Каратай авылының беренче совет укытучысы, авылның могътәбәр аксакалы булган. Озак еллар дәвамында авыл мәктәбендә мөгаллимлек итү белән бергә, авыл тарихын язу белән дә шөгыльләнгән, халык телендә йөргән истәлек-риваятьләрне, борынгы җырларны язып барган. 1917 нче елдан ул Зәй-Каратай авылы мәктәбенең тарихын язарга керешә, әмма бу китап 1934 нче елгы янгын вакытында юкка чыга. 1960 нчы елда исә, хәтерендәге истәлекләрне яңартып һәм авылның өлкән яшьтәге кешеләреннән сораштырып, авыл тарихын язарга алына һәм 1969 нчы елда аны төгәлләп, авыл Советына бүләк итә. Бу кулъязма китапның күчермәсе хәзерге вакытта Фазыл Туйкин исемен йөрткән мәктәп музеенда саклана. «Мин – Туйкин Ибраһим Закир улы, пенсионер, 1917-1942 нче елларда 25 ел Зәй-Каратай урта мәктәбенең башлангыч класслар укытучысы – Зәй-Каратай авылы тарихы буенча авылның картларыннан-карчыкларыннан сорашып җыйнаган материаллар нигезендә үзем язган тарих-кулъязмамны КПССның “Уңыш” колхозы каршындагы башлангыч партоешмасына бүләк итеп бирәм. 1969 ел, январь. Туйкин И.З.» – дип яза ул үзенең китабының беренче битендә. Кулъязма китап егермедән артык юка дәфтәрне үзара беркетү юлы белән эшләнгән, зәңгәр карага манып, каләм белән кириллицада язылган истәлек-хатирәләрдән һәм көндәлектән гыйбәрәт. Авыл кешеләре әйтүенә караганда, бу китап башка бер оригиналдан күчереп, колхоз идарәсенә бүләк ителгән (оригинал сакланмаган). Ибраһим Туйкин иң элек үзе яшәгән Зәй-Каратай авылының килеп чыгу тарихы белән кызыксынган. Моның өчен ул авылның борынгы топонимикасы (гидроним, дримоним, ороним, годоним) һәм антропонимикасы материалларын туплап, аларга үзенчәлекле аңлатма бирергә омтылган. Лениногорск районына кергән Зәй-Каратай авылы Татарстан Республикасының көньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан. Бу авыл тауның көньягында Каратай суының ике ягына утырган. Көнчыгыштан көнбатышка – 3 км, көньяктан төньякка 2 км булып, 6 кв. км урын алып тора. Авылның биләгән басуы, 158 көнчыгыштан көнбатышка (янәшәдә урнашкан Үзбәк авылы җире кереп) – 14 км, көньяктан төньякка 7 км булып, җир өсте мәйданы 98 кв.км урын алып тора. Авыл кырының чиктәш кырлары көнчыгышта – Иркен авылы кыры, көньякта – Мачкара, Ялтан, Чишмә, Бүсерәк кырлары, көнбатышта – Кәҗәбаш, Улаклы Чишмә кыры һәм төньяктан Габдрахман авылы кыры, Кәҗүнни урман белән чикләнә. Әлеге регионның тарихы җитәрлек күләмдә өйрәнелмәгән булганга күрә, шактый катлаулы, бәхәсләргә урын калдыра. Туган якны өйрәнүче һәвәскәр тарихчы-галим, язучы Җәмит Рәхимев архив материалларына нигезләнеп, бу якларга кешеләр бары тик XVIII нче гасыр башында гына килеп утыра башлавын күрсәтә. (Рәхимев, 2008, б. 17) Тарихчы галим Дамир Исхаков исә тарихи язмаларга һәм шәҗәрәләргә таянып, Татарстанның көньяк-көнчыгышы Болгар чорында ук үзләштерелә башлавын сөйли. (Исхаков, 1985, с. 36) Ибраһим Туйкин исә, авыл картларының истәлекләреннән чыгып, авыл кырыендагы акланнарга берничә гаиләнең чыннан да XVIII нче гасыр башында килеп утыруларын, ләкин аңа кадәр авылның хәзерге урынында Шаймөхәммәт, Туймөхәммәт һәм Корыч исемле кешеләрнең яшәвен күрсәтә. Соңыннан авылны уратып алган урманнардагы аюларның һөҗүменнән саклану өчен, читтән килүчеләр әлеге өч гаилә янына күчеп утыралар һәм авылга шул рәвешле нигез салына. «Казан тирәсе авыл татарларыннан Морат дигән кеше күчеп килеп – Морат сазы буе акланында, Ямин дигән кеше күчеп килеп – Ямин сазы буендагы акланга, Әлмәмәт дигән кеше күчеп килеп, Әлмәмәт елгасы буе акланына урнаша. Алар күчеп килгәндә Каратай суы буенда хәзерге авыл урынында Шаймөхәммәт, Туймөхәммәт, Корыч дигән кеше хуҗалыклары була. Ул вакытларда калын урманнарда аюлар күп була. Бу аюлар әнә шул таркау хуҗалыкларга һөҗүм иткәннәр. Аюлар һөҗүменнән котылу өчен Морат, Ямин һәм Әлмәмәтләр Каратай суы буена Шаймөхәммәтләр янына килеп утырганнар. Морат сазы, Ямин сазы, Әлмәмәт елгасы шушы тарихтан исем булып калганнар. Менә шулай Каратай авылы корылып китә. Морат, Ямин, Әлмәмәтләрнең күчеп килүләре чама белән 18 нче гасыр башларында була. 1919 нчы елларда Максут агайлар Казан ягыннан күчеп килүләр моннан 200-250 еллар элек булган дип сөйли торганнар иде», – дип яза Ибраһим Туйкин. (Туйкин, 2014, б. 23) Туйкин Ибраһим күрсәтүе буенча, алдагы гасырларда тирә-якта урнашкан татар, чуваш, удмурд, керәшен авылларыннан да кешеләр Зәй-Каратайга күчеп утырганнар. Шунысы кызыклы: укытучы 1917 нче елга кадәр авылда халык ясаклы татар, типтәр һәм башкорт дип бүленеп йөртелүе, ике староста – башкорт һәм типтәр старосталары булуы, типтәр старостасында авыл мөһере саклануы турында әйтә. Хәзерге вакытта авыл сөйләмендә башкорт теле үзенчәлекләре бөтенләй күзәтелми. Ибраһим Туйкин китабында теркәлгән гидроним атамаларының күбесе бүгенге көндә дә сакланган: Каратай елгасы, Ташлы елга, Зирекле елга, Ураз елгасы, Улаклы чишмә, Әлмәмәт коесы, Олы саз, Морат сазы, Уразмәт коесы, Исәнгилде чишмәсе, Ямин сазы һ.б. Автор гидроним атамаларын санап киткәндә, кайберләренә аңлатма да биреп уза. 159 Урман һәм тау атамалары авыл тарихын тасвирлаганда чагылыш таба: Салих мулла кулы, Тукмак кулы, Олы урман, Өстерелүк урманы, Яманкул чокыры, Бүре кулы, Янган тау, Тукмак тавы, Үзбәк тавы, Кәҗә тавы, Ташлы тау. Монда да автор риваятьләргә нигезләнеп, кайберләренең аталу тарихын сөйләп китә. Болар арасында рус теленнән кабул ителгән алынма атамалар кызыклы. Мәсәлән, Өстерелүк урманы атамасы рус телендәге «стрелок» сүзеннән алынган. «Дегет кулы. Элек бу урында туздан дегет яндыра торган булганнар», «Япарай кулы. Бу Япарай кулы Хәсәншин Баһаветдинның бабасы Япарай дигән кеше. 19 нчы гасыр икенче чирегендә ул ашлык чәчеп биләгән кулны Япарай кулы дип йөри булганнар», «Мәчет кулы. 19 нчы гасырның өченче чирегендә шул мәчет кулында агач кисеп мәчет бураганнар, бу исем шуннан кала», – дип яза Ибраһим Туйкин. (Туйкин, 2014, б. 53) Автор санап киткән урам атамалары татар авылы урам атамаларыннан аерылмый диярлек: Югары оч, Түбән оч, Аръяк, Күл урамы, Кибет очы, Тау ягы, Саз урамы, Әлмәт очы һ.б. Араларында килеп чыгышын билгесез калганнары да бар: Дунай урамы, Мачкара капкасы, Ялтан. Шул ук вакытта Ибраһим Туйкин бүгенге көндә онытылып барган һөнәрчелек лексикасына да игътибар итә. Ул һәрбер һөнәрченең хуҗалыгында булган корал атамаларын санап чыга һәм аларның кулланылышын аңлата. Мәслән, җеп эрләү коралларынан ул каба, каба төбе, тәрәш тарагы, орчыклар, җеп эрләү чыгыры; киндер сугу коралларыннан киндер урыны, кирге, көре, кылыч, соса, шүре, әвернә, киләп агачы, тортча, калтырча, шолдырма, тәбәлдерек, көре таягы кебек терминнарны атый. Бу терминнарның күбесе, халыкның көнкүрешеннән әлеге шөгыльләр югалу сәбәпле, хәзерге татар телендә кулланылмый диярлек. Шулай да Туйкин хезмәтендә иң кызыклысы – антропонимика. Автор шәҗәрәләргә һәм риваятьләргә таянып, борынгы кеше исемнәрен китерә, аларның кайсы гасырга караганлыгын күрсәтә. Бу мәгълүмат буенча исемнәрнең үсеш динамикасын күзәтергә була: Корыч, Уразмәт, Кырлач, Ындырҗа, Тулунгуҗ, Туктагол, Туйкә, Туктамыш, Сәет, Мостафа, Дәүләтша, Нәүширван, Котлыәхмәт, Вәлиәхмәт, Дөлмөхәммәт, Мөхәммәтвәли һ.б. Кайбер исемнәрнең кыскарту юлы белән ясалганлыгы күзгә ташлана (Әлмәмәт – Әлмөхәммәт), бу турыда Ибраһим Туйкин үзе дә искәртә: «19 нчы гасырның беренче яртысында авылда Лотфулла дигән кеше халыкның сыер, сарык көтүләрен күп еллар буе көткән. Кешеләр аның исемен кыскартып, Липат дип йөрткәннәр» (Туйкин, 2014, б. 52). Шәҗәрәләрдә борынгы хатын-кыз исемнәре сакланмаган. Гомумән, шәҗәрәләрдә бары тик ир-атларның исемнәре генә атала, хатын-кыз исемнәре бирелми. Ибраһим Туйкин аларны колхоз эшләренә бәйле рәвештә гомуми исемлектә күрсәтә башлый. Авыл тарихына багышлап чыгарылган китапта авылның могътәбәр агасы Хәлимов Җәүдәт Бөек Ватан сугышы елларында тылда – колхозда эшләгән фидакарь хатын-кызларның исемнәрен аерым исемлек итеп тер160 ки. (Туйкин, 2014, б. 460) Шулай ук фронтта һәлак булган, яраланып яки исән-сау кайткан авылдашларның исемлеген дә урнаштыра. Әлеге мәгълүмат бу якларда яшәүче халыкның ХХ гасырда исем кушу йоласын өйрәнүгә зур ярдәмлек булып тора. Шул рәвешле, Туйкин Ибраһимның әлеге кулъязма китабыннан авыл тарихына кагылышлы мәгълүмат кына түгел, ә бу якның ономастиконы өчен дә бик файдалы материаллар табарга мөмкин. БИБЛИОГРАФИЯ Исхаков, Д.М. (1985). “Из этнической истории татар восточных районов Татарской АССР до начала XX века”. К вопросу этнической истории татарского народа. Казань: ИЯЛИ КФАН СССР. – 36-65. Рәхимев, Җ. (2008). Сайланма әсәрләр: 4 томда (1 т.: Авыллар тарихы: хикәяләр һәм публицистика). Казан: Рухият. Туйкин, И., Хәлимов, Җ. (2014). Зәй-Каратай авылының тарихы. Лениногорск: Типография. 161 ИМЕНА СВЕТА: ОБЗОР СОВРЕМЕННОГО ЯКУТСКОГО ИМЕННИКА NAMES OF LIGHT: A REVIEW OF THE MODERN YAKUT NAME ЕГОР НИКОЛАЕВ16 АННОТАЦИЯ В статье рассматриваются структурные и семантические особенности современных якутских личных имен. Материалы и источники исследования – современные словари личных имен якутов. Были применены методы лингвистического описания, метод классификации, а также семантическая интерпретация. Выделены тематические группы имен: религиозные имена; имена, связанные с культом предков; имена-благопожелания; флористические имена; зооморфные имена; имена, относящиеся к явлениям природы, космонимы. Мотивационным фоном образования антропонимов является учение Айыы – древняя религия народа саха. Большинство имен айыы имеет основу -ай. Культурологическое обоснование имен айыы – якутский календарь. Якутский календарь соответствует круговороту природы, временам года. Данный цикл условно делится на темное (зимнее, осеннее) и светлое (весеннее, летнее) время года. Имена из современного календарного именника обозначаются как «имена света». Были выявлены имена-неологизмы, которые относятся к искусственным антропонимам. Большинство имен-неологизмов состоят из одного или двух слов. Компонентом многих имен являются слова (сиэн, хаан, санаа, уол, уолан, куо и др.), которые обозначают положительные черты характера человека. Источником многих антропонимов является эпос олонхо. Эпические имена создают идеальный образ человека, который сохраняется в современном календарном именнике народа саха. Ключевые слова: якутские личные имена, имена-неологизмы, имена света, учение Айыы ABSTRACT The article deals with the structure and semantics of modern Yakut anthroponyms. Materials and sources of research are modern dictionaries of Yakut personal names. The methods of linguistic description, the method of classification, as well as semantic interpretation were applied. The following thematic groups of names were identified: religious names, names associated with the cult of ancestors, names of good wishes, floral names, zoomorphic names, names relating to the phenomena of nature, cosmonyms. The source of these names is the Институт гуманитарных исследований и проблем малочисленных народов Севера СО РАН, ул. Петровского д. 1, г. Якутск, Россия, 1953307@mail.ru 16 162 teachings of Ayyy, the ancient religion of the Sakha people. Most of the names of ayyy have the base -ai. The cultural justification for the names of ayyy is the Yakut calendar. The Yakut calendar corresponds to the cycle of nature, the seasons. The names from the modern calendar namebook are designated as “names of light”. The names-neologisms, which consist of one or two words, have been identified. The component of many names are words (sien, haan, sanaa, uol, uolan, kuo, etc.) that denote positive traits of human character. The source of many anthroponyms is the olonkho epic. Epic names create an ideal image of a person that is preserved in the modern calendar names of the Sakha people. Keywords: Yakut personal names, neologisms, names of light, Ayyy teachings Якутский современный антропонимикон в настоящее время хорошо изучен на разных уровнях: секции в научно-практических конференциях школьников, статьи в материалах научных конференций, издана отдельная монография, существуют словари-справочники научного и научно-популярного характера. Данное исследование обусловлено тем, что за последние годы появился пласт новообразований – новых личных имен, которые ранее не были частью национального именника. Эти новые имена необходимо зафиксировать, исследовать семантику, структуру, определить основные лексико-тематические группы, к которым они относятся, установить мотивации имянаречения. Цель исследования – описать семантические и структурные особенности современных якутских антропонимов. Для достижения цели были поставлены следующие задачи: определить структурные особенности; выявить семантические особенности; определить этнокультурные истоки календарного именника. Материалом и источником для нашего исследования послужили два именника, изданные в 1994 и 2012 гг., а также полевые материалы автора. Для данного исследования были использованы методы лингвистического описания и классификации, а также семантическая интерпретация. На основе опубликованных именников и полевых материалов мы выявили личные имена, которые мы считаем новообразованиями или новыми именами (саҥа ааттар). Данные имена служат своеобразными маркерами современных реалий, связанных с самоидентификацией народа, с модой на имена, развитием образования, со статусом родного языка и т.д. Имена света. По А.В. Суперанской, «процессами присвоения и употребления имен управляют законы языка, а также особенности психологии именующего. Поэтому каждое имя не бессмысленно, оно имеет значимость и значение...» (Суперанская и др., 2009, с. 142). Тема современного имятворчества в тюркских языках раскрыта в трудах Г.Р. Галиуллиной (Галиуллина, 2008, с. 223-227), Р.А. Сулеймановой (Сулейманова, 2006, с. 13), Г.И. Кульдеевой (Кульдеева, 2001, с. 26) и др. Основанием, т.е. мотивирующим фактором имятворчества якутского антропонимикона являются традиционные религиозные воззрения, принципы и постулаты, которые были возрождены в качестве учения Айыы – Айыы Үөрэҕэ (Афанасьев, 1993; Тэрис, 2012). Как описывают эти источники, исходным пунк163 том образования новых имен является Природа, которая дает живительную силу айыы – новые имена позиционируются как имена, связанные со светом: «Айыы ааттара диэн үчүгэйи, сырдыгы, кэрэни санатар ааттары ааттыыбыт. Маннык ааттары кэмигэр тупсаран, саҥардан, толорон иһиэххэ сөп. Айыы ааттарын “Кут-сүр” оскуола эрэ оҥорор кыахтаах = имена айыы представляют собой самое лучшее, светлое, прекрасное. Этот именник можно дополнять, улучшать, обновлять. Имена айыы может составлять только школа “Кут-сүр”» (Афанасьев, Павлов, 2003, с. 13). Современный именник имен айыы (более 1200 имен) составлен из различных категорий личных имен – имена из пантеона божеств, духов, имена персонажей олонхо, народных сказок, преданий и легенд, а также новые (искусственные) имена. Т.е. структурно именник имен айыы соответствует составным древним именам (двухсоставным, трехсоставным и т.д.) – в новом варианте используется их усеченный вариант. Образуются с помощью словообразующих аффиксов. Женские имена (в именнике: кыыс аата – имена девочек), в основном, оканчиваются гласными звуками, что, по определению авторов-составителей, говорит об их предназначении – давать новую жизнь. Имена мальчиков (уол аата) оканчиваются на согласный звук, что придает имени некоторую законченность, недвусмысленность, отчасти предопределяет твердость характера, крепость духа и тела. Календарь. Личное имя, как известно, является продуктом социальным и историческим, в котором переплетается множество факторов, представляющих картину своего времени – исторического, социального, экономического, культурного и т.д. Своеобразный метафорический термин – имена света = сырдык ааттар, с одной стороны, представляет своего рода синтез духовной и материальной культуры – календарный цикл, образование которого обусловлено с понятием светового года, с его семантикой и ощущением, пониманием категории времени. Обращаясь к трудам по этнографии якутов (саха) о якутском календаре, мы находим, что: «… якуты полный год называли төгүрүк сыл (круглый год), тем самым признавая цикличность времени. Календарь старинных якутов, упорядочивающий их временные представления, входил в общую культуру народа саха и составлял с ней неразрывное целое. Он являлся хранителем социальной памяти коллектива» (Гоголев, 2015, с. 18, 21); «... якутский календарь чисто хозяйственный и опосредованно, через хозяйственную деятельность, соответствует природным циклам средней Лены, т.е. якутский календарь оформился именно на средней Лене. (…). Вторым видом реально ощутимого времени было … историческое время. (…) Социальное время. Самое приближенное к человеку время. Образуется за счет переплетения природного циклического и исторического линейного времени. (...) Социальное время ... переживалось и воспринималось за счет движения повседневных явлений природы и социальной жизни. В этом отношении оно связано с настоящим, здесь настоящее есть переживание происходящего социального или природного 164 явления, прямо влияющего на ход всей социальной жизни» (Колодезников, 1991, с. 10-14). По нашему мнению, историко-социально-культурный фон образования якутских личных имен оформленных в виде календарного именника – это и есть переживание происходящего социального или природного явления, т.е. существование в реалии. Исходя из этого авторы постарались оформить справочник в виде календарного именника, связанного с временами года. Например, семантика майских женских имен раскрывает суть наступления лета, отражает весеннюю картину, время пробуждения от долгой зимы, появление первых подснежников, наступление устойчивого теплого времени года, удлинение светого дня: Ньургууна от ньургун ʻлучшаяʼ, Сарыада от сарыал ʻзаряʼ, Сааскыйа от саас ʻвеснаʼ, Ньургуһун ʻподснежникʼ, Чэлгийээнэ от чэлгий ʻрасцветатьʼ, Күөрэгэй ʻжаворонокʼ, Күннэй от күн ʻсолнцеʼ, Күбэйэ от күбэй ʻродная, самая близкаяʼ, Сыралыма от сырал ʻтеплое веяниеʼ, Туйаара от диал. туйаарар ʻжаворонокʼ, Тупсууна от тубус ʻулучшатьсяʼ, Нарыйа от нарын ʻнежнаяʼ, Чэмэлиинэ от чэмэй ʻопрятнаяʼ, Айтыына ʻимя девушки айыыʼ, Дойдууна от дойду ʻродина, имеющая родинуʼ. Семантика майских мужских имен также представляет собой картину мира, связанную с началом лета: Эллэй ʻпосланник; культурный первопредок сахаʼ, Харысхан от харыстаа ʻоберегать; охранятьʼ, Айастаан от ай ʻтворитьʼ, Арылхан от арылый ʻбыть чистым, прозрачным, яснымʼ, Күндүмэн от күндү ʻдорогой, драгоценныйʼ, Сандал ʻлучезарныйʼ, Талыман от талыы ʻлучшийʼ, Ньургун от ньургун ʻлучшийʼ, Хомус от названия музыкального инструмента ʻхомусʼ, Алаас от названия круглой поляны, где традиционно живут якуты, Талбан от талба ʻпрекрасныйʼ, Дьулустаан от дьулуй ʻупорный, настойчивыйʼ, Тускун от туску ʻблаго, благополучиеʼ, Айаал от ай ʻтворитьʼ, Аман ʻсопровождаемый благословением, желающий счастья и удачуʼ, Арчын от арчы ʻобряд изгнания злых духов, нечисти из жилища, человека или из какой-либо вещи посредством окуриванияʼ. Семантика «зимних имен» отличается от весенних имен по содержанию и смысловой нагрузке. «Зима в якутской традиции – это период накопления человеческих сил для того, чтобы продолжить новый жизненный цикл» (Алексеев и др., 2012, с. 244). Культурологическая семантика зимы связана с особенностями климата, с ведением традиционного хозяйства. Для сравнения – мужские имена декабря (ахсынньы ааттара): Добун ʻчрезвычайно сильный, очень большой, гигантский (по степени проявления)ʼ, Сүргэн от сүр ʻвнешнее проявление силы духа, воли человекаʼ, Таман ʻприятная наружностьʼ, Барылан вероятно, от барый ʻвыделяющийся; непрерывный; сильныйʼ, Эрэл ʻвера; надеждаʼ, Аман ʻздоровыйʼ, Тускун от тусхай ʻхорошее предназначениеʼ, Талбан от тал ʻотборныйʼ, Мургун ʻлучшийʼ, Дабаан от дабай ʻидущий вверхʼ, Түмэн от түмсүү ʻсплочениеʼ, Дьулуур от дьулуй ʻстремительныйʼ, Сайдам ʻоткрытыйʼ, Тургун от тургут ʻпроходить испытаниеʼ, Саргын от саргы ʻсчастливое будущееʼ, Айастаан ʻтворящийʼ. Общая мотивационная кар165 тина имен говорит о наделении теми качествами, которыми должен обладать родившийся в декабре мальчик – стремление выжить, пережить, выдержать суровые климатические условия, долгую зиму. На материале данного календарного именника можно выделить следующие тематические группы (условно): Имена, восходящие к религиозным воззрениям: Айаан, Айаана, Айина, Айыына, Айыы Сээн, Алгыстаана, Айсена, Айыына, Арсен, Айаар, Айысхан, Айсена, Айгыына, Айастаан, Айгылан, Айсар, Айыысхан, Аяна и др. Основа этих личных имен – глаг. ай ‘творить, создавать’, ‘предопределять, предназначать, давать жизнь, предначертать свыше’ (Слепцов, 2004, с. 298). Как имя существительное, айыы обозначает: 1. общее название высших существ, олицетворяющих доброе начало (примерно соответствует христианским божествам); 2. все, что создано божествами, покровительствуемое ими (имеет дополнительный оттенок: «доброе», «добрая суть»); 3. в олонхо, сказках – якуты, страна якутов, их защитники от враждебных сил (богатыри, шаманки и др.); 4. судьба, рок, участь; 5. добрый, добросердечный (Слепцов, 2004, с. 362-363). Данная группа имен представляет собой духовную сторону имен света. Основа ай- часто присутствует в именах героев и персонажей эпоса олонхо, которые имеют семантическую маркированность как божественность происхождения вследствие присутствия двух основных противоборствующих групп – «айыы аймаҕа и абааһы аймаҕа – светлые и темные силы» (Филиппова, 2016, с. 90): Ахтар Айыыһыт хотуттар – богини покровительницы, дарители детей и скота, Айыы тойон кыыһа Айталыын удаҕан – небесная шаманка, дочь Айыы господина, Аҕыс былас суһуохтаах Айталы Куо – младшая сестра Дьулуруйар Ньургун Боотура, Айыы Нуоралдьын хотун – мать Дьулуруйар Ньургун Боотура, Аҕыс былас суһуохтаах Айыы кыыһа Айбаҕа удаҕан – внучка Куруубай Хааннаах Кулун Куллустуура, Айыы Дьураҕастай бухатыыр – брат Кыыс Ньургун богатыря, Айыы оҕото Адьы-Будьу – богатырь-соперник Оҕо Тулаайаха, Аҕыс былас сэгэл талбар суһуохтаах Айталыын Куо, Айыы Моҕол Хотун эмээхсин – мать Айталыын Куо и т.д. Все имена с основой ай- – имена персонажей племени айыы, т.е. относятся к именам света. Имена, связанные с культом предков: Дархан от титула дархан (Тыгын Дархан, Мунньан Дархан), от прилагательного дархан ʻсолидный, серьезныйʼ, Саарын от прилагательного саарын ʻлучший, самый достойный из людейʼ, Эллэй от имени культурного первопредка саха Эллэй Боотур и др. Имена-благопожелания: Күндээрэ ʻбудь как солнце лучезарной и светлойʼ, Кэскил ʻблагополучие, счастьеʼ, Өркөн от өркөн ʻпрядь солнечных лучейʼ, Саргыл, Саргылаана от саргы ʻсчастливое будущееʼ, Уйгун, Уйгууна, Уйгулаана от уйгу ʻдостаток, благополучие, благосостяние (материальное), изобилиеʼ, Хатан ʻфизически крепкий, закаленный, сильный человекʼ, Чаҕыл ʻяркое сияние, отблеск чего-либоʼ, Эрсан ʻбудь крепок духомʼ, Эрчим, Эрчимэн от эрчим ʻэнергия, сила кого-чего-либоʼ, Эрхан от эр ʻмужественныйʼ + хан, хаан ʻунаследованное 166 от предшествующих поколений свойство, качество человекаʼ, Эрэл ʻнадежда, вера во что-либоʼ и др. Флористические имена: Сардаана ʻназвание цвета сардаана, саранка; ʼНьургуһун ʻподснежникʼ и др. Зооморфные имена: Күөрэгэй ʻжаворонокʼ, Туллуктаана ʻпуночкаʼ, Хотой ʻорелʼ и др. Имена, относящиеся к явлениям природы, космонимы: Сулустаан от сулус ʻзвездаʼ, Кустуктаан от кустук ʻрадугаʼ и др. Репертуар данного календарного именника, в том числе и полевых материалов автора, показывает, что возросло количество антропонимов в группе имен-пожеланий (дезидеративов) и имен религиозного характера с основой ай- ʻтворитьʼ. Также существенно обновился компонентный состав образования личных имен. Больше стало составных (сложных) антропонимов, частью которых являются антропокомпоненты, ранее не являвшиеся частью ономастической лексики: сиэн: Айыы Сээн от айыы творческое начало+сээн, Айсен от ай ʻтворитьʼ+сен (сиэн) ʻвнукʼ, букв. наследник, преемник айыы, Айсэн Байсен Айсена, Айсиэнэ, Розсиэнэ и др. хаан: Эрхан от эр ʻмужественностьʼ+хаан, который обозначает качество человека, от эр ʻстать, быть мужественнымʼ, Айхаан, Айхан, Дьолусхаан, Кылысхан, Күндүсхаан, Одунхаан, Тулурхан, Тулусхан, Түмэрхаан, Эр Хаан, ЭрХаан-Боотур, Эрчим-хан, Айысхаана и др. санаа: Эрсан от эр ʻмужественностьʼ+ санаа ʻмысльʼ, букв. стать, быть мужественным, Эр-Сан, Эрсаан и др. уол, уолан: Айуол, Айуолан, Айуолаан, Байдам-Уолан, Эруол и др. От уол ʻсын; мальчик; парень, юноша, молодой человекʼ и др. куо: Айталы-куо, Ай-куо, Ай Куо, Айкуо, Айко и др. От куо ʻкрасивый, прекрасный; красавица, красаʼ и др. По внешнему оформлению также можно выделить двойные имена – сочетание якутского и русского имен: Афанасий-Уран, Амелия-Сайдыына, Анна-Сандаара, Елена-Долгууна, Евдокия-Нарыйа, Уйгулаана-Харысхаана, Айоланта-Тупсууна и т.д. Наблюдается возникновение прецедентных имен, например, Чээрин от имени героя повести «Егор Чээрин» Т. Сметанина, оттопонимных имен – Сунтарий от названия с. Сунтар, Томмот от названия поселка Томмот (Алданский район), имен, в которых сложно определить гендер – Түмэри (жен.) и т.д. Следует заметить, что новые имена, в которых отмечается многосоставность, усеченность, аффиксальный способ образования, прецедентный способ именования и т.д. в данное время сложно классифицировать по тем или иным признакам, так как эти имена в большинстве случаев являются немногочисленными или даже единичными: Тимирболот от тимир железный и болот ʻмечʼ, Суруйа, жен. от суруй- ʻписатьʼ, Эйэлиинэ от эйэ ʻмирʼ, Айдын, Айдыын, Айтыын от 167 ай- ʻтворитьʼ и тыын ʻдухʼ, Сайдыын от сайын ʻразвиватьсяʼ, Сулус-Таан от сулус ʻзвездаʼ Байан, Байдамин от баай ʻбогатствоʼ, Дьолсун от дьол ʻсчастьеʼ, Толлуман от толун- ʻбоятьсяʼ + -(а)ман (аффикс, образующий имя сущ.), Айлаана от ай- ʻтворитьʼ, Саргылан, Саргылаан от саргы ʻудача, счастьеʼ и др. В целом, такие антропонимы можно обозначить как имена-неологизмы, которые образовались в результате искусственной номинации, т.е. «имя не выбирается из антропонимического списка, а изобретается заново» (Голомидова, 1998, с. 42). Обсуждение. Исследованные антропонимы интегрируют в себе и древние, и современные черты якутского антропонимикона. Спустя 30 лет употребления именников в новой социальной среде, раскрывают те структурные изменения, которые происходят в современном якутском языке: - нарушение сингармонизма (Эрсан, Эрхан); - сочетание русского и якутского слов в составлении якутского имени (Афанасий-Уран); - образование имен-неологизмов, которых ранее не было в якутском именнике (Байдамин Тимирболот ). В семантическом плане календарь по дням месяцев, использовавшийся при составлении именника, имеет мотивирующую и направляющую функцию. Образование новых имен, ранее не включенных ни в один письменный источник, говорит о том, что имяобразующее начало, а значит и самоидентификация саха в современном обществе не утратила созидающую силу. Личное имя саха (саха аата) играет воспитательную роль, поэтому основами современных новообразований являются лексемы, определяющие положительные качества характера человека. Выводы. В ходе анализе определено, что мотивация имятворчества зависит от духовных установок, культурного фона быта современных саха (якутов). Семантически антропонимические неологизмы сохраняют преемственность традиций якутского имятворчества – источником являются имена персонажей эпоса олонхо, легенд и преданий, пантеон названий божеств, духов и иных мифологических имен. В структуре имен саха появились антропокомпоненты (куо, уол, хаан и др.), которые несут в себе семантику с акцентом на положительные черты, указывают на гендерные отличия. Некоторые моменты именования, опирающиеся на эпический антропонимикон – имена идеализированных образов, которые во многом обладают оценочной характеристикой. Одним из особенных и вполне укрепившихся черт является отличие женских имен от мужских – калька существующей модели имени, заимствованной из русского (российского) именника – аффикс, обозначающий род (-а, -(ы)йа и др.). 168 СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ Айыы ааттара. (1994). Дьокуускай: «Ситим» КИФ. Алексеев, Н.А., Романова, Е.Н., Соколова, З.П. (Ed.) (2012). Якуты (Саха). Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая РАН; Ин-т гуманитарных исследований и проблем малочисленных народов Севера СО РАН. – М: Наука. Афанасьев, Л.А.-Тэрис. (1993). Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: Ситим. Афанасьев, Л.А.-Тэрис, Павлов, А.Н.-Дабыл. (2003). Айыы ааттара. (с. 13-16). Сахалыы ааппыт-суолбут: сборник материалов. Дьокуускай: ИПМНС СО РАН Багдарыын Сүлбэ. (2011). Аатта тал. Дьокуускай: Бичик. Гоголев, А.И. (2015). Народные знания якутов в XVII – начале XX вв.: (календарь, метрология, медицина); М-во образования и науки Рос. Федерации, Сев.-Вост. федер. ун-т им. М. К. Аммосова. Якутск: ИД СВФУ. Голомидова, М.В. (1998). Искусственная номинация в русской ономастике: Монография. Урал. гос. пед. ун-т. Екатеринбург. Колодезников, С.К. (1991). Категории традиционной культуры якутов: пространство, время, движение (по материалам фольклора). (с. 5-27). Духовная культура в жизни этноса: Сборник научных трудов. Якутск: ЯНЦ СО АН СССР. Полевые материалы автора (2013-2022) Слепцов, П.А. (Ed.) (2004). Толковый словарь якутского языка. Новосибирск: Наука. Суперанская, А.В., Сталтмане, В.Э., Подольская, Н.В., Султанов, А.Х. (2009). Теория и методика ономастических исследований. Изд. 3-е. М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ». Тэрис. (2012). Итэҕэл тылдьыта. Дьокуускай: Бичик. Тэрис. (2012). Сахалыы аат. Дьокуускай: Якутский край. Филиппова, Н.И. (2016). Собственные имена персонажей в якутском эпосе олонхо: структура и семантика. Якутск. 169 ҚАЗАҚСТАН ТРАНСШЕКАРАЛЫҚ ТОПОНИМДЕРІ БОЙЫНДАҒЫ БИНАРЛЫҚ АТАУЛАР17 BINARY NAMES OF CROSS-BORDER TOPONYMS OF KAZAKHSTAN ҚОҢЫРАТБАЕВА ЖАНАР МОЛДАЛЫҚЫЗЫ18 АННОТАЦИЯ Мақалада қазақ транстопожүйесінің аймақтық кейбір мәселесі қозғалады. Трансшекаралық қазақ топонимиясына қатысты түйткілді мәселелердің қатары ауқымды екендігі белгілі. Мақалада соның бір ғана бөлігі – трансшекаралық топожүйедегі бинарлық атаулардың жайы сарапталады. Ондағы мақсат – семантикалық қарама-қарсылыққа құрылған топонимдердің этимологиясын қарастыра отырып, олардың бойындағы бинарлық оппозицияның қаншалықты айқын екендігін зерделеу. Сол арқылы топонимдердің номинациялану принциптерін айқындау. Зерттеудің эмпирикалық материалы ретінде Ресеймен шектес жатқан солтүстік және батыс өңірлерінің топожүйесі алынды. Шекаралық әкімшілік-аймақтық бөлініс бойынша еліміздің СҚО, Павлодар, Қостанай, БҚО, Ақтөбе, Атырау секілді облыстарының бірқатар ауданы Ресеймен шектеседі. Мақалада осы трансшекаралық аймақ топонимдерінің бойындағы бинарлық атаулардың қатары түзіледі. Атап айтқанда, Үлкен – Кіші, Ақ – Қара, Қара – Сары, Жақсы – Жаман, Жылы – Суық, Ащы – Тұщы бинарларының қатары талдауға түседі. Топонимдік бинарлық атаулардың лексикалық антонимдерден айырмашылығы баяндалады. Лексикалық антонимдерде қарама-қайшылық айқын көрініс тапса, ал топонимдердің бойындағы бинарлық оппозицияда қарама-қарсылықтың толыққанды болмауы мүмкін екендігі сөз етіледі. Топонимдердің қарама-қайшылығы тек топонимдік мәнмәтінде танылатыны, кейде тіпті семантикалық қарама-қайшылыққа емес, мәндес жұп құрауы да ықтимал екендігі баяндалады. Тірек сөздер: трансшекаралық топонимия, бинарлық атау, этимология, түп-төркін, Ресеймен шектес аймақтар, Қазақстан. ABSTRACT The article discusses some regional issues of the Kazakh transistoposystem. It is known that there are several problems related to transboundary Kazakh toponymy. The article analyzes only one part of it – the status of binary names in transboundary topographic systems. Its purpose is to study the etymology of toponyms based on semantic contradictions, to determine the clarity Мақала ҚР БжҒМ-нің АР08855686 – «Қазақстан трансшекаралық аймақтарындағы топонимия» атты мемлекеттік гранты аясында әзірленді (2020-2022 жылдарға арналған). 18 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Zhanarkon@mail.ru 17 170 of the binary opposition in them. Thus, to determine the principles of nomination of toponyms. The topographic system of the northern and western regions bordering Russia was used as an empirical material for the study. In terms of border administrative-territorial division, several districts of the country, such as NKR, Pavlodar, Kostanay, WKO, Aktobe, Atyrau, border with Russia. The article creates a series of binary names along the toponyms of this transboundary region. In particular, a number of binaries Big – Small, White – Black, Black – Yellow, Good – Bad, Warm – Cold, Bitter – Fresh are analyzed. The difference between toponymic binary names and lexical antonyms is described. Lexical antonyms are clearly contradictory, and in the binary opposition of toponyms it is said that the contradiction may not be complete. It is stated that the contradictions of toponyms are recognized only in the context of toponyms, and sometimes it is even possible to form synonymous pairs, rather than semantic contradictions. Keywords: transboundary toponymy, binary name, etymology, origin, Regions bordering Russia, Kazakhstan. Аймақтық онимдер жүйесі күрделі тілдік-әлеуметтік, мәдени-тарихи қабат ретінде ғылымның әр саласында әр қырынан қарастырылады. Оның ішінде ономастика саласының бөлінбес бір бөлшегі ретінде жалпы және жекелеген тілдік мәселелерді шеше отырып, қоғамның әр кезеңдік шынайы бейнесін танытуда мүмкіндігі зор. «Белгілі бір аймаққа қатысты ономастикалық зерттеулердің мақсаты – нақты бір аймақтағы атаулардың ерекшеліктерін және/немесе ол атаулардың көрші, тіпті шалғай аймақтармен байланысын анықтау. Аймақтық ономастикалық зерттеулер онимдік ареалдар мен олардың түрлерін белгілеп, бекітуде құнды материалдар береді» (Подольская, 1988, 97 б.). Қазақстан өңірлері ономастикалық кеңістігінің әрқайсысының өзіне тән сипаты бар: әр аймақтың орналасу орнына қарай, тарихи-әлеуметтік жағдаятына қарай тілдік ландшафтысы әртүрлі қалыптасып жетілген деуге болады. Аймақтардың онимдер жүйесінің қалыптасып дамуына, олардың құрылымына әртүрлі әлеуметтік факторлар әр қилы деңгейде ықпал етіп отырғаны белгілі. Әр өңірдің (солтүстік-оңтүстік, батыс-шығыс) ономастикалық даму динамикасын зерделей түскенде байқалар жайт – жалқы есімдердің сол аймақ халқының мәдени-әлеуметтік өміріне қаншалықты ықпалды болғандығы. Себебі онимдер – табиғаты жағынан апеллятивтерге қарағанда өзінің бойына ақпараттылықты, әлеуметтілікті ерекше сақтайтын тілдік қабат. Яғни, олар белгілі бір тарихи кезеңнің (әлемнің) тілдік бейнесін анық беруде маңызды рөлге ие. Қазақстанның Ресеймен шекаралас орналасқан солтүстік және батыс өңірлерінің топожүйесі, бір жағынан, түрлі этностан құралған кеңістік ретінде айрықша сипатқа ие болса, екінші жағынан, саяси-идеологиялық астары қалың тарихи үдерістерден тұратын онимдік қабат болып саналады. Бірден айтарлығы, бұл өңірлердің ономастикалық кеңістігі «көп қабатты»: онда төңкеріске дейінгі жұрнақтар, кеңестік кезең кезіндегі билік саясаты, там-тұмдап болса да тәуелсіздік алған жылдардағы бұрынғы атауды қайта қалпына келтіру сынды сипаттар орын алған. Бұлардың ішінде, әсіресе, кеңестік кезеңнің бояуы қатты сіңген. Себебі кеңестік билік кеңестік аймақ деп аталатын мәдени-тарихи орындардың барлығына дерлік өзінің ерекше «ұстанымын» жүргізіп отырғаны тарихтан белгілі. 171 Еліміздің Ресей жерімен шекаралас жатқан аймақтарына Павлодар облысының Ертіс, Қашыр, Ақтоғай, Шарбақты аудандары, Солтүстік Қазақстан облысының М. Жұмабаев, Жамбыл, Қызылжар, Мамлют, Ш. Уәлиханов аудандары, Қостанай облысының Жітіқара, Денисов, Ұзынкөл, Меңдіқара, Федоров, Қарабалық аудандары, Ақтөбе облысының Қарғалы, Әйтеке, Мәртөк аудандары, Батыс Қазақстан облысының Шыңғырлау, Бөрлі, Жәнібек, Казталов аудандары жатады. Қазақстан трансшекаралық аймақтарындағы топонимдік атауларды номинациялау үдерісінде байқалатын маңызды құбылыс – семантикалық қарама-қайшылықтың орны. Ғылыми зерттеулерде ол бинарлық оппозиция, бинарлық атаулар, семантикалық оппозиция деген терминдермен беріледі. Ономастикадағы бинарлық оппозицияға Н.В. Подольская мынадай түсіндірме береді: «Противопоставление (для различения) двух известных образом связанных объектов с помощью имен, имеющих одинаковую основную лексему и антонимичные определения» (Подольская, 1988, 42 б.). Ал А.В. Суперанская жалқы есімдердің бойындағы бұндай антонимияның (бинарлық оппозицияның) көрінісіне тек бір жақты ғана қарауға болатынын көрсетеді: «О своеобразной условной антонимии не столько имен, сколько образов, связанных с этими именами, можно говорить лишь в исключительных случаях, когда имя со всеобщей известностью находится на грани превращения в нарицательное. Особая географическая (Северный и Южный полюс, Западный и Восточный Саян) и топонимическая (Большой и Малый Кавказ, Верхняя и Нижняя Масловка) антонимия не дают антонимии лингвистической и даже просто ономастической, потому что здесь названия с этимологически антонимическими лексемами входят в один ономастический ряд и объектная соотнесенность названий значительно важнее их понятийной стороны» (Суперанская, 1973, 304-305 б.). Автордың көзқарасынша, жалқы есімдердің бойындағы антонимдік мән лексикалық антонимдермен салыстырғанда өзгеше, онда сөздердің байланысы тек ұғымдардың байланысы арқылы қалпына келеді. Лексикалық антонимдерде қарама-қайшылық мән болымсыздықтың тізбегі ретінде көрініс тауып, «дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық-кем қасиетін, мөлшер-көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шықса» (Болғанбайұлы, Қалиұлы, 1997, 121 б.), топонимдердің бойындағы бинарлық оппозицияда айқын қарама-қарсылық болмауы мүмкін. Топонимдердің қарама-қайшылығы топонимдік мәнмәтінде танылады, кейде тіпті семантикалық қарама-қайшылыққа емес, мәндес қатарға ұқсас келуі де ықтимал. Лексикалық қарама-қайшылықта тұрақты түрде үлкен кішінің, ақ қараның, жаңа ескінің, тар кеңнің, т.б. антонимі болып табылса, ал топожүйедегі ол қарама-қайшылықтардың орны басқаша. Мәселен, Үлкенкөл – Кішікөл топонимдері о баста көлдің көлеміне, оның қамтып жатқан ауқымына қатысты қойылып, өзара бинар құраған делік. Алайда уақыт өте келе Үлкенкөліміздің суы тартылып, Кішікөл атауына семантикалық оппозиция болудан қалуы мүмкін. Сондықтан топонимдердің бойындағы қарама-қайшылық уақыт тезімен өлшенеді, өткен172 нің еншісі тұрғысынан қаралады. «Тарих топонимдерді «бөліп» қана қоймайды, нысанның бір кездері бұзылуына байланысты оларды қайта «қоса» да алады. Сондай жайттың бірін Верхний Тагил – Нижний Тагил топонимдеріне қатысты айтуға болады. Бұл атаулар қалыптасқан кезде өзара бинарлық оппозиция құраған. Дегенмен уақыт өте келе Нижний Тагил айтарлықтай дамып, үлкен қалаға айналған да, ал Верхний Тагил салыстырмалы түрде шағын ауыл деңгейінде қалған. Алайда кейінірек Верхний Тагил қала мәртебесін алған кезде екі топоним қайтадан бір-біріне бинарлық жұп құраған» (Глинских, 1987, 33 б.). Яғни, топонимдердің пайда болу сәтінде орын алған қарама-қайшылықтың өзектілігін сақтау үшін ол нысандардың бір категорияға жатуы маңызды. Бинарлық атаулар (оппозиция) деп аталатын ондай антонимдік қатарлар топожүйенің лексикалық қорын байытуда елеулі үлес қосады. Атап айтқанда, аймақтың ландшафтық және тарихи-әлеуметтік жағдайларын ашуда нақты деректер ұсына алады. Яғни, топожүйеде қарама-қайшылықтардың орнығуы белгілі бір аймақтың сан алуан құрылымдық-типологиялық сипатын анықтауға, сонымен қатар топобірліктерді атаудың принциптерін айқындауға мүмкіндік береді. Бинарлық атаулар қатары түркі ономастика кеңістігінің бәрінде, оның ішінде қазақ топожүйесінде де ұшырасады. Солтүстік және батыс трансшекаралық аймақтары бойынша жинақталған тілдік деректер соның бір айғағы деуге болады. Аталған өңірлер топонимдерінің бойындағы бинарлық атауларды құрылымдық-семантикалық жүйесіне қарай шартты түрде: 1) Үлкен – Кіші атауларымен келетін бинарлық қатар; 2) Ақ – Қара; Қара – Сары атауларымен келетін бинарлық қатар; 3) Өзге атаулармен келетін бинарлық қатар деп қарастыруға болады. Олардың ішінде ең өнімді бинарлық қатарды алғашқы екі түрі құрайды (1-сурет). 1-сурет – Қазақстан трансшекаралық аймақтарындағы бинарлық атаулардың сандық көрсеткіші 173 1) Үлкен – Кіші атауларымен келетін бинарлық қатар. Бинарлық атаулардың бұл қатары, негізінен, гидронимдердің, арагідік ойконимдердің жасалуына негіз болған. Бұған себеп еліміздің солтүстік, батыс трансаймақтарының сулы, батпақты болып келуінен. Гидронимдер мен ойконимдердің бинарлық жұптары бір гидрографиялық немесе ойкографиялық жүйемен шектелген. Ол топонимдер күшейткіш-кішірейткіш құрылымдық-семантикалық қатынасты танытады. Бұл қатардағы бинарлық атаулардың дені тіркесті атаулар тудырады. Атап айтқанда, Үлкен Ақшешей (қыстақ атауы, БҚО, Шыңғырлау ауд.; батпақ, көл атауы, СҚО, Жамбыл ауд.) // Кіші Ақшешей (батпақ атауы, СҚО, Жамбыл ауд.); Үлкен Сарыкөл (батпақ атауы, СҚО, Жамбыл ауд.) // Кіші Сарыкөл (көл атауы, СҚО; Жамбыл ауд.); Үлкен Қарақоға (көл атауы, СҚО, Жамбыл ауд.) // Кіші Қарақоға (көл атауы, СҚО, Жамбыл ауд.); Үлкен Қорған (қыстақ атауы, БҚО, Казталов ауд.) // Кіші Қорған (қыстақ атауы, БҚО, Казталов ауд.); Үлкен Сүлікті (көл атауы, СҚО, Жамбыл ауд.) // Кіші Сүлікті (көл атауы, СҚО; Жамбыл ауд.); Үлкен Шабақ (көл атауы, СҚО, Жамбыл ауд.) // Кіші Шабақ (көл атауы, СҚО; Жамбыл ауд.). Үлкен – Кіші сын есімдерінің антонимдік жұп ретінде біріккен құрамды топонимжасамға қатысатынына тек бір ғана үлгіні кездестірдік: Үлкенкөл (батпақ, көл атауы, СҚО, Жамбыл ауд.) // Кішікөл (батпақ атауы, СҚО, М. Жұмабаев ауд.) // Кішкенекөл (батпақ атауы, СҚО, Жамбыл ауд.). Келтірілген Үлкен – Кіші атауларымен келген топонимдерді о баста көл, батпақ, қыстақтардың алып жатқан орнына, көлеміне қатысты қойылып, антонимдік жұп ретінде қалыптасқан деуге болады. Уақыт ағымында ол географиялық нысандардың бинарлық атауды қаншалықты сақтауы/сақтамауы сол аймақтарға зерттеу экспедицияларын жүргізуде айқындала түсері анық. Кейбірінің шығу төркініне тоқталсақ: Үлкенкөл (батпақ, көл атауы, СҚО, Жамбыл ауд.) // Кішікөл (батпақ атауы, СҚО, М. Жұмабаев ауд.) // Кішкенекөл (батпақ атауы, СҚО, Жамбыл ауд.) – көлдің, батпақты жердің алып жатқан көлемін танытатын бинарлық қатар. Мұндағы Үлкенкөл онимі «Даладағы шағын ойпаң немесе жауын-шашынның ылғалдылығы ұзаққа созылуынан қалыптасқан ойпаң болуына байланысты аталған. Сәйкесінше Кішікөл атауы ойпаңның кіші бөлігі дегенді білдіреді» (Койчубаев, 1974, 233 б.). Бұл қатардағы Кішікөл топонимі Үлкенкөлге әрі лексикалық, әрі грамматикалық бинар құрап тұр. Батпақ көлемінің тым шағындығын танытуда кішірейту мәніндегі -кене қосымшасы жалғанып, Кішкенекөл гидронимі туындаған деуге болады. Бұл сынды әрі лексикалық, әрі грамматикалық бинар жасаушы жұпқа өңір топожүйесіндегі мына мысалды да келтіруге болады: Үлкен Қарақамыс (көл атауы, СҚО, Жамбыл ауд.) // Кіші Қарақамыс (көл атауы, СҚО, Жамбыл ауд.) // Кішкен174 тай Қарақамыс (батпақ атауы, СҚО, Жамбыл ауд.). Мұнда Үлкен Қарақамыс гидрониміне Кіші Қарақамыс гидронимі лексикалық бинарлық қатар құрап тұрса, кішірейту мәніндегі -тай қосымшасының жалғануы арқылы Кішкентай Қарақамыс онимі туындап, грамматикалық бинарлық қатар жасауға сеп болған. 2) Ақ – Қара; Қара – Сары атауларымен келетін бинарлық қатар. Солтүстік және батыс Қазақстан трансшекаралық аймақтарында өзге түркі тілдеріндегі секілді мағыналық жағынан бір-біріне қарама-қарсы келіп, бинарлық қатар құрайтын түр-түс атаулы топонимдер біраз кездеседі. Ақ – Қара; Қара – Сары атауларымен келген бинарлық қатар, негізінен, біріккен тұлғалы топоним жасауға қатысатындығы көрінеді. Олардың қатары: Ақоба (ауыл атауы, БҚО, Жәнібек ауд.) // Қараоба (ауыл атауы, БҚО, Казталов ауд.). Топонимдердің оба сыңары қазақ топожүйесінде жеке оним түрінде де кездеседі. Оба сөзі тілдік қорда бірнеше мағынаға ие: «1. Дөңес жерлерге тастан, топырақтан үйіп жасалынған меже, белгі; 2. Өлген адамдар жерленіп, үйінді, төмпешік түрінде жасалған орын; 3. Өте жұқпалы ауру, індет, дерт» (Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2011, 11 т., 600 б.). Топонимжасамда оба сөзінің алғашқы екі мағынасы қатысады деуге негіз бар. Бұл пікірді Ақоба, Қараоба топонимдерінің мәнін ашатын сөздіктер де ашып көрсетеді: Ақоба – Ак-Уба. Куча белых камней (Конкашпаев, 1963, 15 б.); Қараоба – Кара-Оба. Черная куча камней (Конкашпаев, 1963, 61 б.). Яғни, ақ тастардың үйіндісі, қара тастардың үйіндісі мәнінде келіп, Ақоба, Қараоба ойконимдері семантикалық жағынан антитезалық сипатқа ие болып тұр. Ақтау (тау атауы, БҚО, Бөрлі ауд.; ауыл атауы, БҚО, Шыңғырлау ауд.) // Қаратау (қоныс атауы, СҚО, Жамбыл ауд.). Ақтау – Қаратау топонимдері толыққанды бинарлық атау. Ақтау – тау жыныстарының түсіне қарай тағылған атау. Қаратау онимінің этимологиясы жайлы А.Н. Кононов: «Для изучения тюркской орографической номинации и терминологии необходимо обследовать направления многочисленных гор и горных хребтов, носящих название қара (ғapa) дағ/тағ/ тоғ/тау/тоо; ср. узб. қоpa тoғ ‹черные горы’, ‹низкие горы’, ‹горы без растительности’; термином қора тоғ узбеки обозначают также ‹горы, не освещаемые солнцем’, т. е. северные склоны гор; -ср. кирг. (южное): кара ‹не покрытое снегом место в горах», – деп түстік мән танытандығын атап өтеді (Кононов, 1978, 167 б.). Өзге де ғалымдар Э.М. Мурзаевтың Қаратау онимі түспен байланысты, себебі Қаратауларда өзге ұлы таулардағыдай жаз бойы қар жатпайды деген пікірімен толық қосылады (Қойшыбаев, 1985, 158 б., Бияров, 2013, 143 б.). Демек, Ақтау – Қаратау топонимдерінің бойында семантикалық қарама-қайшылық толық сақталған деп танимыз. Ақмола (қоныс атауы, СҚО, М. Жұмабаев ауд.) // Қарамола (өзен атауы, СҚО, Ш. Уәлиханов ауд.; жырасай атауы, СҚО, Ш. Уәлиханов ауд.). Мұндағы ақ – қара сын есімдері өздерінің түпкі денотаттық мағынасында антонимдік жұп құрап, бинарлық атау мәнінде топоним жасауға қатысып тұр. Ақмола ониміне қатысты ғылыми еңбектерде әр қилы пікірлердің кездесетіндігі белгілі. Атаудың 175 халықтық этимологиядағы шығу тарихын Т. Жанұзақ: «Бір кісіні жерлегенде, астынан ақ балшық шыққан. Осы ақ балшықпен мәйіттің басына орнатылған моланы майлаған. Содан соң мола алыстан ағарып көрініп тұратын болғандықтан, бұл жер Ақмола атанған» (Жанұзақ, 2010, 31 б.), – деп бере келіп, өзінің ғылыми тұжырымын ұсынады: «Ақмола атауы «қабырстан» мәнінде емес, «көне мекен-жайдың орны, ата-бабалардың сүйегі жатқан қасиетті белгі, нышан», ал орысша, кейбіреулерше аударылған «светлый погост» емес, «белый мавзолей» деген мағынаны білдіреді (Жанұзақ, 2010, 31 б.). Сондай-ақ, Қарамола онимінің құрамындағы қараға қатысты да көзқарастардың алуандығы байқалады. Е. Қойшыбаевтың сөздігінде: «Атау «мола» мағынасын білдіреді, ондағы қара сыңары «қалың, көп мола» мәнінде жұмсалған, – делінеді (Койчубаев, 1974, 122 б.). Дегенмен бұл атаудың қойылу принципін әлі де қарастыра түсу қажет. Біздіңше, атаудың қара сыңары нысанның өлшемінен гөрі, алыстан қарауытып тұрған моланың түстік белгісін танытып тұрған сыңайлы. Ақтоғай (елдімекен атауы, Павлодар обл., Ақтоғай ауд. // Қаратоғай (елдімекен, Ақтөбе обл., Мәртөк ауд.). Сырт қарағанда ақ – қара бірліктері түстік мәнде келіп, бинарлық атауды танытатын сықылды. Алайда тіліміздегі ақ және қара бірліктерінің түстік мәннен бөлек түрлі коннотацияға ие екенін ескерсек, ойконимдердің семантикалық қарама-қайшылыққа құрылмағанын аңдаймыз. Ойконимдердің бойындағы ақ сыңары «таза, мөлдір, тұнық», қара сыңары «қалың, ну, көп» мағынасын білдіреді. Ал тоғай сыңары туралы түрлі көзқарас кездеседі. Қазақ әдеби тілінде тоғай сөзінің бірнеше семантикасы тіркелген: «1. өзен бойларындағы жабайы өскен әртүрлі қалың қу ағаш; 2. шөл және шөлейт аймақтардың жайылма сулы өзен алаптарында өсетін бұта аралас орман; 3. орманның негізгі алқаптан оқшауланған шағын бөлігі» (Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2011, 14 т., 194 б.). Тоғайдың топожүйедегі мағынасы туралы Е. Қойшыбаев мынадай талдау ұсынады: «Тоғай сөзі лексика немесе тополексема түрінде қилы фонетикалық вариацияларда (туғай, тоқой, тохой, туқай) бүкіл түркі және монғол тілдері топонимиясын былай қойғанда жалпы славян (тугай), угор (токай) тілдес халықтар атауларынан да, әдеби нормадағы терминдері қатарынан да берік орын алған тым көне форма. Сондықтан да оны түркі-монғол тілдері шеңберінен артып, «алтаистика» аясына енген форма деуге болады. Орыстың ғылыми және басқа терминологиясының төркінін қарастырғандар (К.Р. Бабаев, Е.Н. Шипова) бұл лексеманың немесе алғашқы түсінігінен алыстап кеткен токай прототипінің берер мағынасын «иілме», сөзбе-сөз «шынтақ» (ор. «локоть») деп қарайды. Қазіргі қазақ тілі нормасына келтіргенде бұл сөздің төлеуін, жобамен «сай-сала» немесе «ескі арна» мәндес ұғым береді» (Қойшыбаев, 1985, 36-37 б.). Дей тұрғанмен тоғай сөзінің сай-сала, ескі арна мәніне Т. Жанұзақ келіспейді. Автордың пікірінше, «тоғай» – географиялық термин ретінде түркі тілдерінде ерте заманнан қолданып келе жатқан лексема. Ол түркі тілдерінен орыс әдеби тіліне еніп, туғай тұлғасында жиі қолданысқа түсуде (Жанұзақ, 2010, 34-35 б.). В.В. Радловтың сөздігінде де тогай, тогаі, токоі, токаі, токкоі тұлғаларына беріліп, «шалғын», 176 «орманды алқап», «ағаштар мен бұталар қалың өскен өзен, арал не жарты арал», «өзен түбектеріндегі қалың ағаш» деген мағыналарға ие екендігі көрсетілген (Мурзаев, 1984, 562 б.). Демек, Ақтоғай ойконимі мөлдір судың, тұнық өзеннің жағасындағы орман мағынасын танытса, Қаратоғай ойконимі қалың, нулы тоғай мәнінде қойылған деп қарауға болады. Ақсу (ауыл атауы, БҚО, Бөрлі ауд.) // Қарасу (ауыл, қыстақ атауы, БҚО, Казталов ауд.; өзен атауы, СҚО, Ш. Уәлиханов ауд.). Ақсу – Қарасу онимдері қазақ топожүйесінде гидроним, ойконим ретінде көптеп кездеседі. Ақсу топонимінің құрамындағы аққа қатысты пікір алуандығы басым. Бірқатар зерттеу еңбектерінде оның түске қатыссыз екендігі, таудан төмен құлай аққан қар суының ағыны екендігі; яғни ағу, ағынды деген мағынаны танытатындығы келтіріледі (Мурзаев, 1984, 195 б., Кононов, 1978, 163 б., Қойшыбаев, 1985, 35 б.). Кейінгі зерттеулерге зер салсақ, бұл пікірмен келіспеушілік байқалады. Атап айтқанда, «Атаудың негізгі мағынасы «судың, өзеннің ақ ботала боп аққан түсіне» байланысты» (Жанұзақ, 2010, 33 б.); демек «атауға себеп болған уәж – өзен суының тастарға соғылып, ақ көбіктеніп ағуы» екендігі пайымдалады (Бияров, 2013, 125 б.). Қарасу топонимінің аталу принципі судың, өзеннің мөлдірлігінен қалыптасқан, кейін келе өзен атауы ауыл, қыстақ атауының туындауына негіз болған. Яғни, мұнда ономастика ғылымына тән құбылыс – трансонимдену орын алған. Ақсу топониміне қатысты келтірілген екіұдай пікірді Қарасу топонимінің аталу принципімен салыстыра қарастырғанда, бұл атаулардың бинарлық оппозиция құрап тұрмағанын тануға болады. Ақкөл (көл атауы, БҚО, Шыңғырлау ауд.) // Қаракөл (ауыл атауы, БҚО, Казталов ауд.; көл, батпақ атауы, СҚО, Жамбыл ауд.). Топонимдердің құрамындағы ақ, қара сын есімдері түстіктен өзге семантикалық мағынаны білдіреді. Ақ «ағын, ағынды» деген мәнді танытса, қара бірлігі «жер» семантикасымен байланысты деуге болады. Сонда Ақкөл – Қаракөл топонимдері ақ, қара бірліктерінің көл географиялық терминімен бірлікте келіп, ағын су, ағынды көл және жер асты суы, көл мағыналарында қалыптасқан. Демек, аталмыш топонимдер бинарлық атаудан өзге мәнді танытады. Жалпы, әлемнің ономастикалық бейнесінде ақ ~ қара бірліктері ғана емес, қара ~ сары бірліктерінің де өзара бинарлық қатар құрайтындығы турасында айтылады. Әлемнің тілдік бейнесінде → ақ – қара Әлемнің ономастикалық бейнесінде → ақ – қара → қара – сары Алтай топонимикасын қарастырған еңбегінде О.Т. Молчанова: «Фиксируются определенные пары, где в алтайских этнонимах существует противопоставленность кара ~ сары: кара-алмат // сары-алмат, кара-jагырык // сары-jагырык, кара-иркит // сары-иркит, кара-сойоң // сары-сойоң, кара-тогус // сары-тогус, кара-тодош // сары-тодош, кара-чагат // сары-чагат» (Молчанова, 1979, 198 б.), – 177 деп көрсетеді. Қара ~ сары бірліктерінің бинар құруы туралы осы пікірге ұқсас көзқарас Батыс Қазақстан облысы топонимдерін зерттеген Ұ. Ержанованың да еңбегінде кездеседі: «Сары сөзі кейде қара сөзімен салыстырмалы сипатта қолданылып, «кіші» ұғымын береді» (Ержанова, 2001, 126-127 б.). Қара мен сарының жұп құрауы қазақ транстопожүйесіне де тән. Атап айтқанда, Қараөзен (ауыл, өзен атауы, БҚО, Казталов ауд.) // Сарыөзен (ауыл, өзен атауы, БҚО, Казталов ауд.). Қарақопа (елдімекен атауы, Қостанай обл., Федоров ауд.) // Сарықопа (қыстау атауы, СҚО, Ш. Уәлиханов ауд.); Қаратомар (көл атауы, СҚО, Ш. Уәлиханов ауд.) // Сарытомар (ауыл атауы, СҚО, М. Жұмабаев ауд.). Қаратал (өзен, СҚО, Ш. Уәлиханов ауд.; орман, Жамбыл ауд.) // Сарытал (СҚО, көл, Жамбыл ауд.); Қараайғыр (қоныс, СҚО, Ш. Уәлиханов ауд.) // Сарыайғыр (ауыл, СҚО, Жұмабаев ауд.); Қарабие (батпақ, СҚО, М. Жұмабаев ауд.) // Сарыбие (қоныс, СҚО, М. Жұмабаев ауд.). Кейбірінің шығу төркініне тоқталсақ, Қараөзен (ауыл, өзен атауы, БҚО, Казталов ауд.) // Сарыөзен (ауыл, өзен атауы, БҚО, Казталов ауд.). Топонимдердің қара сыңары үлкен, сары сыңары кіші мағынасында келіп, өзара антонимдік жұп құрап тұр. Демек, Қараөзен // Сарыөзен топонимдері өзеннің алып жатқан ауқымының үлкен-кішілігін танытудан туындаған деуге негіз бар. Өзен атауынан кейінірек ауыл атаулары қойылып, трансонимдену құбылысы қалыптасқан. Дей тұрғанмен, бұл қатардағы топонимдердің дені өзінің алғашқы денотаттық мағынасын танытып тұрған жоқ. Қара ~ сары бірліктері арқылы жасалған топонимдік қатардың барлығына бірдей «бинарлық қатар құрайды» деген пікірді келтіруге болмайды. Керісінше, Ресеймен шекаралас қазақ өңірлеріндегі қара ~ сары бірліктерінен жасалған қатардың бинар емес, бірқатарының мәндес екендігін айту керек. Бұл пікірімізге Е. Қойшыбаевтың сөздігіндегі қара сөзінің «ірі», «биік», «қалың», т.б. және сары сөзінің «кең», «басты», «мол», «негізгі», т.б. деген мағыналарды білдіретіндігі туралы талдауы да дәлел (Койчубаев, 1974, 119-123; 191-192). Бұндай түсіндірмені «Қазақ әдеби тілінің сөздігінен» де табамыз: «сары – жер бедері, су қоймаларының күрделі аттарына тіркескенде кең, басты, негізгі, анық, айқын көрінетін деген мағыналарды үстейтін қосымша сөз» (Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2011, 12 т, 707 б.). Демек, қара мен сарының бұлай мәндес қатар құруы олардың жер-су атауларының бойында негізінен үлкен, ірі, биік, қалың, зор, кең, мол секілді ұғымдар төңірегінде топтасатындығында жатыр. Трансшекаралық аймақтар мысалында талдасақ: Қарақамыс // Сарықамыс – СҚО, Жамбыл, Ш. Уәлиханов аудандарындағы көл атауы. Гидронимдердің бірінші сыңарындағы қара, сары бірліктері қамыстың түсіне байланысты аталмаған. Қарақамыс гидронимінің құрамындағы қара 178 сөзі қамыстың ну, қалың өскендігін білдіреді, яғни қамысы қалың көл дегеннен қалыптасқан (Койчубаев, 1974, 120 б.). Сарықамыс гидронимінің құрамындағы сары сөзінің этимологиялық негізінде де осы сема жатыр деуге болады. Сөздіктерде сары қамыс – қалың, ну қамыс мағынасында жұмсалатын бірлік екендігі тіркелген (Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2011, 12 т., 710 б.). Топонимнің этимологиясы қамыстың кең алқабы мағынасынан шыққаны анық (Молчанова, 1986, 194 б.). Яғни, көлдің атауы қалың, ну қамыс мағынасын білдіретін сары қамыс апеллятивінен қалыптасқан. Демек, қараның да, сарының да оним құрамында танытатын мағынасы бір: қалың, ну дегенді білдіріп, мәндес қатар құруға сеп болып тұр. Қарақопа (елдімекен атауы, Қостанай обл., Федоров ауд.) // Сарықопа (қыстау атауы, СҚО, Ш. Уәлиханов ауд.). Бұл ойконимдердің шығу тегі алдыңғы Қарақамыс // Сарықамыс гидронимдерінің этимологиясына жақын. Мұндағы қопа – «қураған шөптер шіріндісіне аралас қоға, қамыс, құрақ өскен қорысты жер» мағынасындағы зат есім (Қазақ әдеби ітілінң сөздігі, 2011, 10 т., 58 б.). Ол географиялық термин ретінде қазақ ономастикалық картасында бұрыннан тіркелген. Семантикасы: «қалың қамыс өскен сулы, батпақты жер. Ол жердің көл, көлшік батпақ болуы маңызды емес, қамыстың қалың өсуі – маңызды белгі (Бияров, 2013, 38 б.). Сонда Қарақопа // Сарықопа онимдері қопасы, қамысы қалың мекен, жер деген мағыналарды танытып, антонимдік жұп емес, өзара мәндес қатар құрауға сеп болған. 3) Өзге атаулармен келетін бинарлық қатар. Ресеймен шектес жатқан транстопожүйе кеңістігінде жақсы – жаман, жылы – суық, ащы – тұщы сын есімдері қатысқан бинарлық атаулар да орын тепкен. Жақсытұз (ащы-тұзды көл атауы, СҚО, Ш. Уәлиханов ауд.) // Жамантұз (ащытұзды көл атауы, СҚО, Ш. Уәлиханов ауд.). Зерттеулерде жақсы – жаман сын есімдерінің топожүйеде, негізінен, өзінің денотаттық мағынасынан өрбитін өзге де мәнде келетіндігі айтылады. Жақсы бірлігіне қатысты: Е. Қойшыбаев жақсы сөзінің топообъектінің анықтауыш сыңары есебінде екі түрлі қызмет атқаратынын келтіреді: «1) қатар объектілердің бірінен-бірінің биіктігін ажыратады; 2) қатар объектілердің бірінен-бірінің табиғи артықшылығын ажыратады» (Қойшыбаев, 1985, 103 б.). Б. Бияров жақсы сын есімінің көптеген жанама мағыналарының оның негізгі беретін ұғымынан («тәуір, оңды, келісті») тарайтындығын атап өтеді (Бияров, 2013, 163 б.). Жаман бірлігіне қатысты: Т. Жанұзақ жаман сөзінің топонимдер құрамында келгенде, «нашар, кішігірім» мағынасын білдіретіндігін келтіре келіп, оның өзге де мәнде танылатындығын көрсетеді: «Жаман» сөзі «нашар» мағынасында қолданылса, кейде моңғол, тәжік тілдеріндегі «чаман» сөзінің дыбыстық тұрғыдан өзгерген күйінде жұмсалады. Біздің байқауымызша, тәжік тіліндегі «чаман» – «көк шалғын», «майса», «жазық алаң» сөзінің өзгерген түрі болуы мүмкін. Оған тәжік тіліндегі «Чаманбұлақ», «Чаманкулы» атаулары толық айғақ. Сөз басын179 дағы ч/ш дыбыстары ж дыбысына алмасқан сияқты» (Жанұзақ, 2010, 88 б.). Е. Қойшыбаевтың сөздігінде топнимдер құрамындағы жаман сыңарының кіші, қолайсыз, жарамсыз секілді жағымсыз мәнді реңктері ашылады (Қойшыбаев, 1985, 108-110 б.). Б. Бияров жаман сөзінің топонимге айналғанда, негізінен, екі мәнде жиі көрініс беретінін ашып көрсетеді: «Ең алдымен, «табиғи нысанның адамға, оның тіршілігіне қолайсыз» болып келуі, екінші, «географиялық нысанның басқа өзі тектес нысандардан «қораш, жатаған, өсімдіксіз, көріксіз» болып келуі жаман сын есімі + зат есім үлгісіндегі күрделі атаулар жасайды» (Бияров, 2013, 165 б.). Келтірілген талдауларды салыстыра қарағанда, Жақсытұз // Жамантұз гидронимдері көл суының ащы-тұщылығын, малға жағымды-жағымсыздығын танытып, толыққанды бинарлық атау ретінде көрініс тапқан деуге негіз бар. Себебі еліміздің солтүстік және батыс өңірлері тұзды, сортаң болып, мал жайылымына қолайлы, ыңғайлы келеді. Яғни, гидронимдердің атауы көлдердің қаншалықты сортаң, тұзды екендігін танытудан тағылса керек. Жылыбұлақ (ауыл атауы, Павлодар обл., Шарбақты ауд.) // Суықбұлақ (өзен атауы, БҚО, Бөрлі ауд.). Жылыбұлақ атауы қазақ ономастикалық кеңістігінде Жылбұлақ тұлғасында да кездеседі (Алматы, ОҚО өңірлерінде). Е. Қойшыбаевтың пікірінше, «жылы бұлақ айтыла келе жылы сөзінің аяққы дыбысы түсіп, «жылбұлақ» түрінде қалыптасқан атау. Қырғызша: Жылуубұлақ (Қойшыбаев, 1985, 121 б.). Ал семантикасына келетін болсақ, жылы – суық сын есімдері географиялық нысанның сынын, сипатын танытып тұр деуге болады. Яғни, бұлақ, өзен суының жылы-суықтығын білдіруден қойылған атау болса керек. Демек, топонимдердің бойында бинарлық оппозиция толық сақталған. Уақыт өте келе өзен бойында орналасқан ауылдың атауына да берілген. Ащықұдық (қыстақ атауы, БҚО, Казталов ауд.) // Тұщықұдық (қыстақ атауы, БҚО, Шыңғырлау ауд.). Ащы сөзі қазақ тілінде «тұщы емес, тұзды, сор дәмі бар» мағынасын білдіреді (Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2011, 2 т., 294 б.), ал тұщы сөзі «тұзы жоқ, ішуге жарамды су» (Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2011, 14 т., 453 б.) мағынасын танытып, ащының бинары болып табылады. Ойконим құрамында ащы – тұщы сын есімдері осы денотаттық мәндерінде келіп, семантикалық қарама-қайшылыққа құрылған деуге болады. Сонымен, негізгі бинарлық оппозициялар географиялық нысандардың белгілі бір белгілерін көрсететін топонимикаға тән заңдылықтар шеңберінен шықпайды. Лексикалық антонимдермен салыстырғанда уақыт тезімен өлшенеді. Топонимдердің бойындағы бинарлық атаулар құрылымдық жағынан антонимдік жұп құрағанымен, семантикалық қарама-қайшылықты танытпауы да мүмкін. Себебі В.А. Никонов атап өткендей, «географиялық атау өзі атап тұрған нысанның бөлігі болып табылмайды. Бұл оған тиесілі емес. Өзен де, тау да өздерін-өздері атай алмайды, оларға атау қоғам тарапынан және сол қоғамның мүддесі үшін беріледі. Географиялық атау табиғатқа емес, қоғамға тиесілі және барлық қоғамдық құбылыс сияқты тарихи болып саналады. Тіпті мағынасы аталған нысанның (Волчья өзені) қасиеттерін толық ашып тұрса да, ол сол қасиетімен емес, тари180 хи себептерге байланысты өнімді деп танылады. Барлық мәселе белгінің өзінде емес, оны бағалауда» (Никонов, 1964, 81 б.). Аймақтардың ерекшелігі жер-су нысандарының белгілі бір түрлерін, ал нысан түрлері өз кезегінде топонимдердің құрамдас бөліктері ретінде бинарлық жұптарды анықтауға септеседі. ӘДЕБИЕТТЕР: Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. 2-ое изд. – Москва: Наука, 1988. – 192 с. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – Москва: Наука, 1973. – 366 с. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 256 б. Глинских Г.В. Топонимическая система и структурно-семантические признаки исходных апеллятивов // Вопросы ономастики. Вып. 18. – Свердловск: УрГУ. – 1987. – 29-44 с. Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1974. – 275 с. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 11-том. – Алматы, 2011. – 750 б. Конкашпаев Г.К. Словарь казахских географияческих названий. – Алматы: Изд. Акад. наук КазССР. – 185 с. Кононов А.Н. Семантика цветообозначений в тюркских языках // Тюркология. 1978. – 159-179 с. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 14-том. – Алматы, 2011. – 800 б. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1985. – 256 б. Бияров Б. Қазақ топонимдерінің типтік үлгілері. – Астана, 2013. – 431 б. Жанұзақ Т. Тарихи жер-су атауларының түптөркіні. – Алматы: Сөздік-словарь, 2010. – 356 б. Мурзаев Э.М. Словарь народных географияческих терминов. – Москва: Мысль, 1984. – 653 б. Молчанова О.Т. Желтые цвета в Алтайском ономастиконе // Тюркология. 1986. – С. 192-201. Ержанова Ұ. Ақжайық өңірінің топонимиясы. – Алматы: Арыс, 2001. – 174 б. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 12-том. – Алматы, 2011. – 752 б. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 10-том. – Алматы, 2011. – 752 б. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 2-том. – Алматы, 2011. – 750 б. Никонов В.А. Пути топонимического исследования // Принципы топонимики. Москва: Наука, 1964. – 58-86 с. 181 ТАРИХИ ОНОМАСТИКА “BOBURNOMA” ASARIDA TARIXIY SHAXSLAR TAVSIFI DESCRIPTION OF HISTORICAL PERSONS IN “BOBURNOMA” JANGABAEVA RAMIZA19 JANGABAEV AZIZBEK20 ANNOTATSIYA Z.M.Bobur dunyoviy adabiyotda oʻz ijod namunalari bilan chuqur iz qoldirgan buyuk lirik shoir va zoʻr tarixchi va qomusiy olim. Ayniqsa, uning “Boburnoma” asari Oʻrta Osiyo, Afgʻoniston, Hindiston kabi mamlakatlarning XV asr oxiri XVI asr boshlaridagi joʻgʻrafiy, tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotining aks ettirilishi bizga oʻsha davr haqida qimmatli ma’lumotlarni beradi. Bu asar dastlab qomusiy manba sifatida “Voqeanoma” nomi bilan yaratilgan. Shuningdek, ayrim tarjimalarda “Tuzuki Boburiy”, “Voqeoti Boburiy” nomi bilan yuritiladi. “Boburnoma” asarida 20dan ortiq sohaga oid ma’lumotlar qayd etilgan boʻlib, undan adabiyotshunos, tilshunos, tarixchi, etnograf, geografiya, tabiatshunoslik sohalariga oid qimmatli ma’lumotlar uchratamiz. Demak, bu asar tarixiy-memuar asar bo’lib, unda qoʻllanilgan atoqli otlarni - onomastik birliklarni tilshunoslik nuqtai nazaridan bir nechta mavzuviy guruhlarga ajratib oʻrganish mumkin. Mazkur maqolada ushbu asardagi tarixiy shaxslarni oʻrganishga harakat qildik. Kalit soʻzlar: Onomastika, antroponim, “Boburnoma”, tavsif, “Temur tuzuklari”, turkiy. ANNOTATION Z.M.Babur is a great lyric poet, a great historian and an encyclopedic scholar who has left a deep mark on secular literature with his works. In particular, his work Boburnoma provides valuable information about the geographical, historical, political, economic and cultural life of Central Asia, Afghanistan and India in the late XV and early XVI centuries. This work was originally created as an encyclopedic source under the name Voqeanoma. Also, in some translations it is called Tuzuki Boburiy, Voqeoti Boburiy. Boburnoma contains information on more than 20 fields, including literature, linguistics, history, ethnography, geography, and natural sciences. Thus, this work is a historical-memoir work, in which the famous names used - onomastic units can be studied from the linguistic point of view into several thematic groups. In this article, we have tried to study the historical figures in this work. Keywords: Onomastics, anthroponym, Boburnoma, description, Temur tuzuklari, turkish. 19 20 Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti, janaazizbek7@gmail.com 182 Boburning portret yaratish mahorati va uning adabiy-estetik qarashlari H.Qudratullayev tomonidan atroflicha tahlil etiladi. “Boburnoma”da biz Alisher Navoiy, Husayn Boyqaro obrazlaridan tashqari, oʻnlab tarixiy shaxslarning qisqaqisqa, ammo haqqoniy dalillar bilan tasvirlangan adabiy portretlarini koʻramiz. Bular orasida Boburning otasi Umarshayx Mirzo, togʻasi Mahmudxon, amakilar Ahmad va Mahmud mirzolar va Shayboniyxon, Xusravshoh, Hadicha begimlar bor. Masalan: Boburmirzo Husayn Boyqaroning tashqi qiyofasini ham, ichki dunyosiga oid xislatlarini ham aniq koʻz oldiga keladigan qilib tasvirlaydi: “Alisherbek benazir kishi edi” jumlasidagi “benazir” soʻzi gʻoyat teran va koʻp qirrali boʻlib, benazirlikning birinchi ma’nosi “Turkiy til bila to she’r aytibdur, hech kim oncha koʻp va xoʻb aytqon emas”, - deydi. Benazirlikning yana bir isboti: “Ahli fozil va ahli hunargʻa Alisherbekcha murabbiy (madad beruvchi) ma’lum emaskim, hargiz paydo bo’lmish boʻlgʻay”. Benazirlikning yana bir isboti: “Muncha binoyi xayrkim, ul qildi, kam kishi mundaqqa muyassar boʻlmish boʻlgʻay” deb ta’kidlaydi [Bobur, 1960, 233 b.]. Boburmirzoning badiiy tilida mantiq qanchalik kuchli ekanini, berilgan har bir baho qanchadan-qancha aniq dalillar bilan isbotlanishini yuqorida keltirilgan parchada aniq koʻramiz. Oʻzbek olimlaridan Gʻaybulla as-Salom va Ne’matulloh Otajon yozgan “Jahongashta Boburnoma” kitobida Boburning Alisher Navoiy haqida aytgan ajoyib soʻzlari ingliz, fransuz, nemis, rus va boshqa oʻnlab tillarga koʻp marta tarjima qilindi. Masalan, Amerika adibi Xorol’d Lemb “Bobur - yoʻlbars demakdir” romanida Boburning Navoiy haqida aytganlarini oʻz tilida monolog tarzida keltiradi. Ingliz olimi R.Kaldekottning asarida Boburning A.Navoiy haqida aytganlari nooʻrin qisqartirishlar bilan beriladi [Gʻaybulla v.b., 1996 15-20 b]. Z.M.Bobur soʻz bilan jonni tasvir yaratish mahoratini mukammal egallagan adib edi. Buni oʻzi ham sezadi. U oʻgʻli Humoyunga “Boburnoma”ni tugallab taqdim etganda unga bir ruboiy bitadi: Bu olam aro ajab alamlar koʻrdim, Olam eliding turfa sitamlar koʻrdim. Har kim bu voqoyi’ni o’qir, bilgaykim, Ne ranju, ne mashaqqatu , ne gʻamlarni koʻrdum, - deydi. “Boburnoma”ning dastlabki nomi “Voqoye’” boʻlib, unda Bobur oʻz zamonasida boshidan kechirgan barcha koʻrguliklarini haqqoniy tasvirlaydi. Shuning uchun ham bu asarni oʻqiganlar haqiqatni bilsinlar, men qilgan narsalarimni ular takrorlamasinlar, - deydi. “Boburnoma” asari ham “Temur tuzuklari” kabi avlodlariga ulkan vasiyat, saboq boʻlsin, degan maqsadda yozilgan. “Boburnoma” voqealari bilan tanishganimizda, Boburmirzoning hayotida xatarli janglar, yelkadan pichoq urgan xiyonatchilar, ovqatiga zahar qoʻshib bergan Malika Bayda singari yashirin suiqasdchilar koʻp boʻlganini ko’ramiz. 183 Boburmirzodagi kamtarlik, hushyorlik, maqtovga uchmaslik, “ta’nu ta’riflar”ga barobar oqilona munosabatda boʻlish, yaxshini yomondan, rostni yolgʻondan donishmandlarcha farq qila olish, odam tanishda va el-yurtga munosabatda hassos boʻlish kabi hayotiy tajriba uning oʻz oʻgʻli Komron Mirzoga yozgan xatida ham yaqqol koʻzga tashlanadi: “Garchi Xuroson eli tab’i yoqimli eldurlar, layoqatlariga shubha yoʻqdur, lekin mazhab va millatlarida tang (torlik) bor”. Bobur bu yerda koʻproq forsiyzabon va shia mazhablik xurosonliklarni nazarda tutadi. “Ularning shirin gaplariga mahliyo boʻlib, hushyorlikni boy bermagin”,-deb oʻgʻlini ogohlantiradi. Soʻng maktubini davom ettirib: “Turk ulusidin tartib-intizomli kishilar borkim, ularning otalariotaonamizga xizmat qilib, jon nisor aylab, issiq-sovuqda, safar va oʻtroqda birga boʻlib, eng yomon kunlarimizda ham bizni tashlab ketmaganlar. Ularni soʻrab-surishtirib, dargohingga yoʻl berib, oʻzingga yaqin olib yur. Hushomadgoʻylarning shirin gaplariga uchmagin, davlatgohlar ahvolini koʻrib-bilib turib, rost gapni yuzingga qattiq aytsalar, achchiqlanmagaysen. Agarchi, yuzingga daf’atan, qattiq koʻrinur, oqibati xayrli boʻlur. Ma’lumki, doʻst yigʻlatur, dushman kuldira aytar. Doʻst dushmanni topib, bu mazmun bila amal qilgʻaysen”. Ma’lumki, Boburmirzoning oʻgʻliga bergan dono maslahatlariga, avvalo oʻzi toʻliq amal qilgan. Tarixdan ma’lumki, Xoʻja Kalon, Axsilik Qosimbek, Qavchin kabi turonlik beklar oʻttiz yildan ortiq Bobur Mirzoga sadoqat bilan xizmat qilganlar. Uning boshiga tushgan hamma azobu uqubatlarni birga boshidan kechirganlar. Hatto Boburga sodiq bo’lgan bu beklar oʻrni kelganda unga achchiq haqiqatlarni ham aytgan, yoshligida uni ba’zi nojoʻya ishlardan qaytarganlar. Olimlarning aniqlashicha, bu maktub 1527-yili Agrada yozilgan va Mulla Sarson degan kishi tomonidan Qandahordagi Komron Mirzoga eltib bergan. Maktubning bir nusxasi Qozon dorilfununining nodir qoʻlyozmalar boʻlimidan topilgan. Maktubning fotonusxasi “Jahongashta Boburnoma” kitobida keltirilgan. Komronmirzo otasi ixtiro qilgan “Xatti Boburiy” alifbosini ham ravon oʻqiydigan va yozadigan boʻlgan, Komronda shoirlik qobiliyati ham boʻlgan, u oʻz she’rlarini otasidan ibrat olib turkiy tilda yozgan. Shuningdek, Bobur Mirzo oʻz oʻgʻillariga nasihat qilib: Babaqo dunyo ishi sahldir, Dil ishin qilgʻay ulki ahldur. Dinu donishda har kun afzun boʻl, Davlatu baxt ila Xumoyun boʻl, Komron boʻl jahonda davlat koʻr, Yuz, tuman obroʻyi izzat koʻr [Bobur, 1960, 68 b.]. “Dil ishin qilish” - samimiy bo’lish, sohibdil inson boʻlib, faoliyat koʻrsatish degan ma’noni bildiradi. Bobur Mirzo chinakam sohibdil va gʻamxoʻr ota boʻlganligi uchun oʻgʻillari bilan ahil hayot kechiradi. Ularga davlatu baxt, komronlik va obroʻyu 184 izzat tilab duolar qiladi. Bu bilan Bobur Mirzo faqat oʻgʻillariga emas, bu asarlarni oʻqiydigan barcha kitobxonlarga, butun avlod-ajdodlariga murojaat qilganday boʻladi. Bu asar XV asr boshi va XVI asr boshlaridan tarixiy voqealarni toʻgʻri aks ettirishi bilan qimmatli boʻlmasdan, oʻsha davr eski oʻzbek tili haqida ham qimmatli ma’lumotlar beradi. Chunki Amir Temurasos slogan Temuriylar sulolasining Markaziy Osiyoda oʻzaro urushlar tufayli inqirozga uchrashi, Dashti Qipchoqdan kelgan xon va sultonlar tomonidan magʻlub etila boshlagan halokatli davrni ham eslatadi [Qidirib, 2005, 175 b.]. Muallif “Boburnoma” asari orqali xalq jonli tilining boyliklarini chuqur oʻrganib, egallab olganligini, adabiy tilni xalq jonli tiliga yaqinlashtirish uchun harakat qilganligini koʻramiz. Bobur til boyligining oshishiga va tilning sodda boʻlishiga, barqaror qoʻllanilmagan koʻp soʻzlarni ishlatishga harakat qiladi va ulardan oʻrinli foydalanadi. Bobur nomi siyratimizda dardchil, chuqur insoniy tuyg’ular, ruxiy evirilishlar aks etgan oʻtli satrlar hamda “Boburnoma” memuaridagi san’atkorona tasvirlarni jonlantiradi. Asar, dastavval, qomusiy manba sifatida e’tibor topgan. Unda yigirmadan ortiq sohaga doirmuhim ma’lumotlar qayd etilgan boʻlib, bu faktlar shu sohalar tarixini yoritishda qiymat kasb etishi barobarida, ma’lum ma’noda, taraqqiyotiga ham xizmat qiladi. Shoir she’riyatining oʻquvchi shuuriga singibketishi, “Boburnoma”ning dunyo afkor ommasi tomonidan e’tirof etilishi, jahon memuarining nodir namunasi sifatida tan olinishi, shuhrati bir qator omillar bilan belgilanadi. Avvalo “Boburnoma”dagi ifoda teranligi, fikr-hissiyotning yorqin aks etishi, voqealarning mohirona chizgilarida tasvirlanishida koʻrishimiz mumkin. Bobur til imkoniyatlarini chuqur anglagan va undan mohirona foydalangan. Bu haqda soʻz ketganda dastavval, uning tilga munosabati, soʻz qoʻllash mahorati haqida fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. “Boburnoma” XV-XVI asrlar eski oʻzbek tili leksik-grammatik xususiyatlarini mujassamlashtirgan qomusiy asar boʻlib, unda voqelik ravon uslubda bayon etiladi. Shuningdek, asar betakror badiiy-tasviriy vositalarga ham boy. Asar leksikasi oʻzbek tili tarixini oʻrganishda, lugʻaviy sath qonuniyatlarini, tarixiy leksikologiya masalalarini yoritishda, eski oʻzbek adabiy tili lugʻaviy taraqqiyotiga xos qonuniyatlarini tahlil qilishda muhim manba sifatida xizmat qiladi. “Boburnoma” tilining oʻziga xosligi voqealarning ta’sirchan, mukammal tasviri, muallifning yozma nutq ko’nikmalarini to’liq egallaganligi, fikr-mulohazalarini maqsadga muvofiq tarzda, aniq aks ettirishi, til imkoniyatidan foydalanish mahorati bilan belgilanadi. Xullas, Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “Bobomiz Z.M.Bobur nomi bilan har qancha faxrlansak arziydi. Oʻzbek xalqining dovrugʻ’ini dunyoga taratgan ulugʻ ajdodlarimizdan biri oʻlaroq, ul zot bizni tariximizni qadrlashga, kelajakka buyuk ishonch bilan qarashga oʻrgatadi” [Karimov, 2008]. Ayniqsa, uning “Boburnoma” asarini oʻqib tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarix, geografiya, tabiatshunoslik kabi sohalarga oid qimmatli ma’lumotlar toʻplash va milliy qadriyatlar bilan ma’naviy merosimizni boyitishimiz lozim. 185 Bobur til imkoniyatlarini chuqur anglagan va undan mohirona foydalangan. Bu haqda soʻz ketganda dastavval, uning tilga munosabati, soʻz qoʻllash mahorati haqida fikr yuritish joizdir. “Boburnoma” XV-XVI asrlar eski oʻzbek adabiy tili leksik xususiyatlari mujassamlangan qomusiy asar. Unda voqealar ravon uslubda bayon etiladi, betakror badiiy tasvir vositalari orqali ifodalangan sermazmun manbadir. Agar leksikasi oʻzbek tili tarixini oʻrganishda, lugʻaviy sath qonuniyatlarini, tarixiy leksikologiya masalalarini yoritishda, eski o’zbek adabiy tili lugʻaviy taraqqiyotiga xos qonuniyatlarini tahlil qilishda muhim ahamiyatga egadir. “Boburnoma” tilining oʻziga xosligi voqealarning ta’sirchan, mukammal tasviri, muallifning yozma nutq ko’nikmalarini toʻliq egallaganligi, fikr-mulohazalarini maqsadga muvofiq tarzda, aniq aks ettirishi, til imkoniyatlaridan foydalanish mahorati bilan ham belgilanadi. Bobur voqelikni ifodalashda oʻziga xos leksik birliklarni qoʻllaydi. Masalan: devon kuni “majlis kuni”, tuna kun “oʻtgan kun”, oxirzamon “hukmronlikning keying yillari”, bosh-koʻz qilmoq “e’zozlamoq” kabi soʻz birikmalari va iboralardan keng foydalanadi. Hozir bu kabi lug’aviy birliklar oʻzbek xalq shevalarida qisman saqlanib qolgan. Ba’zilari esa umuman iste’moldan chiqib ketgan. Masalan: iligida xamir boʻlmoq “mute boʻlmoq”, xeyli umr koʻrmoq “uzoq umr koʻrmoq”, oriyati qoʻyulmoq “orlanmoq”, oʻlmoq so’zi oʻrnida “shunqor boʻlmoq”, “qaro oldurmoq” kabi iboralar shular jumlasidandir. “Boburnoma”da turkiy soʻzlar keng koʻlamda ishlatiladi. Chunki Boburning turkiy tillarni qadrlagani, unutilib borayotgan soʻzlarnisaqlab qolishga harakat qilgani sezilib turadi. Masalan: toʻngmoq, uyrushmak, oldaramoq, orqalanmoq kabi. Asarda shuningdek, yangidan yasalgan turkiy harbiy atamalar ham uchraydi. Masalan: “Qoʻshinni yorib hujum qiluvchi qism”ni yorqunchi, koʻmak deb ataydi. Ba’zi oʻzlashgan soʻzlarni turkiy tilga moslashtirishga harakat qiladi. Asarda hindcha numerativlarni turkiy yoki adabiy tilda keng iste’molda boʻlgan variantiga almashtirilgan. Masalan: Bu kuruhlarni nilbila muvofiq tayin qilindi. Voqelikni aks ettirish, narsa-hodisani tasvirlash jarayonida leksik birliklarni okkazional ma’nolarda ham qoʻllaydi, ya’ni yangi soʻzlardan foydalanadi. Shuningdek, arabcha , fors-tojikcha soʻzlardan ichki imkoniyatlar asosida yasalgan yangi leksik birliklarni iste’molga olib kiradi. Masalan: “suyaklar tizimi” ma’nosini ifodalovchi ustuxonbandaligʻ adabiyotdagi shakl atamasi oʻrnida qoʻllaydi. Bobur til imkoniyatlaridan mahorat bilan foydalanish barobarida tilshunoslik sohasi uchun muhim qiymatga ega bo’lgan mulohazalarini ham bayon etadi. Voqelikni tasvirlar ekan, jumladan, muayyan xalqning tili haqida toʻxtaladi: Janubiy tarafdagʻi qasabalar (din) bir Andijondurkim, bassata voqi’ boʻlibtur… Eli turkdur. Shahar va bazerisida turkiy bilmas kishi yoʻqtur. Elining lafzi qalam bila rostdur. Ani uchunkim, Mir Alisher Navoiyning musannofoti bovujudkim, hirida nash’u namo topibtur, bu til biladur. Bu yerda Z.M.Bobur A.Navoiyning shu til bila shuhrat topganligini ta’kidlaydi. Bu haqda taniqli olim prof. Xudoyberdi Doniyorov “Boburning bu fikri tilshunoslikka 186 oid qimmatlidir”, - deb e’tirof qiladi. Chunki bu ma’lumot orqali Andijon shevasining eski oʻzbek adabiy tiliga yaqinligini koʻrsatadi. Xullas, “Boburnoma” asarining onomastik koʻlami xilma-xil boʻlib, oʻsha davr tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, madaniyati va ota-bobolarimizning milliy qadriyatlari haqida juda koʻpgina ma’lumotlarni oʻzida jamlagan memuar asar sanaladi. Yuqorida biz 20dan ortiq sohaga oid ma’lumotlar ichidan faqat nomshunoslikning ayrim qirralari haqida qisqacha fikr yuritishni oʻz oldimizga maqsad qilib qoʻydik. Asarni oʻqib shu narsalarning guvohi boʻldikki, onomastik birliklar ichida antroponim, toponim, orbitonim (qush nomlari), zoonim (hayvonot dunyosi), degitonim (tarixiy unvon, mansab nomlari), xrononim (tarixiy davrlar), fitonim (oʻsimlik va daraxtlarning nomlari) bilan bogʻliq juda koʻplab tarixiy ma’lumotlar olish mumkin. Lekin hozirgi paytga kelib ularning ayrimlari eskirib, ayrimlar turmush, iqtisodiysiyosiy, ma’rifiy va etnografik jihatdan tasavvurimizni boyitadi va kengaytiradi. Mana shu xususiyatlardan kelib chiqib, malakaviy ishimizning ikkinchi bobida onomastik birliklarning mikrokoʻlami haqida alohida toʻxtashni ma’qul koʻrdik. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: Bobur Z.M. Boburnoma. -Toshkent, 1960. G’aybulla A., Otajon N. Jahongashta Boburnoma. -Toshkent,1996. Qodirov P. Til va el. Ilmiy badia. -Toshkent, «Ilmiy badia», 2005. Karimov I. Yuksak ma’naviyat -yengilmas kuch. -Toshkent, 2008. 187 IRAK’IN DIYALE İLİNDE TÜRKÇE KÖKENLİ YERLEŞİM BİRİMLERİ VE YERLERİN ÜZERİNE TOPONİMİK BİR İNCELEME TOPONYMIC STUDY OF NAMES WITH TURKISH ORIGINS FOR PLACES AND HOUSING UNITS IN THE IRAQI PROVINCE OF DIYALA NECDET YAŞAR BAYATLI21 ÖZET Türkiye’nin en önemli komşularından biri sayılan Irak’ta yer alan on sekiz ilden biri Diyale veya Diyala, başkent Bağdat’ın doğusunda yer almaktadır. Diyale il merkezi Bakuba, başkent Bağdat’tan 57 kilometre uzaktadır. İran ile sınır olan bu il, coğrafi konumu itibarıyla Irak’ın en önde gelen illerinden biri sayılır. Tarım özellikle Narenciye meyvelerinin yetiştirilmesi ile öne çıkmaktadır. Irak’ın genelinde Portakal şehri olarak tanınmaktadır. Diyale ili, Bakuba, Hanekin, Halis, Beletruz ve Kifri olmak üzere altı ilçe ve bu ilçelere bağlı onlarca nahiye ve köyden oluşmaktadır. Bakuba ilçesi, Buhruz, Han Beni Saad, Abbara, Kenan; Mikdadiye (Şehriban) ilçesi, Ebi Seyda, Vecihiye, Himrin; Beltruz ilçesi Mendeli, Kazanya; Halis ilçesi Mansuriye, Hibhip, Cedidet El-Şat, Azim, Selam; Hanekin ilçesi ise Celevla (Karağan), Saadiye (Kızlarbat), Kifri ilçesi ise Karatepe nahiyelerinden oluşmaktadır. İran ve Süleymaniye ilinden gelen Diyale nehrinin bulunması ilde yer alan yerleşim birimlerini canlandırmıştır. Arap, Türkmen ve Kürt gibi farklı millet ve etnik grupların beraber yaşadığı bu ilde yapılan sayımlarına göre nüfus sayısı bir milyon altı yüz yirmi dört bin dört yüz olarak göstermiştir. Himrin dağları da Diyale ilinin coğrafyasına farklı bir güzellik katmıştır. Diyale, içinde yer alan sınır kapıları itibarıyla Irak ve İran arasında oldukça önemli bir coğrafi konuma sahiptir. Hatta Hanekin ilçesinde yer alan Muznıriye Sınır Kapısı, İran ile Irak’ın başkentı Bağdat’a en yakın sınır kapılarından biri sayılır. Osmanlı döneminden sonra bu ilde geçtiğimiz yüzyıl boyunca ülkenin iktidarı başına geçen rejimler, değişik sebeplerden dolayı uyguladıkları farklı politikalar çerçevesinde birçok demografik değişiklik yaptıkları gibi çok sayıda yerleşim biriminin ismini de değiştirmişlerdir. İlin birçok ilçe, nahiye ve köyünde binlerce Türkmen yaşamaktadır. Bu varlık sayesinde ilde bulunan yerleşim birimlerinin birçoğu isimi Türkçe olmuştur.. Bunun kökeni Osmanlı Devleti’nden önce Irak topraklarında kurulan diğer beş Türk Devleti dönemlerine kadar uzandığı söylenebilir. Bu çalışmada devlet tarafından yapılan isim değişikliği öncesi ve sonrası mevcut olan Türkçe kökenli isimler ele alınmış, farklı yazılı ve sözlü kaynaklardan tespit edilmiş ve incelenmiştir. Anahtar Sözcükler: Diyale İli, Irak Türkmenleri, Yer adları, Türkmen Halkbilimi, Irak Türkmen Folkloru. 21 Bağdat Üniversitesi Diller Fakültesi Türk Dili Bölüm Başkanı, necdetyasrabayatli@gmail.com 188 ABSTRACT Iraq is one of the most important neighboring countries to Turkey, and Diyala is one of the eighteen Iraqi provinces and is located to the east of the Iraqi capital, Baghdad. The city of Baquba, the main city of Diyala Governorate, is located 57 km away from the city of Baghdad. And the fact that this province is adjacent to Iran it is considered one of the most important provinces for its strategic and geographical location. This governorate is famous for its agriculture, especially the cultivation of citrus fruits, and it is called the Orange City. Diyala Governorate consists of the districts of Baquba, Khaneqin, Khalis, Baladruz, Kifri and dozens of sub-districts and villages affiliated with these districts. Baquba district consists of the subdistrict center, in addition to the sub-districts of Buhrz, Khan Bani Saad, Al-Abara, Kanaan, and the district of Muqdadiya, i.e. Shahrban, consists of the district center in addition to the sub-districts of Abu Saida, Al-Wajihiya, and Hamrin, and the district of Baladrouz consists of the district center in addition to the sub-districts of Mandali, Qazaniya, moreover the district of Al-Khalis consists of the district center in addition to the sub-districts of Al-Mansuriya, Hibhibb, Jdeidet Al-Shatt, Al-Azim, and Al-Salam. As for the district of Khanaqin, it consists of the district center, the sub-districts of Jalawla (Qaraghan) and the Al-Sa`diyah (Qizlarbat), and the Kifri district consists of the district center in addition to the Karataba sub-district. The waters that stream from Iran and Sulaymaniyah province are considered a source of vitality for the province. According to the statistics that were conducted, the population of this province is 1,624,100 people, who are Arabs, Turkmen and Kurds. The Hamrin Mountains also add a great aesthetic to the province. Given the many border crossings in Diyala Governorate, this governorate has an important geographical location between Iraq and Iran. Also, Al-Mandhiriya port in Diyala province is considered the closest border crossing between Iran and the capital, Baghdad. After the era of the Ottoman Empire, the regimes that came to power in Iraq made many demographic changes within the different policies they followed, and they changed the names of many places, where hundreds of thousands of Turkmen live in various districts, subdistricts and villages in Diyala. For this reason, many place names in this province have Turkish origins. The history of the Turkish / Turkmen presence in this province extends to the period of the five Turkish states that preceded the Ottoman Empire in Iraq. This study deals with the names of Turkish origins of places and housing units in the Iraqi province of Diyala, where these names were identified from various oral and written sources. Keywords: Diyala Governorate, Iraqi Turkmen, names of places, Turkmen folklore, Iraqi Turkmen folklore. Giriş: Adı Diyala veya Diyale şeklinde telaffuz edilen bu il, Irak’ın başkenti Bağdat’ın doğusunda yer alır ve coğrafi konumu itibarıyla ülkenin en önemli illerinden biri sayılır. Vikipedi’de de belirtildiği gibi 17.685 kilometrekare yüzölçümüne sahiptir. İdari olarak Bakuba, Mikdadiye, Halis, Beltruz, Kifri ve Hanekin olmak üzere altı ilçeye bölünmektedir. İlin merkezi Bakuba’dır. Diyale, nar, narenciye ve hurma yetiştirmekle ülkede öne çıkmaktadır. Yazın aşırı sıcak kışın ise aşırı soğuk bir iklime sahiptir. İlde Hemrin nehri, Hemrin dağları, Diyale Nehri ve nice tarım arazileri bulunmaktadır. Net bir nüfus sayımı bulunmamakla birlikte ülke genelinde yapılan seçimlerde ilin nüfusu 1.768.920 olarak gösterilmiştir. Diyale’de Arap, Türkmen, Kürt, Feyli Kürtler gibi millet ve etnik gruplar yanı sıra Sünni ve Şii Müslüman ile Hristiyanlar birlikte yaşamaktadırlar. 189 İlin ortasından akıp geçen Diyale nehrine istinaden bu ile Diyale/Diyala adı verilmiştir (Baban 2013, 1:120-121). Diyale il merkezi Bakuba, başkent Bağdat’tan 57 kilometre uzaktadır. Diyale ili Bağdat’ın kuzeydoğusundan İran’a kadar uzanmaktadır. Diyale, sırası ile Sümer, Akad, Babil, Asuri ve Sasaniler döneminde hep var olan bir yerleşim birimi olduğu farklı kaynaklardan öğrenmekteyiz. 13.yüzyılda Moğol’un istilasına uğramışsa da daha sonra Osmanlı Devleti’nin önemli bir parçası haline gelmiştir. Osmanlı döneminin sona ermesi ile Irak’ın diğer illeri gibi İngilizler tarafından işgal edilmiştir. Diyale ilinde günümüzde isim kökeni itibarıyla Türkçe olan birçok yerleşim birimi ve yeri bulunmaktadır. Bu çalışmada bunları aşağıda alfabetik sıraya göre maddeler halinde verilmeye çalışılmıştır. 1. Abdullah Ali Baxçesi (Abdullah Ali Bahçesi): Kifri ilçesinde yer alan büyük bir bahçe olup sahibi Abdullah Ali Beyden adını almıştır (Kevser. 2012, s.28). 2. Abdullah Beg Mahallesi: Hanekin ilçesinin merkezinde yer alan bir mahalle olup içinde yine Abdullah Beg adını alan bir cami bulunmaktadır. Aynı ilçede Abdullah Beg adında bir köy de bulunmaktadır. Köydeki nüfusun tamam Türkmenlerden oluşmaktadır. 3. Acemi Tepe: Karatepe nahiyesine bağlı Hacılar köyünde yer alan bir tepedir (Kevser. 2012, s.29). 4. Acemler Mahallesi: Kifri ilçesinde bulunan bir mahalle adı olup eskiden İran tarafından gelen aileler buraya yerleştikleri için mahalleye bu ad verilmiştir (Kevser. 2012, s.29). 5. Ahmet Çavuş: Hanekin ilçesine bağlı Telmencil köyünde yer alan tarihî bir yerdir (Kevser. 2012, s.34). 6. Ahmet Xan (Ahmet Han): Hanekin ilçesine bağlı Telmencil köyünde yer alan tarihî bir yerdir (Kevser. 2012, s.34). 7. Axsaray (Aksaray): Karatepe nahiyesine bağlı bir köy olup yaklaşık olarak iki yüzyıl önce Ali Saray köyü ahalisi ve Kerkük’ten gelenler buraya yerleşmişlerdir. Osmanlı döneminde buralarda Aksaray adlı bir karargah bulunduğunda köye de bu ad verilmiştir (Kevser. 2012, s.37). 8. Aktepe: Kızlarbat nahiyesinde bulunan bir köy adıdır. Köyde aynı adla anılan tarihî bir yerdir (Kevser. 2012, s.36-37). 9. Ali Han: Hanekin ilçesine bağlı bir köy (Kevser 2012:39). 10. Ali Muhtar Bahçesi: Kifri ilçesinde yer alan büyük bir bahçe olup sahibi Ali Muhtar’dan adını almıştır (Kevser. 2012, s.40). 11. Ali Tepe: Karatepe nahiyesinde bulunan bir köy adıdır. Köyde aynı adla anılan tarihi bir yerdir (Kevser, 2012, s.40). 12. Arbançılar: Hanekin ilçe merkezinde bulunan bir yer olup eskiden atlı arabaların toplandığı bir yer olduğundan halk arasında bu adla anılmıştır (Kevser, 2012, s.46). 13. Arkavazi: Hanekin ilçesine bağlı bir mahallenin adı. 14. Aştöken: Kifri ilçesine bağlı bir Bayat köyünün adı olup “aş” ve “döken” sözcüklerinin bir araya gelmesi ile meydana gelmiştir. Bu köyde yaşayan ahalinin 190 tamamı Türkmen olup Kuşçu ve İlancı (Yılancı) aşiretine mensuptur (Kevser. 2012, s.52). 15. Atikatepe: Karatepe nahiyesine bağlı Üçtepe köyünde yer alan tarihî bir tepedir (Kevser, 2012, s.52). 16. Ayşan: Beltruz ilçesine bağlı Mendeli nahiyesinde bulunan Leçme köyünde yer alan tarihî bir alandır (Kevser, 2012, s.55). 17. Aziz Beg Tepesi: Hanekin ilçesine bağlı Aliava köyünde yer alan bir tepedir (Kevser, 2012, s.55). 18. Babaşahsuvar: Kifri ilçesinde yer alan ve içinde yatır bulunan bir dağ adıdır. Halk, bahar mevsimi ve bayram günlerinde buraya gelir piknik yaparlar (Kevser, 2012, s.59). 19. Bacalan: Diyale iline bağlı Hanekin ilçesinde yer alan bir köydür. Bu köy ahalisinin tamamı Bacalan aşireti mensubudur. 20. Bahçe: Diyale iline bağlı bir köy adıdır (Kevser, 2012, s.62). 21. Benziyıxartepe (Banzıyıkartepe): Kifri ilçesine bağlı Şirvane nahiyesinin Pire-Moni köyünde yer alan tarihî bir höyüktür. (Kevser, 2012, s.63). 22. Bantepe: Karatepe nahiyesine bağlı Havdeli köyü çevresinde yer alan tarihî bir höyük (Kevser, 2012, s.63). 23. Baş: Mendeli nahiyesine bağlı Tırsak Köyü çevresinde yer alan tarihî bir yer (Kevser, 2012, s.65). 24. Bazararxı (Bazararkı): Karatepe nahiyesinde yer alan ve nahiye pazarından geçen bir su kanalı (Kevser, 2012, s.72). 25. Belenitepe: Karatepe’ye bağlı Havdeli köyünde yer alan tarihî bir tepe (Kevser, 2012, s.73). 26. Beyanlu: Karatepe nahiyesine bağlı bir köy (Kevser, 2012, s.75). 27. Beyneqarabulağ (Beynekarabluak): Kifri ilçesinin Şirvane nahiyesine bağlı bir köy (Kevser, 2012, s.75). 28. Birqatar (Birkatar): Hanekin ilçesine bağlı Karatu nahiyesinin Veli Ağa köyü yakında yer alan tarihî bir yer (Kevser, 2012, s.79). 29. Birmağara: Kifri ilçesinde yer alan bir yer adı. Söz konusu bu yerde eskiden kireç taşlarının ermesi ile bu mağara oluştuğu söylenmektedir (Kevser, 2012, s.79). 30. Biryalğuzlar. Yalğuz Irak Türkmen Türkçesinde yalnız anlamında kullanılmaktadır. Biryalğuzlar da Kızlarbat nahiyesinde yer alan bir mezarlığın adı (Kevser, 2012, s.81). 31. Buraxan (Buraxan): Mendeli ilçesine bağlı Beletruz nahiyesinde yer alan tarihî bir tepe (Kevser, 2012, s.83). 32. Böyükarx (Büyükark): Karatepe nahiyesinde akan bir su kanalı (Kevser, 2012, s.85). 33. Beyükbazar (Büyük Pazar): Mendeli nahiyesinde yer alan pazarın adı (Kevser, 2012, s.87). 34. Beyükcamı (Büyük Cami): Kızlarbat nahiyesinde yer alan bir camin adı. Camin bulunduğu mahalleye de aynı ad verilmiştir (Kevser, 2012, s.86). 191 35. Beyükkoprı (Büyük Köprü): Kızlarbat nahiyesinde yer alan bir köprü. Aynı nahiyede küçük köprü adı ile anılan bir başka köprü bulunmaktadır (Kevser, 2012, s.88). 36. Cabantepe: Karatepe nahiyesine bağlı Havdali köyünde yer alan tarihî bir tepe (Kevser, 2012, s.93). Aslında Arapça korkak anlamına gelen Caban ve tepe sözcüklerinden meydana gelen bir ad. 37. Celeve Mahallesi: Irak Türkmenleri arasında sevgi gösterisi olarak bazı adlar kısaltılır (Bayatlı 2017: 129). Örneğin Celil adı Celev şeklinde kısaltılarak söylenir. Söz konusu mahallenin adı, Türkmen kökenli Celil adında bir vatandaştan alınmıştır. Zamanla Celev, Celeve şekline dönüşmüştür. 38. Cemilbegkalası (Cemil Bey Kalesi). Mendeli nahiyesinde yer alan bir kalenin adı (Kevser, 2012, s.95). 39. Ceylanarxı (Ceylanarkı): Karatepe nahiyesinde yer alan bir su kanlı. Pınarları civar dağlardan aktığından bu arkın etrafında her zaman ceylanlar toplanıp su içerler. Bu yüzden bu akan suya bu ad verilmiştir. 40. Çaçan (Çeçen): Mikdadiye veya Şehriban nahiyesinde yer alan bir köy. Eskiden bu köyde yaşayan ahalinin çoğu Çeçen olduklarından bu köye Çaçan/Çeçen adı verilmiştir (Kevser, 2012, s.101). 41. Çaylığ: Hanekin ilçe merkezinde geçen Vent suyu yoluna verilen ad. 42. Çukurlu/Çakurlu: Hanekin ilçesine bağlı bir köy. Asuri dönemden kalma bir yer olduğu söylenmektedir (Kevser, 2012, s.102). 43. Çavuş: Hanekin ilçesine bağlı İsmail Salih Köyü civarında yer alan bir tepe (Kevser, 2012, s.105). 44. Çekederviş: Mendeli nahiyesinde yer alan Göktepe köyü civarında bulunan tarihî bir yer. Sit alanı (Kevser, 2012, s.108). 45. Çimentepe: Karatepe nahiyesine bağlı Safsafa köyünde yer alan tarihî bir yer (Kevser, 2012, s.111). 46. Çobantepesi: Karatepe nahiyesine bağlı Havdali köyü etrafında bulunan bir tarım yeri ve tepe. Söz konusu yerde çobanlar sürülerini otlattıklarından dolayı bu ad verilmiştir (Kevser, 2012, s.113). 47. Çoxdar (Çok dar): Çok ve dar sözcüklerinden meydana gelen bu ad, Şehriban nahiyesinde yer alan bir köy adı (Kevser, 2012, s.113). 48. Çölek: Kızlarbat nahiyesinde yer alan bir mahalle adı (Kevser, 2012, s.114). 49. Çöllük: Kızlarbat nahiyesine bağlı bir yer adı. Bu yerde herhangi bir yerleşim olmadığından bu ad verilmiştir (Kevser, 2012, s.115). 50. Dağ: Hanekin ilçesinde yer alan bir su kalanına verilen adı. Söz konusu su kanalını üzerinde Irak-İran sınır hattı geçer (Kevser, 2012, s.121). 51. Dedeler Mahallesi: Kifri ilçesinde yer alan ve sakinlerinin tamamı Türkmen olan bir mahalle adı. Adı geçen mahallede Kifri’nin önde gelen ailelerinden Dedeler ailesi yaşamaktadır. 52. Dedexan (Dede Han): Şehriban nahiyesi etrafında bulunan küçük bir tepe adı (Kevser, 2012, s.125). 192 53. Degirmanbağı (Değirmen Bağı): Kızlarbat nahiyesinde yer alan bir bağın adı (Kevser, 2012, s.126). 54. Delliabbas (Deli Abas) Halis ilçesine bağlı bir nahiye adı olarak kullanılırken eski rejim tarafından Mansuriye olarak değiştirilmiştir. 55. Demirqapı (Demir Kapı): Himrin dağlarında yer alan Ethem nehrinin geçtiği bir yer adı (Kevser, 2012, s.132). 56. Demırtepe (Demir Tepe): Kifri ilçesinde yer alan bir dağa verilen ad. Babaşsavar adlı bir erenin yatırı bu dağda bulunmaktadır. Söz konusu dağa halk arasında Babaşasvar Dağı adı da verilmektedir. 57. Derviştepe: Karatepe nahiyesine bağlı Fekke köyü etrafında bulunan tarihî bir yer ve tepe (Kevser, 2012, s.137). 58. Dibnetepe: Kifri ilçesine bağlı bir köy adı. Köyde aynı adla anılan tarihî bir yer ve tepe bulunmaktadır. 59. Dolma Tepe: Karatepe nahiyesi merkezinde yer alan bir tarihî yer ve tepe adı (Kevser, 2012, s.143). 60. Ennıtepe (Enli tepe): Karatepe nahiyesine bağlı Havdeli köyü civarında bulunan bir tarihî yer (Kevser, 2012, s.150). 61. Erdebil: Karahan nahiyesine bağlı Bayanlı köyü çevresinde yer alan tarihî bir yer (Kevser, 2012, s.150). 62. Ervatlar: Hanekin ilçesinde yer alan Celeve mahallesinin Vent suyu kenarında bulunan tarihî bir yer. Günümüzde artık yok olmuştur (Kevser, 2012, s.151). 63. Eskihan: Hanekin ilçesinin Vent nehri doğusunda yer alan bir mahalle adı. Eskiden bu mahallede Taki isminde bir han olduğundan halk arasında eski han diye isimlendirilmiştir (Kevser, 2012, s.153). 64. Eskikayseri: Karatepe nahiyesinde yer alan kapalı çarşının adı. Osmanlı döneminden kalan bu çarşı, uzun bir geçmişe sahiptir (Kevser, 2012, s.154). 65. Gamışgölü: Karatepe nahiyesinde yer alan bir gölün adı. Irak Türkmenleri arasında mandaya gamış adı verilmektedir. Söz konusu gölde gamışlar yani mandalar beslendiklerinden dolayı Gamışgölü adı verilmiştir (Kevser, 2012, s.163). 66. Gavurbağı: Kızlarbat nahiyesinde yer alan bir bağın adı. Bağ sahibi hırstıysan olduğundan halk arasında bu bağa Gavur bağı adı verilmiştir. Bununla birlikte Karatepe nahiyesinde de aynı sebepten dolayı Gavurbağı ile anılan bir bağ bulunmaktadır (Kevser, 2012, s.165). 67. Gavurtepe: Hanekin ilçesine bağlı Karatu/korotu nahiyesine bağlı Şirvane köyü yakınında yer alan tarihî bir yer. Karatepe’nin Faris köyü ve Kızlarbat’ın Mahatta köyünde iki ayrı tarihî yer, yine Gavurtepe adı ile anılmaktadır (Kevser, 2012, s.166). 68. Genç: Karatepe nahiyesine bağlı Üçtepe köyü civarında yer alan tarihî bir yer (Kevser, 2012, s.169). 69. Gicik Kale (Küçük kale): Kifri ilçesine bağlı Dibne köyü çevresinde yer alan tarihî bir kalenin adı. Söz konusu kale Sümer ve Akat devirlerinden kalma olduğu söylenir (Kevser, 2012, s.172). 193 70. Göktepe: Mendeli nahiyesine bağlı bir köy adı (Kevser, 2012, s.176). 71. Görübağ: Hanekin ilçesine bağlı Horin Şayhan’ın Germek köyü çevresinde yer alan tarihî bir yer (Kevser, 2012, s.178). 72. Gözü Nalı: Hanekin ilçesine bağlı Horin Şeyhan’da yer alan bir köy adı (Kevser, 2012, s.179). 73. Gün: Mendeli nahiyesine bağlı Hacabit köyünde yer alan tarihî bir kale adı. Sasani döneminden kaldığı söylenir (Kevser, 2012, s.184). 74. Güntepe: Kifri ilçesine bağlı Serkale köyü civarında bulunan tarihî bir yer (Kevser, 2012, s.184). 75. Hacılar: Kartepe nahiyesine bağlı bir köy adı (Kevser, 2012, s.190). 76. Hacılarsuyu: Himri Dağı’ndan akıp Kifri’den geçerek Diyale nehri ile birleşen suyun adı (Kevser, 2012, s.190). 77. Halilağabahçesi (Halil ağa bahçesi): Kifri ilçe merkezine yakın bir bağ ve bahçelik alanına verilen ad (Kevser, 2012, s.192). 78. Hamurlutepe: Karatepe nahiyesinde bulunan tarihî bir yerin adı (Kevser, 2012, s.194). 79. Hamzatepe: Kifri ilçesine bağlı Şirvane nahiyesinin Gılaba köyünde yer alan tarihi bir yer (Kevser, 2012, s.194). 80. Hançer: Şehriban nahiyesi civarında yer alan tarihî bir yer (Kevser, 2012, s.195). 81. Havdeli: Karatepe nahiyesine bağlı bir Türkmen köyü (Kevser, 2012, s.209). 82. Havdeliarxı (Havdeli arkı): Karatepe nahiyesine bağlı Havdeli köyünde yer alan bir su kanalına verilen ad (Kevser, 2012, s.209). 83. İbrahimxan (İbrahim Han): Kifri ilçe merkezine bağlı bir köy adı (Kevser, 2012, s.219). 84. İkramağabağçası (İkram ağa bahçesi): Kifri ilçe merkezinde yer alan bir bağın adı (Kevser, 2012, s.220). 85. İmam Han Vehab Beg (İmam Han Vehap Bey): Kızlarbat nahiyesinde yer alan en büyük mezarlığın adı. Nahiyenin en önde gelen adamlarından biri olan Vehap Beg, burada gömüldüğü için mezarlığa bu ad verilmiştir. 86. İmamabbastepesi (İmam Abbas Tepesi): Karatepe nahiyesine bağlı Hacılar köyü civarında yer alan ve Asur ile Kiladaniler devrinden kaldığı söylenen tarihî bir yer adı (Kevser, 2012, s.224). 87. İncirarxı (İncir arkı): Kızlarbat nahiyesinde bulunan bir arkın adı (Kevser, 2012, s.226). 88. İncirlibulağı: Kifri ilçesi civarında yer alan bir çay adı (Kevser, 2012, s.226). 89. İnciliktepe: Karatu/Koratu nahiyesine bağlı Mecit Salar köyü çevresinde yer alan tarihî bir yer (Kevser, 2012, s.226-227). 90. İsmailbegmahallesi (İsmail Bey Mahallesi): Kifri ilçe merkezinde yer alan bir mahalle adı (Kevser, 2012, s.227). 91. Kabristantepe: Karatepe nahiyesine bağlı Fekka köyü civarında yer alan tarihî bir yer adı (Kevser, 2012, s.231). 194 92. Kacinetepe: Karatepe nahiyesine bağlı Gene sür tepe “Tepe sılvan” adlı köyde bulunan tarihî bir yer (Kevser, 2012, s.232). 93. Kadırkeremtepe (Kadir Kerem Tepe): Karatepe nahiyesine bağlı Fekka köyü civarında yer alan tarihî bir yer adı (Kevser, 2012, s.233). 94. Kalebağı: Kızlarbat nahiyesi civarında bulunan bir bağ adı (Kevser, 2012, s.235). 95. Kameralitepe: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’ye bağlı Talişan köyü civarında bulunan tarihî bir yerin adı (Kevser, 2012, s.238). 96. Karabulak Kebir: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’ye bağlı Talişan köyü civarında bulunan köy adı. Kara ve bulak ile büyük anlamında gelen Arapça kökenli kebir sözcüklerinden oluştuğu düşünülmektedir. (Kevser, 2012, s.246). 97. Karabulak Zağir: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’ye bağlı bir köy adı. Kara ve bulak ile küçük anlamında gelen Arapça kökenli zağir sözcüklerinden oluşmaktadır. (Kevser, 2012, s.246). 98. Karabulak: Kifri ilçesi civarında bulunan bir tarım arazisinin adı (Kevser, 2012, s.247). 99. Karacı: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’nin Kehriz köyü civarında bulunan tarihî bir yer (Kevser, 2012, s.248). 100. Karaçam: Hanekin ilçesinde bulunan Horin Şeyhan’e bağlı bir köy adı. Köyde aynı adla anılan bir mezarlık bulunmaktadır (Kevser, 2012, s.249). 101. Karağan: Diyale iline bağlı Kızlarbat nahiyesine 14 kilometrelik mesafede yer alan bir nahiyedir. Nahiye adı, 1961’de Celevle olarak değiştirilmiştir (Kevser, 2012, s.253). 102. Karanlıkkümbet (Karanlık kümbet): Karatepe nahiyesinde bulunan kubbeli bir yapının adı (Kevser, 2012, s.260). 103. Karaoğlan: Kifri ilçe merkezinde yer alan bir semtin adı (Kevser, 2012, s.261). 104. Karatepe: Diyale ilinin Kifri ilçesine bağlı bir Türkmen nahiyesinin adı (Kevser 2012:264) 105. Kaysurtepe: Hanekin ilçesine bağlı Ali Han köyü civarında yere alan tarihî bir yer adı (Kevser, 2012, s.275). 106. Kehriz: Hanekin ilçesine bağlı bir mahallenin adı. 107. Kıçıkırık: Karatepe nahiyesinde bulunan bir tarım arazisinin adı (Kevser, 2012, s.287). 108. Kıçlı: Karatepe nahiyesine bağlı Saydalan köyünde bulunan tarihî bir yer (Kevser 2012:287). 109. Kırark: Şehriban nahiyesine bağlı bir köy adı (Kevser, 2012, s.288). 110. Kırklar: Hanekin ilçe merkezinde bulunan Celeve mahallesinde yer alan bir sokak adı. Söylentilere göre bu sokakta eskinden için kırk melek bulunan bir ev bulunmuştur. Bu eve nispeten bu sokağa Kırklar sokağı adı verilmiştir. 111. Kırmızıçelik: Karatepe nahiyesinin Aksaray veya Alisaray köyü civarında bulunan bir tarım arazisinin adı (Kevser, 2012, s.291). 195 112. Kışla: Kifri ilçesinde bulunan tarihî bir yerin adı. Osmanlı döneminden kaldığı söylenmektedir. 113. Koratu/Karatu: Hanekin ilçesine bağlı bir nahiye olup adı Karatu veya Koratu şeklinde telaffuz edilmektedir. 114. Koşaçapan: Kuşa ve çapan sözcüklerinden oluşan ve Kifri ilçesinden geçen bir su kanalının adı (Kevser 2012:311). 115. Kuşkonmaz Bağı: Kifri ilçesi civarında yer alan bir bağ adı (Kevser 2012:311). 116. Köylü Mahallesi: Kifri ilçe merkezinde yer alan bir mahalle adı (Kevser 2012:311). 117. Köylü: Kızlarbat nahiyesinde yer alan bir yerleşim birimi adı (Kevser 2012:318). 118. Kula: Hanekin ilçesinde yer alan Vent nehri doğusunda bulunan bir yer adı (Kevser 2012:319). 119. Kulyabani: Hanekin ilçesinde yer alan Vent nehri güneyinde bulunan bir yer adı (Kevser 2012:319). 120. Kurnabağ: Karatepe nahiyesinde yer alan bir bağ adı (Kevser 2012:319). 121. Kuttepe: Karatepe nahiyesine bağlı Havdeli köyünde bulunan ve Sümerlerden kaldığı söylenen tarihî bir yer. Hanekin ilçesine bağlı Babalavi köyü civarında kalan ve Sasani devrinden kaldığı söylenen aynı adla anılan tarihî bir bulunmaktadır. 122. Küçebağ: Hanekin ilçe merkezine yakın bağlık bir yolun adı. 123. Küçükbazar: Hanekin ilçe merkezinde yer alan bir Pazar yerine verilen adı. 124. Küllütepe: Karatepe nahiyesi civarında yer alan tarım arazisi ve tarihî bir yerin adı (Kevser 2012:333). 125. Kürt Mahallesi: Eskiden Hanekin ilçe merkezinde birkaç Kürt ailesinin yaşadığı tek mahalle olduğundan bu ad almıştır (Kevser 2012:336). 126. Lalar Bağı: Kızlarbat nahiyesinde yer alan bir tarım arazisi ve bağın adı (Kevser 2012:339). 127. Mehmetağatepesi: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’nin Ser Kale köyü civarında bulunan bir tarihî yerin adı (Kevser 2012:348). 128. Memmelibağ: Kifri ilçe merkezinde yer alan büyük bağ ve tarım arazisine verilen ad (Kevser 2012:349). 129. Meymuntepe: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’nin Cabbara köyü civarında yer alan tarihî bir yerin adı (Kevser 2012:352). 130. Miltepe: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’nin Zerd evi köyü civarında yer alan tarihî bir yerin adı (Kevser 2012:354). 131. Namazkılantepesi: Karatepe nahiyesi çevresinde yer alan tarihî bir yerin adı (Kevser 2012:363). 132. On İki İmam: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’ye bağlı bir köy adı. Köyde aynı adla anılan tarihî bir yer bulunmaktadır (Kevser 2012:370). 133. Ortahan: Diyale Bağdat yolunun tam ortasında yer alan ve daha sonra Han Beni Saad şeklinde değiştirilen bir nahiye adı (Kevser 2012:371). 196 134. Paşa Bağı: Kızlarbat nahiyesinde yer alan bir bağın adı. Aynı adla Kifri ilçesinde yer alan bir bağ bulunmaktadır (Kevser:2012:382) 135. Paşa Köprü: Hanekin ilçesinde yer alan bir mahalle adı. Bu mahallede ilçenin en eski ve büyük mezarlığı bulunmaktadır. Bu mezarlığa da Paşa Köprü Mezarlığı adı verilmektedir. 136. Pir Yalğuz (Pir Yalnız): Kızlarbat nahiyesinde yer alan Büyük Mahalle’de bulunan bir mezarın adı. Mahallede bir pirin mezarı bulunduğundan bu ad verilmiştir (Kevser 2012:384). 137. Ramazantepe: Hanekin ilçesine bağlı Tahir Aziz Ağa Köyünde yer alan tarihî bir yerin adı (Kevser, 2012, s.387). 138. Razzuktepesi: Karatepe nahiyesine bağlı Üçtepe köyü civarında büyük ve tarihî bir yerin adı (Kevser 2012:388). 139. Sait Kahye Tepesi: Karatepe nahiyesine bağlı Kara Ulya köyü çevresinde bulunan tarihî bir yerin adı (Kevser 2012:3919). 140. Salih Ali Tepesi. Kifri ilçesine bağlı Şirvane’nin Kehriz köyü çevresinde bulunan arkeolojik sit alanı (Kevser 2012:982). 141. Saltepe: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’nin Kara Bulak köyünde yer alan tarihî bir yerin adı (Kevser 2012:393). 142. Saray: Karatepe nahiyesine bağlı Büyük Keşkül köyü çevresinde bulunan tarihî bir yerin adı (Kevser 2012:395). 143. Saraycık: Kifri ilçesine bağlı bir köyün adı (Kevser 2012:396). 144. Sarıtepe: Karatepe nahiyesine bağlı bir köy ve tepenin adı (Kevser 2012:398). 145. Samettepe: Karatepe nahiyesine bağlı Tepe Çermek köyü çevresinde bulunan tarihî bir yerin adı (Kevser 2012:401). 146. Siğaratepesi: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’nin Karabulak Sağir köyünde bulunan tarihî bir yer adı (Kevser 2012:405). 147. Siyavtepe: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’nin Kengerban köyünde bulunan tarihî bir yer adı (Kevser 2012:406). 148. Söztepe: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’nin Karabulak Kebir köyünde bulunan tarihî bir yer adı (Kevser 2012:408). 149. Sultan Murat: Halis ilçesine bağlı Han Beni Saat nahiyesine bağlı Muradiye Köyünde bulunan bir kale (Kevser 2012:409). 150. Şahutepe: Hanekin ilçesine bağlı Horin Şeyhan’nin Germek köyü çevresinde yer alan tarihî bir yerin adı (Kevser 2012:418) 151. Şerguştepe: Karatepe nahiyesine bağlı Şeyh Baba köyü çevresinde yer alan tarihî bir yerin adı. Kildaniler devrinde kaldığı söylenmektedir (Kevser 2012:422). 152. Karatepe nahiyesinde akan suyun üzerinde bulunan ve Osmanlı döneminden kalan bir köprünün adı (Kevser 2012:435). 153. Tatar: Karatepe nahiyesine bağlı bir köyün adı. Bu köyde yaşayan ahalinin Tarat kökenli olup Osmanlı döneminde postacılık yaptıkları söylenmektedir (Kevser 2012:438). 154. Tazeşar: Karatepe nahiyesine bağlı bir köyün adı. Köyde Ay adlı tarihî bir yer bulunmaktadır (Kevser, 2012, s.443). 197 155. Temerağa: Hanekin ilçesine bağlı Ferhan el-Hellül köyünde yer alan tarihî bir yer (Kevser 2012:444). 156. Tepesaray: Karatepe nahiyesine bağlı bir köyün adı (Kevser 2012:448). 157. Telhane: Hanekin ilçesinde yer alan ve tamamı Türkmen nüfuslu olan bir mahalle adı. Osmanlı döneminde Telgraf Dairesi bu mahallede bulunduğundan bu ad verilmiştir. 158. Toprakasker: Koratu nahiyesine bağlı bir köy adı (Kevser 2012:456). 159. Tophane: Şehriban ilçesine bağlı Muradiye köyü çevresinde yer alan tarihî bir kalenin adı (Kevser 2012:456). 160. Tölektepe: Hanekin ilçesine bağlı Mübarek köyünde yer alan tarihî bir yerin adı (Kevser 2012:458). 161. Tutbağı: Karatepe nahiyesi çevresinde yer alan bir bağın adı (Kevser 2012:459). 162. Türkübağı: Kifri ilçesi çevresinde yer alan bir bağın adı (Kevser 2012:463). 163. Üçtepe: Kartepe nahiyesine bağlı bir köyün adı (Kevser 2012:472). 164. Yalancılar: Kifri ilçesine bağlı Şirvane’nin bir köyü. Adı geçen köyde Aştöken adında tarihî bir yer bulunmaktadır (Kevser 2012:482). 165. Yalğuzağaç (Yalnız ağaç): Karatepe nahiyesine bağlı bir köyün adı (Kevser 2012:482). 166. Yedimağara: Kifri ilçesi çevresinde bulunan bir mağara ve yerin adı (Kevser 2012:487). 167. Yengievler (Yeni evler): Kızlarbat nahiyesinde bulunan bir mahallenin adı (Kevser 2012:489). 168. Zabıtbağı: Kızlarbat nahiyesi çevresinde bulunan bir tarım arazisi ve büyük bir bağ adı (Kevser 2012:499). 169. Zevearkı: Kızlarbat nahiyesi çevresinde yer alan bir sun kalanına verilen ad (Kevser 2012:500). Sonuç: Yer adları, toplumların mekanla karşılıklı ilişkisinin ürünleri sayıldığı gibi sahiplenme ve aidiyet sembolü addedilir. İnsanlar yaşadıkları yerin kendilerine ait olduğu bildikleri için bu yer uğuruna mücadele vermekte, kan dökmekte ve gerektiğinde canları ile feda edip uğruna şehit olmaktadırlar. Bu yüzden yer adları, bir bakımdan toplumun tarih yolculuğunun tanıkları olduğu düşünülmektedir. Toplum bireylerinin doğup büyüdükleri, yaşadıkları yer ile kurdukları ilişki kültürel hafızlara yazılan kayıtlar sayılır. Yer adları ayrıca içinde yaşayan milletin, toplumun kökenini yansıtmak açısından çok önemlidir. Osmanlı devleti dahil altı büyük Türk devleti Irak topraklarında kurulmuştur. Bu yüzden Irak, Türk kültür coğrafyasının yabancısı sayılmaz. Bu coğrafyada binlerce Türk kültür unsuru bulunmaktadır. Irak’ın hemen her ilinde Türk kültür varlığına rastlamak mümkündür. Osmanlı devletinin sona ermesinden sonra kurulan yeni Irak devletinde 18 il bulunmaktadır. Türkmenler yoğun olarak Kerkük, Musul, Erbil, Selahattin, Diyale illerinde yaşamaktadırlar. Bununla birlikte başkent Bağdat’ta Türkmenlerin nüfusu 198 küçümsenmez. Ayrıca Irak’ın güney, doğu ve batı ilerinde de Türkmen nüfusu bulunduğu gibi Türk kültür unsurlarına rastlamak mümkündür. Bu çalışmada Irak’ın en önemli illerinden sayılan Diyale ilinde yer alan Türkçe kökenli yer isimleri ele alınmıştır. Diyale, Türkmenlerin yoğun olarak yaşadıkları en önemli illerdendir. Bu ile bağlı ilçe, nahiye ve onlarca köyde binlerce Türkmen yaşamaktadır. Bu çalışmada farklı yazılı kaynaklardan 169 Türkçe kökenli yerleşim birim ve yerin adı tespit edilmiştir. Bu adların büyük çoğunluğu Irak Türkmen Türkçesi ile telaffuz edilmektedir. Tarihî yer ve höyüklerin birçoğu Kerkük Livası Mufassal Tahrir Defteri’nde belirtilmiştir. Çalışmanın hacmini büyütmemek amacıyla tespit edilen yer adları hakkında halk arasında dilden dile anlatılan veya yazılı kaynaklarda belirtilen rivayetler üzerinde durulmamıştır. İlerde yer adları ile ilgili anlatıları ayrı bir çalışmada ele alacağımızı burada belirtmek isteriz. Irak’ın muhtelif il ve ilçelerinde yer alan Türkçe kökenli yer adları ile ilgili çalışmalara çok ihtiyaç duyulmaktadır. Bu çalışmalar neticesinde Türkçe kökenli binlerce yer adının tespit edilebileceği şüphe götürmez bir gerçektir. KAYNAKÇA Baban, C. (2013). Usul Esma el-Mudun ve el-Mevaki el-İrakiye. 1. Cilt. 2. Baskı, Irak Kültür Bakanlığı Yayınları. Bağdat. Baban, C. (2013). Usul Esma el-Mudun ve el-Mevaki el-İrakiye. 2. Cilt. 2. Baskı, Irak Kültür Bakanlığı Yayınları. Bağdat. Baban, C. (2015). Usul Esma el-Mudun ve el-Mevaki el-İrakiye. 3. Cilt. 2. Baskı, Irak Kültür Bakanlığı Yayınları. Bağdat. Bakır, Abdulhalik. Kayalan, Ferruh (2021). “Irak Türkmenleri Bağlamında Hanekin’in Siyasi, Sosyo-Ekonomik ve Dini Yapısı”. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi V, 1, 2021, Haziran, 45-90. Bayatlı, N. Y. (2010) Irak’ta Kakailik ve bir Kakai Türkmen Şairi Hicri Dede, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume: 3 Issue:12 Summer, s. 72. Bayatlı, N. Yaşar. Hanekin İlçesinde Bir gezinti, Kardaşlık Dergisi, s. 41, y11, Kerkük Vakfı, Mart 2009, s. 42-43. Bayatlı, N. Y. (2010). “Irak-Diyale İlinin Hanekin İlçesinde Ziyaret Yerleri (Kutsal Mekânlar) ve Bu Yerler Etrafında Oluşan İnanç Ve Pratiklerde Eski Türk İnançlarının İzleri”, Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi/2010/56. Bayatlı, N. Y. (2017). “Diyale İline Bağlı Hanekin İlçesi Türkmen Halk Kültüründe Memoratların İncelenmesi”, Türkbilig, 2017/34, s s. 189-210. Bayatlı, N. Y. (2017). Irak Türkmen Folklorunda Geçiş Dönemleri Etrafında Oluşan Halk İnançları. Irak Kültür Bakanlığı Yay. Bağdat Kevser, N. (2012). Irak’ta Türkçe Yer Adları Kılavuzu. Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfı Yay. Kerkük. Nakşabandi, A. Z., Rahman A. (2015). Muhtasar Tarih Hanekin İbral Usur hatta el-Vakt elHazır, el-Sima Matbaası, Bağdat. 199 SOME VILLAGE TOPONIMS IN KASBI DISTRICT HODIYEVA MUHAYYO ABDURAZZOQ QIZI22 ANNOTATION This article is devoted to the historical etymology, toponymy, onomastics of Kasbi district. The most ancient, historical and etymological sources and grammatical features of Maymanoq and Mug‘lon villages of Kasbi district, their distribution areas and reasons for naming were studied.There are also a number of views on the history of the origin of the name of Kasbi district. This area has a history of 3,000 years. Scholars have speculated that toponym was originally called Kasib, Kasaba, Kasbion, Kazbion. We analyzed the toponyms of Kasbi district from the point of view of oykonim and ethnooykonim and proved them with several examples. In our article, during the study of Kashkadarya, Kasbi toponyms and oykonims and ethnooykonims of this region in terms of onomastics, it is possible to determine their etymology, territorial location, population structure and phonetic, lexical, morphological changes of these names, various forms, reasons for naming. There are also a number of historical shrines in the district, and we have also provided information about these places. Keywords: district toponymy, onomastic units, historical etymology, historical sources, archeological research. When a person is born, he is given a name based on the time, date, or family in which he was born. Accordingly, names have different meanings depending on their origin. Everything in the world has a name. These names help to distinguish one thing from another. Things don‘t look the same. We distinguish them by their common names. Names only appear when there is a specific need or requirement. People also came up with names to differentiate one place from another, one valley from another, one street from another, mountains, towns and villages. Place names are called geographical names or toponyms. Toponymy is studied by the science of toponymy.[1. Қораев , 2006, 5-б] Several studies have been conducted in the field of toponymy. V.A.Nikonov, A. V. Superanskaya, A. P. Dulzon, E. M. Murzaev, V. N. Toporov, O. N. Trubachev, H. Hasanov, E. Begmatov, T. Nafasov, S. Qorayev, Z. Do‘simov and other scientists made a great contribution to this. Toponymy of Uzbekistan began to be studied on a scientific basis in the 60s of the XX century: place names in Kashkadarya, Khorezm, Tashkent, Surkhondarya, Samarkand, Margilon, Qo‘qon, Bukxoro, Boysun, Mirzacho‘l, Shakhrisabz, Nurata regions were studied, several dictionaries and topographies 22 Karakalpak State University named after Berdakh, muhayyohodiyeva@gmail.com 200 on toponymy were studied and monographs were published. H. Hasanov’s “Earth language” (1977), S. Qorayev’s “Meaning of geographical names” (1978), Z. Do‘simov’s “Xorazm toponyms” (1985), T. Nafasov’s “Explanatory dictionary of toponyms of Uzbekistan” (1988), N. Ahunov’s The Interpretation of Place Names (1994) and others.[2.www.uz.m.wikipedia.org] In this article, we have studied the history of the origin of Kasbi district of Qashqadaryo region and some toponyms there, the reasons for naming, phonetic, lexical, morphological changes of names. It is known that Kasbi district of Kashkadarya region is interpreted differently in the Middle Ages. Sources say that this address also existed during the marches of Alexander the Great and the Arab Caliphate and has been one of the important links of the Great Silk Road since that time. One of the central cities of South Sogd is known as Kasbi, one of the main cities of the Lower Kashkadarya. The term “Kasbi” in historical sources means a town, a fortress. The lowest archeological cultural strata of the Kasbi belong to the beginning of BC.[3.Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси,2000-2005,212-б] In 589, Sassanid commander Bahrom Chobin defeated the Turkic tribes and captured the fortress of Kasbi. The Kazbion fortress, built by the Sassanids on the border with Sogdia, is mentioned in Armenian sources (5th century).[4. Лунина СБ,1984] The city of Kasbi developed in the 10th and 12th centuries on the site of the first medieval castle and village. In the 10th century, the city of Kasbi was, according to sources, even larger than Nasaf. The city has mosques, markets, handicrafts, and agriculture around the city. Due to its location on the Bukhara-Nasaf-Termez caravan route, Kasbi has become a major shopping center.Destroyed by the Mongols (early 13th century). In the XVII century in Kasbi lived an ancient house of “sayyids”. Kasbi was later replaced by Kasbi village. A large complex of mausoleums known as Sultan Mirhaydar is preserved in the Kasbi.[5. Kамалиддинов ,1996] Kasbi district is mentioned in “Hudud ul-Alam”, in the works of Istakhri, Ibn Khawqal, Muqaddasiy in the form of Kasba. A branch of the qo‘ysupi tribe of the Marka tribe is called the kasib. Kasib may have become a Kasbi. The name of Tajikkasbi village in Karshi district is a proof of our opinion: Uzbekkasbi-Tojikkasbi.[6. Қораев ,2005,184-б] Kasbi historians, tourists, and Arab historians have written extensively on the Kasbi lands. In particular, there is detailed information about the structure, name and location of the city. As for the name of the Kasbi, the city was originally called Kasbion, and sources say that it was later renamed Kasbi. Istakhri, Ibn Hawqal, and Hudud ul-Alam provide detailed information about Kasbi. The term Kasbion, mentioned in Armenian sources, refers to the modern city of Kasbi. There are also opposing views. Kasbion is described in Armenian sources as strong, courageous, and strong. Edward Vasilyevich Rtveladze said that the lands around present-day Dehkanabad and Guzar were around the Iron Gate. Barthold, Suleymanov, and Kamoliddinov, who conducted a number of studies on the history of Kasbi, mention that Kasbion, mentioned in Arabic sources 201 in the 5th century, was the ruins of a city on the site of the present-day village of Khojakasbi in Kasbi district. An archeological expedition led by Kabanov took place here in 1946, and it was mentioned that the city is indeed one of the ancient cities. There are different opinions in science about the location of the Kasbi. It is noteworthy that if we look at the information about Maymurg‘ in the “Shohnama” of Kasbion and Firdavsi in the Armenian sources, the question of their location becomes clearer. Because Kasbion Kasbitepa, Maymurg‘ Maymanoqtepa are close to each other, and thus these two separate sources complement each other. There are also reports that Bahrom Chobin, a commander of the Sassanid dynasty, came here. Mikhail Masson points out that this information from Armenian sources should be used to determine the northern borders of the Kushan state. Today, these villages include the village of Maymanoq and shrines. [7 .www.UZBEK TV.Ko’hna manzillar.] Maymanoq village of Kasbi district is one of the oldest villages. History has shown to us that the name of the village of Maymanoq is actually derived from the Arabic word “maymana” and is located on the left bank of the Kashkadarya River. Because the Uzbek translation of the word maymana means left bank, left bank, left wing of the army. The village of Maymanoq has a long history and is home to many shrines. The village where the tombs of Sayyid Jalal Akhund, Sayyid Nasafy and Umar Nasafy are located and the Maymanak Fortress are also located in this village. Abdullanoma (Sharafnomai Shahiy) describes the city of Kasbi as “a fortress that no one has yet touched”. Unbroken means that no one has taken over. A number of scientists and fuzalos have emerged from Kasbi. Sources say: “The scholars who created here are famous for their kasbaiy names”. When it comes to the generations living in the Kasbi, we can say that there is a generation of Sultan Mir Haydari. The world-famous shrine of Sultan Mir Haydar is located in the city of Kasbi, in the present-day village of Khojakasbi. Restoring the history of the past and passing it on to the next generation is becoming a major spiritual task. It is impossible to look to the future without knowing the history, its culture and traditions. The Kasbi is an ancient settlement, and its history is very rich. It is located at the intersection of one of the main branches of the Great Silk Road.Villages, shrines, shrines and natural monuments with a history of more than a thousand years are located in the district. There are dozens of shrines and cemeteries, such as the famous “Sultan Mir Haydar”shrine, “Ibrahim ota” in Mug’lan, “Murodbakhsh ota” in Maymanoq, “Imam Muhammad Sadr-Islam” in Khojakarlik, and “Hazrat Qabil ota” in Talishbe. Built in the 11th and 16th centuries, it is a complex of Sultan Mir Haydar, which has undergone a series of changes in composition and historical changes. In particular, in the 13th and 14th centuries, one of the most famous Sayyids, the great saint Hazrat Sultan Amir Shamsiddin Mirhaydar, lived and was buried in Kasbi. Shamsiddin Sultan Mir Haydar, one of the great saints of the Islamic world, known as the “City of Egypt”, once lived in the village of Mug‘lon in the city of Kasbi, where Hazrat Ibrahim Khalilullah spent three days who had conversations with intelligent people.[8. Azimova,2016.] 202 The Mug‘lon toponym in Kasbi district of Kashkadarya region was formed by adding the Tajik plural suffix -on to the Mug‘ul ethnonym. Mug‘ulon means “Mug‘uls”. The Mug‘ulon became Mug‘lon as a result of a change in sound. In conclusion, in the study of toponyms such as Kasbi, Maymanoq, Mug‘lon in terms of onomastics, their well-known names of geographical places, their etymology, territorial location, population structure and phonetic, lexical, morphological changes of these names, different forms, naming We have been able to identify historical, scientific sources, focusing on the causes, as well as the history of the origin of ancient shrines in these areas. So Kasbi was a big city in ancient times. Its age is not less than 3 thousand years. LIST OF USED LITERATURE: Azimova B. O‘lkamiz tarixi – kelajak ko‘zgusi. Kasbi tumani ARM markazi. 2016 y. Kамалиддинов Ш.С. Историческая география Южнога Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX-начала XIII вв.,T.,1996. Лунина СБ. Города Южного Согда в VIII-XII вв.,T.,1984. Қораев Суюн. Toпонимика. Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти. Toшкент. 2006. 5-б Қораев Суюн. Ўзбекистон вилояти топонимлари. Ўзбекистон миллий энциклопедияси давлат илмий нашриёти. Toшкент. 2005.184-б. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Ўзбекистон миллий энциклопедияси давлат илмий нашриёти. Toшкент 2000-2005. 212-б. www.uz.m.wikipedia.org. www.UZBEK TV.Ko’hna manzillar. 203 FERGANA BÖLGESİ BUVAYDA İLÇESİ ETNOOYKONİMLERİ ETHNOOYKONIMS OF BUVAYDA DISTRICT OF FERGANA REGION MARUFJON YULDASHEV23 ÖZET Fergana bölgesine bağlı Buvayda ilçesindeki köylerin önemli bir kısmı boy, ulus, kavim adlarından oluşmaktadır. Bilindiği üzere, kaynaklarda Özbek ulusunun 92 boydan oluştuğu kayd edilmiştir. Kıpçaklar, Mangıtlar, Kenegesler, Celayırlar, Kuramalar, Saraylar, Naymanlar, Dormonlar, Kanglılar, Binler, Yüzler, Kataganlar, Barlaslar, Kovçınlar en büyük boylar olarak kayıtlara geçmiştir. Bu boy ve kavimlerin her biri, birkaç küçük kola, gruba, topluluğa bölünmüştür. Zaman geçtikçe bazıları unutuldu. Ancak boy adlarının çoğu yer adı olarak korunmuştur. Etnooykonimler, Fergana bölgesinin Buvayda ilçesinin yer isimleri sisteminde ayrı bir grup oluşturur. Bu oykonimler, bölgede eski çağlardan beri yaşamış çeşitli boylar, topluluklar, milletler hakkında yeni bilgiler vermektedir. Etnooykonimlerin incelenmesi dilbilim için ne kadar önemli ise tarih, etnografya ve diğer alanlar için de önemlidir. Anahtar kelimeler: Fergana, Buvayda, onomastik, etnooykonim, yeradbilimi. SUMMARY An important part of the villages in the Buvayda district of the Fergana region consists of the names of tribes and nations. As it is known, it was recorded in the sources that the Uzbek nation consisted of 92 tribes. Kipchaks, Mangıts, Keneges, Celayırs, Kuramas, Sarays, Naymans, Dormons, Kanglis, Bins, Yuzs, Katagans, Barlass, Kovchins were recorded as the largest tribes. Each of these tribes is divided into several small branches, groups, communities. As time passed, some were forgotten. However, most of the clan names have been preserved as place names. Ethnooykonims form a separate group in the place names system of Buvayda district of Fergana region. These oykonims give new information about various tribes, communities and nations that have lived in the region since ancient times. The study of ethnonyms is as important for linguistics as it is for history, ethnography and other fields. Key words: Fergana, Buvayda, onomastic, ethnooykonym, toponyms. Etnonimlerden oluşan oykonimler - etnooykonimler genelde farklı boyların, ulusların yan yana yaşadığı alanlarda ayırt edici simge olarak ortaya çıkar. Bu tür yer adları boy ve ulusların kendileri tarafından değil, komşu kavimlerin halkı tarafından Özbekistan Devlet Sanat ve Medeniyet Enstitüsü, Akademik çalışmalar bölümü başkanı, marufcany@ gmail.com 23 204 verilir. Etnooykonomileri inceleyerek bazı boyların geçmişte yaşadıkları yerleri tespit etmek mümkündür. Fergana bölgesine bağlı Buvayda ilçesi yerleşimlerin önemli bir kısmı boy, ulus, kavim adlarıyla anılmaktadır. Bu elbette boşuna değil. Çünkü Özbek halkı da diğer Türk halkları gibi tarihsel olarak birkaç boydan oluşmuştur. Kaynaklarda Özbek ulusunun 92 boydan oluştuğu kayd edilmiştir. Kıpçaklar, Mangıtlar, Kenegesler, Celayırlar, Kuramalar, Saraylar, Naymanlar, Dormonlar, Kanglılar, Binler, Yüzler, Kataganlar, Barlaslar, Kovçınlar en büyük boylar olarak kayıtlara geçmiştir. Bu boy ve kavimlerin her biri, birkaç küçük kola, gruba, topluluğa bölünmüştür. Zaman geçtikçe bazıları unutuldu. Ancak boy adlarının çoğu yer adı olarak korunmuştur. Bildiride Buvayda ilçesi topraklarındaki bu tür etnooykonimlerden bazıları üzerinde duracağız. Etnooykonimler, Fergana bölgesinin Buvayda ilçesinin yer isimleri sisteminde ayrı bir grup oluşturur. Bu oykonimler, bölgede eski çağlardan beri yaşamış çeşitli boylar, topluluklar, milletler hakkında yeni bilgiler vermektedir. Etnooykonimlerin incelenmesi dilbilim için ne kadar önemli ise tarih, etnografya ve diğer alanlar için de önemlidir. Kısa bilgi. Buvayda ilçesi Fergana vilayetindeki bir ilçenin adıdır. 1926 yılında oluşturulmuştur. Hokand şehrine çok yakın bir yerde olup Bagdad, Üçköprik, Dangara, Altıarık ve Namangan’ın Pap ilçeleri ile sınırlıdır. Nufüsü 173,6 bin kişi (2011) 11 köyden oluşuyor. Alkar, Celayır, Kongırat, Akkurgan, Yangıkorgan vb. Nufüsün % 99,7 si Özbekler, % 0,1 Tacikler ve % 0,1 Kırgızlardan oluşmaktadır.Tarihi abideler açısından zengin bir ilçe olup en eski türbe 15. Yüzyıla aittir. İlçede 51 tane okul, 8 müze, 8 sanat merkezi, 54 kütüphane bulunmaktadır. Profesör Kerim Şaniyazov’un belirttiğine göre 1917 yılında gerçekleşen nüfüz sayımında Fergane bölgesinde 84 kıpçak köyü kayıt edilmiştir. Hokand ve Taşlak ilçelerindeki Kıpçakarık hidrooykonimi de adını bu boya mensup kişilerin yaşadığı alanlardan geçtiği için almıştır. Şaniyazov’un verdiği bilgilere göre Fergana bölgesinde kıpçakların kogay, bugaç, kümüşay, ölmes, çerik, kökbyun, toraygır, tovuldu, çangarakçı, yaşık, caydak, puçugay, elaton, bogaz, agım, taz, sırmak, çiyel, kulan, akboyra, başkırt, tikan, karatikan, karabavur, karaboyun boyları kırsal bölgelerde yaşıyorlardı. 205 Günümüzde adı geçen boyların belli bir kısmı onların yaşadığı hudutlarda oykonim olarak korunmuştur. Buvayda ilçesinde Akboyra köyünün adı bu boy adıyla ilişkindir. Celayır Özbek, Kazak ve Karakalpaklar arasında yaygın olan boylardan birinin adıdır. Özbekistan’ın birkaç bölgesinde aynı adla bilinen köyler vardır. Mesela, benim doğduğum köyün adı da Celayır olduğu için orta okuldayken bununla ilgili kaynaklara bakmıştır. Bugün Özbekler arasında boy – urug sorma geleneği yok. Eskiden tanışmanın ilk faslı hangi boy, uruga mansup olduğunu sormak adettenmiş. Bugün artık sadece Kaşkaderya, Surhanderya bölgelerinde bu adet korunmuştur. Ben 2018 yılında Atrau üniversitesine bir sempozyuma katıldım. Beni karşılayan hocalarımızın ilk sorusu da hangi boydan olduğum ile ilgiliydi. Ben günümüzde Özbekler arasında bunun unutulduğunu söyledim. Ama boy adlarını yer adı olarak korumakta olduğumuzu vurguladım. O zaman bana hangi köyden olduğumu sordular. Ben de Celayır dedim. Hoca da o sempozyumda bulunan tüm Celayırları toplayıp “işte akrabaların” diye getirmişti. Ben o zaman anlamıştım ki uyruk adı daha çok resmi olup ayrıştırıyor, ayrı bir millet olduğunu tekit ediyor. Boy adları ise ülkelerin sınırlarını, adlarını, mesafelerini hiçe sayarak birleştiriyor. Belgelere göre 1920 ve 1926 yıllarında gerçekleşen nüfüs sayımında Özbekistan’da 25 000 celayır varmış. Bugün ise Üçköprik, Furkat, Bagdad, Buvayda, Riştan, Kuva ilçelerinde Celayır adlı köyler bulunmaktadır. Fergana’da Nayman ve Naymança adlı 20 den fazla köy vardır. Buvayda ilçesinde de Hayman ve Naymança köyleri mevcut. Naymanlar, Özbek, Karakalpak, Kazak, Kırgız, Nogay ve Altay halklarının terkibine giren boydur. Özbek naymanları 19 yüzyılın sonunda 3 büyük gurup olarak hayatını idame ettirmiştir: koştamgalı, sadirbegi, uvahtamgalı. Ayrıca, naymanların bir kaç gurubu vardır: agran, ayrançı, bedir, biye, baganalı, baltalı, bukalay, burunsav, cagalboylı, castavan, cilanlı (ilanlı), cumalak baş, altı ata, altı ogul, ak tonlı, segiz uruv, sarınayman, turtul, törttamgalı, urguç, ukraş, çangalı, çömiçli, kazayaklı, karagedey, karasırak, kargalı, kıltamgalı, kultamgalı ve diğerleri. Tarihçi V.P.Nalivkin’in “Hokand Hanlığının Kısa Tarihi” adlı kitabında kayd ettiğine göre Fergana bölgesinde yaşayan büyük boylardan biri Türklerdir. (Наливкин, 1886, 14.) 1924-1926 yıllarındaki sayımda 24 bin 279 kişi olduğu belgelere geçmiştir. Kattaturk, Kiçiktürk, Turkravat, Turk, Turklar oykonimlerinde aynı boyun adı korunmuştur. Buvayda ilçesindeki başka bir etnoykonim Mangıtkışlaktır. Bilindiği üzere Mangıtlar büyük boylardan bir tanesidir. 1923-1926 tarihlerindeki sayımda 130 bin mangıt kayıtlara geçmiştir. İlçemizde nüfüzü en yoğun köylerden biri de Mangıtkışlaktır. Bunun dışında Börümangıt, Körmangıt, Sarmangıt oykonimleri de mangıtlarını yaşadığı hudutları belirtmektedir. Bu tür etnooykonimler bölgede eskiden beri yaşayan kavimler, boylar, uruglar hakkında önemli bilgiler verir. Ben yakında bir proje çerçevesinde Buvayda ilçesinde kısa dönemlik diyalektolojik alan araştırması yaptım. Yaşlı insanlarla yaptığım konuşmalarda her köyün adının farklı ve muhteşem hikayeleri olduğunu öğrendim. 206 Yer adları sadece bir köyü başkasından ayırmak için kullanılan bir ad değildir. Her bir köyün adı birer hazinedir. Atalarımızın geçmişini, hayat tarzını, düşüncelerini bilmek istersek o adlara önem vermemiz gerekir. yer adlarının atalardan kalma yadigar, eşsiz, paha biçilemez miras olduğunu asla ve asla unutmamalıyız. Onlar öğrenilmeli, araştırılmalı ve gelecek nesillere büsbütün halde iletilmelidir. KAYNAKLAR Шаниязов К.Ш. К этнической истории узбекского народа. – Т.: Фан, 1974. ЎзСЭ. 4-жилд. – Т., 1973. Дониёров Х. Ўзбек халқининг шажара ва шевалари. – Т.: Фан, 1968. Наливкин В.П. Краткая история Кокандского ханства. – Казань, 1886. ЎзСЭ. 11-жилд. – Т., 1978. Норқулов Н. Бобокалонлар шаҳри // Фан ва турмуш, 1990, 9-сон. ЎзСЭ. 6-жилд. – Т., 1975. Шониёзов К. Қанғ давлати ва қанғлилар. – Т.: Фан, 1990. ЎзСЭ. 13-жилд. – Т., 1979. Қораев С.Этнонимика. – Т.: Ўзбекистон, 1979. Охунов Н. Фарғона вилояти этноойконимлари. Ономастика (Илмий мақолалар тўплами) 2-сон, Самарқанд, 2014.–Б.12-18. 207 ТОПОНИМИКА: ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ TOPONİM YAPILARINDA “KEN / GEN” COĞRAFİ TERİMİ VE ÖTÜKEN, KADIRKAN ADLARININ ANLAMI THE GEOGRAPHICAL TERM “KEN /GEN” IN TOPONYM STRUCTURES AND THE MEANING OF THE PLACE NAMES ÖTÜKEN, KADIRKAN İBRAHİM ŞAHİN24 ÖZET Ötüken, Hun, Avar, Köktürk Kağanlığı, Uygur Kağanlığı ve Cengiz-Han İmparatorluklarına siyasi merkezlik yapmış önemli bir yerdir. Köktürk ve Uygur Kağanlıklarından kalma Eski Türk yazıtlarında, Ötüken son derece güzel ve asla terk edilmemesi gereken bir yer olarak anlatılır. İşte bu özelliklerine bağlı olarak Ötüken yaklaşık 150 yıldır tarihçilerin ve dilcilerin gündemindedir. Onun konumu ve anlamı üzerine birçok araştırmacı görüş bildirmişlerse de, adın yapısına ve anlamına ilişkin tartışmalar bugüne kadar son bulmamıştır. Yaygın görüş bu adın Moğollarda yer tanrıçası olan Atügen/İtügen adıyla ilgili olduğu yönündedir. Bu çalışmada adın yapısı ve anlamı, yeradbilimcil bakış açısıyla ele alınmış; tarihî ve çağdaş toponimlerden elde edilen verilerden hareketle sonuca gidilmiştir. Araştırma sonucunda Ötüken adının ‘kapalı yer’ anlamına gelen “ödük” ve ‘düzlük’ anlamına gelen “ken” coğrafi terimleri ile kurulduğu; ‘(kış şartlarına karşı, etrafı dağlarla veya ormanlarla) çevrili, korunaklı düzlük’ anlamına geldiği sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca “ken” coğrafi teriminin yazıtlarda geçen bir diğer önemli yeradı, Kadırkan’da (< kadır + ken) da bulunduğu kanaatine ulaşılmıştır. Anahtar Sözcükler: Eski Türk Dili, adbilim, yeradbilim, toponim, Ötüken, yapı ve anlam açıklaması, ödük, ken ABSTRACT Ötüken is an important place that served as a political center for the Hun, Avar, Köktürk Khaganate, Uyghur Khaganate and Genghis-Khan Empires. In Ancient Turkish inscriptions dating back to the Köktürk and Uyghur Khaganates, Ötüken is also described as an extremely beautiful and never-to-be-abandoned place. Depending on these characteristics, Ötüken has been on the agenda of historians and linguists for about 150 years. Although many researchers have expressed opinions on its location 24 Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Bornova/İZMİR; ibrahim.sahin@ege.edu.tr 208 and meaning, discussions about the structure and meaning of the name have not yet reached a conclusion. The widespread opinion is that this name is related to the name of Atügen/Itügen, the goddess of the earth in the Mongols. In this study, the structure and meaning of the name were considered from the point of view of toponymyc. Based on the data obtained from historical and contemporary toponyms, the conclusion was reached. As a result of the research, it was concluded that the name Ötüken was established with the geographical terms “ödük” meaning ‘closed place’ and “ken” meaning ‘plain’; It means ‘sheltered plain surrounded by mountains or forests (against winter conditions)’. In addition, it has been concluded that the geographical term ”ken” is also found in Kadırkan (< kadi +ken), another important place name mentioned in the inscriptions. Keywords: Old Turkic Language, onomastic, toponymy, Ötüken, structure and meaning explanation, ödük, ken Giriş: Bazı toponimler vardır ki, zaman içerisinde kullanımdan düşmüş olsalar da, anıldıkları tarihi olayların bir parçası olmaları dolayısıyla kullanılmaya, bilim çevrelerinde ve halkta ilgi uyandırmaya devam eder. Asya Hunlarının, Juan-juanların, Köktürklerin, Uygur Kağanlığının ve son olarak Cengiz İparatorluğunun karargâh merkezi olan Ötüken de bunlardan biridir. Onun konumuna, taşıdığı anlama yönelik merakın bir sebebi, Orta Asya’da kurulan devletlerin siyasi mücadelesinde Ötüken’in egemenlik sembolü olarak görülmesi ise, diğer ve asıl sebep Eski Türk yazıtlarında, buranın güzelliğine ve önemine yönelik geçen kayıtlar olmalıdır ki kanaatimizce bütün bunlar, Türk romantizminde Ötüken’in ‘hayallerin ülkesi’, ‘Türklüğün beşiği’ gibi bir anlamda kodlanmasına sebep olmuştur. Ötüken, toponim olarak ilk olarak Çin belgelerinde (“Yu-tou-kin” bkz. Peliot, 1929, 212-219), sonraki dönemlerde Tonyukuk, Köl Tigin, Bilge Kağan, Şine Usu, Terhin, Hoyto Tamir yazıtlarında, Divanü Lügâti’t-Türk (DLT)’te ve daha başka bazı eserlerde çeşitli vesilelerle anılmıştır. Geçtiği kaynaklar için Pelliot 1929, s.212219; Yıldırım, 2016; Barat, 2018). Yeni bir bilgi olarak bu toponimin XII. yüzyılın ilk çeyreğinde Mervezî’nin Tabāi‘u’l-Ḥayvān adlı eserinde de geçtiğini paylaşmak isteriz. Eserin Çinlilerle ilgili bölümünde imlası ile kaydedilmiş olan toponim bir yol tarifi sırasında anılmaktadır: “Kutay’ın kasabası olan Ocum/Ucum/Ocım’a gitmek isteyen biri doğu yolunu kullanarak yaklaşık iki ay içerisinde Ḥabūn adlı bölgeleye varacaktır ve daha sonra Ötükén (Ötükin ?)’e gelecek; bir ay sonra da Ocum/Ucum/ Ocım’da olacaktır.” ifadeleri içinde geçen toponim (Mervezî 1120: s. 25a/03) burada üzerinde durduğumuz olmalıdır. Araştırmacılar, Ötüken’in konumuna yönelik görüş bildirmeye devam etseler de, daha ilk dönemlerden itibaren Thomsen, Hirth gibi araştırmacılar Çin kayıtlarında çoğunlukla Tou-kin şeklinde anılan toponimi, Orhun yazıtlarında geçen Ötüken ile birleştirmişler (bkz. Pelliot, 1929, s.213); örneğin Thomsen, “Ötüken ormanı, Ötüken ülkesi” olarak okuyup anlamlandırdığı bu yerin Moğolistan’daki Hangay dağları ya da Güney Altayların doğu kısımları olması gerektiğini ifade etmişti (Thomsen 2002: 223). Yine Chavannes de burasının Tamir ve Orhun nehirlerinin çıktığı Hangay 209 tepelerinin bir kısmı olduğunu dile getirmişti (2006, s. 13n.). Sonraki araştırmacılar da bu yerin Hangay dağları ya da onun belirli bir kısmı olduğunu ifade etmişlerdir. Ötüken’in konumuyla ilgili görüş ve yorumlar için, Malov, 1951, s.408; Czeglédy, 1962, s. 57-60; Tekin, 1988, s.834, Sümer, 1994, s. 3n; Gömeç, 2000, 428; Golden, 2006, s. 155n; Aydın, 2007; Yıldırım 2016; Barat, 2018, s.17; Useyev 2020; vs. yayınlara bakılabilir. Konuyu en son araştıranlardan biri olan K. Barat, Çin ve Türk kaynaklarından hareketle yaptığı incelemede, Ötüken’in tüm Hangay dağları için kullanılmakla birlikte merkezinin Taryat vadisi olduğunu ortaya koymuştur. Ötüken’in konumu noktasında belli bir noktaya gelinmişse de, onun yapısına ve anlamına yönelik izahlar noktasında ortak bir kanaatin oluştuğu söylenemez. Buna bağlı olarak bu çalışmada, araştırma alanımıza uygun olarak toponimi alanının sunduğu bakış açısı ve malzeme ışığında, art zamanlı bir yaklaşımla, yalnızca onun yapı ve anlamı üzerinde durulacak böylece Ötüken’in yeradı verme geleneği içerisindeki yeri ve etimonu (ilk anlamı) tespit edilecektir. Kendi görüşlerimizi ifade etmeden önce, daha evvel ileri sürülmüş belli başlı görüşleri burada anmak yerinde olacaktır: Radloff, Uygurcada ‘seçmek’ anlamına gelen “ötü-” [= ödür-, ötür-?] ile bir bağ kurarak “der geliebte Bergwald” [‘sevimli / hoş Dağormanı’] açıklamasında bulunmaktadır (Radloff, 1895, s.100), Bu düşünceye katılmayan Thomsen adın ‘keskin’ anlamına gelen “ütkin” (Kaz. Tatarcası), “ötkün” (Sagay Tr.) sözcükleriyle ilgili olabileceğini ifade etmiştir (Thomsen, 2002, s. 223). W. Bang adı, Abakan, Kadırkan, adlarıyla bir arada düşünmüş ve sözcüğün yapısında ‘kağan’ anlamında “-kan/kan” bileşeninin olabileceğini ifade etmişse de; adın yapısını *ötü kan şeklinde (‘aradan geçmek’, ‘yürümek’ anlamına gelen “öt-” eyleminden) tahmin etmiş; anlamının da “geçit sahası” olabileceğini dile getirmiştir (Bang, 1980, s.18). Aynı yıl yaptıkları çalışmalarda Pelliot ve Vladimirtsov, Moğolcanın bazı lehçelerindeki dil verilerinden hareketle Ötüken adını, Moğolca ‘Yer/Dünya; Yeri İyesi’ anlamına gelen Etügän / İtügän (Eke) ile ilişkilendirmişlerdir (Pelliot, 1929, s. 219). Vladimirtsov, gerek yeradı olan “Ötüken” gerekse Moğ. ‘Yer iyesi’ olan “Ötügen”in Şamanik inanç ve isim dünyasına ait olduğunu ifade ederek, yine bu dünyaya ait olan ve yapısında ‘kağan’ anlamına gelen “kan” bileşeninin bulunduğunu düşündüğü Kadırkan, Altanhan, Burhan, Odhan vb. isimlerle karşılaştırmıştır (Vladimirtsov, 1929, s.133,135). Bu görüş, Malov, (1951, s.408), H. N. Orkun (1986: 916), vb. birçok araştırmacı tarafından da kabul görmüştür. Rasanen, “il ütügen kutı” ifadesini ‘devletin anne koruyucu ruhu’ şeklinde tercüme etmiş; Yakutça ügügen/ tügen (‘bilinmeyen mesafe’, ‘yer, ülke’) ile ilişkilendirmiş ve Moğolca İtgen, Buryatça Ütügen (‘Dünya’nın şamanik adı’) adıyla eşleştirmiştir (1969, s.524). Vladimirtsov ve Pelliot’un adı, mitolojik bir varlık adıyla ilişkilendirmiş olmalarından; yine yazıtlarda Ötüken’in kutsal bir yer olarak anılmasından kaynaklansa gerek, sonraki bir kısım araştırmacı, adın yapısında, ‘rica, dua’ anlamına gelen “ötüg” (ötü- eyleminden) sözcüğünün bulunduğunu düşünmüşlerdir. J. P. Roux, Doğu Türkistan Uygurları arasında “ötken”in ‘mukaddes ülke’ anlamına geldiğini, ormanlık ve stratejik bir bölge olması nedeniyle halk arasında kutsal kabul edilen Ötüken’in kendi adını Moğolların 210 yeryüzü tanrıçası İtügen/Etügen’e verdiğini ifade eder (2001, s.158). M. Erdal, adın ‘prayer’ [= ‘dua, rica’] anlamına gelen ötüg sözcüğüne Eski Moğolca unvan, dağ ve ırmak adları yapımında kullanılan {+kAn} ekiyle oluştuğunu, bu ekin Kadırkan (< kadır ‘sert’) ve Burxan adlarında da bulunduğunu ileri sürmektedir (Erdal 1991: 77); M. Erdal’ın bu görüşünü “en gerçekçi görüş” olarak nitelendiren E. Aydın ise, Ötüken adında kesinlikle bir {+kAn} ekinin bulunduğunu; Kadırkan, Täŋrikän sözcüklerinde de bulunan bu ekin Moğolcada dişilik yapan bir ek olduğunu; Ötüken adıyla Moğolcada ‘kadın şaman’ demek olan idugan/idugen ile ilgili olduğunu dile getirmiştir (2007, s. 1266). T. Sebzecioğlu ise, adın ‘geçit’ anlamına gelen “ötük” (öteyleminden) sözcüğüne {+An} çokluk ekinin getirilmesiyle oluştuğunu iddia eder (2015, s. 50). Bu konuda yapılan son çalışmada, O. Karatayev, Kırgızlarda (Ötögön), Başkurtlarda (Ütegen) antroponim örneklerinden hareketle, Ötüken adının toponim (yeradı) ve antroponim (kişiadı) olmadan önce, kimi halklardaki inanç anlamı üzerinde durmaktadır. Karatayev, Ötögön adının Kırgızlarda tabu sözcük olan “ayı”nın örtmece karşılığı olabileceğini ifade eder (2021, s. 52,53). Viladimirtsov’un yukarıdaki görüşünden hareketle ötügen/ütügen/etügen adının Moğol mitolojisinde ‘tanrıça, yer ana’ anlamına geldiğini T. A. Bertagayev, adın yapısına yönelik yaptığı değerlendirmede, ötög/üteg (Tıv. Ödek) bileşeninin ‘kışlak, çiftlik, gübreli yer’ manasını karşıladığını; adın muhtemelen ‘ana vatan’ anlamına geliyor olabileceğini ileri sürmüştür. E. M. Murzayev buna ek olarak adın ‘vatan, kutsal toprak’ anlamına geldiğini dile getirir (Ondar 2004: 152). Konuya, Tıva’da Toce ilçesinde bulunan Ödügen (sıradağ) ve bölgedeki dil verilerinden hareketle yaklaşan Tatarintsev, sahadan aldığı bilgilere dayanarak ödügen sözcüğünü “dağlar arasında, nispeten düz (taşlık ya da değil), ormansız, geyiklerin otlamasına uygun yer’; diğer bir ifadeyle ‘dağlar arasında çok geniş düzlük’ biçiminde tanımlamış; B. K. Ondar da, Tıvaca ödügen, Tof. ö’tügen, Alt. ödögen, Kır. ötök verilerinin ışığında, ödügen/ üdügen’in ‘dağ peyzajına bağlı olarak geniş alanları ve belki derinliği ifade ettiğini’; sözcüğün geniş anlamda ‘ana toprak, kutsal toprak’, dar anlamda ise ‘hayvan otlatacak tayga alanı; dağlık tundra parçası’ anlamına geldiğini ileri sürmüştür. Ona göre ad, öt-(e)k-en bileşenlerinden oluşmakta olup “öt-” eylem kökü; “–ak” eylemden isim yapıcı ek; “-(a)n”, adlaşmış isimlere gelen bir morfemdir (Ondar 2004:152-153). Ötüken toponiminin anlamına yönelik yapılan açıklamaları genel olarak değerlendirdiğimizde, Bertagayev, Tatarinstev çizgisindeki açıklamaların çok daha tatminkar olduğunu ifade etmek durumundayız. Zira toponimi, Moğolca ‘yer tanrısı’na bağlayan görüşte, gösteren-gösterilen ilişkisi çerçevesinde Ötüken toponiminin niçin Etügen/İtügen adındaki yer iyesi ile adlandırıldığı müphem kalırken; ikinci açıklamada, coğrafi terimden anlam genişlemesiyle soyuta giden bir izah söz konusudur ki, bize göre de doğru yaklaşım budur. Ancak adın kökenine ilişkin ileri sürülen görüşe bütünüyle katılmadığımızı söylemeliyiz. Zira bu açıklamada adın kökeni “öt-” şeklinde bir eyleme dayandırılmışsa da söz konusu eylemin anlamı ve ada nasıl bir anlam kattığı açıklanamamıştır. Yine aynı şekilde, “-(a)n” unsurunun ‘adlaşmış isimlere gelen bir morfem’ olduğu ifade edilmişse de, ekin ada yüklendiği anlam izah edilmemiştir. 211 Şüphesiz ki, toponimler diğer birçok onim türü gibi (antroponim, etnonim, vs.), belli bir gelenek içinde doğarlar ve aynı geleneğin hüküm sürdüğü coğrafyalarda adaşlarıyla birlikte yaşarlar. Buna bağlı olarak herhangi bir toponim üzerine yapılacak çalışmada, toponimin tarihi ve çağdaş adaşlarını bulmak, onlarla ilgili bilgileri toplamak, adın yapı ve anlam çözümlemesinde anahtar role sahiptir. Biz de bu düşüncelerden hareketle, Ötüken adının yapı ve anlamını; adbilimcil, özelde yeradbilimcil bir bakış açısıyla, toponimi alanının sunduğu yöntem ve malzeme ışığında ele alacağız. Daha en başından söylemek gerekirse biz, Ötüken adının ötük ve ken biçiminde iki coğrafi terimden oluştuğunu düşünüyoruz: Söz konusu bileşenlerle ilgili bulgu ve değerlendirmemiz şu şekildedir. Keŋ/ken/gen Coğrafi Terimi Hakkında Bulgular: Türk dilinin tarihi ve çağdaş sözlükleri tarandığında, keŋ/ken/gen, vs. biçiminde yaygın bir coğrafi terime rastlayamasak da, unutulmuş olduğunu düşündüğümüz bu coğrafi terimin Türk lehçelerinde sıfat görevinde kullanılan ‘geniş’ anlamındaki keŋ/ ken/gen/, vs. sözcüğüyle ilişkili olduğunu en başından söylemek gerekir. Keŋ coğrafi terimine ilişkin bulgularımıza geçmeden önce, sıfat anlamında kullanılan keŋ’in lehçelerdeki görümünden bahsetmekte yarar görüyoruz. Örneğin, Azerbaycan Dilinin İzahli Lüğeti’nde gen sözcüğü, ‘1. Geniş, enli; 2. Uzak, mesafeli (“Dost dost ile ten gerek; ten olmasa gen gerek”); 3. Enli, bol, geniş (“gen köynek”); 4. Küs olma, dargınlık (“aramız gendir”) anlamlarına gelir (Orucaov, Vd., 2006: 2017); Türkmen Diliniŋ Sözlügi’nde, giŋ, 1. Dar olmayan; enli; 2. Sakin, soğuk kanlı (Hamzayev1962: 171); Kazak Edebi Tiliniŋ Sözdigi’nde keŋ 1. Geniş, bol, dar değil; 2. Hacimli, alanı geniş, büyük; 3. Ucu, bucağı yok, sınırsız; 4. Affedici; gönlü geniş (Keŋ bolsan, kem bolmaysıŋ.) (Januzak Vd., 2011: 612); Kırgızcada keŋ ‘geniş, engin’; keŋ talaa ‘geniş tarla, geniş bozkır’ (Yudahin 1965/I: 374); Özbekçede keŋ ‘enli, hacimli, yüzeyi geniş olan’; keŋ sahra ‘geniş ova, tarla’ (Marufov 1981: 389); Karaçaycada, keŋ ‘geniş, engin’ (keŋ tüz ‘engin, geniş bozkır’; keŋ cer ‘geniş yer, enginlik, açıklık) anlamına gelmektedir (Goçiyeva, Vd., 1989: 323). Diğer lehçe sözlüklerinde de ‘geniş’ anlamında bir sıfat olarak yer aldığı görülmektedir. Türkiye Türkçesi, bu noktada diğer lehçelerden daha farklı bir veri barındırmaktadır. Güncel Türkçe Sözlük’te gen, ‘geniş’ anlamı dışında, ‘bir süre sürülmeyerek boş bırakılmış (tarla)’ olarak da geçmektedir (https://sozluk.gov.tr/). Bu veri gen sözcüğünün coğrafi terim olarak da kullanıldığını göstermesi bakımından önemlidir. Nitekim Halk Ağzından Derleme Sözlüğü’nde (DS), onunla ilgili daha ayrıntılı bilgilere ulaşabiliyoruz: 1. Bir müddet sürülmeyerek boş kalmış ve otlak kaplamış tarla, 2. Ham araziden açılmış, hiç işlenmemiş, sürülmemiş tarla, 3. yeni sürülmüş tarla, 4. verimi fazla olan tarla, 5. otları ayıklanarak tarla haline getirilen dağlardaki sahipsiz yerler, 6. kabarık toprak, 7. bağları kuvvetlendirmek için hariçten getirilen taze toprak, 8. Toprak kaymasıyla dağların üstlerinde meydana gelen düzlük (DS: 1993: 1988-89). Söz konusu coğrafi terimin Türk lehçelerinde ‘geniş’ anlamına gelen keŋ sıfatıyla ilgili olduğuna şüphe yoktur. Nitekim, DS’de diş /n/’si ile kaydedilen sözcüğün, en 212 azından Anadolu’nun bazı bölgelerinde /ŋ/ ile kullanıldığını, nitekim Taşeli bölgesinde, sözcüğün “geŋ” biçiminde yaygın bir kullanıma sahip olduğunu şahsen biliyoruz. Böyle bir coğrafi terimin var olduğu bilinciyle sözlükler tarandığında, bazı sözcük kuruluşlarında onun coğrafi terim anlamının korunduğu görülebilmektedir. Örneğin Karaçay Türkçesinde ‘uzakta’ anlamına gelen “keŋde” ve ‘uzaktan’ anlamına gelen “keŋden” sözcüklerinin kökünde bulunan “keŋ” bileşeninde (bk. Goçiyeva, Vd. 323) coğrafi terim anlamı hissedilebilmektedir. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. “Keŋ” teriminin yeradı kuruluşlarında bir bileşen olarak görev yapıp yapmadığı da, konunun izahı açısından son derece önemlidir. Yeradı (toponim) kuruluşlarında keŋ Azerbaycan’da, Gendere (İsmayıllı ilçesinde köy adı), Gendereçay (Daşkesen ilçesinde çay adı), Genlik (Zengilan’da köy adı), vb. toponimlerin yapısında sözcük bulunmaktadır. Araştırmacılar bu adlardaki “gen” unsurunu ‘geniş’ anlamında bir sıfat olarak değerlendirmişlerdir (Aliyeva 2007: 195-196). Özellikle Genlik örneğinde fark edileceği gibi sözcüğün coğrafi terim olarak da kullanıldığı görülmektedir. Kazakistan’da, Keŋ (Carkayıŋ ilçesinde köy), Keŋgır (Jezkazgan şehrinde bir köy), Keŋoy (Kobda ilçesinde köy), Keŋötkel (Zerendi İlçesinde köy), Keŋsay (Beydilek ilçesinde bir köy), vs. (Januzak 2009: 162-163) gibi adlarda da görülmektedir. Koyçubayev, Kensay, Kentübek, Kenşokı toponimlerinde geçen “ken”in ‘geniş, engin’ anlamına geldiğini; Kentobe adındakinin ise ‘maden’ anlamına geldiğini ifade etmiştir (1974: 132-133). Biz bu coğrafi terimin Anadolu ve Rumeli coğrafyasına ait bazı toponim kuruluşlarında da bulunduğu kanaatindeyiz. Aşağıdaki örnekler, Osmanlı Devlet Arşivleri’nin XV-XVI. yüzyıl defterlerinden hareketle hazırlamış olduğu (2013) iki ciltlik Osmanlı Yer Adları listesinden derlenmiştir: Genova (Avlonya kz., Kostris köyüne bağlı bir mezradır.) adının gen+ova > Genova (‘gen ova’) yapısında; Genlice (Rum vl. Gerger l., Behisni kz. Keysun nahiyesine bağlı bir mezra adıdır.) adının gen+li+ce > Genlice (‘genlice yer’) yapısında; Genbiçen (Rum vl. Gerger l., Kahta kz., Turuş nahiyesine bağlı bir mezra adıdır.) adının ise, gen+biç-en > Genbiçen yapısında olup aynı isimli bir uruğ adından geldiği anlaşılmaktadır. Bir toponimin kuruluşunda indikatör görevinde kullanılan bir coğrafi terim, bir başka toponimde sıfat olarak karşımıza çıkabilir. Örneğin Akyar, Kızılyar örneklerinde indikatör olan “yar”, Yarbulak, Yarhisar gibi adlarda sıfata dönüşebilir. Dolayısıyla yukarıda verilen toponim örneklerinde, keŋ/gen coğrafi teriminin çoğunlukla sıfat olarak kullanılması kuşkuya yol açmamalıdır. Kaldı ki Azerbaycan’a ait Genlik ve Kazakistan’a ait Keŋ, Türkiye’ye ait Genbiçen örneklerinde “keŋ” ögesinin sıfat değil coğrafi terim olduğu açıktır. Asıl anlamının ‘ekilmeyen, otlu düzlük’ olduğunu değerlendirdiğimiz “keŋ” coğrafi teriminin toponim kuruluşlarında bulunduğunu ancak; unutulmuş bir sözcük olması ve doğal olarak toponimistlerin böyle bir coğrafi terimi bilmemelerine bağlı olarak onunla kurulu toponimleri doğru tahlil edemeyerek bunların bir kısmını partisip eki {-GAn}, bir kısmını ‘maden’ anlamına gelen “ken”, bir kısmını akarsu adlarında 213 görülen ve ‘akarsu’ anlamına gelebileceği tahmin edilen “kan” ve bir kısmını da “kent” sözcünden kısalma bir yapı olarak, vb. değerlendirdikleri kanaatindeyiz. Örneğin Dağlık Altay Cumhuriyetinde bulunan Eşpegen (AÖC’de dağ, vadi ve yerleşim birimi) adında kanaatimizce söz konusu coğrafi unsur bulunmaktadır. Bölgenin toponimlerini araştıran Malçanova adı, ‘hiçbir şey elde etmeyen (hasat hakkında)’ biçiminde açıklanmıştır (1979: 367). Böyle bir açıklama toponim için uygun bir açıklama değildir. Bize göre adın “eşpe” (Trk. eşme; Kaz. espe; Uyg. eşme vs.; eşme: ‘bahar sularının aşındırmasıyla oluşan su yatakları’) ve “gen” coğrafi terimlerinden oluşmaktadır. Her iki coğrafi terimin de bugün bilinmiyor oluşu, kanaatimizce araştırmacıyı yanıltmıştır. Yine aynı ülkede bulunan Askır-Ak-Tuu isimli nehir ve vadi adını Malçanova, ‘en yüksek karlı dağ’ biçiminde (“askır: ‘aygır’; toponimlerdeki anlamı ‘seçkin, büyük’) açıklarken; Askırkan adlı akarsu ve vadi adını ise, ‘yoldan çıkan; yolunu kaybeden, şaşıran’ biçiminde (askır-: yoldan çıkmak, şaşırmak; “kan” sıfat-fiil eki) açıklamaktadır (bkz. 1979, s.142). Biz ikincisinin ‘aygır düzü’ biçiminde anamlandırılmasının daha uygun olacağı kanaatindeyiz. Tüm bu verilere keŋ coğrafi teriminin Türk lehçelerinde geniş bir kullanıma sahip olmaması; yine yeradbilimcilerin toponimi açıklamalarında ‘düz, ova’ anlamında bir keŋ bileşeninden söz etmiyor oluşları, kafalarda soru işaretine yol açabilir. Şimdi, böyle bir coğrafi terimin bulunduğunu ve toponim kuruluşlarında görev aldığını gösteren önemli bir kaynaktan ve bu kaynakta geçen verilerden söz edelim: 1763 yılında Çin hükümeti tarafından yazdırılan ve önemli yollar üzerindeki yer adlarının farklı dillerdeki anlamlarını (bu anlamlar saha çalışmalarına dayanmaktadır) içeren Ch’inTing Hsi-yü T’ung-wen-chih adlı eserde, günümüzde Doğu Türkistan’da bulunan ve daha çok “Yarkend” adıyla bilinen şehir, ‫( ﻙﻧﻛﺮڍ‬Yerkeŋ) biçiminde kayıtlanmakta ve buradaki “keŋ” bileşeni ‘geniş, engin’ anlamında açıklanmış ve “Burası engin-geniş topraklardır. Bu yüzden bu adı almıştır.” kaydı düşülmüştür (bkz. Yıldırım, 2015, 72). Bu bulgular bize, her ne kadar Kaşgarlı Mahmud, doğu ülkelerindeki şehir adlarındaki “ken” in “kend” sözcüğünden kısalma olduğunu söylese de (2006, s.339); kayıtlarda bazen “kend”, bazen “keŋ/ken” bileşeni ile kaydedilen şehir adlarının (Ör. Özkend/ Özgen; Taşkend/Taşgen, vs.) yapı ve anlam açıklamaları sırasında dikkatli olunması gerektiğini göstermektedir. Ötük Coğrafi Terimi Hakkında Bulgular: Ötüken adında tamlayan olarak değerlendirdiğimiz “ötük” de bir coğrafi terimdir. Yurtların, yerleşim birimlerinin ve mağaraların adlandırmalarında sıkça kullanılan bu sözcük coğrafi terim olarak toponimistler tarafından da tespit edilmiştir. Tanımına geçmeden önce, onunla kurulmuş toponim örneklerine yer verelim: Tıva Özerk Cumhuriyeti toponimlerinde bu coğrafi terim “ödek” biçimindedir ve bir sıra toponim kuruluşunda görev almıştır. B. K. Ondar’ın (2004) anlam açıklamalarıyla birlikte bazı örnekler şunlardır: Ak-ödek (yerleşim ve yayla adı), kelimesi kelimesine ‘temiz yurt yani açık yerde bulunan yurt’ (2004: 42); Çılgı-ödee (yerleşim adı), ‘yılkının sıcaktan korunduğu gölgeli yer’ (s. 233); Kövey-Ödek (yerleşim adı), ‘çok miktarda oba, yurt’ (s.118); Ulug-Ödek (yerleşim adı) ‘büyük yurt’ (s. 189); İyis-Ödek (yerleşim 214 ve yurt adı), ‘ikiz yurt’ (s. 99); Kadır-Ödek (yurt adı) kadır ‘dik, sarp’ + ödek, “yurt, yakınlarda bulunan dik yapılı dağ dikkate alınarak bu şekilde adlandırılmıştır” (Ondar 2004: 103). Kırgızistan toponimlerinde de bu coğrafi terimle kurulu bazı toponimler tespit edilmiştir: Ak-ötök (köy adı), Taş-ötök (bir dağ adı) (Umurzakov, vd. 1988:15). Sözcük bu lehçeler dışında Buryatçada, üteg ‘çayırlıkla çevrili eve bitişik toprak parçası’ ve Halha Moğolcasında ötög ‘öküz, koyun gübresi’ (Patayeva 2003:63) anlamlarında tespit edilmiştir (Ondar 2004 22). Sözcük, özellikle Tıva bölgesi toponim kuruluşlarında bolca görülmektedir. Bölgenin toponimlerini araştıran B. K. Ondar, coğrafi terimle ilgili şu açıklamalarda bulunmaktadır: ödek ‘gübre, çiftlik gübresi; evcil hayvanların bulunduğu yer; göçebelerin konak yeri, yurt” (Ondar 2004: 22); Kırgız edebi diline ait sözlükte “ötök” “dağ çukuru, dağ girintisi, dağlarda düz yer, dağın yamacı, rüzgârdan korunaklı bu yüzden hayvanların kışlamasına uygun yer’ şeklinde tanımlanmakta; ‘korunaklı yer’ anlamında ötkök cer sözcük grubu içinde de, gündelik dilde kullanılmaktadır (Yudahin 1965/II: 103). Kırgızistan toponimleri üzerine çalışan K. Konkobayev, Güney Kırgızistan’da sözcüğün “kışlak, büyük yurt, köyün hayvanlarının kaldığı büyük ağıl” anlamlarına da geldiğini ifade etmektedir (Konkobayev 1980:154). Kanaatimizce, Türkiye’nin Erzurum’a bağlı Tortum ilçesinde bulunan YukarıÖdük ve Aşağı-Ödük köylerinin (şimdi Serdarlı) isimleri de bu coğrafi terimden kaynaklanmaktadır. Zira, dört tarafı yüksek dağlarla çevrili bu yer, sözcüğün Kırgızcadaki ‘dağ çukuru’ anlamına son derece uygun olup, bilgisine başvurduğumuz köy sakinleri, burasının civardaki yerlere göre hayvan kışlatmaya en uygun yer olduğunu ifade etmişlerdir. Konumuzla doğrudan ilgili olmasa da, lehçelerde pek çok seslik koşutu ile karşılaşılan ve etimologlar arasında kökeni belirsiz kabul edilen (bk. Eren 1999: 129), ‘çizme’ anlamındaki edik/ötük/ödük/üdik/idik/etik/itik/,vs. sözcüğü, kanaatimizce bu coğrafi terimden kaynaklanmış (anlam değişmesiyle) olmalıdır. Etrafı dağlarla, ormanlarla çevrili olması nedeniyle soğuklara karşı korunaklı bir yeri ifade eden “ödük” sözcüğü, ‘dağ çukuru’ anlamından hareketle benzer özelliklere (görüntü ve soğuktan koruma özelliği) sahip olan (elbette ayak için) çizmeyi de ifade edebilir. Bize göre sözcüğün kökünde ‘geçmek, girmek’ anlamına gelen “öt-” eylemi vardır. Üzerine gelen{+I⁴k} ekinin ise sıfat yapan bir ek olduğu (ıd-uk ‘kutsal’ sözcüğünde olduğu gibi) söylenebilir. Bu durumda sözcüğün en eski anlamının ‘(dağlar arasında, ormana) girmiş yer’ olduğu söylenebilir. Ch’in-ting Hsi-yü T’ung-wen-chih adlı eserde, Cungar bölgesi ve Uygur bölgesi arasında bulunan, Uygurcası ‫“( وڌوﻙ داﺑﺍ‬Ötüg Daba”) biçiminde kayıtlanan dağ adıyla ilgili verilen açıklamada, “ödüg” bileşenin Cungarca olduğu (“etüg”) ‘sürünün yığıldığı yer’ anlamına geldiği ifade edilmektedir. Bu bilgi, gerek “ötüg” ögesinin toponim kuruluşlarında kullanıldığını (bkz. Yıldırım, 2015, s.89) belgelemesi ve gerekse bu bileşenin o dönemde ‘ağıl, hayvan yatağı’ anlamında bilinip kullanıldığını göstermesi bakımından önemlidir. 215 Sonuç: Yazıtlarda Ötüken adının geçtiği cümleler dikkate alındığında, bu adın beş farklı yapıda, üç farklı toponim türünü ifade ettiği görülmüştür: Bunlardan Ötüken (Terhin B 1; Terhin B 2; Terhin B 5; DLT I 339; Ötüken Yir/Yer/İr (T 17; KT G 8; BK K 6; Terhin B 5; HT-I 3) ve Ötüken İli (HT-VII 2) birbirinin koşutu niteliğindeki horonimik (eladcıl) adlandırmalar olup geniş bir bölgenin, ülkenin adını ifade eder. Ötüken Yış (T 15; KT G 3, 4,8; BK K 2,3), dirimonimik (ormanadcıl) bir adlandırma olup bölgedeki orman alanlarını; Ötüken Yış Başı ise (ŞU D 9), hem bir yayla hem de bir dağ zirvesinin adıdır. Ancak “başı” bileşeni dikkate alındığında, adlandırmanın oronimik (dağadcıl) bir objeyi işaretlediği anlaşılmaktadır ki burada esasen kalıcı bir dağ adı mevcut olmayıp ‘Ötüken ormanlarının başı/zirvesi’ anlamında tanımlayıcı bir ifade kullanılmıştır. Ötüken Yış Bodun (BK D 19) ve Ötüken Eli (Terhin D 3, Tergin G 5; Terhin B 4) kullanımları ise coğrafyayı değil, bu bölgede yaşayan insanları işaretleyen bir adlandırmadır. Adlandırmaların özünü teşkil eden “Ötüken” sözcüğü, elde edilen bulgular ışığında, “ödük” ve “ken” coğrafi terimlerinden oluşmaktadır. Toponimin en temel anlamının (yani etimonunun) ‘etrafı çevrili (dağlarla, ormanlarla) düzlük’ olduğu anlaşılmaktadır. Bu coğrafi terimlerden ilki, adın kuruluşunda sıfat görevinde kullanılmış olup kanaatimizce ‘geçmek’ anlamına gelen “öt-” eylemine sıfat yapıcı {-I⁴k}ekinin bitişmesiyle oluşmuştur. Başlangıçta, ‘dağların ya da ormanların arasına sokulmuş yer, girinti, etrafı çevrili yer, dağ çukuru’ anlamına geldiği anlaşılan sözcüğün, kimi lehçe ve dillerde karşılaşılan ‘gübre, kışlak, yurt, ülke, vs.’ anlamları ise anlam genişlemesiyle sonradan ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Adın kuruluşunda indikatör (yeradcıl belirteç) görevinde kullanılan “ken” coğrafi teriminin ilk anlamı ise, ‘ekilmeyen düz ve geniş yer’ olmalıdır. Buna göre, Ötüken, etrafı dağlarla ya da ormanlara çevrili, dolayısıyla kışlak olmaya müsait otlu, düzlük bir ülke olmalıdır. Ötüken adının kökeninden hareketle ulaştığımız bu sonuç, K. Barat’ın Ötüken’in konumuna ilişkin dile getirdiği görüşü (Ötüken’in merkezinin Taryat Vadisi olduğu fikrini) kanaatimizce anlamlı kılmaktadır. Zira bulgular, Ötüken’in dağ, yamaç, yayla gibi bir yükselti olmadığını tam tersine etrafı kapalı, kış şartlarına karşı korunaklı bir yer olduğunu söylemektedir ki, “vadi” açıklaması buna uygundur. Başlangıçta yalnız vadiyi ifade eden ad, doğal olarak etrafındaki ormanlık alanları (“Ötüken Yış”) ve o bölgedeki kutsal zirveyi (Ötüken Yış Başı”); sonraki dönemlerde ise, burasının bir yönetim merkezi oluşuna bağlı olarak tüm bölgeyi/ülkeyi (“Ötüken Yir/Yer/İr”) ifade eden bir ada dönüşmüş olmalıdır. Ötüken’in kutsallığı meselesine gelince: Öyle görünüyor ki, Köl Tigin, Bilge Kağan yazıtlarında (KT D 23; BK D 19) geçen “Iduk Ötüken yış” (‘kutsal Ötüken ormanı’) ifadesindeki “ıduk” sözcüğü, toponimin yapısında bulunan, kalıplaşmış bir bileşen olmayıp bölgenin halk içindeki önemini, kutsallığını ifade eden betimleyici bir sıfattır. Dolayısıyla “kutsallık” anlamı, adı meydana getiren bileşenlerden değil, yüksek ihtimalle, “Kan Iduk Baş” zirvesinin bu bölgede (Ötüken’de) bulunmasından kaynaklanmaktadır. 216 Son olarak, şayet ötü(k)ken > Ötüken toponimi ile Moğolca ‘Yer Anası/İyesi’ anlamına gelen Etügen/İtigen mitonimi arasında bir ilişki varsa, bu ilişkinin yönü somuttan soyuta doğru olmalıdır. Bu süreci dört aşamada ifade etmek gerekirse: 1. “ötük” ‘etrafı çevrili (yer)’ ve “ken” ‘düzlük’ (iki ayrı coğrafi terim), 2. Kalıplaşarak, etrafı dağlarla, ormanlarla çevrili düzlükler için kullanılan bir coğrafi terime dönüşmesi ve böylesi yerler için onime dönüşmesi: ötüken > Ötüken/Ödügen, 3. Etrafı çevrili düzlüklerin (“ödügen”) hayat ve insan için önemine bağlı olarak adın ‘kışlak’, ‘memleket’, ‘kutsal yurt’ vb. yeni anlamlar kazanması, 4. Tabiatta her şeyin bir iyesi olduğu inancının etkisiyle adın ‘yer iyesi/tanrısı’ anlamını kazanması. Elbette bu durum, Ötüken adının iki coğrafi terim temelinde, “etrafı çevrili (dağlarla/ ormanlarla) düzlük” ilk anlamıyla (etimonu ile); coğrafi yapıyı betimleyen bir ad olarak ortaya çıktığı gerçeğini değiştirmez. Tartışma:Araştırmanın ortaya koyduğu sonuçların bazı doğru bilinen konuları tartışmaya açacağı kanaatindeyiz: 1. Kaşgarlı, “ken” maddesi için “Doğu ülkelerinde her şehre verilen bir addır. Bu kelime “kend” kelimesinin kısaltılmışıdır” (2006, s.339) demek suretiyle, tüm şehir adlarındaki “ken” bileşenini İranî dillerde ‘köy’ anlamına gelen “kend” sözcüğüne bağlamaktadır. Kaşgarlı’nın verdiği bu bilginin Türkistan’ın güneyinde, İranî halklarla Turanî halkların bir arada yaşadıkları bölgelerdeki kimi şehir adları için doğru olabileceğini (Ör. Semerkand > Semerken, vs.), ancak bunun genelleştirilmesinin hatalı olacağı kanaatindeyiz. Zira, bazı şehir adı kuruluşunda görülen “ken” unsurunun bu çalışmada ortaya koyduğumuz üzere, ‘ekilmeyen otlu düzlük’ anlamındaki “keŋ” sözcüğü ile ilişkili olduğunu düşünüyoruz. Nitekim yukarıda da ifade edildiği üzere, günümüzde Doğu Türkistan’da bulunan ve daha çok “Yarkend” olarak bilinen şehir, 1763 yılına ait Ch’in-ting Hsi-yü T’ung-wen-chih adlı eserde ‫( ﻙﻧﻛﺮڍ‬Yerkeŋ) biçiminde kayıtlanmakta ve buradaki “keŋ” bileşeni ‘geniş, engin’ anlamında açıklanarak “Burası engin-geniş topraklardır. Bu yüzden bu adı almıştır.” kaydı düşülmüştür (bkz. Yıldırım, 2015, 72). Bu bulgular bize, kayıtlarda bazen “kend”, bazen “keŋ/ken” bileşeni ile kaydedilen şehir adlarının (Ör. Özkend/Özgen; Taşkend/Taşgen, vs.) yapı ve anlam açıklamaları sırasında dikkatli olunması gerektiğini göstermektedir. 2. Eski Türk yazıtlarında geçen bir diğer toponim olan Kadırkan adında yukarıda künyeleri verilen çalışmalarında Pelliot, Vladimirtsov, vb. araştırmacılar unvan anlamında “kan” bileşeni aramışlardır. Biz, adın Kadır-Oy; Kadır-Art, Kadır-Kabak, Kadır-Kat, Kadır-Kem (Altay Cumhuriyetinde), Kadır, Kadır-Arga, Kadır-İy, KadırKat, Kadır-Mees, Kadır-Oy, Kadır-Özek, Kadır-Sug, Kadır-Höl, Kadır-Eegi-Tayga vs. (Tıva Cumhuriyetinde) toponim kuruluşlarında yer alan “kadır” bileşeni (ki bölge toponimistleri bu bileşeni ‘sert, dik, yalçın’ şeklinde anlamlandırmaktadırlar bkz. Molçanova 1979: 191; Ondar 2004: 102,103) ve bu çalışmada ortaya koyduğumuz “keŋ” coğrafi terimiyle şekillenmiş olma ihtimalini güçlü görüyoruz: kadır + ken > Kadırkan ‘sarp, dik, yalçın yerde bulunan otlu düzlük’. Bu çıkarım, Ötüken’in kış koşulları için son derece uygun bir yer iken; Kadırkan’ın kış ayları için zorlu, ancak yaz ayları için uygun, otlu bir düzlük olabileceğini düşündürmektedir. 217 3. Araştırmanın tartışmaya açtığı bir diğer mesele de kanaatimizce, başta Güney Sibirya’daki Türk ülkeleri olmak üzere, akarsu adlarında görülen (Ak-kan; Bay-kan; Jaan-Kan; vs.) “kan/ken” bileşenidir. Bölgenin toponimlerini inceleyen araştırmacılar “kan/ken” şeklinde suadcıl (hidronimik) bir terimin yerli halk arasında bilinmediğinden hareketle, onu İrani dillerde ‘kanal, arık, akım’ anlamlarına gelen “kan” sözcüğü ile Hintçe “gang” (‘nehir’), Hindiçinde “kong”, Güney Çincede “tszyan”, Korecede “koan(g)” sözcükleriyle ilişkilendirmeye çalışmışlarsa da (Murzayev, 1974, s.109; Malçanova, 1979, s.49); biz, akarsu adlarının kuruluşunda yer alan söz konusu bileşenle, bu çalışmada varlığını ortaya koyduğumuz ‘düzlük’ anlamındaki “keŋ” ögesi arasında bir ilişkinin düşünülmesi gerektiğini değerlendiriyoruz. Geniş bir düzlükte akmaları dolayısıyla, acaba oronimik terim zamanla hidronimik bir terime dönüşmüş olabilir mi? Tıpkı “öz” ve “özen” coğrafi terimlerinin hem akarsuyun kendisini hem de onun aktığı vadiyi ifade etmeleri gibi… Özellikle Güney Sibirya’da “kan/ken” bileşeniyle kurulmuş nehir adlarının burada ortaya konulan bulgular ışığında değerlendirilmesi, sorunun çözümüne yardımcı olabilir. Teşekkür: Mervezi’nin Tabāi‘u’l-Ḥayvān adlı el yazma eserinin Çin’i anlatan bölümünde geçen “Ötüken” ile ilgili bilgiye ulaşmamızı sağlayan Öğr. Gör. Dr. Savaş Karagözlü’ye ve Tortum’a bağlı Ödük köyü muhtarı Muammer Albayrak’a verdiği bilgi dolayısıyla teşekkür ederim. KAYNAKLAR Aliyeva, Rübabe; MAŞADİYEV, Kara; vd. (2007). Azerbaycan Toponimlerinin Ensiklopedik Lüğati II, Şark-Karb, Bakı. Aydın, E. (2007). Ötüken Adı ve Yeri Üzerine Düşünceler, Turkish Studies, 2/4, s.12621268. Bang, W. K. (1980). Willi Bang Kaup Berlindeki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları (1925-1934), Çev. Şinasi Tekin, Atatürk Üni. Yayınları, Erzurum. Barat, Kahar (2018). “Some Thoughts on Ötüken”, JOTS, 2/2, s.7-25. Chavannes, E. (2006). Batı Türkleri Tarihi, (Frnasızcadan Çev. Metin Sirman), Töre Yayın Grubu, İstanbul. Czeglédy, K. (1962). “Čoγay-Quzȉ, Qara-Qum, Kök-Öng”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 15/3, s.55-69. Goçiyeva, S. A., Suyunçev X. İ. (1989), Karaçayevo-Balkarsko-Ruskiy slovar’, İzdatel’stvo Russkiy Yazık, Moskva. Golden, Peter B. (2006). Türk Halkları Tarihine Giriş, (Çev. Osman Karatay), Karam, Çorum. Gömeç, S. (2000). “Şine-Usu Yazıtı’nda Geçen Yer Adları Üzerine”, Belleten c., LXIV/28, s. 427-433. Hamzayev, M. Y. (1962). Türkmen Diliniŋ Sözlügi, Nauk, Aşhabad. Januzak, Telgoja (2009). Jer-Su Atavlarınıŋ Anıktamalıgı, Arıs, Almatı. Januzak T.; Omarbekov S.; Junisbek A.; Vd. (2011). Kazak Adebi Tiliniŋ Sözdigi-VI, Almatı. Kaşgarlı Mahmut (2006). Divanü Lügati’t Türk-I, çev. Besim Atalay, TDK Yayınları, Ankara. 218 Karatayev, O. (2021). “Yeşçö Raz O Sakral’noy Mestnosti Ötüken: İstoriya Voprosa i Savremennaya İnterpretattsiya.” Nations and Religions of the Eurasia. 26/1, s.37-62, Konkobayev, Kadirali (1980). Toponimiya Yujnoy Kirgizii. İlim, Frunze. Koyçubayev, E. (1974). Kratkiy Tolkovıy Slovar Toponimov Kazahstana, Mektep, Almatı. Malçanova, O. T. (1979). Toponimiçeskiy Sovar’ Gornogo Altaya, Gorno-Altayskoye. Malov, S. E. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti, Nauk, Moskva. Marufov, Z. M. (1981). Özbek Tilining İzohli Lugati, İzdatel’stvo Russkiy Yazık, Moskva. Murzayev, E. M. (1974). Oçerki Toponimiki, Mısl’, Moskva. Useyev, N. (2020). Moğolistan‟daki tengri kagan (khoyor khavçig uul / baga khaırkhan) yazıtları üzerine Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9(2), 487-499. Ondar, B. K. (2004). Toponimiçeskiy Slovar Tuvı. İzdatel’stvo Hakasskogo Gosudarstvennogo Universiteta im. N. F. Katanova., Abakan. Orkun, H. N. (1986). Eski Türk Yazıtları, TDK, Ankara. Orucov, Aliheydar; Abudullayev, Bahruz; Rahimzade Nargiz (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğati-II, Şarq-Karb, Bakı. Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) I, İkinci Baskı, Ankara. Osmanlı Yer Adları I -Rumeli Eyaleti 1514-1550-, (Yay. Haz. Ahmet Özkılıç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü: Ankara 2013. Osmanlı Yer Adları II, -Anadolu, Karaman, Rum, Diyarbakır, Arap ve Zülkadriye Eyaletleri (1530-1556)-, (Yay. Haz. Ahmet Özkılıç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü: Ankara 2013. Rasanen, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen, Suomalai-Ugrilainen Seura, Helsinki. Pelliot, P. (1929). “Neuf Notes sur des questions d’Asie Centrale”, T’oung Pao, Vol:26, Nu: 4/5; s. 201-265. Radloff, W. (1895). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St-Petersburg. Roux, J. (2001). Orta Asya Tarih ve Uygarlık. (Çev. Lâle Arslan), Kabalcı Yayınları: İstanbul. Sebzecioğlu, T. (2015). “Ötüken Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine Bir Sav: Geçitler Ya Da Ana Kapı”, Sobider, 2/2, s. 44-52. Sümer, F. (1994). Eski Türklerde Şehircilik, TTK, Ankara. Şerefü’z-Zamān Tāhiru’l-Mervezî (1120). Tabāi‘u’l-Ḥayvān, Arabic Medical Manuscript Collection, University Of California, Los Angeles, U.S.A. Thomsen, V. (2002). Orhon Yazıtları Araştırmaları, (Çev. ve Yay. Haz. Vedat Köken), TDK, Ankara. Umurzakov, U., Keşikbayev, A. A., Mahrina, L. İ., Vd. (1988). Slovar Geografiçeskih Nazvaniy Kirgizkoy SSR. İlim, Frunze. Useev, N. (2020). “Moğolistan’daki tengri kagan (khoyor khavçig uul / baga khaırkhan) yazıtları üzerine”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9(2), s. 487-499. Vladimirtsov, B. Y. (1929). “Po povodu drevne-tyurkskogo Ötüken yȉş.” Dakaldı Akademii Nauk, Soyuza Sovetskix Sotsialistiçeskix Respublik, Leningrad, s. 133-136. Yıldırım, Kürşat (2016), “Asya Hunlarının Kurultay Yerleri Hakkında”, TDİD, 16/2, s.197209. Yudahin, K. K. (1965). Kirgizsko-Russkiy Slovar I-II. İzdatelstva Sovyetskaya Entsiklopediya, Moskva. https://sozluk.gov.tr/, Erişim: 15.05.2022. 219 ЗНАЧЕНИЕ ТОПОНИМОВ В ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ ЯЗЫКА THE IMPORATNCE OF TOPONYMS IN THE STUDY OF LINGUISTUC HISTORY ИБРАГИМОВ ЮЛДАШ МАТКАРИМОВИЧ25 ИБРАГИМОВА УМИДА ЮЛДАШЕВНА26 АННОТАЦИЯ В статье рассматривается развитие языковой истории топонимов, этнический состав, происхождение, субстраты государственного хорезмийского языка, взаимодействие языков, словарный состав и его формирование, источники развития, аспекты культуры и традиции, археологические раскопки, приводятся мнения о топонимах тюркских и нетюркских языков. Топонимы образуются в основном на основе апеллятивов. Топонимы отражают прошлое, обычаи и различные политические, социальные и этнокультурные процессы народа. Поэтому топонимы являются лексикой языка и служат важным источником при изучении исторической лексики и исторической диалектологии узбекского языка, а также при определении истории государственности, этногенеза и взаимоотношений языков народов, проживающих в регионе Южного Приаралья. На самом деле географические названия являются продуктом очень длительного периода. Повторное открытие таких мест и памятников, относящихся к более позднему периоду истории Южного Приаралья, позволяет смело говорить об этом состоянии, очень важном в истории развития идеологии народов Древнего Среднего Востока. Нам нужно глубже заглянуть в основы этой религии, сыгравшей в этом огромную роль на протяжении тысячелетий. Ключевые слова: топонимы, тюркские топонимы, история языка, хорезмийский язык, этнический состав, развитие, обычаи, археологические раскопки, дуалистическая словарная структура и др. ABSTARCT The article discusses the development of the linguistic history of toponyms, ethnic composition, origin, substrates of the state Khorezmian language, interaction of languages, lexical structure and its formation, sources of development, aspects of culture and tradition, archaeological excavations, opinions on toponyms of Turkic and non-Turkic languages are given. Toponyms are formed mainly on the basis of appellatives. Toponyms reflect the past, Нукусский государственный педагогический институт имени Ажинияза, кафедра узбекского языка, ibragimov@mail.ru 26 Нукусский государственный педагогический институт имени Ажинияза, кафедра узбекского языка, ui5435524@mail.ru 25 220 customs and various political, social and ethnocultural processes of the people. Therefore, toponyms are lexics of a language and serve as an important source in the study of historical lexics and historical dialectology of the Uzbek language, as well as in determining the history of statehood, ethnogenesis and the relationship between the languages of the peoples living in the South Aral Sea region. In fact, place names are the product of a very long period. The re-discovery of such sites and monuments belonging to the later period of the history of the Southern Aral Sea allows us to speak boldly about this condition, which is very important in the history of the development of the ideology of the peoples of the ancient Middle East. We need to look deeper into the foundations of this religion, which has played a huge role in this for thousands of years. Топонимы являются лексикой языка и служат важным источником при изучении исторической лексики и исторической диалектологии узбекского языка, а также в определении истории государственности, этногенеза и взаимоотношений языков живущих народов в Южном Приаралье (далее ЮП). На самом деле топонимы — термины очень длительного периода. Они составляют значительную часть существительных, знаменательных частей речи в нашем языке. В частности, словарь топонимов региона ЮП состоит в основном из тюркских, арабских, персидско-таджикских, монгольских, славянских и древнехорезмийских, согдийских, индодравидийских, санскритских языков. История свидетельствует о том, что древние хорезмийцы проживали вместе с тюркскими народами в Хорезмском оазисе, в том числе и в ЮП, вплоть до XIII-XIV веков н.э. Они были очень разнообразны по этническому составу. Также к древним хорезмийцам относились неиранские, точнее, тюркоязычные племена (Радлов, 1963, 122). Субстрат древнехорезмийского языка в настоящее время сохраняется в районе ЮП в виде множества топонимов, антропонимов, этнонимов, ойконимов, оронимов, гидронимов, агронимов, зоонимов, теонимов, астрономических названий. Например, Гандимиён, Дурбадик, Миздакхон, Гавуркала, Анкокла, Зумукшир, Навкат, Сахтиён, Кердор, Дарсан, Кальта минор, Тупроккала, Кат, Ос, Олон, Маздубаст и другие. Например, имя Маздубаст является таджикским и означает “Плотина Мазда” (Гуломов, 1959, 28), также холмы на левом берегу Туямуюна раньше назывались Маздубаст. Топоним Сакр-аш-шайтон, взятый из арабского (“Дамба Сатаны”) и др. (Гуломов, 1959, с. 74-89), также употреблялись под другими названиями. В этом отношении упомянутое выше имя Сакар-аш-шайтон (“Дамба Сатаны”) и имя Маздубаст дуалистически совместимы друг с другом. Имя Маздубаст соответствует Богу Добра, а имя Сакра-аш-шайтон относится к противостоящему ему Богу Зла. Следует отметить, что местный эквивалент арабского термина «шайтон» до сих пор не определен. В центральной части Кальтаминорского пространства обнаружен крупный очаговый котлован относительно мощного слоя золы. По мнению С.П.Толстова, этот очаг был местом, где горел бессмертный священный огонь (Толстов, 1945, 47). Рядом с очагом сидел обычно глава рода. Глядя на единственный найденный 221 до сих пор очаг, трудно конечно представить, что он вообще был священным. В последние годы наши ученые предполагают, что маздаизм зародился в Средней Азии и даже в Хорезме. Эта идея родилась на основе утверждения Бундахишна о том, что первый священный огонь - «Адар Хурро» зажёг Джамшид Хорезм (Толстов, 1945, 4). Повторное открытие таких мест и памятников, относящихся к более позднему периоду истории ЮП, позволяет смело говорить об этом состоянии, очень важном в истории развития мировоззрения народов древнего Среднего Востока. Нужно глубже заглянуть в основы этой религии, сыгравшей в этом огромную роль на протяжении тысячелетий. Там же стоит поискать происхождение сохранившегося у казахского народа термина «Брат Огня», то есть владыка огня, старейшина, вождь. Термин соответствует по значению древнеиранскому, точнее согдийскому термину – «кад худо» или «кат худо». Потому что лексема «кат» или «ката» в древнеиранской терминологии означала большой двор, отделенный стеной и населенный семьей или его частью. Термин «кат», широко используемый в Средней Азии для обозначения села, несомненно, происходит от начального термина «кад», «кат» или «ката», а термин «кат худо» до сих пор используется для обозначения определенного сообщества, а также. Термин «кат худо» кат ҳокими, сохранившейся до наших дней, обозначал главу внутри определенной общины, а также относился к главе семьи, термин «кат худо» имеет и другие значения, например, «старший брат», старший из юношей, старейшина, вождь народа и так далее. Жители ЮП часто используют словосочетание «ўт ўроз». Оно побуждает людей уважать огонь и относиться к нему с осторожностью. В народе существует множество обычаев, связанных с огнем и водой. Когда в семье появляется новая невестка, ее заставляют прыгать через огонь, прежде чем она переступит порог, чтобы все плохое осталось в огне. Также существуют поверья, что больного с неврологическими заболеваниями можно лечить огнем. Когда пожилые люди встречаются, они приветствуют друг друга словами: «ўт бошинг, мол жонинг омонми» («Все ли живы-здоровы?»). В ЮП слово «кат» широко употребляется в значении города, тапчана, рода, прозвища. В согдийском языке «так»/«кат» означает жилище, пространство, купол, окрестности. Например, такие гидроиндикаторы, как арна:анна (арык), йап:джап (канавка), салма (маленькая канавка), канар (берег), встречающиеся в составе гидронимов региона ЮП, специалистами рассматриваются как субстраты древнехорезмийского языка. Например, арна:анна — большой арык; старая сердцевина канала, по которому не течет вода; Сувалли арна, Кылычбай арна, Шават арна, Гонарна, Пахтарна и другие. Это слово также довольно распространено на территории Узбекистана. В Хорезме магистральный канал, небольшой овраг у подножия Нуратинских гор, сухое русло у подножья Зарафшана, в селах Кашкадарьинской области используется как арна:анна:орна:онна, обозначающее речка, овраг, яма, заброшенный водный путь. В «Толковом словаре узбекского языка» слово арна дано с диалектным признаком и представляет собой поток, отделившийся от реки 222 (УзТИЛ. 1981,17,54). Употребляется в различных значениях в тюркских языках региона: в каракалпакском языке, арна - большой канал; в казахском языке, арна русло реки; в кыргызском языке, арна – мель; в туркменском языке, арна - место, где встречаются начало и конец реки, и др. Я. Гломов отмечает, что слову арна в хорезмских говорах соответствует слово анхор в Ташкенте и центральных областях. Это связано с тем, что в устной речи представителей узбекских диалектов в произношении опускается согласный ҳ и дрожащий р, а также распространена метатеза. Существуют различные мнения о происхождении слова арна:анна: ар – вода и на – словообразовательный аффикс, остаток древнего хорезмийского языка (Бартольд, 1900, 122); в древнехорезмийском языке ар: ир – означало воду (Дульзон, 1964, 144); на санскрите ар – течение, стремление, арна - сильный поток воды (Толстов, 1964, 23,14,83); в словаре В.В.Радлова поясняется, что «аири - речка, арычок, арык - ручей, отрыв - в смысле отделившегося русла, рва, треснутой впадины, образовавшейся под влиянием речной воды» (Радлов, 14. 271). В «Девону лугатит турк» Махмуда Кашгариq есть слова: арик, нахр. Это слово используется как ағилда оғлақ туғса, ариқда от унар: если в амбаре рождается коза, то в канаве растет трава (ДЛТ., 8:46, 96). По-видимому, большинство ученых комментируют принадлежность термина арна:анна к иранскому, хорезмийскому, санскритскому языкам. Однако этимологическое происхождение слова принадлежит тюркскому (узбекскому) языку, о чем свидетельствуют данные, собранные из узбекских диалектов в районе ЮП: слово йыр:жыр – отводить воду из канавы; ық - течение в реке или канаве; отделить — разделить и др. На самом деле арна - большой ариқ, вырытый вручную из русла реки, слово для обозначения разделения в узбекском литературном языке имеет форму разделения в местных наречиях: пақса айрылып кетти. Кроме того, происхождение слова арна, по-видимому, в некоторой степени связано с лексемой ариқ. В узбекских говорах ЮП такие слова, как арна:анна, ариқ, йап, салма, канал выступают индикаторами в структуре гидронимов, и эти лексемы отличаются своей способностью образовывать слова: Бешариқ, Олтариқ, Кокариқ, Бўзариқ, Боғйап, Қипчақйап, Ташлийап Жангаджап, Лавзанджап и другие. Наблюдения показывают, что в ЮП регионе слова арна:анна арык, йап: джап, салма, канар широко используются в составе сложных топонимов и отличаются своими количественными возможностями в словообразовании. Об этом свидетельствует активное использование элементов арна: анна, арык в тюркском языке в составе гидронимов. В древнем замке и городке было два типа водных путей: открытый арык над землей и закрытый арык под землей. Последний считался тайным водным путем, причем место его начала, плотины, пробки и места соединения были весьма секретными (Мурзаев, 1959, 89). Отсюда в истории тюркских языков слово йап использовалось как ёпиқ для обозначения замкнутого водного пути. В тюркских языках лексема ёпиқ с древних времен используется для обозначения места про223 точной воды, состоящего из ветвей разного размера, тянущихся для подачи воды на пашню. Например, слово ариқ, в памятниках «Орхун-Энасой» использовалось как аггу, аруд (Малов, 1951, 360). Выкопанный арык, река, канал в «Тафсире» (Борвков, 1963, 58). В Узбекской советской энциклопедии ариқ (айириқ) — ответвление большого водоема и реки (УзСЭ, 1984, 449). В узбекских диалектах ЮП слово айрық до сих пор делится на две части, означая сеть проточной воды, разделение и место, где старая стена делится на две части. В частности, Н.Г.Милицкий также считает, что ариқ — это чисто турецкое слово, означающее сеть текущей воды, образованное от глагола отделяться, расщепляться (Милицкий Н.Г., 77, 1945, 276, 287); В.В.Радлов слова арык, арик ер ик, арх толкует как канал для вывода воды, замкнутый водный путь (Радлов, Т.1, гл.1, 1893, 271, 71).Ўзбек тилшуносларидан С.Қораев ариқ сўзи асл туркий айриқ сўзидан келиб чиққан. З.Дўсимов эса ҳозирги ўзбек тилидаги ариқ сўзини арқық (ар-сув, ык-оқмоқ) шаклида ясалган (Дўсимов, №6,55). Один из узбекских языковедов С. Караев сказал, что слово арык происходит от исходного тюркского слова арык. З.Досимов сделал слово арик в современном узбекском языке в форме аркык (ар-сув, ык-окмок) (Дусимов, №6,55). Б.Бафоев сўзнинг биринчи бош морфемаси ар (яъни сув) бўлиб, иккинчи морфема (и=(ы=, ық\, иг) от ясовчи қўшимчалар деб изоҳлаб, аритмоқ, эритмоқ, итмоқ, иримоқ сўзларининг бош морфемалари билан бир хил бўлиши керак (Бафоев,1991,58) деган мулоҳазани билдиради. ЖОБ шеваларида ық лексиемаси сувда қўшилиб оқмоқ, паноҳ жой маъноларига эга. Следовательно, слова арна:анна обозначающие арык являются исконно тюркскими словами, образованными от фонетического изменения в произношении слов айрилиш, айириқ, айриқ, айир ажратилмоқ. В современных узбекских говорах ЮП активно употребляется в значении айры (вилы), двугорбого верблюда (айры верблюд), дороги с двусторонним движением или глиняной стены айрық (-оча). Таким образом, не подлежит сомнению, что такие слова, как арна:ариқ:йап:джап (ёп), салма, канар типичны для древнетюркских языков и были введены в иранский, хорезмийский, согдийский, персидско-таджикский и даже санскритские языки. Потому что гидронимы с компонентами арна:анна, ариқ, йап:джап, салма очень распространены во всех регионах Узбекистана, и сегодня их значения требуют разъяснения. ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА: Бартольд В.В. Новый источник по истории Хорезма//журнал Известия УзФАН. 1941, №2, -с.122 -125. Бартольд В.В. Сведения об Аральском мореи низовьях Аму-Дарьи с дреанейщих времен до ХVII в., Научные результат Аральской экспедиции, вып.II, ИТОРГО, IV., Ташкент, 1902, с. 239. Бафоев Б. Кўҳна сўзлар тарихи. -Тошкент: Фан.1991.-Б:80-81. Боровков А.К. Лексика Среднеазиатского «Тефсира» ХII-ХIII вв. М:1963. с.58. 224 Дульзон А.П. Древние топонимы Южной Сибири индоевропейского происхождения. В сб: Топонимика Востока.М:1964.с.144. Дўсимов З. Арна сўзи ҳақида //Ўзбек тили ва адабиёти журнали №6. Б:56. Жаббаров Х. Ўзбек тилининг суғориш лексикаси-Автореф: филол. фан. номзоди. Тошкент. 1996. Б:10-14. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. -М..-Л: 1951. с.360. Махмуд Қошғарий. Девони луғатит турк.Т.1. Тошкент: Ўздавакадем нашр. 1960. Б:46.96. Милицкий Н.Г. О некоторых географических терминов, имеюшихся отношение к Средней Азий-ИВГО. вып.5, т.77. М.Л: 1945. с.276-287. Мурзаев Э.Словарь географических терминов-М: Мысль.1959.с.55-56. Нафасов Т. Қишлоғингиз нега шундай аталган? –Т.: Фан. 1989. Б:89. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречей Т.I., ч.1. -Санкт-Петрбург. 1893. с.271. Сазонова М.В. К этнографии узбеков Южного Хорезма. -В кн. Археологические и этнографические работы хорезмской экспедиции. М: 1952.с.247. Толстов С.П. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Тошкент: Ўзакадемнашр. 1964. Б:83. Толстов С.П. Города гузов - ж. «Советская этнография»., 1947. №3, с.100. Фрейман А.А. Хорезмийский язык I., -М, Л:1961.с.9. Ўзбек Совет энциклопедияси.Т.I., -Тошкент.1971.Б:449. Ўзбек тилининг изоҳли луғати -Тошкент: Фан.1984. Б:54. Ўзбек шевалари лексикаси. -Тошкент: Фан.1991, Б:22. Ғуломов Я. Жўғрофия атамалари ва тушунчалари изоҳли луғати-Тошкент., Ўқитувчи, 1994.Б:10-11. Ғуломов Я. Хоразмнинг суғориш тарихи. Тошкент: Ўзакадемнашр. 1959. Б:74-89 225 YER ADLARININ FONETİK ÖZELLİKLERİ PHONETIC FEATURES OF PLACE NAMES BAKSİYEVA TUNZALE LATİF KIZI27 ÖZET Coğrafi mekan adlarını incelerken fonetik özelliklerin araştırılması gereken önemli konulardan biridir. Türkçe kökenli toponimik sistemde karşılaşılan fonetik eşleşmelerin ve fonetik olayların kapsamlı ve sistematik bir şekilde incelenmesi büyük önem taşımaktadır. Yer adlarının fonetik özelliklerinin incelenmesi, tartışmalı konuların çözümünde belirleyici olabilir. Bazen hem yakın hem de uzak olan Türkçe kökenli aynı toponimler farklı fonetik varyantlarda bulunur. Farklı bir varyantın gelişmesi, tarihsel olarak Türk boylarının geniş bir alana yerleşmesi, karışması, göç etmesi ve aynı köklerle birbirine bağlanmasından kaynaklanmaktadır. Farklı gruplara ait olan Türk dilleri, farklı zamanlarda Türk kökenli toponim sisteminin oluşumunda yer almış ve bu isimler zengin bir Türk coğrafyasına sahiptir. Yer adlarındaki seslerin değişimi tarihsel gelişimle bağlantılıdır. Türk dillerinin birbirinden ayrılması ve bağımsız gelişmesi sonucu ses sisteminde meydana gelen değişiklikler toponimleri etkilemiştir. Toponimide yer adları, dönemin konuşma dilinin özelliklerini yansıtır, farklı ağızlara ait zengin fonetik dil materyallerini de korumuştur. Türkçe kökenli yer adlarındaki ses olayları incelenirken, akraba dillerle ortak ve farklı dil özellikleri dikkate alınmalıdır. Yer adlarındaki ses değişimlerinin incelenmesi, dilimizin kadim özelliklerini ortaya koymakla kalmaz, aynı zamanda diğer Türk dilleriyle benzerliklerini ve farklılıklarını göstermek için değerli materyaller sağlar. Türkçe kökenli yer adları tesadüfen değil, Türkçe yer adlarının doğasında var olan dilsel düzenliliklerle oluşturulmuştur. Açar sözler: Türk dilleri, fonetik, tarihi, proses. SUMMARY When studying toponyms, it is important to determine their phonetic features. The comprehensive and systematic study of phonetic matches and phonetic events encountered in the toponymic system of Turkish origin is of great importance. It is important to thoroughly study the phonetic correspondences and phonetic events encountered in toponymic units. In some cases, the study of the phonetic features of toponyms can be decisive. Research shows that the same name, which is sometimes found in both near and far areas, is found in different phonetic variants. It is known that Turkic languages belonging to different groups took part in the formation of toponyms at different times. This is due to the fact that the Turkic tribes settled Azerbaycan, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Dilbilim Enstitüsü Toponimi bölümü, tunzale-111@ mail.ru 27 226 in a large area, intermingled, migrated, and were connected by the same roots. It is known that Turkic languages belonging to different groups in different periods took part in the formation of toponyms. Geographical names have a rich linguistic landscape. In order to study the phonetic features of toponyms in more detail, the elements of ancient Turkic language, materials of related languages, features of our dialects and dialects, phonetic events, etc. should be taken into account. It is obvious that it is difficult to say which variant of some toponyms differing phonetically is the first and the main. Substitution of sounds in toponyms is a historical process. As a result of the independent development of the Turkic languages, changes in the phoneme system also affected toponyms. Key words: toponyms Turkic languages phonetically historical process. Toponimleri incelerken fonetik özelliklerin araştırılması gereken önemli konulardan biridir. Türk kökenli toponimik sistemde karşılaşılan fonetik eşleşmelerin, fonetik olayların kapsamlı ve sistematik bir şekilde incelenmesi büyük önem taşımaktadır. Kaynaklar üzerinde yapılan toponymik araştırmalar, Türk halklarının tarihini, etnogenezini ve etnografyasını incelemek için değerli bir dilsel gerçek olarak kabul edilir. Yer adlarının fonetik özelliklerinin incelenmesi, tartışmalı konuların çözümünde belirleyici olabilir. Bazen hem yakın, hem de uzak olan bölgelerde Türk kökenli aynı yer adı farklı fonetik varyantlarda rastlanır. Farklı bir varyantın gelişmesi, tarihsel olarak Türk boylarının geniş bir alana yerleşmesi, karışması, göç etmesi ve aynı köklerle birbirine bağlanmasından kaynaklanmaktadır. Azerbaycanda toponimlər zengin bir Türk dil coğrafyasına sahiptir. Farklı gruplara ait olan Türk dilleri toponimik sistemin oluşumunda yer almıştır. Yer adlarının fonetik özellikleri ayrıntılı olarak incelenirken eski Türk dilinin unsurları, akraba dillerin materyalleri, lehçe ve lehçelerin özellikleri, fonetik olaylar vb. dikkate alınmalıdır. Yer adlarındaki seslerin değişimi tarihsel gelişimle bağlantılıdır. Türk dillerinin birbirinden ayrılması ve bağımsız gelişmesi sonucu ses sisteminde meydana gelen değişiklikler toponimleri etkilemiştir. Toponimide yer adları, dönemin konuşma dilinin özelliklerini yansıtır, farklı lehçelere ait zengin fonetik dil materyallerini de korumuştur. Türkçe kökenli yer adlarındaki ses olayları incelenirken, akraba dillerle ortak ve farklı dil özellikleri dikkate alınmalıdır. Coğrafi adlar sadece dönemin dil özelliklerini yansıtmakla kalmaz, aynı zamanda farklı lehçe ve lehçelerin zengin fonetik dil materyallerini de muhafaza eder. Türk kökenli bazı yer adları zaman içinde aslını koruyamamış ve belirli etkenler sonucunda fonetik değişikliklere uğramıştır. Türkçe kökenli yer adlarında ünlü ve ünsüz ses değişimleriyle karşılaşmak mümkündür. Yer adlarındaki ses değişimlerinin incelenmesi, dilimizin kadim özelliklerini ortaya koymakla kalmaz, aynı zamanda diğer Türk dilleriyle benzerliklerini ve farklılıklarını göstermek için değerli materyaller sağlar.Azerbaycan’ın bölgelerinde yer adlarının farklı şekillerinin ortaya çıkması, aynı adın farklı fonetik varyantlarda kaydedilmesi, çağdaş dönemde dilimizde, lehçelerde bazı kelimelerin arkaik doğasının yanı sıra hem de yerel nüfusun telaffuzundan kaynaklanmaktadır. Azerbaycan dilindeki fonetik olayların onomastik birimlerin yazımı üzerinde etkisi olmuştur. Azerbaycan’da öyle oykonimler var ki telaffuz edildikleri gibi yazıya geçiriliyor. Azerbaycanda Türk kökenli yer adları tesadüfen 227 değil, Türk toponimlerin doğasında var olan dilsel eski düzenliliklerle oluşturulmuştur. Azerbaycanda Türk kökenli yer adlarının oluşumunda yer alan kelimeler, çeşitli fonetik biçimleri akraba Türk dillerinde bulunur. Azerbaycan toponimik sisteminde karakteristik özelliklerden biri ünlülerin değişmesidir. Bu fonetik özellik, ünlülerde meydana gelen incelme, kalınlaşma, kapanma, labiyalizasyon ve delabializasyon etkisi altında oluşur. Azerbaycan lehçelerinde ünlülerdeki ses değişiklikleri aşağıdaki gibi gruplandırılabilir: 1) Kalın ünlülerden ince ünlülere geçiş 2) İnce ünlülerden kalın ünlülere geçiş 3) Labial ünlüden delabiala geçiş 4) Delabial ünlüden labial ünlüyə geçiş 5) Açık ünlülerden kapalı ünlülere geçiş 6) Kapalı ünlülerden açık ünlülere geçiş 7) Kapalı ünlülerin kapalı ünlülere geçişi (M., 2019, s. 53) Azerbaycan dilinin ağızlarında meydana gelen ünlü değişimleri, yer adlarında da rastlanmaktadır. Azerbaycan topraklarındaki yer adlarında a ~ ə, a ~ i, e ~ i, i ~ e, o ~ u, u ~ o, u ~ ü, ü ~ i vb. ünlü ses değiştirmesi rast gelinir Ünlü yer değiştirme vakaları yer adlarında çok yaygındır. Azerbaycan dilinin bütün ağız ve lehçelerinde, özellikle doğu, güney gruplarının ağız ve lehçelerinde, a sesinin yerine a sesinin ikamesi yaygındır. Derbent ağzında yaygın olarak görülen bu olgu, hem kelime köklerinde hem de eklerde kendini gösterir. Yer adlarında ünlülerin değişmesi çok yaygındır. A sesinin ə sesinin yerine geçmesi kelimenin başında, ortasında ve sonunda bulunabilir. a ~ ə ses uyumluluğu XIX yüzyılda birçok yer adlarında rastlanır: Yelizavetpol ili Zengazur ilçesinde Əlişar ve Nahçıvan ilçesinde Alişar, İrəvan ili Şerur-Daralayaz ilçesinde Ərinc, Nahçıvan ilçesinde Arınç, Tiflis ili Borçalı ilçesinde Əmber, Zagatala ilçesinde Ambarçay.Yer adlarında rastlanan fonetik ikamelerden biri de a~i ses eşleştirmesidir. Örneğin, Arçandağ (Açınohur dağ eteklerinin güneyindeki sıradağ, Bozdağ silsilesinin Alican ve Turyan nehirleri arasındaki kısmı), Irçan (Laçın bölgesinde bir köy). T.Ahmadov İspik oykoniminin etimolojisini Türk dillerinde «dağ geçidi, dağ geçidi, küçük tepe» anlamında kullanılan aspak kelimesiyle bağlantılı olarak açıklar (T.M., 1991, s. 52) Azerbaycan toponimik sisteminin ilginç kollarından biri de etnotoponimlerdir. Bu onomastik birimler, tarihsel gerçeklerin ortaya çıkarılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Onların etimolojilerinin ve yazımlarının incelenmesi önemlidir. Tartışmalı yer adlarından biri Ətyemezlı’dır. Araştırmacılar, Ağdam bölgesinde yer alan Ətyemezlı köyünün adının Atyemezlı’dan tahrif edildiğine dikkat çekiyor. Bunu yazıyorlar: “Ətyemezlı şeklinde çarpıtılan bu coğrafi ad, aslında Atyemazlı boyunun adını taşıyan bir etnotoponimdir (Atyemezlı, Kabirli aşiretinin bir koludur), “at eti yemeyenler” anlamındadır. Toponimlerde karşılaşılan olgulardan biri de ı~a’nın yer değiştirmesidir. Azerbaycan’da Yeddihirman dağı (Ağdam bölgesi), Hirmançayır dağı (Oğuz bölgesi), Harman tepesi (Ağsu bölgesi), Yazhırman yaylası (Oğuz bölgesi), Hirman tepesi (Laçın bölgesi) toponimlerinde ses değişiklikleri vardır. Azerbaycan onomastiğinde, Afşar etnoniminin farklı telaffuz ve yazım biçimleri ve 228 fonetik varyantları vardır: avşar, afşar, ovşar, afşar. Afşarlar, halkımızın en eski Türk boylarından biridir. Bugün Azerbaycan yerbiliminde Afşar/Afşar etnonimiyle ilgili çok sayıda yerleşim yeri adı bulunmaktadır. Azerbaycan yer adlarında karşılaşılan fonetik olgulardan biri de a~o ses ikamesidir. O-lashma, Azerbaycan dilinin Bakü lehçesinin özelliğidir. Bu fonetik özellik Derbent lehçesinde bulunur. Afşar etnonimi ile ilgili yer adları Ovşar varyantları da vardır.o~a ses karşılığı çoban kelimesiyle ilişkili yer adlarında rastlanılır. Çoban Abdallı, Çobankara, Çobanlı, Çobandağ toponimlerində o səsi, a sesi Gürcistan’daki Chabano oykonim’de işlenmişdir. Türkçe dillerinde ses uyumluluğu yaygındır. Bu fonetik olaya toponimlerdə rastlanılır. Toponimlerde, fare anlamında işlenen siçan kelmesi sıçan şeklinde kullanılır. Örneğin Sıçanlı. Yer adlarında u~o yer değiştirmesi görülür. Bu olay genellikle sultan kelimesi ile bağlı toponimlerde kelimenin başlangıcında kendini gösterir. XIX yüzyılda Bakü ilinin Cavad ilçesinde Soltan Muradlı, Zagatala ilçesinde Ali Sultan Kotuklu, Gence bölgesinde Soltanlı, Şeki bölgesinde de Soltan Nuha, Zengazur ilçesinde Sultan köyü ve diğer köy isimleri olmuştur ki, bunlarda u~o ses değişiminə rastlanır. Başqa Diğer yer adlarında u~o ses uyumu bulunur.Yerleşim adlarında da o sesin değişmesi var. XIX yüzyılda Bakü ilinin Göyçay ilçesine bağlı Sor-sor köyü, Guba ilçesine bağlı Sur-sur-Bilici köyünün isimleri Sorsor aşiretinin adını taşımaktadır (AMEA Nəsimi adına Dilçilk İnstitutu, 2007, s. 48) Azerbaycan dilinin ağız ve lehçelerinde ə sesinin daralmasını ve onun yerine i ünlüsünün işlendiği görülebilir. Örneğin: zincir, sikil vb. Bu özelliğe yer adlarında da rastlıyoruz. Azərbaycanda Astara bölgesinde İncirsu pınarı var. Azerbaycan dilinin lehçelerinde əncir kelimesi incir şeklinde kullanılmaktadır. Bu ses ikamesi yer adlarının bileşiminde bulunur: Əncir kayası (Zangilan bölgesindeki kaya), İncilli (Celilabad bölgesindeki köy), Əncirdağ (Deveçi bölgesindeki dağ), Əncirli dere (Karabağ›da dere). Azerbaycan toponimlerinde bulunan eski Türk kelimelerinden biri de buğur kelimesidir. Yer adlarında ı~u ünlü yer değiştirmesi görülür. XIX yüzyılda Göyçay ilçesinde Bugur ve Bığır isimli köy vardı. Azerbaycan lehçelerinde bıgır kelimesi “iki hörgüçlü deve” anlamında kullanılmaktadır (Z., 2000, s. 17) ı~u ünlü ses değişimine toponimlerde altun anlamından elave «kırmızı» anlamına gelen altun/altın kelimesinde rastlanır. Altuntaht geçidinin Karabağ silsilesindeki adı hem Altuntaht hem de Altıntaht şeklinde kullanılmaktadır.Azerbaycan topraklarında Türk kökenli yer adlarında b ~ m, b ~ p, b ~ v, b ~ f, m ~ n, y ~ v, y ~ j, y ~ ç, ç ~ ş, s ~ ş , s ~ z, q ~ k ~ x,, k ~ q ~ g, t ~ d ünsüz ses değişimleri bulunur. Azerbaycan’ın toponimik sisteminde bazı Türk kökenli yer adları eski Türk dilleri için uygun q ~ k ~ x paralel lehçesini koruyub saklamıştır. Birçok coğrafi yer adlarında gözlemlenen fonetik olgulardan biri de ses düşüşüdür. Kelimelerde səs düşüşü hem ünli hem de ünsüz harflerde bulunur. Azerbaycan’da toponimik sistemde Türk kökenli yer adlarında ünsüz seslerin yer değiştirmesi dört durumda gerçekleşir : kar ünsüzler tokuşturan ünsüzlerle değişir, kar ünsüzlerini kar ünsüzlerle değişir, tıkırdayan ünsüzlerle sağır ünsüzler değişir, tıkırdayan ünsüzler, çınlayan ünsüzlerle değişir. Yer adlarında rastlanılan fonetik olaylardan biri de ses 229 düşüşüdür. Kelimelerde ses düşüşü hem ünlülerde hem de ünsüzlerde gerçekleşir. Azerbaycan dilinde kelimelerde ses düşüşü ünsüzlerde ünlülerden daha az yaygındır. Ünlülerdeki ünlülerde ses düşüşü daha fazla kök eki eklediğimde ve iki farklı kelimenin bir araya getirilmesiyle bileşik bir kelime oluşturulduğunda, vb. durumlarda ortaya çıkar. Ünsüz seslerdeki ses düşüşü Azerbaycan›da yer adlarında çok yaygındır. Tarihsel olarak var olmuş Ala-ulqun köy adında ses düşüşü ile karşılaşılır. Toponim’in terkibinde olan ulgün kelimesinin başındaki y sesi düşürülmüştür. Yulqun bitkisi 6-10 m boyunda bir ağaçtır. Bu bitkinin yedi türü Azerbaycan’da yetişmektedir. Zerdab bölgesinde yer alan Yulunlu ovasının yer adı, yulgün bitkisinin adını yansıtmaktadır. Ağızlarda kelimelerin önünde y sesinin gelişiminin özellikleri XI yüzyılda var olduğu kaynaklar tarafından doğrulanmaktadır. M. Kaşgari’nin sözlüğünde aynı sözlük biriminin farklı Türk boylarının dillerinde hem kelimenin önündeki y sesiyle hem de sonbaharla birlikte kullanıldığını görmekteyiz. Bir kelimenin başındaki y sesinin düşmesi Türk dillerinde yaygındır: ilan / yigid, igid / üz / yuz, il / yul vb.Azerbaycan dilinin Nahçıvan lehçesinde y sesini bazı kelimelerde düşüşünü görmek mümkündür: Uhari, Usub / Usup. Kelimenin başında y sesinin düşüşü Kazah , Zagatala, Kah lehçesinde daha belirgindir. Yer adlarında kullanılan nohur kelimesinde h sesinin düşüşü olur ve bazı toponimlerde nour gibi telaffuz edilebilir. Azerbaycan’ın Deveçi bölgesinde Nohurlar köyü, Gebele bölgesinde Nohurgişlag köyü ve Guba bölgesinde Nohurduzu köyü bulunmaktadır. Yer adlarında, ses artımı kelimenin başında ve ortasında yer alır. Azerbaycan’da coğrafi isimlerde bulunan fonetik olaylardan biri de kelimenin başına “h” ünsüzünün eklenmesidir. Bu olay lehçelerimiz için daha tipiktir. Yer adlarında seslerin yer değiştirmesi nadiren olur. Azerbaycanda Türk kökenli yer adlarında fonetik olayların incelenmesiyle, toponimik sistemin dil manzarası daha net görünüyor. Tarihin en eski zamanlarından günümüze kadar fonetik özellikler her zaman coğrafi isimlerde kendini göstermiştir. KAYNAKÇA AMEA Nəsimi adına Dilçilk İnstitutu. (2007). Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. Bakı: Şərq Qərb. M., M. (2019). Azərbaycan dialektologiyası. Bakı: Zərdabi LTD. T.M., Ə. ( 1991). Azərbaycan toponimikasının əsasları. Bakı: Bakı Universiteti. Z., X. ( 2000). Heyvandarlıq və əkinçilik terminləri lüğəti (Gəncəbasar materialları əsasında). Bakı: Nurlan,. 230 PRINCIPLES OF NOMINATION OF ALMATY GODONYMS AKSHOLAKOVA ASSEM28 GULMIRA MADIYEVA29 ABSTRACT The names of Kazakhstan city streets do not always come to the attention of linguists. Thus, the street names of Almaty city have not been sufficiently studied, although interest in the origin of these names is quite high. Street names in onomastics are designated by the term Godonyms. There are many issues regarding the naming and renaming of streets, the standardization of potential names, the inventory of streets that are indicated by numbers and do not have verbal naming. In addition, there are nameless streets or streets bearing duplicate, sometimes distorted names. The research on the correct renaming/naming of such streets is important not only for official use, but also for a wide range of residents of the city and its guests, as it caused and still causes difficulties when calling an ambulance, fire brigade, courier service, mail and food delivery and etc. The article discusses the principles of naming of streets of Almaty city. The Godonyms of Almaty, as well as the name of the city itself, reflect linguistic data and encyclopedic information. In terms of etymology, Godonyms have transparent and unambiguous semantics. The analysis of their semantics allowed us to identify the naming principles by which they were created. To study the streets of Almaty, we used all available maps and plans of the city, various reference books. Key words: Godonyms, renaming/naming, semantics, classification When we come across a particular name, we sometimes ask why this or that street bears this or that name, who it is named after, the memory of what events of the past is immortalized in it. This again confirms the opinion that toponymy is a fascinating science of geographical names, which can arouse scientific interest not only among specialists in onomastics, but also among everyone who loves the history of his/her region, who is interested in the origin and informative content of geographical names. For example, the name of the city Almaty is extremely interesting from the point of view of encyclopedic and linguistic informative content. As you know, Almaty city is the largest financial, economic and cultural center of Kazakhstan, located in the foothills of the Zailiysky Alatau. Waterways flow through its territory: Big and Small Almatinka, their water flows – Remezovka, Esentai (former Vesnovka), Kargaly (former Kargalinka), Ak-Kayin, Zharbulak (former Kazachka), Karasu. 28 29 Egyptian university of Islamic culture Nur-Mubarak, aksholakova.assem1982@gmail.com Al-Farabi KazNU, gbmadiyeva.kz@gmail.com 231 The topography of the city has changed, expanded and new avenues, streets, alleys appeared. Historically, Almaty has undergone several stages of renaming due to both the appearance of new streets and the change of political priorities. Officially, the first street names appeared in the city of Verny (since 1921 – Almaty) in 1858. In 1879 at the meeting of the City Council 43 streets were named. In 1914 there were 45 streets. This continues to the present time, since the city authorities deal with the naming of streets, this is not spontaneous creation. According to sources, by 1957 all streets had been given names [https://wiki2.net/ Список_улиц_Алма-Аты]. It should be noted that initially streets were not named after people, the motivational basis was the socioeconomic and political structure of the rising city (Table 1). Table 1. The origins underlying street names before 1971 [www.kp.kz: https:// www.kp.kz/daily/27150.3/4245407/]. № Origin 1 From the military fortification, the Cossack village, the Cossack army residence in the city 2 From socio-economic stratum and commercial activities 3 4 5 Street name Kazarmennaya, Komandirskaya, Shtabnaya, Lagernaya, Soldatskaya, Artilleriiskaya, Stanichnaya Meschanskaya, Gostinodvorskaya, Torgovaya, Pervogildeiskaya, Kaznacheiskaya, Goncharnaya From the settlements of the region Balhashskaya, Lepsinskaya, Kopalskaya, Uzun-Agachskaya, Sergiopolskaya From ethnonyms Taranchinskaya, Dunganskaya, Kirgizskaya, Sartovskaya. Kashgarskaya From objects located in or near the street Gimnazicheskaya, Gospitalnaya, Cerkovnaya, Gubernatorskaya, Torgovaya, Starokladbischenskaya The content of the table gives grounds to say that the names of the streets were not of a memorial character. At that time, the only street that was named after someone was Kolpakovskaya Street. It was named after the military governor, General G.A. Kolpakovsky. There were 3 more memorial streets: “Two of them were named after the outstanding Russian writers Pushkin and Gogol. Moreover, both names are given in connection with the centenary of the writers – Pushkinskaya in 1899; Gogolevskaya in 1909; Narynskaya Street was renamed to Gurde, the former regional architect” [alnaz.ru/almaty/istoriya-toponimov- tsentra-almaty.html]. With the establishment of Soviet power and the post-war period, the appearance of the city dramatically changed. The streets began to be assigned names due to the political situation and the change of ideology. Increasingly, the names of political figures were assigned to the streets. Zhetysu district (formerly Lenin district) was formed in 1936; Medeu district (formerly Frunze district) was established in 1995; Turksib district (formerly Oktyabr district) was established in 1957; Bostandyk district (formerly Kalinin district) was 232 formed in 1966; Auezov district was formed in 1972; Alatau district was established in 2008; Nauryzbay district was established in 2014 [https://www.inform.kz/ru/ pereimenovanie-ulic-v-almaty-prokommentirovalieksperty_a 3780443]. The names of Kazakhstan city streets do not always come to the attention of linguists. Thus, the street names of Almaty have not been sufficiently studied, although interest in the origin of these names is quite high. Street names in onomastics are designated by the term godonyms. The godonyms of Almaty city, as well as the name of the city itself, reflect linguistic data and encyclopedic information. In terms of etymology, godonyms have transparent and unambiguous semantics. There are many issues regarding the naming and renaming of streets, the standardization of potential names, the inventory of streets that are indicated by numbers and do not have verbal naming. In addition, there are nameless streets or streets bearing duplicate, sometimes distorted names. Research on the correct renaming/naming of such streets is important not only for official use, but also for a wide range of residents of the city and its guests, as it has caused and still causes difficulties when calling an ambulance, fire brigade, courier service, mail and food delivery, etc. Many scholars are interested in this issue, who believe that renaming should not be politicized but should inspire discussion in society [www.inform.kz/ru/pereimenovanieulic-v-almaty-prokommentirovali-eksperty_a3780443], i.e., renaming should be discussed publicly, there should be no doubt. So, in an interview, a well-known scholar on onomastics T. Zhanuzak noted that: “According to the rules, the name of one person should be given to only one place. Now we have a dozen institutions named after one person. It has even become fashionable to call them by their relatives’ names. There are a lot of distortions in the names of the districts, villages. In order to correct them, we need specific regulations from the government. Only then will we move forward. We are taking steps, but nevertheless I would like to take this offer into account” [www. inform.kz/ru/pyat-tomov-kazahskoy-onomastiki-prezentovali-v-almaty_a3791229]. Work in this direction is actively being carried out. The procedure of renaming and consideration of assigning a new name to the streets takes place in several stages and is discussed at onomastic commissions of different levels. Thus, in accordance with Article 13 of the Law of the Republic of Kazakhstan dated December 8, 1993 “On the administrative-territorial structure of the Republic of Kazakhstan, ” taking into account the opinions of Almaty inhabitants based on the decisions of the Onomastic Commission under Almaty Akimat dated December 12, 2018 and the Republican Onomastic Commission under the Government of the Republic of Kazakhstan dated December 21, 2018, the Akimat and the Maslikhat of Almaty city of the VI convocation decided to rename 190 streets of Almaty. In 2021 another 100 streets were renamed in honor of well-known public figures who have contributed to the development and prosperity of the country. Due to the expansion of the boundaries of Almaty and the appearance of new streets, new names have appeared on the map of the city (Nauryzbay district: Shchedrost street was renamed to Kapitalina Kryukova street, 5th street – to Sergei Dyachenko street; 233 7th street – to Valery Khrichchatyi street; Project street – to Bazarbai Zhumaniyazov street; Aibolit-2 – to Alexey Hegai street; Kar’ernaya – to Kilybai Medeubekov street; Internacional’naya street – to Salamat Mukashev street). [https://www.nur.kz/ society/1910132-sem-ulits-planiruyut-pereimenovat-v-almaty]. During the observation and photographic documentation of street names and visual design objects of Almaty, the following was identified: 1. The name of the street on the address plates is written in Kazakh, and the word “street” is given in three languages (in Kazakh, Russian and English): “koshesi” / “dangyly”; “ulitsa” / “prospect”; “street” / “avenue”, a QR code is placed next to the street name. 2. Street names are not transcribed into other languages, given exclusively in the state language. The purpose of this article is to identify the basic principles of the naming of Almaty streets. To solve this problem 1,182 units were analyzed and collected from all available maps and a city plan, which are a fairly informative source for studying toponymy. The analysis of the street names of Almaty allowed us to identify the naming principles by which they were created. Based on the work of foreign and domestic scientists [Avdeeva N.A., 2015, Golomidova M.V., 2015, Pushkareva Yu.G., 2011, Tusupbekova M., 2020], we have established the main lexical and thematic groups of street names in the city of Almaty. The analysis of the material collected by us allowed us to identify 25 lexical and thematic groups. The most common is the principle of naming in relation to a person: these are the names and surnames of outstanding writers, poets, biys, batyrs and khans, public and state figures, scientists, artists, sculptors: 1. By first name, last name: а) akyns, poets, writers: Abaıa, Aimauytova, Altynsarina, Auzova, Baitursynova, Esenberlina, Jabaeva, Jansugurova, Jumabaeva, Kekilbaeva, Makataeva, Mukanova, Musrepova, Seifullina, Sokpakbaeva, Toraigyrova, Aibergenova, Azerbaeva, 234 Alimjanova, Amanjolova, Ahtanova, Baizakova, Bokeeva, Bulkişeva, Esenjanova, Balzaka, Gaidara, Griboedova, Gorkogo, Gogolıa, etc. b) heroes of the Soviet Union: Abdirov, Aitykov, Aubakirov, Bespakov, Gabdullin, Momyshuly, Mametova, Moldagulova, Koshkarbaev, Tokhtarov, Baimagambetov, Kozhabergenov, Nurlybaev, Spataev, Imanov, Kabilov, Kaysenov, Ahremenko, Beregovago, Gudenov, Zhukov, etc. c) public and state figures, scientists: Aitiev, Ashimov, Bazarbaev, Baizhanov, Baikadamov, Basenov, Beisebaev, Eskaraev, Zhakayev, Zhandosov, Ahmedsafin, Bekmakhanov, Buzurbaev, Zholdasbekov, Kunaev, Mendikulov, Muratbaev, Mynbaev, Myrzagaliev, Nurmakov, Omarov, Tuimebayev, Gandhi, Dokuchaev, etc. d) The peculiarity of the godonyms of Almaty is presenting by the principle of naming streets in honor of biys, batyrs and khans: Abylaihan, Kenesary han, Tauke han, Kerei-Janibek Handar, Sultan Beibarys, Koşek batyr, Sypatai batyr, Hangeldy batyr, Kalkaman, Taitory Batyr, Bogenbai batyr, Koigeldi Batyr, Kabanbai batyr, Raiymbek, Sauryk batyr, Naimanbai batyr, Nauryzbai batyr, Oljabai batyr, Otegen batyr, Karasai batyr, Er Kosai batyr, Jankoja batyr, Ajibai batyr, Janibeka Şakşak, Aiteke bi, Aıaz bi, Dosbol bi, Kazybek bi, Monke bi, Jirenshe sheshen, Boltirik sheshen, Tole bi, etc. e) famous figures in art and culture: Abdulinyh, Aimanova, Ahmedıarov, Baglanova, Baiseitova, Jamakaev, Jandarbekov, Janturin, Jurgenev, Kaldaıakov, Kashaubaev, Karmysov, Kasteev, Kojabekov, Maikanova, Omarova, Omirzakova, Tlendiev, Brusilovskogo, Vahtangova, Vereshagin, Gurilev, Dovjenko, etc. f) folk poets and singers in Kazakh poetry: Kojabergen Jyrau, Buhar Jyrau, Aktamberdy Jyrau, Asan Kaigy. 2. By the names of settlements invoking other Kazakhstani toponyms: Aksaiskaı a, Almatinskaıa, Aksu, Aksuat, Eginsu, Atbasarskaıa, Baikonurskaıa, Burabai, Burun daiskaıa, Jetygenskaıa, Kazahstanskaıa, Karagandinskaıa, Karkaraly, Kargalinskaıa, Karaşyganak, Kerbulakskaıa, Kumai, Kaskelenskaıa, Kokşetauskaıa, Kurdaiskaıa, K urşim, Kazygurt, Kyzyljar, Kapchagaiskaıa, Algabasskaıa, Pavlodarskaıa, Tarbagata i, Taraz, Tekeliiskaıa, Turkestan, Aksengir, Aıagoz, Chimkentskaıa, Uzynagaşskaıa, Uştobinskaıa, Atyrau, Urjar, Kounradskaıa, Konyrtobe, etc. 3. In honor of republics of the former USSR: Odesskaıa, Orenburgskaıa, CHeboksarskaıa, Ulıanovskaıa, Abakanskaıa, Issyk-Kulskaıa, Azovskaıa, Volgogradskaıa, Volhovskaıa, Voronejskaıa, Jigulevskaıa, Zakarpatskaıa, Irkutskaıa, Kazanskaıa, Kabardinskaıa, Krymskaıa, Kavkazskaıa, Kievskaıa, Kislovodskaıa, Krasnovodskaıa, Krasnogorskaıa, Magadanskaıa, Minusinskaıa, Moldavskaıa, Moskovskaıa, Namanganskaıa, Novosibirskaıa, Brıanskaıa, Orlovskaıa, Omskaıa, Petrozavodskaıa, Pechorskaıa, Polesskaıa, Pıatigorskaıa, Samarkandskaıa, Saratovskaıa, Stahanovskaıa, Tashkentskaıa, Tbilisskaıa, Tomskaıa, etc. 4. By profession and occupation of a person (production, distribution, exchange and consumption of goods and services): 2-ıa Goncharnaıa (Pottery), Lıteınaıa (Foundry), Flotskaıa (Fleet), Aksaıskıı medık (Aksai Physician), Ýchıtelskaıa (Teacher’s), Geologov (Geologists), Geologa (Geologist), Stroıtelnaıa (Builder’s), 235 Medık (Physician), Obývık (Shoemaker), Shahterskaıa (Miner’s), Fızkýltýrnaıa (Athletes), Energetıcheskaıa (Energy), Brıgadnaıa (Brigade), Montajnaıa (Installation), Mehanıcheskaıa (Mechanical), Trýdovaıa (Labor’s), Sortırovochnaıa (Sorting), Rabochaıa (Worker’s), Dıkan (farmer) , etc. 5. By proximity to enterprises or buildings, objects: Industrıalnaıa (Industrial), Karernaıa (Pit), Zavodskaıa (Plant), Metrostroevskaıa (Metro building), Parkovaıa (Park), Stadıonnaıa neftebaza (Stadium oil depot), Tabachnozavodskaıa (Tobacco plant), Kurortnaıa (Health resort), Mostovaıa (Bridging), Angarskaıa (Ware house), Elevatorskaıa (Elevator), Klýbnaıa (Club), Shosseınaıa (Highway), Prıfermskaıa (Adjacent to the farm), Shkolnaıa (School), Aftsınao (Alma-Ata branch of the Central Research Institute of Agrochemical Service of Agriculture), Meshit (Mosque), Akmeshıt (White Mosque) , etc. 6. In honor of major historical events and significant dates: Anyrakaı, Jeltoksan, Mamyr, Nauryz, Otrarskaıa, Tauelsyzdyk, Jety jargy, Volochaevskaıa, Dekabrıstov, Olımpııskaıa, Gvardeıskaıa, Partızanskaıa, 40 let Pobedy, Tselınnaıa, 9 Ianvarıa, 20 Iıunıa, 50 let Oktıabrıa, Krasnoarmeıskaıa, etc. 7. Names that are related to agriculture, flora: Saksaul, Cheremyshkı, Akbıdaı, Kokmaısa, Kamysdala, Raugash, Samyrsyn, Kalampyr, Uıenkı, Jaukazyn, Orıktı, Akbakaı, Enlıkgul, Grushevaıa, Vınogradnaıa, Vıshnevaıa, Tsvetochnaıa, Fruktovaıa, Malınka, Malınovaıa, Balkaragaı, etc. 8. In honor of Kazakh literary works and their heroes: Aldar Kose, Er Tostyk, Asan Kaıgy, Ulpan, Altyn Saka, Akbılek, Ertargyn, Kobylandy, Kyz Jıbek, Karashash, Duldul, Kartkoja, Taıburyl, Jeruıyk, Kulager, Karakoz, Akbobek, Akbılek, Aqjunıs, Elaman, etc. 9. In honor of Kazakh songs, dances and kuys, folk instruments: Akkogershın, Balkadısha, Konıl Tolkyny, Akjaınak, Aktolkyn, Beljaılau, Dauylpaz, Kok aıdaı, Kamajaı, Nazkonyr, Jas Dauen, Aımusın, Aqkerbez, Aınamkoz, Akbope, Kara jorga, Ata tolgauy, Serper, Alkıssa, Kylkobyz, etc. 10. By bodies of water: Yesentayskaya, Akbulak, Karasu, Ainabulakskaya, Karatal, Sarbayskaya, Keles, Zhetysuskaya, Bukhtarma, Tamshybulak, Volzhskaya, Yenisei, Kazachka River, Syrdarya, etc. 11. In honor of animals and birds: Akkutan, Aksunkar, Bulbul, Boktergı, Burkıttı, Jolbarys, Lashyn, Tautagan, Kurtka, Karshyga, Barshyn, Argymak, Arlan, Kazanat, Bulgyn, Jelmaıa, Kok bory, Arkar, Jaýdyr, Duadak, etc. 12. In honor of the objects of cultural heritage of Kazakhstan: Besshatyr, Berel, Saryarka, Aksu-Jabagyly, Altyn Emel, Aısha bıbı, Serektas, Baıanjurek, Altyn adam, Besshatyr, Akyrtas, Katonkaragaı, Shoktas, etc. 13. Names according to the properties, characteristics, qualities of the object: Krıvaıa, Shırokaıa, Zelenaıa, Kokjaılau, Jasyl jer, Tıhaıa, Janajol, Novaıa, Sanlaq, Tasbolat, Jeldı, Nurly, Nurly Jol, Uly Dala, Jaıdarman, Shyraılym, Shubartal, Jaısan, Akjurek, Aıdarly, etc. 236 14. Names related to the tradition and culture of the Kazakh people: Korjyn, Altybakan, Jar-jar, Toıbastar, Shyldehana, Syrmak, Tekemet, Kımeshek, Tokymkagar, Baıge, Korımdık, etc. 15. In honor of the country’s mountain ranges: Ulytau, Bugyty, Kumbel, Tarbagataı, Konyrtau, Koktau, Konyrtobe, Karatau, etc. 16. Names related to military vocabulary: Dulyga, Aldaspan, Akberen. 17. By geographical location: Taujıegı, Prıgorodnaıa, Naberejnaıa, Podgornaıa, Gornaıa, Vysokogornaıa, Zarechnaıa, etc. 18. By the location of the cardinal directions: Zapadnaıa (West), Vostochnaıa (East), Severnaıa North, Iujnaıa (South), Tsentralnaıa (Central), Soltustіk Aınalym (North Ring). 19. By characteristics of nature: Kaıynsaı, Iasnaıa Polıana, Vodnaıa, Arychnaıa, Gornyı Sadovod, etc. 20. By nationality: Dunganskaıa, Azıatskaıa, Evropeıskaıa, Uıgurskaıa, Tatarskaıa, Bashkırskaıa, Mongolskaıa, etc. 21. In honor of precious stones: Akmonshak (white necklace), Iantarnaıa (Amber), Gauhar (Diamond), Jakut (Sapphire), Jauhar (Diamond), Jemchujnaıa (Pearl), Zamartas (Emerald), etc. 22. In honor of celestial bodies: Juldyz, Temırkazyk, Solnechnaıa, Kosmıcheskaıa, Akbozat. 23. In honor of foreign cities: Rabat, Rımskaıa, Pekınskaıa. 24. Names in honor of ancient cities: Koılyk, Karahan, Aulıe ata, Turan, Barshynkent. 25. Other: Kasıet, Inabat, Sultan, Dauyr, Daneker, Kanshaıym, Shugyla, Oren, Manat, Kemenger, Dastan, Dala, Serpın, Martebe, Sanlak, Naryn, Darhan, Dastur, Kazyna, Tabıgat, Talant, Mereı, Duman, Arman, Kaırat and others (this group includes names that reflect the different mentality of the Kazakh people). The analysis of the categories of street names in Almaty gives grounds to draw the conclusion that the largest number of names in the survey area, i.e. (50.5%) appeared on the basis of the category of outstanding people in the history of mankind. According to the principle of naming, 6.8% of geographical objects of the studied territory are named in honor of the peoples and republics of the former USSR, which confirms close cultural and historical ties with the Russian Federation. A group of names by the names of settlements invoking other Kazakh toponyms in frequency is in third place – it is 6.3%; in honor of Kazakh songs and kuys, folk instruments – 3.3%; properties, signs, qualities of the object– 3.3%; agriculture, crop production – 2.9%; historical events and significant dates – 2.4%; literary works and their heroes – 2.3%; animals and birds – 1.9%; profession and occupation of the people – 1.9%; proximity to enterprises or buildings – 1.8%; geographical location – 1.6%; water objects – 1.5%; objects of cultural heritage– 1.4%; characteristics of nature – 0.8%; tradition and culture of the Kazakh people – 0.8%; country’s mountain ranges – 0.8%; precious stones – 0.75%; nationality – 0.5%; celestial bodies – 0.4%; ancient 237 cities – 0,4%; clothing and accessories – 0.3%; military vocabulary – 0.25%; foreign cities – 0.25%; other – 6.7%. Thus, modern street names are conditioned by historical memory, cognitive knowledge of the world, national traditions, which, on the one hand, reveal the peculiarities of naming in the onomastic space of Kazakhstan and on the other hand, show the features characteristic for the post-Soviet space. REFERENCE https://wiki2.net/ Список_улиц_Алма-Аты Istoricheskii centr Almati v nazvaniyah ulic // http://alnaz.ru/almaty/istoriya-toponimovtsentra-almaty.html (Alois Nazarov_ opublikovano v jurnale «Style») https://www.inform.kz/ru/pereimenovanie-ulic-v-almaty-prokommentirovalieksperty_a 3780443]. www.inform.kz/ru/pyat-tomov-kazahskoy-onomastiki-prezentovali-v-almaty_a3791229 https://www.nur.kz/society/1910132-sem-ulits-planiruyut-pereimenovat-v-almaty/ Avdeeva N.A._ Dyachkova I.G._ Avdeev D.B._ Korneev Yu.A._ Karimov A.V. Principi nominacii ulic goroda Omska v postsovetskii period // Sovremennie problemi nauki i obrazovaniya. – 2015. – № 2-1 // https://science-education.ru/ru/article/view?id=20785 Golomidova M.V. Urbanonimicheskii dizain_ k voprosu o nazvaniyah vnutrigorodskih obektov // Voprosi onomastiki. – 2015. – №1 (18) // http://www.onomastics.ru/sites/default/ files/doi/10.15826/vopr_onom.2015.1.010.pdf Pushkareva Yu.G. Osobennosti slovoobrazovaniya nazvanii vnutrigorodskih obektov g. Ulan_Ude // Vestnik Irkutskogo Gosudarstvennogo Tehnicheskogo Universiteta. – 2011. – № 3. – С. 263-266. Tusupbekova M. Leksiko_tematicheskie gruppi nazvanii ulic goroda Astana // https://atau. kz/ru/article/14 Ot Vernogo do Almati_ puteshestvie vo vremeni // Komsomolskaya pravda_ 1 iyulya 2020// www.kp.kz: https://www.kp.kz/daily/27150.3/4245407/ 238 TÜRKİYE TÜRKÇESİ GELENEKSEL TOPRAK ADLANDIRILMASI TURKISH TRADITIONAL SOIL NOMENCLATURE IN TURKEY ORHAN SEVGİ30 ÖZET Toprak kavramının en eski Türkçe metinlerde dahi doğrudan kullanıldığı görülmektedir. Geleneksel toprak terimlerinin daha düzenli kullanıldığı metinlerde ise toprak kavramları sayısının arttığı görülmektedir. Revnak-ı Bustan’ın kitaplarında geleneksel toprak terimleri ve adları yoğun olarak kullanılmaktadır. Bu kitaplarda geleneksel toprak adlarından bazıları kilsi, kepir, et, kayır, kara kumsal, sarı kumsal, boz kumsal, kızıl kumsal olarak verilebilir. Türkçenin çeşitli dönemlerinde geleneksel toprak adlarının kullanıldığı görülmektedir. Bu çalışmada ise Türkiye Türkçesi geleneksel toprak adları inceleme konusu edilmiştir. Toprak adlarının belirlenmesinde Türk Dil Kurumunun 1963 ile 1993 arasında 12 cilt olarak yayınlanan Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü esas alınmıştır. 12 ciltte toprakla ilgili kavramlar belirlenmiştir. Böylece toprak biliminde geleneksel toprak adlarının kullanım olanakları da ortaya konulmuştur. Yapılan incelemede toprak taneciklerinin topraktaki oranlarına veya toprak taneciklerinin bir araya gelmesine göre verilen adların, toprakların verimliliği için verilen adların, toprağın sertliği veya yumuşaklığına göre verilen adların, toprak rengine göre verilen adların ve kireçli olmasına göre verilen adların olduğu görülmektedir. Söz konusu adların muhit adı olarak da kullanıldığı görülmektedir. Bu toprak adları yetişme ortamı adlarında, habitat adlandırmalarında ve toprak biliminde kullanılabilme özelliği taşımaktadırlar. Anahtar Sözcükler: Türkiye Türkçesi, Toprak Adları, Geleneksel Toprak Terimleri, Toprak Terimleri ABSTRACT Even in the oldest Turkish literature, the concept of soil is used directly. Furthermore, the number of soil concepts has increased in the literature, where traditional soil terms are more frequently used. Traditional soil terms and names are used constantly in Revnak-ı Bustan’s books. Some of the traditional soil names found in these books such as kilsi, kepir, et, kayır, kara kumsal, sarı kumsal, boz kumsal, and kızıl kumsal. Traditional soil names have been determined to be used in various periods of Turkish language history. In this study, Turkish traditional soil names in Turkey were investigated. The names of the soil have been investigated in “Türkiye’de İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, Orman Fakültesi Toprak İlmi ve Ekoloji Anabilim Dalı, Elmek:osevgi@iuc.edu.tr 30 239 Halk Ağzından Derleme Sözlüğü” was published in 12 volumes between 1963 and 1993e by the Türk Dil Kurumu (TDK). The concepts related to soil were determined in 12 volumes. Thus, the potential for the use of traditional soil names in soil science has been revealed. As a result of the examination, the points to be considered in giving traditional soil names are as follows; soil particle ratio, aggregation of soil particles, land productivity, soil hardness, or softness, earth colors, and lime soil. We determined that these names are also used as locality names. These nomenclatures can be used in site names, habitat names and soil science. Keywords: Turkish of Turkey, Soil Name, Traditional Soil Terms, Soil Terms 1. Giriş Türkler binlerce yıldan beri çok geniş bir coğrafyada Türkçeyi kullanmışlardır (Sevgi vd., 2012). Yaşanılan bu geniş coğrafyada toprakla yaşanılan ilişkiler sonucunda Türkçede muazzam bir toprak bilgisi birikimi oluşmuştur. Bu birikim kendini hem kültürel alanda hem de doğal bilimlerde kendini göstermektedir. Türkçenin kullanıldığı Azerbaycan’da (Töret, 2019, s.267-277), Özbekistan’da (Demir, 2011, s.89-92), Türkmenistan’da (Şahin, 2012, s.215-218) atasözlerinde toprak kavramları kullanılmaktadır. Toprakla ilgili kavramlar edebiyatın her alanında kullanıldığı gibi divan şiirinde (Batislam, 2019, s.457-470), halk şiirinde (Eroğlu ve Köktan, 2018, s.99-109) ve tasavvuf edebiyatında da (Harmancı, 2014, s.23-38) kullanılmıştır. Ak toprak doğrudan halkbilimcilerin ilgisini çekmiş ve ak toprağın pekmez yapımından, ev boyamasına, hamile kadınların düşük tehlikesini önlemesine kadar gündelik yaşamın pek çok alanında kullanıldığı belirlenmiştir (Solmaz, 2017, s.644). Türklerin yaşadığı çeşitli coğrafyalarda toprak doğrudan halk inanç ve uygulamalarında yer almıştır. Örneğin Uygur Türklerinin inanç ve uygulamalarında toprak kültürünün önemli olduğu belirtilmiştir (Altın, 2018, s.36-48). Türkçenin kullanıldığı dönemler ve coğrafya düşünüldüğünde toprakla ilgili çeşitli geleneksel adlandırmaların yapıldığı görülmektedir. Toprak kavramının en eski Türkçe metinlerde dahi doğrudan kullanıldığı bilinmektedir. Örneğin Dede Korkut kitabında toprak ve ilgili kavramların kullanıldığı görülmektedir. Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lûgat-it-Türk adlı muhteşem eserinde çeşitli toprak adlarına yer verilmiştir. Geleneksel toprak terimlerinin daha düzenli kullanıldığı metinlerde ise toprak kavramları sayısının arttığı görülmektedir. Revnak-ı Bustan isimli eserde geleneksel toprak terimleri ve adları yoğun olarak kullanılmış olup bu topraklara örnek olarak kilsi, kepir, et, kayır, kara kumsal, sarı kumsal, boz kumsal ve kızıl kumsal verilebilir (Önler, 2000, s.65-106). Türkçenin çeşitli dönemlerinde geleneksel toprak adlarının kullanıldığı görülmektedir. Bu çalışmada ise Türkiye Türkçesinde geleneksel toprak bilgisi kapsamında toprakların adlandırılması konusuna odaklanılmıştır. Böylece geleneksel toprak bilgisi kapsamında geliştirilmiş olan toprak adları hem adbilim hem de toprak biliminin kesiştiği bir alan olarak ortaya konulmaya çalışılmıştır. Toprak adlarının yeradları olarak kullanıldığı da görülmektedir. Fakat bu çalışma bu açıdan bilgiler içermemekle birlikte, toprak adlarının günümüz toprak bilgisinde kullanılmasının 240 dışında yetişme ortamlarının adlandırılması, habitat isimlerinin verilmesi imkanlarına sahip olduğuna dikkat çekilmektedir. 2. Yöntem Bu çalışmada ise Türkiye Türkçesi geleneksel toprak adları inceleme konusu edilmiştir. Toprak adlarının belirlenmesinde Türk Dil Kurumunun 1963 ile 1993 arasında 12 cilt olarak yayınlanan Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü esas alınmıştır (Türk Dil Kurumu, 1963; 1965; 1968; 1969; 1972a; 1972b; 1974; 1993a; 1993b; 1993c; 1993d;1993e). Toplam 12 ciltte toprakla ilgili kavramlar belirlenmiştir. Daha sonra ise geleneksel toprak adlarının sınıflandırılması yapılmıştır. Toprak adlandırılması toprak tanecikleri, toprak verimliliği, toprak sertliği veya yumuşaklığına göre, toprak rengine ve kireç içeriğine göre değerlendirmeler yapılmıştır. Söz konusu değerlendirmelerde geleneksel toprak adları toprak bilgisi açısından da incelenmiştir. Böylece toprak biliminde geleneksel toprak adlarının kullanım olanakları da ortaya konulmuştur. 3. Bulgular ve Tartışma Yapılan incelemede toprak taneciklerinin topraktaki oranlarına veya toprak taneciklerinin bir araya gelmesine göre; abrak, bâra, bağra, balgan, bedeliç, bozlak, cimil, çakılca, çakrak, çal, çeyil, çeyle, çıngıl, çilingir, çiylelik, demiralan, direm, et toprak, garçın, gayrak, geren, gıyran, havzal, höllük, kağıl, kav, kayır, kıyran, kepeç, kepillik, kepir, keren, kerit, kesek, kesme, ketir, kıl, kızlaç, kızlan, kilisa, kirs, kitleyik, koşak, kovlan, kövke, kuba, kurç, kuşku, külfan, külen, künte, lesbi, malak, malaz, melenk, menlez, mil, milek, milsen, öllük, paytar, por, pur, saylak, tekeç, tıram, tıyrak, tirem, topaç, toyla, toyra, yağır olmak üzere 72 geleneksel toprak adı olduğu görülmektedir. Toprakların taneciklerine ve taneciklerin bir araya geldiği yapı (iç yapı, bünye veya strüktür) ile ilgili günümüz toprak kitaplarında (Irmak, 1968; Ergene, 1972; Akalan, 1973; 1988; Çepel, 1988; Kantarcı, 2000) kulllanılan terim sayısının oldukça sınırlı olduğu görülmektedir. Toprak taneciklerinin çap sınıflarına göre; taş, çakıl, kum, toz ve kil terimleri (Irmak, 1968, s.8-110; Çepel, 1988, s.12; Kantarcı, 2000, s.116) bazı kaynaklarda ise söz konusu terimlerde toz yerine silt (Akalan, 1988, s.74) kullanılmaktadır. Benzer durum toprak taneciklerinin bir araya gelmesiyle ilgili kullanılan adlarda görülmektedir. Toprak biliminde kullanılan toprak bünyesi (iç yapısı veya strüktürü) kapsamında kullanılan terimler; masif strüktür, bileşik strüktür, agregat strüktür, przimatik ve sütunumsu strüktür, blok veya kübümsü strüktür, tabakamsı strüktür, granular strüktürdür (Akalan, 1973, s.119-127; Çepel, 1988, s.89-93). Bir başka kaynakta ise serbest, bağlı, köşeli kırıntılı, yarı köşeli kırıntılı, köşeli topaklı, yarı köşeli topaklı, prizmalı, sütunlu ve levhalı terimleri kullanılmaktadır (Kantarcı, 2000, s.123). Bununla birlikte toprak bilimi kaynaklarında kırıntı gibi kavramlar kullanılmaktadır (Irmak, 1968; Çepel, 1988; Kantarcı, 2000). Toprakların taneciklerine ve taneciklerin bir araya gelmesiyle oluşanlara geleneksel toprak bilgisinde verilen adlardan daha fazla yararlanması gerekmektedir. Toprakların verimliliği için verilen adlar ise; anaç, avara, bitelge, boz toprak, bozlak, cıba, cırlak, cızlak, cilim, çakıt, çaral, çeyil, çor, çoran, doyla, gaskan, gayrak, 241 geren, gıltan, gıyır, güre, hamaz, hısır, içyer, kan, kargın, kaskam, kayır, kıyran, kayran, kel, kelte, kelteme, kepir, kerağ, kertil, kevzen, kıran, kırdaban, kızılaç, kızlan, köfes, köröz, külen, lesbi, maraç, melen, melenk, ören, paşahan, paytar, pençek toprak, pızlak, por, pur, say, sıvan, soğla, sovalak, suğla, şorak, tasbatan, taşağır, tıyrak, toyla, toyra, toyran, toz kepir, yoz olmak üzere 69 geleneksel toprak adı olduğu anlaşılmıştır. Bununla birlikte toprak verimliliği konusunda oldukça sınırlı kavram bulunmaktadır. Oysa geleneksel toprak bilgisinde toprakların verim durumuna gönderme yapan 69 geleneksel toprak terimi kullanılmayı beklemektedir. Toprağın sertliği veya yumuşaklığına göre verilen adlar ise; balgan, berçin, bor, bur, et toprak, gebik, gıyran, hel olmak, ısılmak, ısmak, kağşak, kahrak, kartan, kase, karçin, kaşkam, kavşak, kayğaç, kaylan, kebik, kesme, kerik, kevsek, kilitli, kire toprak, kirtek, kitir, kofnek, koldurdak, kosak, kovaltak, köke, kur, manç, mere, on, oyak, paytak, por toprak, pur, sanrama toprak, say, solaz, takalak, tapkır, tepkin, tepük, tıkız, tıram, tırım toprak, tirem, uçağan, yağlı toprak, yörük, zıvlam olmak üzere 55 geleneksel toprak adı olarak kayıt edilmiştir. Oysa toprak kitaplarında toprağın sertliği veya yumuşaklığı ile ilgili en yakın kavramlar toprak kıvamı kapsamında kullanılmış; gevşek, yumuşak, biraz sert, sert, çok sert, dağılabilir, sıkı, çok sıkı gibi kavramlara yer verilmiştir (Akalan, 1988, s.82-86). Bir diğer kaynakta ise konuya yakın kavramlar toprak bağlılığı-sıkılık dereceleri kapsamında verilmiş olup bağımsız, gevşek, gevrek, sıkı, pek sıkı kavramlarına yer verilmiştir (Kantarcı, 2000, s.132). Geleneksel toprak bilgisinde bulunan toprak adlarının daha farklı anlamlarda toprak sertliği ve yumuşaklığı belirtilmiş olsa da ad zenginliği açısından dikkat çekicidir. Toprak rengine göre verilen adlar; ak toprak, bağra, cilim toprak, cimil, çalımlı, çığıl toprak, çıprık, çillez toprak, çirpak, dıkıs, et toprak, gav, gavcın, gayrak, gayran, gerensi, gogot, karçin, kavşak, kayır, kayran, kepir, kesen, kesenk, kızılaç, kızlaç, kızlan, köke, kövke, külen, melenk, mis, moluz, ören, ötürek toprak, pekmez toprağı, sarıçiyle, sarıgeren, soğulcan toprak, şor, tıkga, varik, yasa, yoğşa olmak üzere 44 geleneksel toprak adı tespit edilmiştir. Belirtilen toprak adlarından bazılarının daha geniş bir kullanıma sahip olduğu görülmektedir. Örneğin boz ve kır sözcükleri renk anlamında eklerle yeni geleneksel terimler oluşturulmuştur (Bayraktar, 2009, s.108). Söz konusu bu toprak adlarına rağmen toprak bilgisi kitaplarında uluslararası renk kodları kullanılmaktadır (Çepel, 1988, s.145). Bununla birlikte toprak sistematiğin bazı topraklar renk üzerinden isimlendirilmektedir (Çepel, 1988, s.144). Dolayısıyla renklere göre verilen geleneksel toprak adlarının kullanımına imkan vermektedir. Topraklar bazen de kireçli olmasına göre adladırılmış olup bunlar; ak toprak, bor, bozlan, çal, kayran, kebik, keç toprak, kerpin, kerpiz, künç, moluz, por (pur, pür) toprak olmak üzere 12 geleneksel toprak adı olduğu görülmektedir. Ayrıca toprağın nem durumuna, tav durumuna ve kullanım yerlerine göre adlandırıldığı da görülmektedir. Toprakların kireç durumu birçok toprak özelliğiyle ilgili bilgiler vermekte olması itibarıyla önemlidir. Ayrıca toprağın genel değerlendirmesini göstermesi de geleneksel toprak adlarının kullanılması teşvik etmektedir. 242 Geleneksel toprak bilgisi kapsamında kullanılan sözcüklerle ilgili yapılan çalışmada sözcük sayısının yüksek olduğu belirlenmiştir (Tecimen vd., 2012, s.235-247). Bu çalışmada ise geleneksel toprak adlarının yoğunluğu ortaya konulmuştur. 4. Sonuçlar ve öneriler Yapılan çalışmada elde edilen sonuçlar ve konuyla ilgili öneriler aşağıda maddeler halinde sunulmuştur; 1) Türkiye Türkçesinin geleneksel toprak bilgisi toprak adları açısından son derece zengin olduğu görülmektedir. Yapılan çalışmada toprak adlandırılması toprak tanecikleri veya bir araya gelmelerine verilen ad 72 adet, toprak verimliliğine göre 69 adet, toprak sertliği veya yumuşaklığına göre 55 adet, toprak rengine göre 44 adet ve kireç içeriğine göre 12 toprak adı olduğu görülmektedir. Bu zenginlikliğin anlaşılması toprak bilimi ve adbilim başta olmak üzere çeşitli alanlarda çalışmaların yapılmasına katkı sağlayacaktır. 2) Geleneksel toprak bilgisinde kullanılan toprak adları çeşitli yeradlarında kullanıldığı yönündeki gözlemler toprak adları ile yeradları arasındaki ilişkilerin ortaya konulmasını gerektirmektedir. 3) Geleneksel toprak adlarının günümüz toprak bilgisinde kullanılabilecek çok önemli bir zenginliğe sahip olduğu görülmektedir. Türkiye Türkçesi geleneksel toprak bilgisinde kullanılan toprak adlarının ortaya konulmasından daha yoğun çalışmaları gerektirdiği açıktır. Ayrıca toprak adlarının toprak bilimi açısından hangi özellikleri kapsadığının ortaya konulması hem geleneksel bilginin günümüz uygulamalarına hem de toprak bilimi bilgilerini daha geniş kamuoyuna aktarılmasını hızlandıracaktır. KAYNAKLAR Akalan, İ. (1973). Toprak Fiziği. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 527, 505 sayfa, Ankara. Akalan, İ. (1988). Toprak Bilgisi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 1058, 346 sayfa, Ankara. Altın, Y. K. (2018). Uygur Türklerinin İnanç Ve Uygulamalarında Toprak. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 11:36-48. Batislam, H. D. (2019). Divan Şiirinde Toprak ve Toprakla İlgili Unsurların Kullanımı. Folklor/Edebiyat, 25 (98): 457-470. Bayraktar, N. (2009). Boz ve Kır Renk Adlarının Kavram, Anlam ve Biçim Boyutu Üzerine. International Journal of Central Asian Studies, 13: 101-121. Çepel, N. (1988). Toprak İlmi. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları Nu: 189, 288 sayfa, İstanbul. Demir, C. (2011). Özbek Atasözlerinde Toprak Olgusu. Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, 1 (1): 89-92. Ergene, A. (1972). Toprak Biliminin Esasları. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları Nu.; 12, 299 sayfa, Erzurum. Eroğlu, E. ve Köktan, Y. (2018). Dadaloğlu’nun Şiirlerinde Toprak Teması. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 6 (13): 99-109. Irmak, A. (1968). Toprak İlmi. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları Nu: 121, 290 sayfa, İstanbul. 243 Harmancı, M. (2014). Kutlu Başlangıçtan Ebedî İstirahatgaha: Türk Tasavvuf Edebiyatında Toprak Algısı. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 13: 23-38. Kantarcı, M. D. (2000). Toprak İlmi. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Nu:462, 420 sayfa, İstanbul. Önler, Z. (Hazırlayan) (2000). Revnak-ı Bustan. Türk Dil Kurumu Yayınları: 755, ISBN: 975-16-1317-5, 108 sayfa, Ankara. Sevgi, O., Yılmaz, O. Y., Tecimen, H. B., Okan, T. (2012). Türklerde Toprak Bilgisinin Kökenleri. Acta Turcica, 4 (1). 222 - 234. Solmaz, E. (2017). Hayat Veren Hayat Alan Bir Unsur Olarak Ak Toprak. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi/UUSBD, 10 (4): 643-652. Şahin, G.S.S. (2012). Türkmen Türklerinde Toprak. Acta Turcica, 4 (1): 207-221. Tecimen, H. B., Sevgi, O., Okan, T. (2012). Türkiye Türkçesinde Geleneksel Toprak Bilgisi. Acta Turcica, 4 (1). 235-247. Töret, A., B. (2019). Azerbaycan Türklerinin Atasözlerine Yansıyan. Toprak Olgusu. Folklor/Edebiyat, 25 (98): 267-277. Türk Dil Kurumu, (1963). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Cilt I, A Harfi, TDK Yayınları: 211/1, sayfa: 1-836, Ankara. Türk Dil Kurumu, (1965). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Cilt II, B Harfi, TDK Yayınları: 211/2, sayfa: 445-835, Ankara. Türk Dil Kurumu, (1968). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Cilt III, C-Ç Harfleri, TDK Yayınları: 211/3, sayfa: 837-1310, Ankara. Türk Dil Kurumu, (1969). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Cilt IV, D Harfi, TDK Yayınları: 211/4, sayfa: 1311-1648, Ankara. Türk Dil Kurumu, (1972a). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Cilt V, E-F Harfleri, TDK Yayınları: 211/5, sayfa: 1649-1880, Ankara. Türk Dil Kurumu, (1972b). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Cilt VI, G Harfi, TDK Yayınları: 211/6, sayfa: 1881-2244, Ankara. Türk Dil Kurumu, (1974). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Cilt VII, H-İ Harfleri, TDK Yayınları: 211/7, sayfa: 2245-2576, Ankara. Türk Dil Kurumu, (1993a). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 2. Baskı, Cilt VIII, K Harfi, TDK Yayınları: 211/8, sayfa: 2577-3056, Ankara. Türk Dil Kurumu, (1993b). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 2. Baskı, Cilt IX, L-R Harfleri, TDK Yayınları: 211/9, sayfa: 3057-3506, Ankara. Türk Dil Kurumu, (1993c). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 2. Baskı, Cilt X, S-T Harfleri, TDK Yayınları: 211/10, sayfa: 3507-4018, Ankara. Türk Dil Kurumu, (1993d). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 2. Baskı, Cilt XI, U-Z Harfleri, TDK Yayınları: 211/11, sayfa: 4019-4402, Ankara. Türk Dil Kurumu, (1993e). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 2. Baskı, Cilt XII, EK-I, TDK Yayınları: 211/12, sayfa: 4403-4842, Ankara. 244 ЎЗБЕК ТИЛИ ОЙКОНИМИК ИНДИКАТОРЛАРИНИНГ ЛЕКСИК-СЕМАНТИК, ФУНКЦИОНАЛ ВА ПРАГМАТИК ХУСУСИЯТЛАРИ LEXICO-SEMANTIC, FUNCTIONAL AND PRAGMATIC PROPERTIES OF OIKONYMIC INDICATORS IN UZBEK LANGUAGE ИСЛОМОВА ДИЛОРОМ31 АННОТАЦИЯ Ҳар бир тилда қўшма тузилишли жой номлари таркибида унинг компоненти сифатида объект тушунчасини ифодаловчи турли сўзлар фаол қўлланади, топонимнинг лингвистик: лексик-семантик, деривацион, структуравий жиҳатдан шаклланишини таъминлайди ва муайян ономастик вазифани бажаришга хослайди. Бундай бирликлар моҳияти ва функционал-семантик хусусиятига кўра ономастикада топонимик индикаторлар деб аталади. Топонимик индикаторлар лексик-семантик, хронологик, қўлланиш даражаси нуқтаи назардан таснифланади. Топонимик индикаторларнинг бир тури – ойконимик индикаторлар аҳоли манзилларининг турини кўрсатади, уларни бир-биридан ва ўз навбатида, бошқа объектлардан фарқлайди; турли сўзларга қўшилиб, улардан ойконим ҳосил бўлиши ва ясалишига хизмат қилади, яъни объектни номлашда қатнашади; ойконимни турли белги-хусусиятларига кўра тавсифлайди. Ўзбек тили ана шундай ойконимик индикаторларга бойлиги билан тавсифланади. Мақолада ўзбек тилидаги ойконим индикаторларнинг хронологик таснифи: тарихий ва замонавий ойконимик индикаторлар, тарихий-этимологик манбасига кўра турлари: ўз ва ўзлашма қатламга мансуб ойконимик индикаторлар таҳлили берилган, яъни қишлоқ, қўрғон, шаҳар, шаҳарча, қишлоқ, маҳалла, маъмура, қасаба, посёлка, тўп, чек каби тарихий ва замонавий ойконимик индикаторларнинг лексик-семантик, функционал ва прагматик хусусиятлари далиллар асосида кенг ёритилган. Калит сўзлар: топонимик индикатор, ойконимик индикатор, лексик-семантик, функционал, хронологик, тарихий-этимологик, кент, маъмура, қасаба, қўрғон, посёлка, тўп, чек, қишлоқ, маҳалла, шаҳар, шаҳарча. АNNOTATION In each language, various words expressing the concept of an object are actively used as part of the structure of the toponym, provide linguistic: lexical-semantic, word-formation, structural formation of the toponym and characterize its performance of a certain onomastic function. Such units are called toponymic indicators in onomastics due to their essence and functionalНаманган давлат университети рус тили кафедраси ўқитувчиси (Ўзбекистон), diloromislamova@ mail.ru 31 245 semantic properties. Toponymic indicators are classified according to the lexico-semantic, chronological, level of application. One type of toponymic indicators - oikonomic indicators indicate the type of addresses of the population, distinguishing them from each other and, in turn, from other objects; adding different words, they serve to form and compose an idea from them, that is, to participate in the naming of an object; describes my oyster in various character traits. The Uzbek language is characterized by a wealth of such oikonomic indicators. The article provides a chronological classification of oikonomic indicators in the Uzbek language: historical and modern oikonomic indicators, types according to historical and etymological sources: analysis of oikonomic indicators belonging to their own and assimilated layers, i.e. village, fortress, city, town, village, mahalla, administration, city, settlement, lexico-semantic, functional and pragmatic features of historical and modern oikonomic indicators are covered in detail based on actual data. Key words: toponymic indicator, oikonimik indicator, lexical-semantic, functional, chronological, historical and etymological, content, administrator, town, castle, village, ball, check, neighborhood. Ойконимлар таркибида қўлланиб, аҳоли яшаш манзили, тураржой тушунчаларини ифодаловчи, ойконимларни бирини иккинчисидан фарқловчи луғавий бирликлар ойконимик индикаторлар деб аталади. Ойконимларнинг лингвистик жиҳатдан шаклланишида индикаторлар муҳим семантик ва функционал моҳиятга эга. Ўзбек тилининг ойконимиясида куйидаги индикаторлар фаол қўлланади: қўрғон, шаҳар, шаҳарча, қишлоқ, маҳалла. Ойконимик индикаторлар қуйидаги функционал хусусиятларга эга: 1) ойконим ифодалаётган аҳоли манзилининг турини кўрсатади; 2) қўшма, мураккаб таркибли ойконимларнинг шаклланишида бир компонент сифатида қўлланади ва объектни номлашда қатнашади; 3) объектни турли белги-хусусиятларига кўра тавсифлайди; объектни бошқа шу типдаги объектлардан фарқлайди(. Ражабов Ў. 2009. 24 б.; Улуқов Н., 2010. – Б. 49-95.) Ўзбек тилидаги ойконимик индикаторларни хронологик, замонавийлиги нуқтаи назаридан қуйидагича гуруҳлаш мумкин: 1.Тарихий ва архаик ойконимик индикаторлар: кент, маъмура, қасаба, қўрғон, посёлка, тўп, чек каби. Кент (суғдча – уй, хонадон) – илк ва ўрта асрларда Турон заминдаги жой номи. Мазкур сўз суғд ёзуви ва араб географлари асарларида кат, кас, канд, «Девону луғотит турк» да кенд, кэн шаклида келтирилган бўлиб, дастлаб бир ёки бир неча оила яшайдиган, атрофи девор билан ўралган ҳовлини англатган. Кейинчалик кент жой (қишлоқ, шаҳар) номларини таркибий қисмига айланган. Шарқий Туркистон ва Эронда ҳам баъзи жой номлари таркибида кент сўзи учрайди (Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2002, 120-б.). Чунончи, Нажмиддин ан-Насафий асарида ҳам Ахсикас, Йоркас, Банокас, Бойканд каби ўнлаб шаҳар ва қишлоқ номлари учрайди.(Нажмиддин ан-Насафий., 2001). Тошкент, Ғазалкент, Мўғулкент, Навкент, Миркент, Қозикент каби ойконимлар таркибида учрайди. Юқоридагилардан англашиладики, кент қишлоқ, шаҳар индикаторларининг маънодошларидир. 246 Кент сўзи ҳозирда эскирган сўзлар сирасига кирса-да, Ўзбекистон топонимиясига оид Тошкент, Ғазалкент, Мўғулкент, Навкент, Миркент, Қозикент Хўжашўркент, Ҳадикент, Қорачашўркент, Заркент, Навкент, Шўркент каби ойконимлар таркибида учрайди. Наманган вилояти ойконимиясида кент индикатори асосан қишлоқ номлар таркибида кузатилади. Сўнгги йилларда ўзбек тилида фаол қўлланиб келинган, посёлка сўзи асли русча бўлиб, асосий қишлоқ ёки шаҳардан узоқда бўлмаган кичик қишлоқ деган луғавий маънони англатган. 1990 йилларга қадар «шаҳар типидаги катта қишлоқ» маъносида ҳам қўлланди.( Ўзбек тилининг изоҳи луғати, 2020, 300-б.). Масалан, Янгиқўрғон посёлкаси, Навбаҳор посёлкаси, Уйғурсой посёлкаси каби. Шаҳарча ойконимик индикатори шаҳар, -ча маъноли қисмларидан таркиб топган бўлиб, ҳозирда архаик сўзлар қатламига ўтган ўзлашма посёлка сўзининг синоними бўлиб, шаҳар типидаги, бироқ ундан кичикроқ аҳоли манзилини англатади: Жомашўй шаҳарчаси, Тошбулоқ шаҳарчаси, Навбаҳор шаҳарчаси, Олтинкон шаҳарчаси каби. 2. Замонавий индикаторлар: қишлоқ, маҳалла, шаҳар, шаҳарча каби. 1. Ойконимик индикаторларнинг тарихий-этимологик манбасига кўра қуйидагича гуруҳлаш мумкин: Ўз қатламга мансуб ойконимик индикаторлар: қишлоқ, шаҳарча, қўрғон, овул каби. Қишлоқ луғатларда «аҳолиси кўпинча қишлоқ хўжалик ишлари билан шуғулланувчи пункт; посёлка», – деб изоҳланади.( Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 1920,315-б. ) Мазкур сўзнинг этимологиясини фасл тушунчасини ифодаловчи қиш сўзи билан боғлайдилар. Айрим терминологик луғатларда «қишлов жойи», «қишки тураржой» деб изоҳланади. Этимологик луғатларда қишлоқ оти қадимги туркий тилда қыш отидан -ла қўшимчаси билан ясалган қышла феълига -ғ қўшимчасини қўшиб ясалган,( Малов. С.Е. ,1951, С.417; Древнетюркский словарь,1969. – 448-б.) «аҳолиси ёзда далаларга кетиб, қишда қайтиб келиб яшайдиган жой» маъносини англатган; ҳозирги маъноси ана шу маъно асосида юзага келган. Ш.Раҳматуллаев талқинича, тил тараққиёти жараёнида қишлоқ сўзи охиридаги ғ ундоши қ ундошига, а унлиси ё унлига алмашган, и унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган: қишлақ > қышла+ғ> қышлағ > қишлақ > қишлақ. Сўзлашув нутқидаги бу сўз қишлағ тарзида ҳам талаффуз қилинади.( Раҳматуллаев Ш. 2000. – 555-556- б.) Қишлоқ сўзи бир қатор туркий тилларда, жумладан, озарбайжон тилида гышлак, кышлак; қозоқ тилида кыстау; бошқирд тилида кышлау; ёқут тилида кыстык; туркман тилида гышлак, қирғиз тилида кышиак; олтой тилида кышту; хакас тилида хыстаг; тува тилида кыштаг шаклида учрайди, «қишки манзил», «қишки кўчиб ўтиш жойи», «қишлов, қишлов жойи» маъноларида қўлланади ( Мурзаев Э.М. 1984. – 276-277-б.). Қишлоқ умумтуркий сўз бўлиб, деярли барча туркий тилларда мавжуд ва айнан бир маънони, тушунчани англатади. Шунингдек, туркий қишлоқ сўзи украин тилида кишло шаклида «уй, ин» маъносида,( Гринченко Б.Д. 1958. – 20-б.) молдаван тилида кышлэ шаклида «посёлка», 247 «қишки уй», болгар шеваларида къшла, кршла шаклларида «боғ ёнидаги дала», «кузги тоғ яйловлари», «қишки қўйхона» маъноларида қўлланади.( Григорян Э.А., 1975) Қишлоқ – ҳолиси, асосан, деҳқончилик, чорвачилик ва қ. х. нинг бошқа соҳаларида банд бўлган аҳоли манзилгоҳи. Қадимий қишлоқлар аҳолининг мавсумий манзилгоҳларидан ташкил топган. Ўзбекистон ҳудудидаги қишлоқлар дастлаб кишиларнинг қиш фаслида истиқомат қиладиган жойи сифатида вужудга келган. Қишлоқ фақат аҳолисининг машғулоти билан эмас, балки ижтимоий, иқтисодий, маданий, табиий географик ва турмуш тарзи билан ҳам шаҳардан фарқ қилади. Ўзбек тилида таркибида қишлоқ индикатори учрайдиган бир қанча аҳоли манзили номлари бор: Бойқишлоқ (Чортоқ т.), Ёрқишлоқ (Чуст т.), Жийдақишлоқ, Хўжақишлоқ (Нам. т.), Ўртақишлоқ (Минг. т.), Узунқишлоқ (Косон. т.), Гулқишлоқ (Тўрақ. т.) каби. Қўрғон сўзи кўп маъноли бўлиб, изоҳли луғатларда унинг қуйидаги маънолари қайд этилган(Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 2020, 641-бет). Жумладан, қўрғон сўзи қалъа, шаҳар маъноларида ҳам қўлланади. «Бобурнома»да ҳам қўрғон сўзи кузатилади. Бобур ҳам қўрғон сўзини шаҳар маъносида қўллаган: «Бу аснода ғариб воқеа даст берди, мазкур бўлуб эдиким, Ахси қўрғони баланд жар устида воқе бўлубтур...» («Бобурнома», 9-б.) Бобур аввал Ахсига нисбатан қасаба сўзини қўллаган бўлса, бу ўринда қўрғон сўзини қўллаган. Ҳозирги ўзбек адабий тилида қўрғон сўзининг шаҳар маъноси архаиклашган, бироқ Ўзбекистон топонимиясида, жумладан, Наманган вилояти топонимиясида жуда кўп ойконимлар таркибида кузатилади. Масалан, Ёрқўрғон (Уйчи т.), Тўрақўрғон, Хўжақўрғон (Косон.т.), Тошқўрғон, Какликқўрғон (Чуст т.), Қумқўрғон, Қирғизқўрғон, Кўлқўрғон (Нам. т.), Қирғизқўрғон (Учқўр. т.), Янгиқўрғон, Қорақўрғон, Шўрқўрғон (Нам. т.),, Тепақўрғон (Поп т.), Пешқўрғон (Чор. т.), Янгиқўрғон (Янги. т.) каби. Овул – кўчманчи чорвадорларнинг йиғилишиб яшайдиган жойи. Бу от қадимги туркий тилда тўпла маъносини англатган а:в-феълининг а:в шаклидан жой маъносини ифодаловчи -(у)л қўшимчаси билан ясалган Ўзбек тилида сўз бошланишдаги а: унлиси а унлисига алмашган: а:в-+ул +а >вул > авул ( Раҳматуллаев Ш.,2020, 247-б.). Ҳозирда аҳоли манзилларига нисбатан овул ойконимик индикатори қўлланмаса-да, Ўзбекистон жой номлари тизимида, жумладан, Наманган вилоятида овул таркибли Чиндовул (Косон. т.), Овул (Нам. т.) Сойовул (Косон. т.), Қозоқовул (Нор. т., Учқўр. т., Минг. т., Косон. т.), Қайрағочовул, Толовул (Минг. т.) каби ойконимлар мавжуд. 2. Ўзлашма қатламга мансуб ойконимик индикаторлар: маъмура, қасаба, шаҳар, чек, маҳалла каби. Қасаба сўзи форс-тожикча бўлиб, шаҳарча, катта қишлоқ деган маъноларни англатади(Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати, 1985, 37-б.). Қасаба сўзи форс-тожикча бўлиб, шаҳарча, катта қишлоқ деган маъноларни англатади(Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати, 1985. ). Мазкур ойко248 нимик индикаторлар худди шу маънода Алишер Навоий, Бобур асарларида ҳам кузатилади: Амир Қосим Анвар... муборак марқади Жом вилоятида Харжурд қасабасидадур. (Алишер Навоий. «Мажолис ун нафоис», 5-б.) Сайҳун суйининг шимоли тарафидағи қасабалар: бири Ахсидур. (Бобур. «Бобурнома», 8-б.) Демак, тарихда қасаба//қасобот, кент, кат, қўрғон сўзлари ҳам аҳоли яшайдиган манзиллар тушунчасини ифодалаган. Ҳозирда улар ўрнида қишлоқ, шаҳар, қишлоқча сўзлари қўлланади. Маҳалла ( а. ‫ – ةلحم‬жой, ўрин, макон) шаҳар ва қишлоқнинг маълум бир ҳудуднинг ўз ичига олган ва аҳолиси бир жамоага бирлашган, ўзини-ўзи бошқаришга асосланган ижтимоий-ҳудудий бўлаги(Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 2020, 572б.) Шу маънода маҳалла бир қанча аҳоли манзиллари номлари таркибида учрайди: Арабмаҳалла (Чуст т.), Заводмаҳалла (Поп т.), Лўлимаҳалла (Нам.ш.), Мозормаҳалла (Чуст т.), Пастмаҳалла (Чуст т.), Татармаҳалла (Янги.т.), Хўжамаҳалла (Уйчи т.), Қипчоқмаҳалла (Уйчи т.), Қирғизмаҳалла (Уйчи, Учқўр.т.) каби. Маҳалла тарихан қадим замонларга бориб тақалади. Демак, маҳалла Ўзбекистонда энг кичик маъмурий-ҳудудий тузилишидаги энг қуйи бўғинни билдириб, ойконимлар таркибида индикатор сифатида ҳам қўлланади. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда 161 маҳалла фуқаролар йиғини мавжуд. Масалан, “Гулзор” маҳалла фуқоролар йиғини, “Соҳил” маҳалла фуқаролар йиғини (Наманган ш.) “Янги тонг” маҳалла фуқаролар йиғини, “Марғизор” маҳалла фуқаролар йиғини (Наманган в. Норин т.) каби. Далиллардан кўринадики, ўзбек тили ойконимиясида қўрғон, қишлоқ таркибли ойконимлар кўп, равот, овул, чек, кент, тўп таркибли тарихий ойконимик индикаторлар асосида ясалган қўшма таркибли ойконимлар жуда камроқ учрайди. АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Фан, 1985. Григорян Э.А. Словарь местных географических терминов болгарского и македонского языков. – Ереван, 1975. Гринченко Б.Д. Словарь украинского языка. Киев, 1907-1909. – Киев, 1958. Древнетюркский словарь. Лгр:1969. – С.448. Малов. С.Е. Памятники древнетюркской письменности. – М-Мр.1951. – С.417; Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. – М: Мысль,1984. Нажмиддин ан-Насафий. Ал-Қандфий зикри уламои Самарқанд. – Тошкент, 2001. Ражабов Ў. Топонимик индикаторларнинг функционал-семантик хусусиятлари: филол. фан. номзоди... дис. автореф. – Тошкент, 2009. – 24 б.; Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар). – Тошкент: Университет, 2000. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – М: Рус тили, 1981, 2-том. – Б.589. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2020. – 2-ж. – Б.572. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент, 2002, 4-ж. – Б.551. Улуқов Н. Ўзбек тили гидрониларининг тарихий-лисоний тадқиқи: филол. фан. доктори. ... дис. , Тошкент, 2010. – Б. 49-95. 249 ТОПОНИМДЕРДІҢ САЛАЛАРЫ CONCEPTS OF TOPOASOS, TOPOFORMANT AND INDICATOR IN THE STRUCTURE OF SOME TOPONYMS IN SURKHANDARYA REGION MIRZAYEVA MOXICHEXRA32 ABSTRACT This article provides information on topoasos, topoformants and indicators in some toponyms of Surkhandarya region. Because one toponym consists of only topoasos, another consists of topoasos and topoformant, and the third type occurs in the form of topoformant and indicator. Toponyms are analyzed lexically and the most common topoform place names are mentioned. Most of the toponyms in this region are derived from Persian. There are two groups of topoformants in the region; 1. Pure topoformants. 2. The builder was studied as a topoformant. Sometimes, place names appear to have a toponymic formant (suffix), in fact, the processes of ethnonymization and toponymization attach the toponymic formant to the topoas. Indicators are called toponym finders because of the properties of toponyms. But in the process of studying the toponym Zahartepa in Denau district, I became convinced that there was a change in the z-sh sound at the beginning of the word. Shahartepa - zahartepa - a hill with a city (fortress) in place of the city. Therefore, it is proved that the term cannot be applied to all indicators. Here’s how to use the indicators. Examples are given of the dara indicator, which is rare in other regions. In the study of any place, it was said that dividing the indicators found in local toponyms into groups according to lexical-semantic features will help to find a solution to the problem of determining the role of toponyms. Keywords: geographical name, topoasos, topoformant, indicator, ono-mastic, local toponyms, microoykonim, ethnonymization, toponymization, toponym finder. It is known that scientists have already noticed the repetition of the same elements in the composition of geographical names. For example, the Arab geographer and philologist Yaqut Hamawi, who wrote in the 12th and 13th centuries and compiled the 10-volume Mu’jam ul-buldon (Dictionary of Countries) in Persian, , “settlement” means, for example, that Asadabad means “Asad village” [1:31]. Toponyms include topoasos, topoformants and indicators to a certain extent. Without them, it is difficult to talk about the etymological study of place names. Because one toponym consists only of topoasos, another consists of topoasos and 32 Karakalpak State University named after Berdaq, shokirbekislomov@gmail.ru 250 topoformant, and the third type occurs in the form of topophor-mant and indicator. That’s the decent thing to do, and it should end there. Topoasos is the basis for the formation of place names. In particular, in Surkhandarya region, Oqlar (Oq+lar), Oqoltin (Oq+oltin), Oq (Oqtumshuq), Beshbola (Besh+bola), Beshkapa (Besh+kapa), Beshtaxta (Besh+taxta) , Beshchashma (Besh+ chashma), Bog’ibola (Bog ‘i+ bola), Bog’ichorbog’ (Bog’i+chorbog’), Bog’ishamol (Bog’i+shamol), Bog’cha (Bog’+cha), Topo-based toponyms such as Boyqishloq (Boy+qishloq), Boybo‘ri (Boy+bo‘ri), Boysun (Boy +sun), Boytut (Boy+tut) can be found. Toponyms for most toponyms in the region are words from Persian. The Russian scholar A. Orlov (1907) was also divided into several groups according to the last suffixes in the names of rivers in the European part of Russia. Scientists later compiled inverse dictionaries based on their last suffixes to identify rows ending in the same suffix. He began to call such suffixes formant or topoformant, thinking that they might have some meaning. [1; 31] The toponym is a formant (Latin formans - meaning to form, which is not used independently, but is added to the front or back of the word to form a toponym: Boymoq li) a great work has been done in twenty-five years. Many proponents of this method consider it a very important and reliable method. According to many scholars, many repetitive elements in names have the same meaning and allow us to speculate about population migration.The most common affixes (topoformants) in the toponyms of Uzbekistan: -zor (Marg’zor, Olmazor), -kat, -kent (Navkat, Binkat, Parkent), -iston (Guliston, Bog’iston), -loq (Toshloq, Sangloq, Qumloq), -obod (Dehqonobod, Dashnobad, Xalqobod, Xaqqulobod), -li, -lik -liq, (Gazli, Totti, Soylik, Ohaklik, Bo‘stonliq, Qo‘ylik), -on (Ohangaron , Childuxtaron, Sozangaron), -xona (Arabxona, Bo ‘rixona, Ufganjixona), -goh, -go (Nomozgoh, Janggoh), -chi (Sho‘rchi, Oqchi, Chiroqchi), -cha (Sho’ rcha, Ko’kcha, Shoxcha), -ark, -ik (Hisorak, Jizzax, Bog’dodiq), -kor (Paxtakor, Lalmikor) and others [1; 26]. While observing toponyms in the region, we came across many toponymic place names. Of them: -iston (Guliston, Nuriston, O‘zbekiston), -chi (Ovchi, Bo‘yrachi, Katmanchi, To‘dachi, Shurchi, Yurchi, Kiyikchi), -li (Andizli, Jalovli, Baymoqli, Jalovli, Aralli , Pashmakli, Pudinali, Tolli, Qo‘zichoqli, Qarg’ali, Ochamayli), -lik (Tinchlik), -obod (Elobod, Yangiobad, Gulobod) should be studied in two groups according to their structure. 1. Pure topoformants. They are part of the toponym, but have no artificial features: Ochamayli, Andizli, Jalovli. 2. Making topoformants. These are the elements that make up a toponym. There are many topoformant toponyms in the oasis: Ovchi, Bo’yrachi, Katmanchi, To’dachi, Orolli, Pashmakli, Pudinali, Tolli, Qo‘zichoqli, Qarg’ali, Ochamayli and others. Sometimes, place names appear to have a toponymic formant (suffix), in fact, the processes of ethnonymization and toponymization attach the toponymic formant to the topoas. This process was justified by I. Kholmuratov. [2; 17-18] We will consider this below. For example, when the suffix -bek was not yet formed as a noun, it was added 251 in o‘z word as a suffix and formed the O‘zbek word. Later, when it became a noun, it was formed as a whole toponym, deprived of additional adjective in grammar, and served as an oykonomic formant in the formation of nouns in onomastic lexicon.That is, the processes of ethnonymization and toponymization have attached the oykonomic formant to the oykonomic basis. To him O‘zbekiston (Ellikkala t. Boston street, district, state; ethnotoponym): o‘zbek> o‘zbek> o‘zbek+ -iston> o‘zbekiston O‘zbekiston (By this name The so-called oykonim is also present in the territory of Denov district of Surkhandarya region). Here, in the process of ethnonymization and toponymization, the Uzbek topo-base was joined by the -iston oykonomic form, which made it a whole toponym. There is a similarity in the so-called O‘zbekiston oykonim. Because with this name the state, district, mahalla and ovul are named. The -iston topoformant in it is inseparable from the topo base. He coined the word topo with the Uzbek word. In the study of geographical terms in each place, it is necessary to determine the role and function of indicators that indicate the composition of toponyms, their lexical and semantic groups. This is due to the fact that the toponymic indicators used in the onomastic lexicon of each language indicate the relief of natural and geographical conditions of the place. Well-known toponymist E.M. Thus, the study of any place helps to find a solution to the problem of determining the role of toponyms in the formation of toponyms, grouping the indicators encountered in the composition of local toponyms by lexical-semantic features. M. Murzaev noted that the indicator is a word that expresses the features and conditions of the toponym [4; 21-22]. Z. Dosimov and H. Egamov use this term: For example, toponymic indicators: village, steppe, steppe, desert. Hydronymic indicators include lakes, rivers, and streams. Indicos is derived from the Latin word for “show” [5; 161]. In the area we are observing, there are also toponyms with indicator indicators: Saridara, Oqdara, Jizakdara. P. Gulyamov gave a geographical definition of “Indicator (in toponymy) local geographical terms that form toponyms: sand, hill, river, water, village, etc.” [6; 4]. According to our observations, indicators can be called toponym finders due to the properties of toponyms. But in the process of studying the toponym Zahartepa in Denau district, I became convinced that there was a change in the z-sh sound at the beginning of the word. Shahartepa - zahartepa - a hill with a city (fortress) [7;46] ekan. However, this term does not apply to all indicators. Indicators are used as follows: The indicator (s) are included in the toponym: Sarsonko‘l, Sufratosh, Kampirtepa, Ko‘rchashma. The indicator (s) itself become a toponym: spring> spring, mountain> mountain, stream> stream, and so on. In fact, when my toponym fell on them, the indicator performed its function. Z. Dosimov and M. Tillayeva also confirmed the existence of such toponyms with the help of examples [8; 44]. So, the study of the concepts of topoasos, topoformant and indicator in some toponyms of Surkhandarya region, the emergence and development of toponymy of the region, the long historical past, social, political, economic and cultural life of the 252 population living in the region, is closely related to ethnic life and can provide valuable information not only for the field of linguistics (nomenclature), but also for history, geography, history of ethnography. USED LITERATURE: Qorayev S. Toponimika. Toshkent-2006. Xолмуратов И.О. Жанубий Қорақалпоғистон ойконимларининг талқини, таснифи таҳлили. Тошкент-2020. Мурзаев Э. М. Местные географические термины и их роль в топонимике. // Местные географические термины. М., 1970. Мурзаев Э. М. Очерки топонимики.- Москва: Мысль, 1974. Do‘simov Z., Egamov X. Joy nomlarining qisqacha izohli lug’ati. – Toshkent: Oqituvchi, 1977. G’ulomov P. Jug’rofiya atamalari va tushunchalari izohli lug’ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1994. Турсунов С. Сурхондарё вилояти топонимлари.Тошкент-2008. Do‘simov Z., Tillayeva M. Toponimika asoslari.-Toshkent,2002. 253 ONİMLERİN ÇEVİRİSİ ÜZERİNE; ÇEVİRİBİLİM TEMELLİ BİR YAKLAŞIM (J.R.R. Tolkien’in Yüzüklerin Efendisi Adlı Eserinin Türkçe Çevirisi Örneği) ON THE TRANSLATION OF THE ONIMS; A BASED APPROACH IN TRANSLATION STUDIES (Turkish Translation Example of J.R.R. Tolkien’s The Lord of the Rings) CİHANGİR DEMİR33 MUNİSE ÖNER DEMİR34 ÖZET Özel isim(Onim)lerin çevirisi son zamanlarda çeviri çalışmaları alanında büyük ilgi uyandırmaktadır ve özel isimlerin çevrilip çevrilemeyeceği hususu, alanda tartışılagelen konular arasında kendine yer edinmiştir. Bu isimlerin çevrilip çevrilmemesi üzerine araştırmacılar arasında bir fikir birliği yoktur; fakat bu durum özel isimlerin bir dilden başka bir dile aktarımının çevirmenler için zorlu ve uğraştırıcı bir süreç olduğu gerçeğini değiştirmemektedir. Özel isimlerin çevirisi hususunda birçok görüş mevcuttur ve çevrilip çevrilmemesi hususu da çeviri alanında tartışılmaktadır. Konu uzmanlarından bazıları özel isimlerin herhangi bir anlam ifade etmediğini, bu sebeple de hedef dile çevrilmemesi gerektiğini savunurken, bazı araştırmacılar ise özel isimlerin de tıpkı diğer kelimeler gibi bir anlam taşıdığını, hatta bazı özel isimlerin kültür temelli kelimeler olduğunu, bu sebeple de hedef dile çevrilmesi gerektiğini vurgulamaktadırlar. Bu çalışmada, bahsi geçen tüm görüşlerden kısaca bahsedilmiş ve çalışmanın altyapısı hazırlanmıştır. Sonrasında ise Yüzüklerin Efendisi adlı eserin Türkçe çevirisi ve orijinalinden derlenmiş özel isimlerin adbilimine has tür sınıflandırması yapılarak çevirmenin hangi çeviri stratejisini kullandığı belirlenmiştir. Hermans (1988) ve Davies (2003)’in özel isimlerin çevirisi için ortaya koyduğu stratejiler kapsamında, J.R.R Tolkien’in Yüzüklerin Efendisi adlı eserin Türkçeye çevirisi incelenmiş ve elde edilen sonuçlardan hareketle, özellikle Türk dilleri ailesi arasında yapılacak çalışmalar için birtakım önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Çeviribilim, Onomastik, Adbilim, Yazınonomastik, Özel İsimler, Yüzüklerin Efendisi Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Lehçeleri Ana Bilim Dalı Doktora Öğrencisi (cihanmir@gmail.com) 34 Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Lehçeleri Ana Bilim Dalı Doktora Öğrencisi (muniseoner@hotmail.com) 33 254 ABSTRACT The translation of Onims has recently aroused great interest in the field of translation studies, and the issue of whether onims can be translated or not is among the topics discussed in the field. There is no consensus among researchers on whether these names should be translated; However, this does not change the fact that transferring onims from one language to another is a difficult and challenging process for translators. There are many opinions on the translation of onims, and whether they should be translated is also discussed in the field of translation; While some researchers argue that onims do not make any sense, they should not be translated into the target language and should be left as they are. Some researchers say that onims have a meaning just like other words, they even think that since some onims are culture-based words, they should definitely be translated into the target language. In this study, all the aforementioned views will be briefly mentioned and the infrastructure of the study has been prepared. Afterwards, the Turkish translation of The Lord of the Rings and the genre classification of various onims compiled from the English original were determined, and which translation strategy the translator used was determined. Within the scope of the strategies put forth by Hermans (1988) and Davies (2003) for the translation of proper names, the Turkish translation of J.R.R.R Tolkien’s The Lord of the Rings was examined. Based on the results obtained, some suggestions were made for the studies to be carried out especially among the Turkic languages family. Keywords: Translation Studies, onomastic, text onomastics, Onim, The Lord of the Rings Giriş Çeviri, en basit anlamıyla kaynak dildeki bir konuşmanın veya kaynak dilde yazılmış bir metnin hedef dile dönüştürülmesi işidir. Ancak bu, her ne kadar kolay bir iş olarak görünse de kendine has birtakım zorlukları da beraberinde getirmektedir. Bunlardan biri kaynak kültürün hedef kültüre aktarılma işidir. Kültür ve çeviri arasındaki ilişkilere değinmek gerekirse, kültür ve kültüre ait ögeler çevirmenin üzerinde çalıştığı metinlerde kendini gösterebilir; değerler ve inançlar, metnin türü, organizasyonu, söylem kalıpları ve iletişim stratejileri gibi noktalarda açık veya örtük şekilde bulunabilirler. Bir kültürün gelenek ve normları, bir metnin yazarı veya metnin içinde yer alan kahramanlar tarafından benimsenebilir; doğal olarak, kültüre özgü eserlere, kurumlara ve geleneklere yapılan göndermeler herhangi bir ölçüde metnin içinde yer alabilir. Çevirmen genellikle, bu çeşitli kültürel tezahürleri çevirinin okuyucusu için erişilebilir kılan bir aracı olarak tasvir edilir. Çevirmenin rolünün, hedef kitleye, kaynak kültürü o kültürün üyelerine benzer bir şekilde işleyebilmeleri için bilmeleri gereken her şeyi sağlamak olduğu söylenebilir. Fakat bunu yaparken kaynak metne de olabildiğince sadık kalmalıdır (Davies, 2003:67). Çeviri alanında özel isim konusunun antroponimler ve toponimler ekseninde ilerlediği görülmektedir. Ancak isimleri konu edinen adbilim alanı yalnızca bu iki alandan ibaret değildir. Yapılan çeviri çalışmalarında, adbilimin inceleme alanına giren isim türlerinin hemen hemen hepsi kaynak dilden hedef dile dönüştürülmesine karşın, antroponimler ve toponimlerin çevirisine mesafeli davranılmaktadır. Fakat kimi durumlarda toponimlerin çevrildiği görülmektedir. Örneğin: Amerika’da bir yer ismi 255 olan New York ve New Jersey toponimleri çeviri metinlerde, hatta kamu kurumlarının isimlerinde dahğu gibi bırakılırken; Yeni Zelanda (New Zeland), Yeni Delhi (New Delhi) gibi örneklerde ise toponimi oluşturan sözcüklerden ilk kısmının çevirisinin yapıldığı göze çarpmaktadır. Bu bağlamda, bir kültür unsuru olarak özel isimler kimi zaman edebi çeviride sorunlu unsurlar olabilmektedir. Özel isimlerin tercümesine ilişkin süregelen tartışmalar, özel isimlerin tercüme edilip edilmeyeceğine odaklanmıştır (Aubakir ve Makhpirov, 2019:792). Bazı uzmanlar, özel isimlerin sadece referanstan başka bir şey içermedikleri için çevrilmemesi gerektiğini savunmaktadırlar, bu da özel isimlerin neden sözlük açıklamalarında yer almadığını açıklayan bir durumdur. Bununla birlikte, diğer bilim adamları, anlamsal bir içeriğe sahip oldukları için çok fazla ve belki de daha fazla anlamsal öneme sahip oldukları için özel isimlerin çevrilmesi gerektiği görüşündedirler (Davies, 2003; Nyangeri ve Wangari 2019; Parianou 2007; Rodríguez ve Maria 2003; Hermans 1988; Abdolmaleki 2012; Vermes 1998; Zarei ve Norouzi 2014). Özel isimlerin kültürün bir parçası olduğunu ve çevirisinin de mümkün olduğunca yapılması gerektiğini savunan bilim adamları çeşitli teoriler ve yöntemler ileri sürmüşlerdir. Hermans’a göre özel isimler bazı stratejiler kullanılarak kaynak dilden hedef dile çevrilebilirler. Bunlar: – Kopyalama (Copy): Kaynak dildeki özel isimler oldukları şekilde, fonetik veya biçimsel bir değişikliğe uğratılmadan hedef dile aktarılabilirler. – Transkripsiyon (Transcription): Kaynak dildeki özel isimler hedef dilin ses yapısına uyarlanarak aktarılabilirler. – İkame (Substitution): Kaynak dildeki özel isimler yerine hedef dilde var olan ve tümüyle farklı bir isim tercih edilip hedef metinde ikame edilerek aktarılabilirler. – Sözlük anlamıyla çevirme (Translation): Kaynak dildeki özel isimler kaynak dilin sözlüğünde açıklanıyorsa, hedef dile direkt sözlük anlamıyla aktarılabilirler. – Çıkarma (Non-translation): Kaynak metinde yer alan özel isimler eğer oldukça önemli bir anlam değişikliğine sebep olmuyorsa hedef metne aktarılmayabilirler. – Tür adıyla yer değiştirme (Replacement): Kaynak dilde veya metinde yer alan özel isimler, hedef dilde karakterlerin işlevsel özelliğini ifade eden bir cins isimle yer değiştirilerek aktarılabilirler (1988:13-14) Davies’in özel isimlerin de mensup olduğu kültüre özgü̈ ögelerin çevirisi için ortaya koyduğu stratejiler şunlardır: – Muhafaza etme (Preservation): Kaynak dildeki bir ifadeyi hedef dile hiçbir değişiklik yapmadan aktarma şeklidir. – Ekleme (Addition): Kaynak dildeki ifade korunsa da hedef dil konuşurlarının söz konusu ifadeyi daha rahat anlayabilmesi adına dipnot vs. gibi yöntemlerle çevirme olarak tanımlanabilir. – Çıkarma (Omission): Kaynak dilde yer alan bir ifadenin hedef metne çevrilmemesi durumudur. – Küreselleştirme (Globalization): Kaynak dilde yer alan kültürel kelimeler yerine küresel anlama sahip kelimeler kullanabilirler. 256 – Yerelleştirme (Localization): Küreselleştirmenin karşıtı olarak düşünülebilir. – Dönüştürme (Transformation): Kaynak dildeki bir ifadenin hedef metne aktarılırken orijinalin değiştirilmesi anlamına gelmektedir. – Yaratma (Creation): Kaynak metinde/konuşmada yer almayan öge kullanılarak söz konusu ifadenin hedef dile aktarılmasıdır (2003: 79-85). Hervey ve Higgins’e göre de özel isimler kültür aktarımındaki temel sorunlar arasındadır ve çeviride isimlerin aktarımı konusu, çevirinin kültürel boyutu hakkında da önemli bilgiler sunmaktadır. Buna ek olarak, onlar özel isimlerin çevirisiyle ilgili aşağıdaki stratejileri ileri sürmektedir: – Egzotizm (Exoticism): Kaynak metindeki ismin hedef dile değiştirilmeden aktarılmasıdır. – Harf çevirisi (Transliteration): Bu strateji Hermans tarafından ileri sürülen transkripsiyon yöntemiyle büyük benzerlik göstermektedir. – Kültürel aktarım (Cultural transplantation): Bazı isimleri aktarırken transliterasyona gerek yoktur çünkü bu isimlerin karşılığı olarak, hedef dilde uygun eşdeğer isimler yer almaktadır. Bu bağlamda kültürel aktarım vasıtasıyla kaynak metinde yer alan isim, orijinali ile aynı kültürel anlama ve çağrışıma sahip olan hedef dilde var olan yerli bir isim ile değiştirilebilir (Hervey ve Higgins, 1992’den akt. Baytar ve Dural, 2021:1003). Buraya kadar verilen bilgilerden de anlaşılacağı üzere her bir bilim adamı ortaya attığı stratejileri sınıflandırmak ve adlandırmak için farklı isimler tercih etmesine karşılık öne sürülen düşüncelerin önemli ölçüde benzer olduğu görülmektedir. Çalışmamızda, diğer tüm araştırmacıların düşüncelerini de kapsayacağını düşünerek, Davies ve Hermans’ın ortaya koyduğu stratejilerden yararlanarak Yüzüklerin Efendisi yapıtın Türkçe çevirisinde hangi stratejilerden yararlanıldığı, bunun hedef kültür okuyucusu için ne gibi etkileri olduğuna değineceğiz. Yüzüklerin Efendisi (The Lord of the Rings) İngiliz dilbilimci John Ronald Reuel Tolkien tarafından yazılan epik fantezi türünde bir romandır. Eser, Tolkien’in çocuklar için yazdığı Hobbit adlı çalışmanın bir devamı olarak başlamış ancak daha büyük bir eser haline dönüşmüştür. Eser 1937-1949 yılları arasında tamamlanmıştır. Türkçeye çevirisi Çiğdem Erkal İpek tarafından yapılan ve Metis Yayıncılık bünyesinde ilk baskısı 2001 yılında yapılan eserin giriş kısmında yer alan Yayıncı Notu başlıklı kısımda eserin çevirisi hakkında şu bilgiler verilmektedir: Yüzüklerin Efendisi, Tolkien’ın kitaba yazdığı Ek’lerden birinde de belirttiği gibi, Kırmızı Artap’tan yapılmış bir “çeviri”. Her ne kadar Orta Dünya’nın Üçüncü Çağ’ında Elfler, Hobbitler, İnsanlar ve Cüceler bir Ortak Lisan konuşuyorlardıysa da, bu lisanın özellikleri ırktan ırka ve bölgeden bölgeye değişiyor. Tüm bu özelliklerin “İngilizceye çevrilmesi”, Tolkien gibi bir dilbilimcinin onyıllarını almış. Aynı özellikleri bozmadan Türkçeye çevirmek daha da zor. Zorlukların birincisi, isimler konusunda. Birçok isim zaten Ortak Lisan’da değil, kahramanların özgün dillerinde. Dolayısıyla Elfçe bir isim zaten İngilizce’ye çevrilmemiş, Elfçe kalmış. Biz de bu kurala uyduk. Ancak bazı isimler, özellikle de Hobbitlerin soyadları İngilizce’ye çevrilmiş; biz de yapabildiğimiz kadarıyla bu 257 soyadları Türkçeye çevirdik. Aynı şey yer isimleri için de geçerli. Bu yüzden, örneğin, İngilizceye Brandywine olarak çevrilen Baranduin, Türkçede Brendibadesi oldu. Aynı şekilde, hancı Barliman Butterbur, Arpadam Kaymakpürüzü; Buckland ise Erdiyarı olarak çevrildi. Orta Dünya’nın halkları farklı lehçeler konuşuyor. Örneğin Elfler oldukça resmi ve ağdalı, büyük ölçüde “Shakespeare dönemi” İngilizcesi ile konuşurken, Rohirrimler daha da eski bir İngilizce’ye sahipler. Türkçe’de Elf lehçesini daha ziyade “Lisan-ı Osmanî” ile karşılarken, göçebe, at sırtında yaşayan Rohirrimler’in lehçesini daha bir “Orta Asya” Türkçesi ile karşılamayı seçtik” (2001:7). İnceleme Tüm bu bilgilerin ardından, eser taraması sonrası elde ettiğimiz, adbilimin inceleme alanına giren özel isimler ve çeviri stratejilerine değineceğiz. Taramalardan elde edilen özel isimleri doğrudan vermek yerine, sınıflara ayırarak tablolar halinde sunmanın daha faydalı olacağını düşünerek, İngilizce orijinal, Türkçe Çeviri ve Sözlük Anlamı başlıkları altında sıralanmıştır. Tablonun ardından da bahsi geçen isimler ve çevirileri üzerinden bazı yorumlarda bulunulmuştur. İngilizce Orijinal Türkçe Çeviri Sözlük Anlamı Tweens (s.21) Ara yıllar (s.25) ‘ara’ Hundred-weight (s.42) Yüzgöbeği (s.42) Hundred “yüz” Weight “ağırlık” Tablo 1: Hrononim “Zamanadı” Çevirmen ilk örneğimiz tweens sözcüğünü “ara yıllar” olarak çevirmiş ve bir kişinin yaşamının hangi döneminde olduğunu bu yolla vurgulamaya çalışmıştır. Ancak, Türkçede yer alan “orta yaş” kelimesini tercih etmediği de göze çarpmaktadır. Bu bağlamda çevirmenin sözlük anlamıyla çevirme ve yerelleştirme stratejilerini kullandığı söylenebilir. İki ismin birleşiminden meydana gelen Hundred-weight sözcüğü sözlük çeviriyle “yüz+ağırlık” anlamına gelmekteyken, çevirmen “Yüzgöbeği” şeklinde çevirmeyi tercih etmiştir. Burada weight sözcüğüne karşılık “göbek” sözcüğünü kullanarak yerelleştirmeyi uygun görmüştür. Yüzgöbeği “bir kişinin yüz yaşının ortasında olması” anlamında kullanılmıştır. İngilizce Orijinal Türkçe Çeviri The Ivy Bush (s.22) Sarmaşık (s.26) Bagshot Row (s.22) Çıkınsaçması (s.26) Terkolmuş Han Forsaken Inn Sözlük Anlamı Hedera, Duvarlara dahi kendini sabitleyen bir tür sarmaşık. Sıraoyukları Bag ‘Çanta’ Shot ‘atma, fırlatma’ ‘ıssız, terk edilmiş’ Tablo 2: Urbonim “Kentlikadı” 258 Romanda geçen ve her biri bir şehir veya köye ait sokağı, meydanı ve binayı niteleyen yukarıdaki sözcükler genel olarak sözlük anlamlarıyla çevrilmiştir. Ancak, ikinci örnekteki üç sözcükten oluşan Bagshots Row sözcüğünü Çıkınsaçması Sıraoyukları şeklinde Türkçeleştirmiştir. Anlaşılacağı üzere, Hobitlerin küçük evlerinin bulunduğu oyukları anlatmak için Türkçede zaten var olan “çıkın” sözcüğünü kullanarak yerelleştirme yoluna gitmiş ve okuyucunun zihninde daha rahat bir imge oluşturmayı amaçlamıştır. İngilizce Orijinal Türkçe Çeviri Sözlük Anlamı The Riders (s. 86) Süvariler (s.78) süvari Ringwraits (s.222) Yüzüktayfları (s.191) Ring Wraith ‘hayalet, ruh, tayf’ Tablo 3: Ergonim “Örgütadı” Yukarıda verilen örneklerden de anlaşılacağı üzere, çevirmen burada doğrudan sözlük anlamıyla çeviri stratejisini kullanmıştır. Harici bir ekleme veya değiştirme çabası göze çarpmamaktadır. İngilizce Orijinal Türkçe Çeviri Sözlük Anlamı The Backarapper (s.27) Kaynanazırıltısı (s.30) The Mathoms (s.37) Belek (s.39) Back ‘arka, geri’ rapper ‘hızlı şekilde süregiden sözler söyleyen’ The great Rings (s.47) Âli Yüzükler (s.46) Rings of Power (s.47) Kudret Yüzükleri (s.46) The one Ring (s.47) Tek Yüzük (s.50) The Nine (s.47) Dokuzlar (s. 50) The ruling Ring (s.61) Hükmeden Yüzük (s.58) Tablo 4: Pragmatonim “Ürünadı” Resim 1: Kaynanazırıltısı Çevirmenin yaratıcı olması her daim beklenen bir durumdur. Zaten çeviri dediğimiz şey adeta bir “yeniden yaratma” durumudur. Okuduğumuz bir metin ne tümüyle orijinalini okuyormuş hissi vermeli ne de aslını kaybetmiş bir çıktı haline gelmelidir. Tarama çalışmalarından elde ettiğimiz pragmatonimlerin hemen hepsi sözlük anlamıyla çeviri stratejisi kullanılarak Türkçeleştirilmiştir. Ancak çevirmenin sözcük seçimleri dikkat çekicidir. Çevirmen great için ‘büyük’ yerine ‘âli’, 259 one için ‘bir’ yerine ‘tek’, power için ‘güç’ yerine ‘kudret’, ruling için ‘yöneten’ yerine ‘hükmeden’ sözcüklerini seçerek çeviri metni hedef okur kitlesi için ileri bir boyuta taşımıştır. Stilistik açıdan ayrı bir inceleme konusu olabilecek bu durum çeviride sözcük seçiminin önemini açıkça göstermektedir.Yukarıdaki tabloda ilk sırada yer alan örnek çevirinin ne denli kültürel bir unsur olduğunu göstermek açısından dikkat çekicidir. Çevirmen kaynak dilde yer alan backarappers <back-a-rappers “birbiri ardına devam eden ve vızıltı seklinde ses çıkaran bir havai fişek türü” sözcüğü ile hedef dilde yer alan ve aynı zamanda kültürel bir öge olan kaynanazırıltısı sözcüğünü çıkardıkları ses bakımından birbiriyle ilişkilendirmiştir. Bu oyuncak, çevrildiğinde çıkarttığı sesten dolayı “kaynana zırıltısı” adını almıştır. Çeşitli araçlarla yapılabilen ve oldukça gürültülü bir ses çıkaran Kaynana Zırıltısı’nın tahta dikiş makarası ve kamıştan yapılan basit biçiminin yanında, daha özenilerek, her parçası ahşaptan yapılanları da vardır. Üzerinde yivleri olan makaraya benzer ahşap bir parça hazırlanır. Bu parça yine ahşaptan yapılan bir sapa yerleştirilir. Sapın bir tarafında ince bir ahşap dil olur. Oyuncak sapından tutulup çevrildiğinde yivli parça dile her çaptığında güçlü bir ses çıkarır. Kaynana Zırıltısına; Karabük- Bulak Köyü’nde “Gıragıra”, Beypazarı’nda “Gırgır”, Gaziantep’te “Gargarı”, Giresun’da “Kaynana Zırzırı” adları da verilir. Hemen hemen tüm dünyada toponim ve antroponimlerin çevirisinin yapılamayacağı, yapılmaması gerektiği düşüncesi hakimdir. Elbette bu, haklı gerekçelerle desteklenen bir argümandır. Ancak şahıs isimleri ve yer isimlerinin diğer isim türlerinden temelde bir farkı yoktur. Farklılık yasal mevzuatta kendini gösterir. Elbette hukuk metinleri, kamu kuruluşlarına ait çeviri evraklar gibi sınırları yasalarla belirlenmiş metinlerde bu isimlerin çevirisinin yapılması beklenmez. Ancak bunun aksi durumlar da mevcuttur. Yeni Zelanda (New Zeland), Yeni Delhi (New Delhi) gibi toponimler buna örnek gösterilebilir. Ancak burada dikkat çeken nokta verilen toponimleri oluşturan sözcüklerin tümünün değil, yalnızca ilk sözcüğün çevrilmiş olmasıdır. Edebi metinlerde ise toponimi ve antroponimlerin kurgusal ögeler olması, özellikle seçilmiş olmaları ve metnin bütünü içerisinde bir anlam taşıyor olmaları sebebiyle kaynak dilden hedef dile aktarılması daha uygun olabilir; çünkü eserde yer alan kahraman ve coğrafyanın üzerine yüklenmiş, aktarması gereken bir vazife bulunmaktadır. Cumhuriyetin ilk yıllarında hız kazanan çeviri çalışmaları neticesinde çocuk edebiyatı ürünlerinden birçok çevirileri yapılmıştır. “Himaye-i Etfal Cemiyeti Çocuk Külliyatı”ndan çıkan Peri Masalları (1928), Grimm kardeşlerin dünyaca meşhur masallarını derleyerek Türk çocuklarının beğenisine sunmuştur. Bu masallardan birisi olan “Hansel ve Gretel”, “Handan ve Kenan’ın Hikâyesi” başlığıyla çevrilmiştir. Kaynak metinlerdeki “Hansel” ve “Gretel” adları fonetik olarak benzerlik taşıyan “Handan” ve “Kenan” olarak değiştirilmiştir. Kaynak metinde Hansel ve Gretel’in babasının ismi verilmezken, erek metinde babanın “Mahmut Ağa” olarak anıldığını görülmektedir. Özel isimlerin çevirisine bir başka örnek yine aynı kitapta yer alan, günümüzde Külkedisi veya Sindirella olarak bilinen “Ateş Böceği” masalıdır. Hikâyenin 260 başkahramanı hikâyede “Leyla” olarak adlandırılmıştır. Bu karakterin sihirli güçlerle bir prensese dönüştüğü zaman aldığı isim, Grimm kardeşlerin Almanca metinlerinde “Aschenputtel” olarak geçmektedir. “Aschenputtel” ismine Türkçede “Ateş Böceği” karşılığı uygun görülmüştür. Kimi çevirilerde ise kaynak metindeki özel isimleri koruduğu da belirtilmelidir. Örneğin Hollandalı İkizler çevirisinde Kit ve Kat kardeşlerin isimleri korunmuş, Türkçeye de bu şekilde aktarılmıştır. Kitapta ikizlerin başka bir ülkede yaşadığı açıkça belirtildiği için isimlerin Türkçeleştirilmediği sonucuna varılabilir, bu gibi istisnaların dışında özel isimleri metinsel-dilsel normlar bağlamında Türkçe isimlerle değiştirerek erek dizgeye yakın durdukları söylenebilir. Böylelikle çocuklar, hikâyedeki kişileri yaşadığı toplumunun ve ait olduğu kültürün bir parçası olarak görecek, kitapta verilmeye çalışılan mesajları da kolayca benimseyeceklerdir (Karadağ, Bozkurt vd. 2015: 108). Buradan da anlaşılacağı üzere, edebi eserlerde yer alan her bir karakter ve coğrafi adlandırmanın kimi zaman örtük olan, kimi zaman da açık seçik görülebilen anlamı ve kendisine yüklenmiş vazifesi vardır. İlerleyen kısımda verilen örneklere bu hususla yaklaşmanın daha doğru olacağı kanaatindeyiz. İngilizce Orijinal Türkçe Çeviri Sözlük Anlamı Bag End (s.21) Çıkın Çıkmazı (s.25) Hobbiton (s.21) Hobitköy (s.25) Bag ‘çanta’ End ‘son, bitiş’ ton < town ‘kasaba, ilçe, şehir’ Bywater (s.22) Subaşı (s.26) Su yanı Buckland (s.22) Erdiyarı (s.26) Brandywine River (s.22) Brendibadesi Nehri (s.26) Buck ‘Erkek tavşan, geyik, dolar’ Wine ‘şarap’ Westfarthing (s.23) Batıdirhem (s.27) Mirkwood (s.44) Kuytuorman (s.43) Rivendell (s.66) Ayrıkvadi (s.62) Crickhallow (s.67) Çukurçay (s.62) Bucklebury (s.67) Erşehir (s.62) Woodhall (s.71) Ormansaray (s.66) Stock-brook (s.89) Kütük Çayı (s.81) 261 West ‘Batı’ Farthing ‘metelik’ Mirkwood < Myrkviðr (İskandinav) ‘Gotların ülkesini Hunların topraklarından ayıran büyük orman’ Riven ‘derin’ Dell ‘vadi’ Crickhallow < Crycholh (Keltçe)? “tepenin yanındaki alçak yer” Buckle < Bucken ‘Erkek geyikler, tavşanlar’ Bury < Burg ‘kasaba’ Wood ‘ahşap, tahta, odun’ Hall ‘salon, hol, koridor’ Stock ‘ağaç gövdesi’ Brook ‘dere, ırmak, çay’ Bamfurlong (s.91) Karıkboyu (s.82) Barrow-downs (s.122) Höyüktepe yaylaları (s.108) Fırtınabaşı (s.151) Weathertop (s.170) Midgewater (s.182) Marshes Titrersineksu Bataklığı (s.160) Bamfurlong < bean+farrow+long ‘fasülye +uzun alan’ ‘‘Fasülye tarlası’’ Barrow ‘höyük, tümülüs’ Downs ‘ağaçsız tepeler’ Weather ‘hava’ Top ‘üst, tepe’ Midge ‘tatarcık, titrer sinek’ Water ‘su’ Marshes ‘bataklık’ Tablo 5: Toponim “Yeradı” Türkçe çeviri eserden alınan yukarıdaki örnekler incelendiğinde neredeyse tüm örneklerin çevirisinde sözlük anlamıyla çeviri ve yerelleştirme stratejilerinin kullanıldığı göze çarpmaktadır. Bununla birlikte, Bag End, Buckland, Brandywine River, Westfarthing, Bucklebury, Bamfurlong, Weathertop örneklerinde olduğu gibi, sözlük çevirisinin yanında, sözlük anlamının çağrıştırdığı imge de ön plana çıkarılmıştır. Örneğin bamfurlong<bean+farrow+long sözcüğüğü sözcüğüne “fasulye+alan+uzun” anlamına gelirken çevirisinin fasulye tarlası şeklinde yapılması yeterli olacaktır. Buna karşın, çevirmen fasulye ekilen bir alandaki, fasulye sıraları arasından geçen su kanallarının görüntüsüne göndermede bulunarak, zaten Türkçede var olan bir ifadeyi, yani karıkboyu ifadesini tercih etmiştir ki, metinde kastedilen yer olarak bir tarla değil, görüntüsünden dolayı bu şekilde adlandırılmış bir yer kastedilmiştir. Şahıs isimleri ise başlı başına ayrı bir konudur. Christiane Nord’a göre özel isimlerin bilgilendirici olabileceğini ve kişi adlarından karakterlere dair ipuçları edinebileceğimizin altını çizmektedir. Nord’a göre kişi adları kültüre özgü öğelerdir ve çevirmenin görevi, kültürel öğelerin kaynak metinde sahip olduğu etkiyi hedef metne en uygun şekilde aktarmaktır (Nord’dan akt. Turan 2021: 111). Aşağıda verilen çeviri örnekleri bu düşüncenin tipik bir yansıması olabilir. İngilizce Orijinal Türkçe Çeviri Sözlük Anlamı Sackville Bagginses (s.21) Torbaköylü (s.25) Daddy Twofoot (s.22) Çiftayak Baba (s.26) Sack ‘torba’ -ville ‘yer anlamına gelen son ek’ Sandyman (s.23) Kumlukişi (s.27) Burrowses (s.28) Barınaklar (s.32) Bolgers (s.28) Toluklar (s.32) Bracegirdles (s.28) Belkuşaklar (s.32) Goodbodies (s.28) İyikişiler (s.32) Hornblowers (s.28) Boynuzüfleyenler (s.32) 262 Brace girdles Good Bodies Proudfoots (s.28) Ayağıkibirliler (s.32) Farmer Maggot (s.91) Çiftçi Tırtıl (s.82) Puddifoots of Stock (s.92) İnhabitants of the Marish (s.92) Kütük’ten Çamurayaklar (s.82) Bataklılar (s.84) Big folk (s.94) Büyük Ahali (s.84) Burrow-wights (s.130) Höyüklü Kişiler (s.116) Fatty Lumpkin (s.144) Hantal Tombiş (s.127) Barliman Butterbur (s.148) Arpadam (s.130) Halfling (s.247) Kaymakpürüzü Barley ‘arpa’ man ‘adam’ Butter ‘tereyağı’ bur ‘çapak, kozalak’ Buçukluk (s.211) The Rangers (s.149) Kolcu (s.132) Tablo 6: Antroponim “Kişiadı” Yukarıdaki örneklere bakılacak olursa, her birinin sözlük anlamıyla çeviri yoluyla Türkçeleştirildiği görülecektir. Bununla birlikte, karakterlerin isimleri hem orijinal metinde hem çeviri metinde bir amaca hizmet etmektedir. Örneğin: Sandyman “Kumlukişi” kurgusal metinde bir değirmenci, Barliman Butterbur “Arpadam Kaymakpürüzü” hancıdır. Anlaşılacağı üzere her iki adlandırma kişilerin mesleğine bir gönderme olarak seçilmiştir. Benzer şekilde, neredeyse tüm karakter isimleri meslek, yaşanılan coğrafya, fiziki özellikler gibi bazı niteliklere atıfta bulunmaktadır. Çevirmen tüm bu isimleri Türkçeleştirirken benzer bir yola başvurarak kaynak dildeki etkiyi hedef dilde de yaratmaya çalışmıştır. Sonuç Çeviri kültürleri birbirine bağlayan, farklı kültürlere dair bilgiler almamızı, tanışmamızı ve dünyamızı genişletmemizi sağlayan bir araçtır. Küreselleşmenin bu denli hızlı olduğu, öğrenmeye, bilgi edinmeye daha fazla ihtiyacımız olduğu bir zamanda çeviri çalışmalarının etkisinin büyük olduğu ve olacağı da aşikardır. İncelediğimiz metinde çevirmenin genel anlamda sözlük anlamıyla çeviri ve yerelleştirme stratejisine bağlı kaldığını görmekteyiz. Çevirmen hemen hemen her özel ismin Türkçe karşılığını vermeye çalışarak okurların sanki yabancı bir eser okuyormuş hissiyatına kapılmasına engel olmuş hem de çok fazla değişiklik yapmadan orijinale bağlı kalmayı başarabilmiştir. Bu konudaki tercihlerini de “Orta Dünya’nın halkları farklı lehçeler konuşuyor. Örneğin Elfler oldukça resmi ve ağdalı, büyük ölçüde “Shakespeare dönemi” İngilizcesi ile konuşurken, Rohirrimler daha da eski bir İngilizce’ye sahipler. Türkçe’de Elf lehçesini daha ziyade “Lisan-ı Osmanî” ile karşılarken, göçebe, at sırtında yaşayan Rohirrimler’in lehçesini daha bir “Orta Asya” Türkçesi ile karşılamayı seçtik” şeklinde açıklamıştır. 263 Özel isimler arasında yer alan toponimler ve antroponimlerin çevirisinin yapılamayacağı konusunda var olan yazılmamış uzlaşma bir bakıma doğrudur ancak bu durum hukuk metinleri ve resmi metinler için geçerlidir, edebi metinler bunun dışında kalmalıdır. Eğer böylesi bir tercih uygulanırsa, yabancı kaynaklı edebi ürünlerde çevirileri hedef dile daha yakın olacaktır. KAYNAKÇA Araboğlu, A. (2020). İhsan Oktay Anar’ın Kitab-Ül Hiyel Adlı Eserinin İngilizce Çevirisindeki (The Book of Devices) Özel İsimler ve Çeviri Stratejileri Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (18), 699-708. Aubakir, N., & Makhpirov, V. (2019). Towards the issue of translating proper names (on the materials of National Geographic magazine). Proceedings of INTCESS, 791-800. Baytar, İ. & Dural, S. (2021). Çeviride Özel İsimler: Charles Dickens’ın A Christmas Carol Adlı Eseri Örneğinde Özel İsimlerin Aktarımı Üzerine Bir İnceleme. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (23) , 999-1011. Eirlys E. Davies (2003). A Goblin or a Dirty Nose?, The Translator, 9:1, 65-100. Hermans, Theo(1988). On Translating Proper Names, with Reference to De Witte and Max Havelaar. Modern Dutch Studies: Essays in Honour of Professor Peter King on the Occasion of His Retirement. Edited by M. J. Wintle, 11–24. London: The Athlone Press. Hervey, S., & Higgins, I. (1992). Thinking Translation: A Course in Translation Method: French to English (1st ed.). Routledge. Karadağ, A. B., Bozkurt, E., & Alimen, N. (2015). Çeviri ve Yönlendirme: Sabiha ve Zekeriya Sertel’in Çeviri Çocuk Edebiyatı Eserleri/Translation and Manipulation: Translations of Children’s Literature by Sabiha and Zekeriya Sertel. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (2), 93-112. Nahashon A. Nyangeri & Rachel Wangari (2019) Proper Names in Translation: Should They be Translated or Not?, Eastern African Literary and Cultural Studies, 5:3-4, 347-365. Öztemel, Figen. (2018). J.M. Barrıes In Peter Pan Adlı Eserindeki Özel İsimler ve Çeviri Stratejileri Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Journal of International Social Research. 11. 175-181. Parianou, Anastasia. (2007). Translating Proper Names: a Functionalist Approach. Names. 55. 407-416. 10.1179/nam.2007.55.4.407. Rodríguez, G., & María, M. (2003). The problem of the translation of proper names in “Harry Potter” and “The Lord of the Rings”, es. revista de filología inglesa, 25, 123-136. Saleh Delforouz Abdolmaleki (2012). Proper Names in Translation: An Explanatory Attempt. The Social Sciences, 7: 832-837. Tolkien, J.R.R. (1991). The Lord of The Rings. Harper Collins. Tolkien, J.R.R. (1991-2012). Yüzüklerin Efendisi, (Çev. İpek, Ç.E.; Somay B.), Tek Cilt. Metis Yayınları. İstanbul-Türkiye. Turan, D. (2021). Yazınsal Onomastik ve Çocuk Yazını Çevirisinde Kişi Adlarının Çevrilebilirliği Üzerine. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (45), 101-122. Vermes, A. (1998). Proper names in translation: A case study. Az Eszterházy Károly Tanárképző Főiskola tudományos közleményei (Új sorozat 26. köt.)= Acta Academiae Paedagogicae Agriensis. Eger Journal of English Studies (Vol. 2.) Eger, Eszterházy Károly Tanárképző Főiskola, 161-177. Zarei, R., & Norouzi, S. (2014). Proper nouns in translation: Should they be translated?. International journal of applied linguistics and English literature, 3(6), 152-161. 264 ESENÇAY MAHALLESİ KÖKADLARI ÜZERİNE BİR TASNİF DENEMESİ A Classification Experiment on the Ethnonyms of the Esencay Neighborhood MERVE YORULMAZ KAHVE35 ÖZET İnsanoğlu var olduğu andan itibaren bilinmeyen her şeyi bilinir kılma merakı ile hareket etmiş ve bu sürecin bir parçası olarak da hem dar hem de geniş anlamıyla dünyasına ad vermeye başlamıştır. Ad ve adlandırma bir insan topluluğunu ayrıcalıklı, onun sahip olduğu tüm maddî ve manevî birikimi görünür kılan bir gelenektir. Ad verme geleneği etrafında yapılan adlandırmalar araştırmacılar için ait olduğu toplumun örf, âdet, gelenek, görenek, inanç, coğrafya, iklim, bitki örtüsü kısacası yaşam tarzına ait çok zengin bir malzeme sunmaktadır. Bu malzeme içerisinde kişi adlarından yeradlarına kadar uzanan yolda toplumların tarihî süreçlerine ışık tutacak bilgilere de ulaşmak mümkün kılınmaktadır. Çevremizde algılayabildiğimiz her şeyin adını konu edinen adbilim içerisinde; boy, sülale, halk, millet adlarının ortaya çıkışını, anlamını, yapısını ve tarihî süreçteki yerini inceleyen kökadı bilimi önemli bir yere sahiptir. Ad bilimin en temel inceleme alanlarından biri olan özel adların (onim) bir kolu olan kökadları (etnonim); bir yerleşim yerinin etnik stratigrafisini görmek, tarihî hareketliliği, göç ve yerleşme stratejilerini tespit edebilmek için önemli veriler sunmaktadır. Kökadları içerisinde değerlendirilen ve soyu ifade eden sülale adları çalışmamızın odak noktasını oluşturmaktadır. Bu çalışmada Muğla ili Esençay Mahallesi’nde kullanılan kökadları üzerinde bir tasnif ve değerlendirme yapılmıştır. Esençay’dan derlenen “48” adet sülale adı kelime-anlambilimlik ve yapıbilimlik olmak üzere iki temel alanda tasnif edilmiştir. Anahtar Sözcükler Esençay, Kökadı, Tasnif, Adbilim, Antroponim, Etnonimi, Sülale Adı ABSTRACT Since the moment of its existence, mankind has acted with the curiosity of making known everything that is unknown, and this as part of the process, he also began to name his world in both a narrow and broad sense. Name and naming is a privilege of a human community, which makes visible all the material and spiritual accumulation that it has it is tradition. Nomenclatures made around the tradition of naming are the customs, customs of the society to which the researchers belong, tradition, customs, beliefs, geography, climate, vegetation in short, a very rich material belonging to the lifestyle it offers. The history of societies on the way from people’s names to place names in this material it is also possible to access information that will shed light on their processes. In onomastic, which takes as its subject the name of Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Filoloji Fakültesi / Manisa Celal Bayar Üniversitesi Türk Dili Bölümü, merveeyorulmaz@hotmail.com, (ORCID: 0000-0001-6818-5759) 35 265 everything that we can perceive around us; height, family, people, nation the science of origin, which studes the emergence of names, their meaning, structure and place in the historical process, has an important place has. Kokads, which are a branch of special names (onim), which are one of the most basic fields of study of forensic science (ethnonym), to see the ethnic stratigraphy of a settlement, its historical mobility, migration and settlement strategies it provides important data to be able to detect. A family that is evaluated within its ethnonyms and expresses lineage their names are the focus of our study. In this study, a classification of the ethnonyms used in the Esencay Etnonyms of Muğla Province and evaluation has been made. “48” names of families compiled from Esencay vocabulary-semantics and structuralism it has been classified in two main areas. Key Words: Esencay, Ethnonym, Classification, Onomastic, Anthroponymy, Ethnonymy, Family Name GİRİŞ Adbilim (onomastic), dilbilimin alt dallarından biridir. Adbilim çevremizde görüp duyduğumuz, algıladığımız tüm varlıkların adını inceler. Bu geniş inceleme alanı, bu dalın disiplinler arası çalışmalara imkân ve malzeme sunmasını sağlamaktadır. Adbilim içerisinde özel ad karşılığında kullanılan onimler, bir varlığa ad olarak ortaya çıkmasından başlayarak nesiller arası aktarım süreçleri de dâhil olmak üzere sürekli bir değişim ve dönüşüm gösterirler. Bu değişimin tarihî serüvenini her daim takip edebilmek ise mümkün değildir. Özeladlar dâhilinde kabul edilen tüm malzeme, kendi içerisinde çeşitli alt başlıklarda değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. Bu alt başlıklardan biri de çalışmamıza konu olan kökadları (etnonim)dır. Şahin (2016); kökadlarının, özeladların bir türü olmakla birlikte “her türlü etnosu (etnik grup, boy, halk, millet vb.) ifade etmek için kullanılan adlandırma” (s.46) şeklinde etnonim adı altında değerlendirildiğini söylemektedir. Burada çalışmamızın evrenini oluşturan malzemenin kapsamı hakkında bilgi vermek yerinde olacaktır. Çünkü çalışmada ele alınan “kökadları malzemesi” çoğu araştırmacı tarafından “sülale lakabı” terimiyle de karşılanmaktadır. Bununla birlikte “sülale adları” üzerine yapılan çalışmalar incelendiğinde “sülale adı ve lakap” adlandırmaları hususunda da farklı görüşlerin olduğu görülmektedir. Örneğin, Boyraz (1998), bu konuda lakaplar hakkında söz söyleyen araştırmacıların tanımlarını “Asıl ada sonradan eklenen ve kişinin herhangi bir özelliğinden dolayı verilen isimdir” (s.109-110) tanımında toplayarak bu bakış açısına karşı çıkar. “Sülale adları” terimi ise tartışılan diğer bir konudur. Araştırmacıların bir kısmı tüm lakapların sülale adı varsayılması gerektiğini söylerken büyük bir kısmı ise her lakabın sülale adı olamayacağı görüşündedir. Örneğin; Özkan, Kaya, Ekici ve Boyraz gibi araştırmacılar sülale adı ve lakapların iki ayrı başlık altında değerlendirilmesi gerektiğine işaret ederler. Bu tartışmaların dışında Şahin ise etnonimler içerisine sülale adlarını da dâhil eder. Şahin (2007) toponimcil ekler konusunu izahatında “Üzerine geldiği kelimeye ‘topluluk, genellik’ anlamı veren /+lAr/ ekiyle kurulu yer adlarına başta Türkiye’de olmak üzere Türk dünyasının her bölgesinde rastlanmaktadır. Bu ek yeradlarında daha çok etnotoponimcil bir ek görünümünde (Avcılar, Ayvalar, Doğancılar, Doğanlar, Sarılar, 266 Tekeler, vb.)dir.” (s.9) diyerek bu ekin etnonimlerin kuruluşunda karşılaşılan bir yapı olduğuna işaret eder. Biz de bu çalışmada kökadları kapsamında yörede kullanılan ve kaynak kişilerden derlenen 48 adet sülale adını tarafımızca oluşturulan bir çerçevede sınıflandırmış bulunmaktayız. Çalışmanın evrenini oluşturan “Esençay”, Muğla ilinin merkez Menteşe ilçesine bağlı mahallerinden biridir. Ekonomisi tarım ve hayvancılığa bağlı olan mahallede özellikle tütün yetiştiriciliği önem taşımaktadır. 2012 yılında kabul edilen ve 30.03.2014 tarihinde yürürlüğe giren 6360 sayılı kanunla mahalle statüsü kazanan Esençay, aslında bir dağ köyüdür. Bilindiği üzere yaşanılan coğrafya ad verme geleneğini şekillendiren en önemli unsurlardan biridir. Bu sebeple seçilen evrenin merkezden uzaklığı verilen adların korunması açısından da önem arz etmektedir. Kökadlarının kullanım sahası incelendiğinde özellikle köy ve kasaba gibi yöre sakinlerinin hâlâ birbirlerini tanıdıkları, komşuluk ilişkilerinin canlı olduğu yerleşim yerlerinde bu adlandırmaların yaşamaya devam ettiği görülmektedir. Derleme sahasının seçilmesinde yörenin aktif nüfusu, coğrafyası, konumu gibi değişkenler etkili olmuştur. Her ne kadar insanın yaşadığı her yerde kökadlarına rastlanmakla birlikte hâlâ imecenin, aile ve komşuluk bağlarının devam ettiği köy ve küçük kasabalarda bu adların izini sürmek çok daha mümkündür. Ayrıca bir yaşam alanındaki kökadları, o coğrafya insanlarının hayata bakışları, gelenek ve görenekleri, tarihî süreçleri hakkında bilgi edinilmesine imkân sunan zengin bir malzemedir. Bu çalışmada, Esençay’da derlenen “48” kökadı tarafımızca oluşturulan bir çerçevede on bir başlıkta sınıflandırılmış ve bu sınıflamadan hareketle değerlendirmelerde bulunulmuştur. 1. Bitki Adı ile Kurulmuş Kökadları Esençay’dan derlenen kökadları içerisinde “Kabaağaçlar, Çınarlar ve Alışlar” olmak üzere toplam üç adet bitki adı ile kurulmuş kökadı tespit edilmiştir. Kabaağaçlar (Kaba+ağaç+lar): Kabaağaç kelimesi Derleme Sözlüğünde “Kalın gövdeli meşe ağacı” (DS, 1975, c.8) şeklinde tanımlanmaktadır. Kelime yöre halkı tarafından büyük çınar ağaçları karşılığındadır. Çünkü genel olarak Esençay’ın da içerisinde yer aldığı Menteşe yöresinde ağaçlar için kullanılan meşe ve çınar adlandırmaları birbirinin yerine geçmiştir. Çınarlar (Çınar+lar): Çınar, Bitki Adları Sözlüğü’nde “Büyük ve gösterişli bir ağaçtır. Süs ağacı olarak yetiştirilir.” (Baytop, 2007, s.70) tanımıyla verilmektedir. Alışlar (Alış+lar): Alış kelimesi yöre halkı tarafından Türkiye’nin Burdur, Antalya gibi pek çok ağızda kullanıldığı gibi “alıç” bitkisi için kullanılmaktadır. 2. Kişiadı ile Kurulmuş Kökadları Esençay’dan derlenen kökadları içerisinde “Fevziler, Kadirler, Hasanlar, Muhammed Aliler, Haliller, Bekirler, Keremler, Mahmutlar ve Cabbarlar” olmak üzere toplam dokuz adet kişi adı ile kurulmuş kökadı tespit edilmiştir. Tespit edilen kökadları; sülalenin kurucusu, ata babası olarak kabul edilen erkek kişinin adıyla oluşturulmuştur. Bu adların ortak bir özelliği de hepsinin Arapça kökenli erkek kişi adları olmasıdır. 267 Fevziler (Fevzi+ler): Arapça kökenli olan bu kelime yöre ağzında, Fevzi’nin yanı sıra Feyzi biçiminde de kullanılmaktadır. Kadirler (Kadir+ler): Arapça bir kelime olan ad, aynı zamanda yörede yaygın görülen erkek adlarından biridir. Hasanlar (Hasan+lar): Kelime Arapça kökenlidir. Muhammed Aliler (Muhammed + Ali+ler): Arapça kökenli iki adın birleşmesinden oluşmuştur. Haliller (Halil+ler): Kelime Arapça kökenlidir. Halil adlı aile reisinin adıyla kurulmuştur. Bekirler (Bekir+ler): Kelime Arapça kökenlidir. Keremler (Kerem+ler): Kelime Arapça kökenlidir. Mahmutlar (Mahmut+lar): Kelime Arapça kökenlidir. Cabbarlar (Cabbar+lar): Kelime Arapça kökenlidir. 3. Dış Görünüşe Bağlı Olarak Kurulmuş Kökadları Esençay’dan derlenen kökadları içerisinde “Keller, Kör Hüseyinler, Toplar, Çakırlar, Uzun Cemaller, Topbaşlar, Kabaaliler, Koca Aliler, Arap Hasanlar, Kara Aliler, Kara Mehmetler, Sarı Kamiller, Akkıllar, Akkızlar” olmak üzere toplam on dört adet dış görünüşe bağlı kurulmuş kökadı tespit edilmiştir. Bu başlık, çalışma içerisinde en fazla malzemeye sahip olan başlık olmasının yanı sıra dikkat çeken asıl husus Arap kökadının tekrarlı bir şekilde kullanılmasıdır. Ad verme geleneği çerisinde dış görünüşe bağlı yapılan ve benzetmeye esas adlar oldukça fazla tercih edilmiştir. Bunun bir uzantısı olarak yöredeki kökadlarında da bu ada mensup aile, sülale, boy veya cemaatin baş kişi veya kişilerinin fiziksel özellikleri genellikle ad vermede belirleyici olmuştur. Keller (Kel+ler): Yöre halkı tarafından verilen bilgiye göre bu adlandırmada sülaledeki erkek kişilerinin kel olmaları etkilidir. Bilindiği üzere Anadolu’da özellikle erkekler için saçı seyrekse, azsa, tamamen yoksa veya başın üst kısmında saç yoksa “kel” kelimesi sıklıkla kullanılmaktadır. Kör Hüseyinler (Kör+Hüseyin+ler): Gözleri az gören veya hiç görmeyen kısacası görme engeli olan kişiler için kullanılan “kör” kelimesi bu kökadının temelini oluşturmuştur. Toplar (Top+lar): Bu adlandırma kişinin kısa boylu ve kilolu olması esasına dayandırılmıştır. Kaynak kişilerin aktardığına göre “Top Dede” düşmanla savaşmış, başarı elde etmiş bir kişidir. Onun soyundan gelenler bu kökadı ile bilinmektedir. Çakırlar (Çakır+lar): Türkçe kökenli bu ad, mavi ile yeşil arasındaki renkli gözlüler için kullanılmaktadır. Uzun Cemaller (Uzun+ Cemal+ler): Dış görünüşe bağlı olarak boy uzunluğu sebebiyle verilmiş bir adlandırmadır. Topbaşlar (Top+baş+lar): Adın verilmesinde kişilerin baş şekli etkili olmuştur. Tıpkı pek çok yörede karşılaşılan “kocabaş” adlandırması gibi. Kaba Aliler (Kaba+Ali+ler): Bu adlandırma Ali adlı kişinin uzun boylu ve iri olması sebebiyle dış görünüşe bağlı olarak oluşturulmuştur. 268 Koca Aliler (Koca+Ali+ler): Bu adlandırma da tıpkı Kaba Aliler adlandırmasındaki gibi iri bir cüsseye sahip olunması sebebiyle yapılmıştır. Arap Hasanlar (Arap +Hasan+lar): Burada kullanılan Arap kelimesi doğrudan koyu ten rengini karşılamak amacıyla benzetme yapılarak kullanılmıştır. Kara Aliler (Kara+Ali+ler): Bu adlandırma koyu ten rengi sebebiyle yapılmıştır. Kara Mehmetler (Kara+Mehmet+ler): Bu adlandırma koyu ten rengi sebebiyle yapılmıştır. Sarı Kamiller (Sarı+Kamil+ler): Bu adlandırma, kişinin sarışın olması, sarı saç rengi ve sarıya çalan açık ten rengi sebebiyle yapılmıştır. Akkıllar (Ak+kıl+lar): Saç, sakal ve bıyıkların beyaz olması bu adlandırmanın oluşturulmasına sebep olmuştur. Akkızlar (Ak+kız+lar): Kaynak kişilerce bu adlandırma tenin beyazlığı üzerinden benzetme yoluyla oluşturulmuştur. 4. Kişisel Özelliklere Bağlı Olarak Kurulmuş Kökadları Esençay’dan derlenen kökadları içerisinde “Deli Eminler, Deli Mehmetler, Deli Ağalar, Ballı Hüseyinler ve Baba Hüseyinler” olmak üzere toplam beş adet kişisel özelliklere bağlı olarak kurulmuş kökadı tespit edilmiştir. Deli Eminler (Deli+ Emin+ler): Deli kelimesi sadece aklını yitirmiş kişiler için değil davranışları çok aşırı uçlarda seyreden kişiler için de kullanılan bir yakıştırmadır. Aileye bu adın verilmesinde aşırı uçlarda davranışlar sergileyen aile reisleri rol oynamıştır. Deli Mehmetler (Deli+Mehmet+ler): Tutarsız ve fevri davranışlar sergileyen aile bireyi sebebiyle bu adın verildiği aktarılmıştır. Deli Ağalar (Deli+Ağa+lar): Ailenin kurucusu zenginliği sebebiyle köyün ağası olarak nam salmıştır. Bu güçle birlikte Deli Ağa, çok sert mizaçlı biridir. Bıçağının önü de arkası da kesmektedir. Bu sebeple sülale bu adla bilinmektedir. Ballı Hüseyinler (Bal+lı+Hüseyin+ler): Kaynak kişiler bu adlandırmanın Hüseyin adlı aile reisinin çok şanslı, her işi rast giden biri olması sebebiyle verilmiş olduğunu aktarmışlardır. Baba Hüseyinler (Baba+Hüseyin+ler): Sülalenin bu adı almasında Hüseyin adlı aile reisinin herkese yardım eden, düşkünlerin elinden tutan bir kişi olmasının etkili olduğu aktarılmıştır. 5. Meslekadı ile Kurulmuş Kökadları Esençay’dan derlenen kökadları içerisinde “Okçular, Askerler ve Demirciler” olmak üzere toplam üç adet meslekadı kurulmuş kökadı tespit edilmiştir. Batı Anadolu’daki Yörükler arasında değerlendirilen Menteşe Yörükleri, “zirai faaliyetleri ile birlikte devlet içerisinde önemli görevlerde bulunmuşlardır. Bunlar, çeltik ekimi, tahta ihtiyacının karşılanması, hayvansal ürünlerin karşılanması, orduya ok ve yay temini, avcı kuşların yetiştirilmesi, sonradan da köprü yapımı ve maden çıkarılması gibi ek görevler üstlenmişlerdir” (Yavuz, 2016, s.24). Okçular (Okçu+lar): Bu adın verilmesinde Yörüklerin Anadolu’da üstlendikleri “ok ve yay temini” görevlerinin etkili olduğu aktarılmıştır. 269 Askerler (Asker+ler): Sülalenin kurucusu olan erkeklerin askerlik görevini icra etmeleri sebebiyle bu adın verildiği aktarılmıştır. Demirciler (Demir+ci+ler): Orta Asya Türkleri çok erken dönemde demiri yaşam sahasına dahil etmişlerdir. Hem bunun bir yansıması hem de inanç siteminde getirdikleri mitolojik unsurlar birleşince demir ve demircilik Türkler için tabiri caizse kutsal bir hâl almıştır (Ünal, 2000:158). Bu adlandırmada demircilik mesleği esas alınmıştır. 6. Yeradı ile Kurulmuş Kökadları Esençay’dan derlenen kökadları içerisinde “Alçöller ve Karataşlar” olmak üzere toplam iki adet yeradı ile kurulmuş kökadı tespit edilmiştir. Karataşlar (Kara+taş+lar): Kaynak kişilerden tarafından aktarılan bilgiye göre sülalenin yöreye geldiğinde yerleştiği Karataş Mevki, adın verilmesinin sebebidir. Alçöller (Al+çöl+ler): Tıpkı Karataşlar kökadında olduğu gibi sülalenin obasını ilk kurup genişlediği yer olan Alçöller Mevki, bu kökadının verilmesinin sebebidir. 7. Madenadı ile Kurulmuş Kökadları Esençay’dan derlenen kökadları içerisinde “Gümüşler” olmak üzere toplam bir adet maden adı ile kurulmuş kökadı tespit edilmiştir. Gümüşler (Gümüş+ler): Kaynak kişilerin aktardığı bilgilere bu adın ortaya çıkmasında sülalenin tarihî süreçte sahip olduğu gümüş ziynet eşyaları etkili olmuştur. 8. Kıyafetadı ile Kurulmuş Kökadları Esençay’dan derlenen kökadları içerisinde “Kalpaklılar ve Yakalılar” olmak üzere toplam iki adet kıyafet adı ile kurulmuş kökadı tespit edilmiştir. Kalpaklılar (Kalpak+lı+lar): Sülalenin kurucusu ve onun soyundan gelen erkekler yakın döneme kadar başlarına bir erkek giysisi olan kalpak takmakta oldukları için bu kökadının verildiği aktarılmıştır. Yakalılar (Yaka+lı+lar): Anadolu’daki geleneksel Yörük ve Türkmen iç giyimlerinden biri olan erkek gömleklerinde (göynek) genellikle yakanın bulunmadığı bilinmektedir (Barışta, 1994, s.494). Sülalenin kurucusu olan erkekler yakalı gömlek giymeleriyle dikkat çektikleri için bu kökadını almışlardır. 9. İnanç Sistemine Bağlı Olarak Kurulmuş Kökadları Esençay’dan derlenen kökadları içerisinde “Hacı İsmailler, Mollalar ve Dervişler” olmak üzere toplam üç adet inanç sistemine bağlı kurulmuş kökadı tespit edilmiştir. İnanç sisteminin adbilinin her alanına etkisi yadsınamaz. Bu etkinin en çok görüldüğü adbilim sahaları arasında kişiadları ve kökadları yer almaktadır. Esençay’dan derlenen üç kökadı da sülale reislerinin inanç sisteminin yansımasına dayalı olarak ortaya çıkmıştır. 26 Kasım 1934 tarihinde Türkiye’de lakap ve unvanların resmi kanunla kaldırılmasına rağmen özellikle “molla, derviş, hacı, ağa” gibi adların kullanılmaya devam ettiği görülmektedir (Akdağ, 2015, s.729-730). Hacı İsmailler (Hacı+İsmail+ler): Sülalenin kurucularının ve devam eden kuşakların Hac vazifesini yerine getirmelerinden ötürü bu adlandırma uygun görülmüştür. Mollalar (Molla+lar): Sülalenin kurucularının kuvvetli bir dinî bilgiye sahip olmaları bu adlandırmada etkili olmuştur. 270 Dervişler (Derviş+ler): Sülale kurucularının dinî bilgilerinin fazlalığı ve dervişlik makamının kurallarına riayet gösteren bir yaşam sürmeye çalışmaları üzerine bu adlandırmanın yapıldığı aktarılmıştır. 10. Etnik Köke Bağlı Olarak Kurulmuş Kökadları Esençay’dan derlenen kökadları içerisinde “Araplar, Deliler ve Yörükler” olmak üzere toplam üç adet etnik köke bağlı olarak kurulmuş kökadı tespit edilmiştir. Araplar: (Arap+lar): Yörede esmer tenli kişiler için Arap karşılığı benzetme yoluyla kullanılmaktadır. Fakat buradaki Arap kelimesi doğrudan etnik bir köke işaret etmektedir. Kaynak kişilerin aktardığı bilgilere göre geçmişte yörede Hac’dan getirilen Arap köleler vardır. Deliler (Deli+ler): Deliler, Peçin Kazası’nda 1517’de varlığını sürdüren üç cemaatten biri olarak kayıtlarda yer almaktadır. Bu cemaatin 45 nefer nüfusu olduğu kayıtlarda yer almaktadır (Yavuz, 2016, s.44-45). Yörükler (Yörük+ler): Yörük kelimesinin etimolojisi üzerine pek çok araştırma yapılmışsa da burada kelimenin etimolojisinden ziyade Eröz’ün (1991) izahatında olduğu gibi Anadolu ve Rumeli’ye göç ederek orada konar-göçer bir hayat süren Oğuz Türklerini (s. 23) anlatan bir adlandırma olduğunu söylemek doğru olacaktır. 11. Veriliş Sebebi ve Anlamı Unutulmuş Kökadları Esençay’dan derlenen kökadları içerisinde “Bupbililer, Şemenler ve Mangiller” olmak üzere toplam üç adet veriliş sebebi ve anlamı unutulan kökadı tespit edilmiştir. Bupbililer (Bupbili+ler): Bu adın sülaleye hangi sebep ve anlamda verildiği kaynak kişilerce bilinmemekle birlikte, tarihî kaynaklarda da kökadına rastlanmamıştır. Şemenler (Şemen+ler): Anadolu ağızlarında bu kelime bir çeşit ekşi ve küçük kavun türü olarak kullanılmaktadır (DS, 1978, C.10). Özellikle Batı Anadolu’da kullanılan bu kelimenin ilgili kökadına da kaynaklık edebileceği ihtimali olabileceği kanaatindeyiz. Mangiller (Mangil+ler): Adlandırmanın sebebi ve anlamı bilinmemekle birlikte, mangil yapısının para anlamında kullanılan mangır kelimesinden evrilme ihtimali söz konusu olabilir. Burada +lAr ekinin önündeki “gil” yapısının bir ek olma ihtimali zayıf görünmektedir. Çünkü ek olması dâhilinde aynı anlam çerçevesi ve yapısındaki iki ek üst üste kullanılacak bu durumda da bir ek yığılması meydana gelecektir. Bu sebeple gerek mangil asli biçiminde gerekse başka bir kelimeden evrilmiş olma durumunda, kelimenin yapısı mangil+ler biçiminde olmalıdır kanaatindeyiz. SONUÇ Türk kültürü, ad verme geleneği bakımından oldukça zengin bir malzemeye sahiptir. Bir insanın ana rahmine düşmesinden dünyaya geldiği ana kadar pek çok değişken verilecek ad üzerinde belirleyici bir rol oynar. Adbilim içerisinde kişiadları söz konusu olduğunda tüm bu ve benzeri değişkenler yöreye, coğrafyaya ve inanç sistemine göre farklılıklar gösterir. Bir boya, cemaate, oymağa, sülaleye ad olarak kullanılan kökadları da bu gelenek içerisinde ayrıcalıklı ve özel bir yere sahiptir. Yaşanılan coğrafyada tespit edilen kökadları, o coğrafyanın stratigrafik yapısının belirlenmesi tarihî süreçte yaşanan göçlerin, komşuluk ilişkilerinin, savaşların, barışların etkisinin takip edilebilmesi açısından hem disiplinler arası çalışmalara hem de adbilimine kıymetli bir veri sunmaktadır. 271 Günümüzde kökadları üzerine derleme yöntemiyle veri edinilebilecek saha şehir merkezinden uzakta, herkesin birbirini tanıdığı, kendi içinde imece ve komşuluk ilişkilerinin hâlâ sıcak bir şekilde devam ettiği yerler olarak tarif edebileceğimiz köyler ilk sırada gelmektedir. Çalışmamızın malzemesini derlediğimiz Esençay, bu özelliklere sahip bir yerleşim yeridir. Şu an mahalle statüsünde olmakla birlikte burada, önceden olduğu gibi hâlâ alışılageldik köy hayatı yaşanmaya devam etmektedir. Bu özellikler, çalışmamızda Esençay’ı tercih etmemizi sağlamıştır. Bu çalışmada yöreden derlediğimiz “48” adet kökadı “Bitki Adı ile Kurulmuş Kökadları, Kişi Adı ile Kurulmuş Kökadları, Dış Görünüşe Bağlı Olarak Kurulmuş Kökadları, Kişisel Özelliklere Bağlı Olarak Kurulmuş Kökadları, Meslekadı ile Kurulmuş Kökadları, Yeradı ile Kurulmuş Kökadları, Madenadı ile Kurulmuş Kökadları, Kıyafetadı ile Kurulmuş Kökadları, İnanç Sistemine Bağlı Olarak Kurulmuş Kökadları, Etnik Köke Bağlı Olarak Kurulmuş Kökadları ve Veriliş Sebebi ve Anlamı Unutulmuş Kökadları” olmak üzere on bir başlıkta tasnif edilmiştir. Yapılan tasnif sonucunda en fazla adlandırmanın on dört adet kökadı ile “Dış Görünüşe Bağlı Olarak Kurulmuş Kökadları” başlığında yer aldığı tespit edilmiştir. Dış görünüşe bağlı olarak verilen adlar yeradlarında ve kişiadlarında da en çok tercih edilen ad verme biçimlerinden biridir. Fakat burada dikkat çekici olan husus, kişilerin özellikle fiziksel noksanlıklarının bir sülalenin adı olarak kökadına dönüşmesidir. Çünkü her ne kadar lakaplarda kişinin fiziksel noksanlıklarının alay yollu bir kullanımı yaygınsa da kökadına evrilerek olumlamaya uğramadan kuşaklararası aktarımı dikkate değer bir durumdur. Çalışmamız sonucunda tespit ettiğimiz başka bir veri ise yörede hâlâ yaşatılan kökadlarının daha ziyade orta yaş ve üstü kişiler tarafından bilindiğidir. Genç nesil diyebileceğimiz yeni kuşak bu adlandırmalardan yavaş yavaş uzaklaşmakta bu ise 272 adlandırmaların giderek unutulmayla karşı karşıya kalacağı gerçeğini göstermektedir. Bu durumun bir işareti olarak anlamı ve veriliş sebebi unutulmuş kökadlarının varlığını göstermek mümkündür. Elde ettiğimiz veriler, yöre insanın parlak zekâsı ve ince mizah yeteneğini de apaçık gözler önüne sermektedir. Bunun yanında yöre insanın kişinin dış görünüşüne, karakter özelliklerine bakış açısı da verilen adlardan hareketle kolaylıkla görülebilmektedir. KAYNAKÇA Akdağ, Ö. (2015). “Çeşmelisebil’de Lakaplar ve 1934 Lakap Kanunu”. Tarih, Kültür, Sanat, Turizm ve Tarım Açısından Uluslararası Sarayönü Sempozyumu (24-26 Ekim 2014 Konya) Bildiri Kitabı, ss. 725-734. Barışta, Ö. H. (1994). “Burdur, Çeltikçi, Arvallı’da Damat Giyimi”. Erdem, Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, s. 491- 497. Baytop, T. (2007). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. Boyraz, Ş. (1998). “Lakaplar Konusunda Bazı Dikkatler ve Bir Yöre Örneği”, Türklük Bilimi Araştırmaları, Sayı: VII, ss. 107-138. Derleme Sözlüğü. (1978). Ankara: Türk Dil Kurumu, cilt: 10. Eröz, M. (1967). “Türk Köy Sosyolojisi Meseleleri Yörük-Türkmen Köyleri”. Türkiye Harsi ve İçtimai Araştırmalar Dergisi, s.81. Şahin, İ. (2007). “Türkçe Yer Adlarının Yapısı Üzerine”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 32, s.1-14. Şahin, İ. (2016). Adbilim. Ankara: Pegem Akademi. Ünal, M. (2000). “Hiung-nu Türklerinde Kılıç Kurban Törenleri”. Türk Dünyası Tarih Dergisi, S.158. Şubat Yavuz, K. (2016). XVI. Yüzyılda Menteşe Sancağı Yörükleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu: Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 273 ИСТОРИЯ ИЗУЧЕНИЯ ТАТАРСКОЙ ОЙКОНИМИИ HISTORY OF THE STUDY OF THE TATAR OIKONYMY ГУЛЬФИЯ ХАДИЕВА36 АННОТАЦИЯ Интерес к происхождению географических названий возник очень давно. Первым, кто занимался этимологий топонимов, был известный тюрколог, лингвист и географ Махмуд Кашкари, который еще в XI веке составил свой знаменитый словарь тюркской лексики «Дивану лугат-ат-турк» (1074). Изучением географических названий территории Республики Татарстан в прошлом и настоящем занимались многие исследователи. Научное изучение татарской ойконимии началось в конце XIX века. Большой вклад в развитие татарской ойконимии в этот период внесли С.М.Шпилевский, И.А.Износков, Н.И.Ашмарин, Н.И.Золотницкий, В.К.Магницкий, Г.Н.Ахмеров, К.Насыри. Начиная с 1960-х годов ономастические исследования испытывают возрождение. Татарскую ономастику начинает изучать Г.Ф. Саттаров. Исследование проблем ономастики ведется им в историко-этимологическом, лексико-семантическом, словообразовательном аспектах. Особое внимание заслуживает работы по ойконимии видного ученого, профессора Ф.Г. Гариповой. Активно развиваются топонимические исследования и в настоящее время. Вопросы тюрко-татарской ойконимии занимают видное место в трудах Р.И.Куряевой, А.Ю.Фильковой, Г.К.Хадиевой, З.Ф.Ахатовой, О.Р.Хисамова, Р.И.Хазиева, Ф.С.Салимжановой, Р.К.Садыковой и др. Ключевые слова: татарский язык, тюркская ономастика, топоним, ойконимы, история изучения ABSTRACT Interest in the origin of geographical names arose a very long time ago. The first one who was specially studied the etymology of toponyms was the famous Turkologist, linguist and geographer Mahmud Kashgari, who in the XI century compiled his famous dictionary of Turkic vocabulary “Divanu lugat-at-Turk” (1074). Many researchers have been studying geographical and other names of the territory of the Republic of Tatarstan in the past and present. The scientific study of Tatar oikonymy began at the end of the XIX century. A great contribution to the development of Tatar oikonymy in this period was made by S.M. Shpilevsky, I.A. Iznoskov, N.I. Ashmarin, N.I. Zolotnitsky, V.K. Magnitsky, G.N.Akhmerov, K.Nasyri. Since the 1960s, onomastic research have begun to revive. G.F. Sattarov begins to study Tatar onomastics. The study of the problems of onomastics is conducted by him in historical-etymological, lexical36 Казанский (Приволжский) федеральный университет, gul-khadieva@yandex.ru 274 semantic, word-formation aspects. The work on oikonymy of the prominent scientist, Professor F.G. Garipova deserves special attention. Toponymic research is actively developing at the present time. Issues of Turko-Tatar oikonymy occupy a prominent place in the works of R.I. Kuryaeva, A.Yu. Filkova, G.K. Khadiyeva, Z.F. Akhatova, O.R. Salimzhanova, R.K. Sadykova and others. Keywords: the Tatar language, Turkic onomastics, toponym, oykonyms, history of study Татар халкының атамалар дөньясы – кызыклы һәм киңкырлы өлкә. Милләтнең көнкүреше, тарихы, теле, яшәү рәвеше гасырлар дәвамында атамаларда сакланып кала. Халыкның яшәү өчен мөһим булып саналган урыннары махсус атамалар – ойконимнар – ярдәмендә билгеләнә. Әлеге атамаларның фән өчен кыйммәтле тарихи һәм лингвистик чыганак булуын галимнәрнең аларга карата елдан-ел арткан кызыксынуы дәлилли. Топонимия юнәлешенең бер тармагы булып саналган ойконимия, халыкның этник, тарихи һәм мәдәни үсеш-үзенчәлекләрен ачыклауга юнәлгән фән буларак, үз актуальлегендә шик тудырмый. Дөрес булган лингвистик нәтиҗәләр ясау өчен тел составының һәр өлешен, бигрәк тә составында шактый «үле формалар» саклаган ойконимнар өлкәсен анализлау таләп ителә. Географик атамалар, чагыштырмача аз күләмле үзгәрүгә дучар булган категория буларак, халыкның теле һәм тарихына кагылышлы кыйммәтле чыганак булып тора. Гасырлар үтү белән, торак пункт атамалары, төрле табигать күренешләрен, халыкның тирә-яктагы чынбарлыкка мөнәсәбәтен, тел үзенчәлекләрен чагылдырып, буыннан буынга үзгәрешсез күчеп бара. Шуңа нисбәтле, ойконимиканы тирәнтен өйрәнүгә, аңа кагылышлы мәсьәләләрне дөрес чишүгә байтак фән тармакларына караган гомумфәнни фикерләүнең торышы бәйле. Мәхмүт Кашгариның «Диване лөгат әт-төрк» (XI йөз) дигән хезмәтендә төрки телләрнең зур ономастик даирәсе чагыла (Кашгари, 2005: 1288). Тюрколог А.Н. Кононов фикеренчә әлеге хезмәт: «... XI гасыр төркиләрнең тормышы, этноним һәм топонимнар, кардәшлек терминнары, титуллар һәм төрле вазифадагы зат исемнәре, азык-төлек, эчемлек, кыргый һәм йорт хайваннары атамалары, терлекчелек терминнары һәм номенклатурасы, шәһәрләр, хастә, дәва исемнәре, анатомик терминология, кыйммәтле казылмалар, хәрби, спорт, административ терминология, мифологик һәм тарихи каһарман исемнәре, дини һәм этник терминологиягә кагылышлы бердәнбер чыганак», - булып тора (Кононов, 1972, б. 6). Димәк, Мәхмүт Кашгари хезмәтендә төрки халыкләрның тарихи-географик мирасы сакланып калган. Рус дәүләте Казан ханлыгын яулап алып дистә еллар үткәч, 1565-1568 нче елларда, Казан һәм Зөя өязләренең яңа административ бүленеше буенча торак пункт атамалары теркәлгән һәм халык саны исәпкә алынган исәп кенәгәләре булдыра. XVII-XVIII гасырларга караган исәп кенәгәләрендәге мәгълүматлар татар топонимнарының тарихи-лингвистик катламнарын ачу өчен әһәмиятле чыганак булып торалар. Аларда шәхес исемнәре, авыл һәм су чыганаклары атамалары 275 теркәлеп калган. Е.И. Чернышев «Селения Казанского ханства» дигән мәкаләсендә исәп кенәгәләрен тикшереп 700 атаманы барлый (Чернышев, 1971, б. 284292). Казан өязе татар авылларының чал тарихлы булуы, аларның күп кенә тарихи вакыйгалар белән бәйләнеше бу авыллар атамаларын өйрәнү һичшиксез актуаль булуы турында сөйли. XVI йөз язылган Хисаметдин Шәрәфетдин бине Мөслими «Тәварихы Болгария» дигән хезмәтендә Болгар дәүләте территориясендәге шактый авылларның, урман, тау, елга атамалары һәм кеше исемнәре турында байтак кына мәгълүматлар урнаштыра (Саттаров, 1970, б. 8). Географик номенклатураны өйрәнү әһәмияте тарихи география белән билгеләнгән. Беренче карталарга ил исемнәрен теркәүчеләрдән башлап, В.П. Семенов-Тян-Шанский, Л.С. Берг, А.Х. Востоков, В.Н. Татищев һ.б. галимнәр топонимик тикшеренүләргә зур өлеш керткәннәр. Топонимиягә географиянең бер өлеше буларак карап, алар картографик методны куллану мәсьләсен күтәргәннәр. Топонимиягә игътибар арту, географик атамаларны өйрәнү белән шөгыльләнгән махсус комиссия һәм җәмгыятьләр барлыкка китергән. Шул рәвешле, Россия күләмендә географик терминологияне өйрәнү комиссиясе 1847 нче елда Рус Географик җәмгыяте кысаларында калкып чыга. Җәмгыять әгъзалары топонимия проблемаларын күтәргән төрле лингвистик хезмәтләр бастыралар. 1877 нче елда Казанда үткәрелгән IV Археологик съездда катнашучылар тәкъдиме буенча Казан Император университетында «Археология, этнография һәм тарих җәмгыяте» оештырыла. Оештыручылар арасында В.В. Радлов, Н.Я. Агафонов, И.А. Бодуэн-де-Куртенэ, Н.П. Загоскин, И.А. Износков, Д.А. Корсаков, В.Н. Поливанов, П.А. Пономарев, Н.И. Золотницкий, С.М.Шпилевский, Г.Әхмәров, К. Насыйри һ.б. кебек күренекле галимнәр була. Оешманың максаты булып элекке Болгар-Хазар һәм Казан-Әстерхан ханлыклары территориясендә яшәгән рус һәм башка милләткә караган халыкларның бүгенге һәм үткәнге чорда торышын өйрәнү тора ( http://wikipedia.org/wiki/). 1887–1930 нчы еллар аралыгында җәмгыять Идел буе халыкларының тел, тарих, фольклор, иҗтимагый һәм гаилә эчендәге мөнәсәбәтләр, хуҗалык, дини ышанулар, мәдәният өлкәләрен тикшерүгә юнәлгән колоссаль эшчәнлек алып барган. Оешманың «Известия Казанского общества археологии, истории и этнографии» исемле вакытлы басмалары чыгарыла торган булган. Әлеге басмаларда этнолингвистик, топонимик тикшеренүләр дә урын алган (http://snor. ru/?m=articles&an=sc_130). 1904 нче елда Казан университетында составында И.А. Бодуэн-де-Куртенэ, А.Д. Руднев, А.А. Шахматов кебек күренекле галимнәр булган картографик комиссия оештырыла. Соңрак чит илләрдә дә атамаларны өйрәнү киң таралыш ала. 1923 нче елда Англиянең гомум топонимик эшләрен алып баруга юнәлтелгән «Топонимик җәмгыять» формалаша. Соңрак алар Франция, Германия, Польша һәм башка көнбатыш Европа илләрендә дә таралыш ала. Польша, Германиядә тюркологияне өйрәнү үзәкләре оеша. Бу үзәкләрдә эшләүче галимнәрнең төрки атамарны өйрәнүгә багышланган хезмәтләре басылып чыга. 276 XIX икенче яртысында Идел буеның тарихы, шәһәрләре һәм авыллары турындагы хезмәтләр басыла башлый. Мәсәлән, Г.И. Перетятковичның 1877 нче елда «Поволжье в XV-XVI веках: Очерки по истории края и его колонизации» дигән хезмәте басылып чыга. Шиһабетдин Мәрҗани 1885 нче елда язылган «Мөстафадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар» дигән тарихи хезмәтендә Болгар дәүләте, Казан ханлыгы тарихларын һәм Рус дәүләтенә кушылганнан соңгы татар тарихын яктырта, шулай ук хезмәтендә топонимик берәмлекләрдән киң куллана. Татар ойконимиясен фәнни өйрәнү XIX йөзнең ахырларында башлана. Бу чорда татар топонимиясе үсешенә С.М. Шпилевский, И.А. Износков, Н.И. Ашмарин, Н.И. Золотницкий, В.К. Магницкий, Н.И. Ашмарин, Г. Әхмәров, К.Насыйри зур өлеш кертәләр. С.М. Шпилевскийның 1877 нче елда Казанда басылып чыккан «Древние города и другие булгаро-татарские памятники в Казанской губернии» дигән хезмәтендә этнонимнар, авыл атамалары, Казан атамасының килеп чыгышы аңлатыла. XIX йөз ахырларында И.А. Износков Казан, Лаеш, Мамадыш өязләре авыл исемнәре, татар топонимиясе белән кызыксына башлый. Аның тырышлыгы белән бик күп татар авылларының һәм алар яныннан агып уза торган елга-инешләрнең исемнәре җыелып калган. И.А. Износков «Список населенных мест Казанского уезда с кратким их описанием» (1885), «Список населенных мест Казанской губернии: Лаишевский уезд» (1893) хезмәтләрендә ойконимнарның этимологияләре, төзелеш-ясалыш калыплары анализланган. Урта Идел буе топонимнары турында Н.И. Золотницкий (1884), Н.И. Ашмарин (1902) һ.б. хезмәтләре басылып чыга. Казан университеты каршындагы «Археология, тарих һәм этнография җәмгыяте»нең гыйльми әгъзасы булган Каюм Насыйри үзенең «Зөя өязе авыллары» (1975) хезмәтендә Зөя өязе авылларын һәм шул авыллардагы кабер ташы язмаларын өйрәнеп, байтак авылларның бик борынгыдан, болгар заманнарыннан бирле яшәгәнлекләрен язып калдыра. Каюм Насыйриның ономастика өлкәсендәге эшчәнлеге Г.Ф. Саттаров, Г.Р. Галиуллина, Ә.Ш. Юсупова, Г.К. Һадиева хезмәтләрендә яктыртыла. Татар халкының бик мөһим байлыгы – ул кабер ташларындагы язулар-эпиграфик истәлекләр. Алар ойконимнарны өйрәнү өчен әһәмиятле чыганаклар булып торалар. Эпитафик истәлекләр Х.Фәезханов, И.А. Износков, Н.Ф. Катанов, Л.Җ. Җәләй, Н.Ф. Калинин, Һ.Ф. Йосыпов, Ф.С. Хәкимҗанов, М.И. Әхмәтҗанов һ.б. хезмәтләрендә өйрәнелә. Каберташ язмаларында күп кенә авыл исемнәре сакланып калган. Идел Болгарстаны җирендә беренче табылган, укылган таш 1173 нче елда куелган, ләкин ул сакланмаган. Каберташ язмалары хәзерге авылларның тарихын болгар заманнарына ук алып барып җиткерә. Аларда борынгы ойконимик берәмлекләр сакланып калган. Болгар-Казан чорына караган кабер ташларын тарихчы 277 Һ.В. Йосыпов «Булгаро-татарская эпиграфика и топонимика как источник исследования этногенеза казанских татар» (1960) дигән хезмәтендә тикшерә. Ул Казан шәһәре атамасы һәм башка ойконимик берәмлекләрне өйрәнүгә үзеннән зур өлеш кертә. Болгар чоры эпитафиясенең тел үзенчәлекләрен Ф.С. Хәкимҗанов «Язык эпитафий волжских булгар» (1978) дигән хезмәтендә өйрәнә. М.И. Әхмәтҗанов Биектау төбәгенең XIII–XVII гасырлардан калган татар эпиграфикасы (1999) дигән хезмәтендә Казан артындагы авылларның тарихын кабер ташларындагы язмалар, шәҗәрәләр һәм риваятъләрдәге хәбәрләр буенча тикшерә. Тарихи чыганаклар, эпитафик язмалар, шәҗәрәләр һәм археологик тикшерү нәтиҗәләре җиде йөздән артык авылның Болгар, Алтын Урда, Казан ханлыгы чорларында ук яшәгәнлеген күрсәтә. Ф.С.Фәсиевнең «XVIII гасырда иске татар телендәге эш кәгазьләре» (1981), Ф.М. Хисамованең «XVIII йөздәге татарча эш кәгазьләренең тел үзенчәлекләре» (1981), «Татарский язык в восточной дипломатии России» (2012) дигән хезмәтләрендә күп кенә географик берәмлекләр, авыл атамалары искә алына. Г.Ф. Саттаров тарафыннан беренчеләрдән башлап татар ойконимиясенә кагылышлы тарихи-этимологик, лексик-семантик, сүз ясалышы, этимологик пландагы тикшеренүләр үткәрелә. Аның татар ойконимиясенә багышланган беренче монографик хезмәте 1971 нче елда «Ни өчен шулай аталган? Татарстан топонимнары» дигән исем астында басылып чыга. Автор бу хезмәтендә Казан шәһәренең нигезләнү вакыты, шәһәр атамасының мәгънәсе турында аңлатмалар бирә. Татарстан районнары һәм район исемнәренең килеп чыгышын, аларның тарихларын яктырта. 1975 нче елда галим тюркологиядә беренчеләрдән булып төрки-татар ономастикасы буенча «Антропотопонимия Татарской АССР» (1975) дигән темага докторлык диссертациясе яклый. Ул докторлык диссертациясендә һәм «Татарстан АССРның антропотопонимнары. Татарстан авылларының исемнәре» (1973) дигән монографиясендә бик күп фактик материалларга нигезләнеп, Татарстанның авыл исемнәрен тарихи-лингвистик яктан тикшерә. Хезмәттә төрки-татар кеше исемнәренә, фамилияләргә һәм кушаматларга нисбәтле авыл атамаларының ясалышы, этнолингвистик катламнары өйрәнелә. Бүгенге көндә дә фәнни яктан ачыкланып бетмәгән болгар катламы һәм шул катламга караган болгар антропотопонимнарына анализ ясала. Г.Ф.Саттаров тикшеренүләрендә авыл атамаларының 50 % антропоойконимнардан барлыкка килүен исбатлый, ягъни 3942 торак пункт 1968 енең атамасы кеше исемнәренә нигезләнеп барлыкка килүен билгели. Галимнең «Мәктәптә туган як ономастикасы» (1984), «Атамалар дөньясына сәяхәт» (1992), «Татар топонимиясе» (1998) һ.б. хезмәтләре татар ойконимиясенә багышлап язылган. Татар теле белемендә күпсанлы яшь галимнәр тәрбияләгән профессор Г.Ф. Саттаров һәм аның җитәкчелегендә фәнгә аяк баскан, ономастиканың бер тармагы булган ойконимия өлкәсендә актив эш алып барган күренекле галим, профессор Ф.Г. Гарипова хезмәтләре аерым игътибарга лаек. Галимә борынгы 278 чыганакларга, археология, тарих, тел материалларына нигезләнеп, Казан арты һәм Тау ягы авылларының тарихын, авыл исемнәренең мәгънәсен ачыклап фәнни хезмәтләр язды. Аның «Борынгы Болгар шәһәрләре» (1990), «Авылларны сөям җаным-тәнем белән» (1994), «Авыллар һәм калалар тарихыннан» (2001; 2003), «Хәтеремнән чыкмый һич тә ...» (2003), «Духовный родник: Знаменитые татарские деревни» (2005), «Рухи башкалабыз: мәшһүр татар авыллары» (Казан, 2005), «Авыл – милләтебезнең җаны» (Казан, 2011) һ.б. хезмәтләрен җәмәгатьчелек зур кызыксыну белән яратып кабул итте. Бүгенге көндә бу галимнәрнең шәкертләре аларның традицияләрен дәвам итәләр. Г.Ф. Саттаровның шәкертләре ойконимия өлкәсендәге мәсьәләләрне тикшерүгә күп көч куялар. Шундыйлардан Р.И. Куряева «Тюркский пласт русской ойконимии Среднего Поволжья» (1992) дигән хезмәтендә Урта Идел буе рус ойконимиясендәге төрки атамаларны, А.Ю. Филькова «Историко-лингвистический анализ полисонимов тюркского происхождения РСФСР» (1989) дигән хезмәтендә төрки чыгышлы шәһәр исемнәрен өйрәнәләр. 1998 нче елда Г.К. Һадиева рус язу кенәгәләренә нигезләнеп, Казан ханлыгы чоры ойконимнарын тарихи-лингвистик яссылыкта өйрәнә һәм «Историко-лингвистический анализ ойконимии Казанского ханства» дигән темага кандидатлык диссертациясе яклый. Ул «Ойконимы периода Казанского ханства (по писцовым книгам) (2004) дигән монография бастырып чыгара. З.Ф. Әхәтова тарафыннан Түбән Кама буе авыл атамалары буенча «Топонимия Нижнего Прикамья Татарстана» (1994), О.Р. Хисамов тарафыннан Көнбатыш Кама аръягы ойконимиясе буенча «Историко-лингвистический анализ ойконимии Западного Закамья Татарстана», Р.И. Хаҗиев Көньяк-көнчыгыш Кама аръягы ойконимиясе буенча «Историко-лингвистический анализ Юго-Восточного Закамья Татарстана» (2000), Ф.С. Сәлимҗанова Тау ягы ойконимиясе буенча «Историко-лингвистический анализ антропонимической системы Нагорной стороны Республики Татарстан» (2002), Ульяновск өлкәсе ойконимнары буенча Р.К. Садыйкова «Историко-лингвистический анализ тюрко-татарской топонимии Ульяновской области Российской Федерации» (2003) дигән темаларга кандидатлык диссертацияләре яклыйлар. Ф.Г. Гарипова җитәкчелегендә И.Г. Әхмәтҗанов IX–XVI йөз елъязмаларындагы төрки-татар географик атамаларын тарихи-лингвистик яссылыкта өйрәнеп «Историко-лингвистическое исследование тюрко-татарских географических названий в русских летописях IX–XVI вв.» (2004) дигән темага фәнни хезмәт яза. Алабуга өязе атамаларын А.К. Гараева «Историко-лингвистический анализ топонимов Елабужского уезда» (2004) дигән хезмәтендә өйрәнә. Себер төрки ойконимияcе Х.Ч. Алишина, З.С. Камалетдинова, С.З. Рахимбакиев хезмәтләрендә тикшерелә. Ә.Г. Кәримуллин, М.З.Зәкиев, Л.Ш. Арсланов, Н.Б.Борһанова, Д.Б.Рамазанова, Ф.Ю. Юсупов һ.б. галимнәрнең авыл атамаларын өйрәнүгә багышланган хезмәтләре бар. 279 Соңгы елларда Татарстан һәм татар халкы тарихын ачыклау эшчәнлегендә яңа мөмкинлекләр туды. Шул сәбәпле, төбәкләр тарихын ачыклау, атамаларны өйрәнү өлкәсендә, тарихчыларның да игътибарлары артты. А.Х. Халиков, С.Х. Алишев, М.Г. Госманов, Р.Г.Фәхретдинов, И.Р. Таһиров, Д.М. Исхаков, Р.Ф. Галләмов, Р.Г. Насыров һ.б.ның хезмәтләре зур әһәмияткә ия. Төрки ономастикасына киң рәвештә якын килү ХХ гасырның 20 нче елларында башлана. Төрки ареалларның ономастикасы, шул исәптән ойконимикасы буенча язылган фәнни хезмәтләргә Э.М. Мурзаев, Н.А. Баскаков, О.Т. Молчанова, А.К. Матвеев, А.Н. Кононов, В.М. Насилов, К.М. Мусаев, И.А. Воробьева, В.И. Абаев һ.б. кебек галимнәрнең хезмәтләре карый. Башкортстан ойконимиясе Т.М. Гарипов, А.А. Камалов, Ф. Хисамитдинова хезмәтләрендә өйрәнелә. Казах топонимнарының структур типлары, ясалыш ысуллары, этимологияләренә караган хезмәтләр С.А. Амажолов, А.А. Абдрахманов, Т.Д. Жанузаков, А.Т. Кайдаров, Е.А. Керимбаев, Е. Койшыбаев, Г.К. Конкашбаев, Г.Б. Мадиева, Н.А. Прманова кебек галимнәр тарафыннан бастырыла. Х.Х. Хәсәнов, С.К. Караев кебек Үзбәкстан галимнәре хезмәтләре Урта гасыр топонимнарының тарихи-географик тикшеренүдән гыйбарәт. Азербайҗан топонимнарының кардәш телләр материаллары белән чагыштыруда бирелгән җентекле лингвистик анализ Р.М. Юзбашев, С.М. Молла-Заде хезмәтләрендә бирелә. С.Атаниязов хезмәтләрендә Төрекмәнстан топонимиясе, К.Абдимуратов хезмәтләрендә каракалпакларның географик атамалары, Д.Исаева, К.Конкабаев хезмәтләрендә кыргыз атамаларының этимологиясе, лексик-семантик классификациясе, ясалыш үзенчәлекләре тикшерелә. Шулай итеп, төрки телләрнең ойконимикасы киң дәрәҗәдә өйрәнелгән, бик күп хезмәтләр басылып чыккан. XX йөз урталарыннан төрки ойконимикасына багышланган җыентыклар басылып килде: «Топонимика Востока» (1962; 1964), «Языки и топонимия Сибири»(1970; 1972; 1976), «Диалекты и топонимы Поволжья»(1972; 1973), «Вопросы топоономастики», «Ономастика востока» (1980), «Ономастика Татарии (1989) һ.б. хезмәтләр багышланган. 1967 нче елдан ономаст В.А. Никонов тырышлыгы белән «Идел буе ономастикасы» исемле конференцияләр үткәрелә башлый. Идел буеның төрле шәһәрләрендә: Ульяновск (1967, 2017), Горький (1969), Уфа (1971, 2006), Саранск (1973), Пенза (1975), Волгоград (1989, 1995, 1998, 2002), Йошкар-Ола (2008), Казан (2010), Ярославль (2012), Тверь (2014), Арзамас (2016) үткәрелгән әлеге конференцияләр ономастиканың топонимия, антропонимия, этнонимика, микротопонимика, зоонимия, космонимия һ.б. бүлекләренә кагылышлы төрле проблемаларны чишүгә, мәсьәләләрне ачыклауга юнәлгән. Шулай ук «Идел буе ономастикасы» конференцияләре төбәк халыкларының бер-берсенә тәэсир итеп яшәү шартларындагы үсешләрен, төрле лингвистик үзгәрешләрен, фән торышын ачыклауга гаять мөһим өлеш кертә. Шулай итеп, ойконимнарга лингвистик, тарихи һәм географик хезмәтләрдә үзәк урын бирелүе күзәтелә. Төрле фән галимнәре тырышлыгы белән ойконими280 ка фәнни танып белү системасында үз урынын таба. Төрки-татар ойконимикасына караган күпсанлы хезмәтләр булуга карамастан, борынгы чорда барлыкка килгән ойконимик проблемаларны чишәр өчен, барлык географик атамаларны системалаштыру сорала. БИБЛИОГРАФИЯ Кононов, А.Н. (1972). “Махмуд Кашгарский и его “Дивану лугат – ит турк”. Советская Тюркология. №1. – 3-17. Саттаров, Г.Ф. (1970) Этапы развития и очередные задачи татарской ономастики. Казань: КГУ Чернышев, Е.И. (1971) “Селения Казанского ханства (по писцовым книгам)”. Вопросы тюркоязычных народов Среднего Поволжья. Казань, – 284-292. 281 ӨҢІРЛІК ТОПОНИМДЕР АЛПОМИШ МИФОАНТРОПОНИМИ ХУСУСИДА ABOUT ALPOMISH MYTHOANTHROPONYM ЮНУСОВА БАРЧИНОЙ МАҲМУДХОНОВНА37 АННОТАЦИЯ Мақолада “Алпомиш” достонининг туркий халқлар орасида тўрт версия талқинда – “Қўнғирот”, “Ўғиз”, “Қипчоқ”, “Олтой” номлари билан кенг ареалда тарқалгани, барча туркий тил ва лаҳжаларда яратилгани, «Алпомиш», «Алпамис», «Алпамис батир», «Алп Манаш», «Алпамша», «Алпамша ва Барсин Ҳиллу» номлари билан танилгани ҳақида маълумот бериб ўтилган. Мифонимларнинг турлари келтирилган ва мифоантропоним термини изоҳлаб ўтилган. Халқ оғзаки бадиий ижодиёти, ёзма адабиёт ва санъат асарларидаги мифологик негизга эга бўлган асотирий персонажлар – мифологик образлар муайян воқеа-ҳодисанинг жонлантирилган тимсолий ифодаси бўлиб, воқеликнинг моҳиятини метафорик, рамзий ва истиоравий ҳолатда ўзига кўчириши ва унинг шаклий тажассуми ҳисобланиши, мифологик образлар ибтидоий бадиий уйдирма-фантазия маҳсули эканлиги, табиат ва жамиятдаги турли-туман ҳодисалар, қадимги одам тасаввурида мавжуд бўлган ғайриоддий кучларнинг келиб чиқиш сабабларини изоҳлашга хизмат қилиши ҳақида назарий қарашлар келтириб ўтилган. Туркий тиллардаги кўпгина исмларнинг юзага келиши миллий, диний, урф-одатлар, расм-русмлар, удумлар, эътиқод ва тасаввурлар билан узвий боғлиқ эканлиги, боланинг соғ бўлиши, келгуси бахти унга қўйиладиган исм билан алоқадор бўлиши, чақалоққа берилган ном унинг тақдири, ҳаётига катта таъсир кўрсатиши, исм одамнинг руҳияти, тақдирини ўзида мужассам қилиши, киши ўз номига ўхшаши каби жиҳатларга тўхтаб ўтилган. Шу боис аксарият исмлар эзгу орзу-истакларни ифодалаши, бу адабий тимсолларнинг исмларида янада ёрқинроқ кўриниши, аксарият тимсоллар исми тасвирланаётган ғоя, мавзуга мутаносиб бўлиши, асардаги тимсолларнинг исмлари ҳам ўз мазмун-моҳияти билан бадиийлик ташиши, чунончи, “Алпомиш” достонининг бош қаҳрамони паҳлавон, бақувват, қудратли, қўрқмас бўлганлиги боис Алпомиш дея аталгани каби масалалар ҳақида фикр юритилган. Шунингдек, мақолада Алпомиш мифоантропонимининг Манас исми билан алоқадор томонлари, алп сўзининг усмонли турк, олтой, хакас, қорақалпоқ, қозоқ, татар, қирғиз, ўзбек тилларидаги вариантлари ва маъноларига тўхталиб ўтилган. Этимологик луғатларда алп сўзининг келиши ва маънолари, турколог олимлар Г.Вамбери, А.Н.Кононов, Г.Рамстед, И.А.Вуллерса, Қ.Усмонов, А.Шукуровларнинг қарашлари, -миш қўшимчасининг бобил, хетт, оссурий, туркий халқларда қўлланилиши ва изоҳланиши келтириб ўтилган. Калит сўзлар: антропоним, миф, мифология, мифологик образ, мифоним, мифоантропоним. 37 Наманган давлат университети ўқитувчиси, Ўзбекистон, barchinoyyunusova21@gmail.com 282 ANNOTATION In the article explains that the epic “Alpomish” is widely distributed among the turkish people in four versions - “Qo’ng’irot”, “O’gu’z”, “Qipchoq”, “Oltoy”, created in all turkish languages and dialects, “Alpomish”, “Alpamis”, “Alpamis batir”, “Alp Manash”, “Alpamsha”, “Alpamsha va Barsin Hillu”. Types of myphonyms are given and the term mytoanthroponym is explained mythological images are mythological images in folklore, written literature and works of art that it is a product of fantasy, that various phenomena in nature and society serve to explain the causes of the origin of the supernatural forces that existed in the imagination of the ancient man. The origin of many names in Turkish is closely connected with national, religious, customs, rituals, traditions, beliefs and imaginations, the child’s health, future happiness is associated with the name given to him, the name given to the baby has a great impact on his life the name, the psyche of the person, the embodiment of the destiny, the resemblance of the person to his name. Therefore, most of the names express good wishes, the names of these literary symbols are more vivid, the idea of most of the symbols is proportional to the theme, the names of the symbols in the work are artistic in nature, for example, the protagonist of the epic “Alpomish” because it was energetic, powerful, fearless, it was called Alpomish. In the article also discusses the aspects of the Alpomish mytho-anthroponym associated with the name Manas, the variants and meanings of the word alp in usmonli turk, oltoy, hakas, karakalpak, kazakh, tatar, kyrgyz, uzbek. The origin and meaning of the word alp in etymological dictionaries, the views of turkologists G.Vamberi, A.N.Kononov, G.Ramsted, I.A.Vullersa, K.Usmanov, A.Shukurov, -mish suffix in bobil, xett, ossuriy, turkish peoples application and interpretation. Key words: anthroponym, myth, mythology, mythological image, mifonym, mytoanthroponym Маълумки, “Алпомиш” достони жуда кўп туркий халқлар орасида кенг тарқалган. Баъзи тадқиқотчилар унинг уч версия – талқини бор дейишса, баъзилар эса тўрт талқинга эга, деб таькидлашади. Биринчиси – “Қўнғирот” талқини. Бунга ўзбек, қозоқ, қорақалпоқ туркийлари ўртасида тарқалган ва мукаммал ҳолга келган “Алпомиш”, “Алпамис” номларидаги достонлар киради. Иккинчиси – “Ўғиз” талқини. Бунга туркий халқлар, хусусан, озор, туркман, турк, ўзбек ва бошқа халқлар орасида яшаб келаётган катта-кичик асарлар, хусусан, “Дада Қўрқут достони”, унинг таркибидаги “Бамсик Байрак” достонидир. Учинчиси – “Қипчоқ” талқини. Бунга татар, бошқирд, абхаз ва уларга яқин бошқа халқлар ижодидаги “Барчин Сулуу” каби асарлар мансуб. Тоғли Олтойда тарқалган “Алип-Манаш” достонини эса тўртинчи – “Олтой” талқинига киритиш мумкин. (Муродов М. в.б. Алпомишнома, 14-б). Бундан кўринадики, “Алпомиш” – умумтуркий асар, унинг тарқалиш ареали кенг: барча туркий тил ва лаҳжаларда яратилган, ёйилган. Достон туркий тилли халқларда, жумладан, ўзбекларда «Алпомиш», қорақалпоқларда «Алпамис», қозоқларда «Алпамис батир», олтойликларда «Алп Манаш», қозон татарларида «Алпамша», бошқирдларда «Алпамша ва Барсин Ҳиллу» номлари билан кенг тарқалган ва ўзонлар, жировлар, бахшилар, сесенлар, қайчилар, жирчилар, шоирлар томонидан алоҳида бир эҳтиром билан куйлаб келинган. (Мирзаев Т. “Алпомиш” достонининг жаҳон халқлари эпик ижодиётида тутган ўрни // Ўзбек тили ва адабиёти, 1999. – №6. – Б.34-37.) 283 Халқ оғзаки бадиий ижодиёти, ёзма адабиёт ва санъат асарларидаги мифологик негизга эга бўлган асотирий персонажлар – мифологик образлар муайян воқеа-ҳодисанинг жонлантирилган тимсолий ифодаси бўлиб, воқеликнинг моҳиятини метафорик, рамзий ва истиоравий ҳолатда ўзига кўчиради ва унинг шаклий тажассуми ҳисобланади. Мифологик образлар ибтидоий бадиий уйдирма-фантазия маҳсули бўлиб, коинот, табиат ва жамиятдаги турли-туман ҳодисалар, қадимги одам тасаввурида мавжуд бўлган ғайриоддий кучларнинг келиб чиқиш сабабларини изоҳлашга хизмат қилган. (Жўраев М. Мифологик образлар // Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2003.– 6-ж. – Б. 30.) М.Жўраев фикрича, “... халқ достонлариниг шаклланиши ва бадиий ривожи жараёнида эпик тафаккур билан бир қаторда мифологик тасаввурлар асосида юзага келган архитип ва поэтик тимсолларнинг алоҳида ўрни бор”. (Жўраев М. Миф ва унинг “Алпомиш” достонидаги ўрни // “Алпомиш” достони ва жаҳон халқлари эпик ижодиёти” мавзуидаги халқаро конференция материаллари. – Термиз: Фан, 1999. – Б. 25.) Албатта, бу фикрлар қадимий “Алпомиш” достонига ҳам хос. Мифонимларнинг бир тури саналмиш мифоантропонимлар – афсона, ривоят, эртак, достон ва бошқа асарларда учрайдиган шахс номлари, исмларидир: Алпомиш, Бойбўри, Бойсари каби. Алпомиш – достоннинг бош қаҳрамони Ҳакимбекнинг лақаби. Кейинчалик Ҳакимбек паҳлавон ва ботирлиги учун шундай ном олади. Ўзбек тилида бу моделдаги Кунтуғмиш, Ойтўлмиш, Ўгдилмиш, Ўзғурмиш каби исмлар ҳам учрайди. Туркий тиллардаги кўпгина исмларнинг юзага келиши миллий, диний, урф-одатлар, расм-русмлар, удумлар, эътиқод ва тасаввурлар билан узвий боғлиқ. Боланинг соғ бўлиши, келгуси бахти унга қўйиладиган исм билан боғлиқ бўлади деб ҳисоблашган. Чақалоққа берилган ном унинг тақдири, ҳаётига катта таъсир кўрсатади, исм одамнинг руҳияти, тақдирини ўзида мужассам қилади, киши ўз номига ўхшайди, деб ишонишган. Шу боис аксарият исмлар эзгу орзу-истакларни ифодалайди. Бу адабий тимсолларнинг исмларида янада ёрқинроқ кўринади. Аксарият тимсоллар исми тасвирланаётган ғоя, мавзуга мутаносиб бўлади, аниқроғи, асардаги тимсолларнинг исмлари ҳам ўз мазмун-моҳияти билан бадиийлик ташийди. Чунончи, “Алпомиш” достонининг бош қаҳрамони паҳлавон, бақувват, қудратли, қўрқмас бўлганлиги боис Алпомиш дея аталгани каби. Алпомиш антропонимининг таркиби, луғавий ва мотивацион асоси манбаларда турлича талқин ва таҳлил қилинади. Олтой манбаларида Алпомиш антропоними Алп Манаш вариантида кузатилади ва яна антропонимнинг Манас исми билан ҳам боғлиқлиги айтилади. Айрим олимларнинг фикрича, Манас исмининг маъносини “Алпомиш” достонининг олтой варианти қаҳрамони Алип Манаш билан боғлаб тушунтириш тўғри бўлади. Чунки бу исм “Манас” эпоси қаҳрамони номи билан кўплаб умумий хусусиятларга эга. Ушбу қаҳрамонни олтой эпоси билан таққослаган П.Н.Берков қуйидагиларни ёзади: “Шубҳа йўқки, олтой эпоси қаҳрамони Алип Манаш 284 (Алпомиш) билан қирғиз эпоси қаҳрамони Алп Манаш бир-бири билан чамбарчас боғлиқ. Алип Манашнинг, яъни Алпомиш ҳақидаги афсонанинг олтойча варианти шаклланишини В.М.Жирмунский VI-VIII асрлар деб белгилайди. Бу давр “Манас” эпосининг асосий ядроси шаклланиш вақтига тўғри келади. Олим Алип Манаш (Алпомиш) ва Манас исмларининг мос келишини асрлар давомида қирғиз ва олтой халқларининг ёнма-ён яшаганидан деб билади. (Урманчиев Ф.И. Тюркский героический эпос. – Казань, 2015. – С.219.) Исм таркибидаги алп сўзи усмонли турк, олтой, хакас, қорақалпоқ, қозоқ, татар, қирғиз, ўзбек тилларида алп // алип // улап вариантларида мавжуд ва қуйидаги маъноларда қўлланади: 1) қадимги туркий халқларда икки қўшин ўртасидаги жанг бошланишидан аввал яккама-яка олишувда иштирок этувчи баҳодир жангчи; 2) ўзбек халқ достонларида ғайритабиий куч-қудрати, мардлиги, жасорати ва ақл-фаросати билан ажралиб турадиган қаҳрамон сифати. Барваста, соғлом, бақувват жуссали кишилар ҳам алпга қиёс қилинган. (Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2000. – 1-ж. – Б. 238.) Ф.И. Урманчиевнинг талқинича, эр сўзи эпик қаҳрамон номларининг ажралмас қисми бўлгани каби “алп” сўзи ҳам “кучли одам”, “паҳлавон йигит”, “баҳодир” каби маъноларни англатиб Алп Манаш, Алпомиш, Алпомис каби номлар таркибида қўлланилади. Эр Сайин, Эр Манас каби эпик асар қаҳрамонларининг номлари бошқа тилга таржима қилиб бўлмагани каби Алп сўзини ҳам ҳеч бир тилга ўгириб бўлмайди. (Урманчиев Ф.И. Тюркский героический эпос. – Казань, 2015. – С.221.) Этимологик луғатларда алп сўзи қуйидаги маънолар англатиши қайд этилган: а) қаҳрамон; баҳодир; рицарь; кучли одам; жангчи; мерган; б) жасорат, ботирлик; в) қўрқмас, ботир, кучли; г) гигант, улкан, баҳайбат, катта, оқсоқол; д) оғир, қийин; е) мукаммал, тўлиқ. Г.Вамбери фикрича, алп сўзи таркибидаги ал, ол, ул “катта”, “баланд”, “йириклаштириш”, “улуғламоқ” маъноларини англатади. Лекин бу исботланмаган. А.Н.Кононов адабиётларнинг илмий таҳлилларига асосланган ҳолда, бу сўзни мўғул тилидаги “хизмат”, “бўйсунмоқ”, “олмоқ” (ал), “қаҳрамон” маъноларини англатувчи алба деган сўз билан сўзлари билан ёнма-ён қўяди. Г.Рамстедт ўзининг корейс этимологияси луғатида алп сўзини корейс тилидаги ap-, apha, aphe, яъни турк этимологиясига бориб тақалишини таъкидлайди ва “биринчи” (тунгус), “қаҳрамон”, “жанг етакчиси”, “улкан”, “олийжаноб” (мўғул), “олий табақа”, “ривожланган”, “илк”, “йирик” сўзларига қиёслайди. Алп сўзи И.А.Вуллерса қарашларидан тортиб то икки тилли форс ва араб луғатларида ҳам “паҳлавон киши”, “жисмонан кучли”, “қаҳрамон” маъноларини англатиши қайд этилган. 285 Адабиётларда қайд этилишича, миш бобил, хетт, оссурий, туркий халқларда таниқли кишилар ва афсонавий қаҳрамонларга нисбатан кенг қўлланилган бир белги, кўпроқ турли жангларда ғолиб келган, умуман, баҳодир, паҳлавон кишиларнинг номидан кейин қўлланган. Жумладан, Билгамиш (VII-VIII асрларда яшаган турк хоқони), Ўгдилмиш, Ўзғурмиш (Юсуф Хос Ҳожиб «Қутадғу билиг»), Тўхтамиш (Олтин Ўрда хони) антропонимлари таркибида қўлланган. Қ.Усмоновнинг фикрича, Алпомиш антропоними таркиби алп+о+-миш морфемаларидан иборат бўлиб, -миш исмларга қўшиладиган эркалаш, кичрайтириш қўшимчаси, чунки Алпомиш полвонларнинг энг кичиги бўлган. А.Шукуровнинг талқинича, Алп эмиш (Алпомиш демоқчи – Б.Ю.) Алпнинг орттирма даражасини кўрсатгани каби Билгамиш, яъни “Билга эмиш” антропоними ўта билимли киши деган маънони беради. Этимологик луғатларда -миш қўшимча эмас, балки “ўн маъносини билдирувчи сўз” деб тахмин қилинади. Айрим олимларнинг талқинича, -миш эркалаш, кичрайтириш қўшимчаси эмас, балки ўнлик сонлар таркибида учрайдиган кучайтирувчи, катталаштирувчи қўшимча ёки сўз. Бизнингча, алп, миш бирликларининг маъноларида умумийлик бор. Алпомиш антропоними алп ва миш бирликларидан таркиб топган бўлиб, “мард, паҳлавон киши”, “паҳлавон ҳукмдор” маъноларини англатади. БИБЛИОГРАФИЯ Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – М., 1974. – С. 139 Vambery H. Etymologisches Worterbuch der Turko-tatarischen Sprachen. Leipzig, 1978. Кононов А.Н. Показатели собирательности-множественности в тюркских языках. – Л., 1969. Рамстед Г. Грамматика корейского языка. – М., 1951. Vullers J.A. Lexicon persico-latinum etymologicum, t. 1-2. Bonnae ad Rhenum, 1855, 1864 ; Graz, 1962. Abdurahmonov A.. Turkiy adabiyotning qadimiy qatlamlari. To’rtinchi qism // https: // khdavron. Uz / kutubxona / jahon / turk. Turobov A. “Alpomish” dostonidagi shevalarga xos so‘zlarning izohli lug‘ati. – Samarqand, 2006. – B.4. А.Шукуров. “Билгамиш” достони – ер юзидаги энг қадимги ёзма достон // https: // saviya.uz /ijod / adabiyotshunoslik. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 253. 286 PATRONİMLƏRDƏN ƏMƏLƏ GƏLƏN MİKROTOPONİMLƏR (AĞDAM MATERİALLARI ƏSASINDA) MICROTOPONYMS FORMED FROM PATRONYMS (ON THE BASIS OF AGDAM MATERIALS) AYŞƏN İSMAYILLI38 XÜLASӘ Azərbaycan dilinin olduqca zəngin toponimik leksikası vardır. Hər bir xalqın tarixinin, milli mənliyinin, əski inanclarının daşıyıcısı olan mikrotoponimlər daha çox bir ərazinin sakinləri tərəfindən bilinən yer adlarıdır. Xalqın yaddaşındakı bu adları qeydə almaq və gələcək nəsillərə ötürmək olduqca əhəmiyyətlidir. Çünki mikrotoponimlərin müxtəlif səbəblərdən unudulması mümkündür. Bu onimlər mənşəyinə görə antroponimlərdən, etnonimlərdən, toponimlərdən, zoonimlərdən, fitonimlərdən, hidronimlərdən, teonimlərdən, patronimlərdən, sənət, peşə, məşğuliyyət bildirən sözlərdən, zahiri əlamət, rəng bildirən sözlərdən və s. yarana bilir. Araşdırmada Qarabağın Ağdam bölgəsində patronimlərdən əmələ gələn mikrotoponimlər dilçilik aspektindən təhlil olunur. Patronim iki yunan mənşəli sözün birləşməsindən ibarətdir: Pater “ata”, onim “ad”. Toponimiyada patronimlərdən əmələ gələn mikrotoponimlər dedikdə, daha çox ata və baba adları ilə bağlı olan coğrafi adlar başa düşülür. Şəxs, tayfa, nəsil, tirə adları ifadə edən toponimlərin yaranması müxtəlif səbəblərlə əlaqədardır. Bu adlar qədim dövrlərdə makrotoponim kimi bəylərin, feodalların yaylaq və qışlaq ərazidə məskunlaşmasının nəticəsində yaranmışdır. Mikrotoponimlərin tərkibində isə keçmiş zamanlarda təsərrüfat sahələrində istifadə olunub. Belə mikrotoponimlər həm müsbət (dağ, qaya, sirt, bayır, keş, zirvə, gel, yal, yamac, cığır, dağ keçidi, təpə, tap və s), həm də mənfi relyef forması (çuxur, çökək, dərə, cılğa, təngə, qobu, yarğan, düz, küdrü, yazı, düzən, düzənlik və s.) bildirən sözlərlə işlənə bilir. Açar sözlər: toponim, mikrotoponim, patronim, onim, yaşayış yeri, kurqan, təpə SUMMARY The Azerbaijani language has a very rich toponymic vocabulary. Microtoponyms, which are the bearers of the history, national identity and ancient beliefs of each nation, are mostly place names known by the inhabitants of an area. It is very important to record these names in the memory of the people and pass them on to future generations. Because microtoponyms can be forgotten for various reasons. According to their origin, these onyms can be derived from anthroponyms, ethnonyms, toponyms, zoonyms, phytonyms, hydronyms, theonyms, Institute of Linguistics named after Nasimi of the Azerbaijan National Academy of Sciences, aysheaxmedova4@gmail.com 38 287 patronymics, words denoting art, profession, occupation, words denoting appearance, color, etc. can occur. The study analyzes the microtoponyms formed from patronymics in the Aghdam region of Karabakh from a linguistic point of view. My patronymic is a combination of two words of Greek origin: Pater “father”, onim “name”. In toponymy, microtoponyms formed from patronymics are geographical names that are more closely related to the names of fathers and grandfathers. The origin of toponyms denoting names of persons, tribes, clans, and tribes is due to various reasons. These names, as macrotoponyms in ancient times, arose as a result of the settlement of nobles and feudal lords in the steppe and winter areas. Microtoponyms have been used in agriculture in the past. Such microtoponyms are both positive (mountain, rock, surface, outdoor, cache, peak, gel, ridge, slope, trail, mountain pass, hill, tap, etc.) and negative form of relief (pit, depression, ravine, ravine, coin). , gobu, ravine, plain, rugged, writing, plain, plain, etc.) can be processed with words denoting. Keywords: toponym, microtoponym, patronym, onim, place of residence, mound, hill Patronimlərdən əmələ gələn mikrotoponimlər antroponim + cəm və ya mənsubiyyət şəkilçisi modelində yaranan onimlər kimi başa düşülür. Bu toponimik vahidlərin çox qismi ata, baba adlarına -lı, -li, -lu, -lü və -lar, -lər şəkilçilərinin əlavə olunması ilə yaranır. Bir sıra patronomik mikrotoponimlərin tərkibində uşaq, boy, vənd, var, oymaq, ocaq, oğlu topoformantları qeydə alınmışdır: Baş Qərvənd yolu, Ayaq Qərvənd yaşayış yeri, Papravənd kurqanları, Boyəhmədli kurqanları, Məlulu təpələri, Molla Mustafa oğlu təpəsi, Papravənd daş qutusu nekropolu, Maqsudlu kurqanları, Əhmədoğlu yaşayış yeri, Papravənd bağı, Papravənd qəbiristanlığı, Seyid Mustafalar yaşayış yeri və s. Ancaq belə yurd adları arxaikləşmiş hesab edilir. Toponimlər sistemində bu şəkildə yaranan yer-yurd adları az qeydə alınmışdır. Mikrotoponimlərdən bir qismi peşə, titul, rütbə, vəzifə bildirən terminlərlə bəy, ağa, yüzbaşı, sultan, hacı, seyid və s. işlənə bilir. Bu onimlərə qeyd edə bilərik: İsmayılbəytəpə, Şükürbəyli, I və II Yüzbaşılı, 1 saylı Vəlibəytəpə, 2 saylı Vəlibəyli, 3 saylı Vəlibəytəpə, 1 saylı Sultanbud, 2 saylı Sultanbud, 3 saylı Sultanbud, 1 saylı İmamqulubəyli, 2 saylı İmamqulubəyli, 3 saylı İmamqulubəyli, 4 saylı İmamqulubəyli, 5 saylı İmamqulubəyli, 6 saylı İmamqulubəyli, 7 saylı İmamqulubəyli yaşayış yerləri, Qəhrəmanbəyli kurqanı, Malubəyli məhəlləsi, Əhmədağalı, Ağalartəpə, Hacılar, Seyid Mustafalar, Paşabəyli, Kəbləhüseynli yaşayış yerləri və s. Ağdam rayonu ərazisində dini xarakterli terminlərdən əmələ gələn patronomik mikrotoponimlərə də rast gəlinir. Bu onimlər Azərbaycan dilinə İslam dininin yayıldığı zamanlardan etibarən daxil olmağa başlamışdır. Bu mikrotoponimlərə Maqsudlu məhəlləsi, Kərimlitəpə, Yusifcanlı ayrığı, Maqsudlu kurqanları, Səfərli təpələri, Namazlı təpəsi, Gəşəlitəpə, Eyvazlı yaşayış yeri, Zəngişalı kurqanını və s. aid etmək olar. Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi qədim zamanlardan müasir dövrə qədər bir-birini əvəz edən mədəniyyətləri bizə çatdıran abidələrlə zəngin olmuşdur. Maddi- mədəniyyət nümunələri xalqımızın təşəkkülündə iştirak etmiş tayfa, nəsil, tirələri müəyyən etməyə yardımçı olur. Ona görə də bu el-oba adlarını qorumaq və gələcək nəsillərə ötürmək mühüm əhəmiyyətə malikdir. 288 Patronomik mikrotoponimlər deyərkən tayfa, nəsil, tirə adlarını ifadə edən onimlər başa düşülür. Bilindiyi kimi qədim zamanlardan müasir dövrə qədər əhalimiz daha çox kəndlərdə, qəsəbələrdə, məhəllələrdə nəsil olaraq məskunlaşırlar. Bu isə antropotoponimlərin meydana gəlməsinə şərait yaradır. Afad Qurbanovun fikrincə, “Azərbaycanda qohum qrupu əks etdirən terminlər müxtəlifdir: nəsil, övlad, uşağı, tirə, tayfa və s. Qohum qrupun adı isə müəyyən əcdadın (ulu babanın) adından və mənsubiyyət, yaxud cəmlik bildirən şəkilçilərdən ibarət olurdu. Məsələn, Səfərli, Cəfərli dedikdə, müəyyən qrup ailənin mənşəcə Səfər və Cəfərdən törədiyini, onların övladı, nəsli olmasını başa düşürük” (Qurbanov, 2019, s.188-189). Nadir Məmmədov hesab edir ki, “Bu qrup toponimlərin yaranması əsas etibarilə keçmişdə əhalinin müəyyən hissəsinin maldarlıqla məşğul olması və buna görə də yaylaq və qışlaqlardan istifadə etməsi ilə əlaqədardır. Adətən hər bir nəsil və ya tirə müəyyən ərazidə qışlayır və yayı keçirirdi. Buna görə də bu nəsil və tirələrin yaşadığı yerlər onların öz adları ilə adlanmışdır” (Məmmədov, 2007, s.248-249). Elmira Əhmədova patronimlərdən əmələ gələn onomastik vahidlərlə bağlı fikrini belə əsaslandırır: “Araşdırmalar göstərir ki, bu qrup qədim etnonimlərdə əksini tapan şəxs ilə həmin yerin sakinlərinin (tayfa, nəsil, tirə və s.), əksər hallarda heç bir qohumluq əlaqəsi olmur. Başqa sözlə desək, belə antroponimik adlara əlavə edilən şəkilçilər heç də hər vaxt həmin zümrələrin mənşəcə göstərilən şəxslərin törəmələri olduğunu deyil, vaxtilə adı çəkilən şəxslərdən asılığını, onlara maddi-inzibati mənsubluğunu bildirməyə xidmət etmiş, nəticədə etnonim səciyyəsi daşımağa başlamışdır” (Əhmədova, 2017, s.113). Ağdam rayonu ərazisində patronimlərdən əmələ gələn mikrotoponimlərə qeyd etmək olar: Baş Qərvənd yolu, Ayaq Qərvənd yaşayış yeri, Papravənd kurqanları, Boyəhmədli kurqanları, Məlulu təpələri, Molla Mustafa oğlu təpəsi, Papravənd daş qutusu nekropolu, Maqsudlu kurqanları, Əhmədoğlu yaşayış yeri, Papravənd bağı, Papravənd qəbiristanlığı, Seyid Mustafalar yaşayış yeri, İsmayılbəytəpə, Şükürbəyli, I və II Yüzbaşılı, 1 saylı Vəlibəytəpə, 2 saylı Vəlibəyli, 3 saylı Vəlibəytəpə, 1 saylı Sultanbud, 2 saylı Sultanbud, 3 saylı Sultanbud, 1 saylı İmamqulubəyli, 2 saylı İmamqulubəyli, 3 saylı İmamqulubəyli, 4 saylı İmamqulubəyli, 5 saylı İmamqulubəyli, 6 saylı İmamqulubəyli, 7 saylı İmamqulubəyli yaşayış yerləri, Qəhrəmanbəyli kurqanı, Malubəyli məhəlləsi, Əhmədağalı, Ağalartəpə, Hacılar, Seyid Mustafalar, Paşabəyli, Kəbləhüseynli yaşayış yerləri, Maqsudlu məhəlləsi, Kərimlitəpə, Yusifcanlı ayrığı, Maqsudlu kurqanları, Səfərli təpələri, Namazlı təpəsi, Gəşəlitəpə, Eyvazlı yaşayış yeri, Zəngişalı kurqanını və s. Bu mikrotoponimlərin bəzisinə diqqət yetirək: Paşabəyli yaşayış yeri. Paşabəyli mikrotoponimi yer adı ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. “Paşabəyli yaşayış yeri eyniadlı kəndin şimal-şərq hissəsində, meşə adlanan yerin qərb tərəfində yerləşir. Hündürlüyü 4 m, diametri 150 m olan təpə sovet dövründə və Qarabağ müharibəsi gedişində dağıdılıb. Şimal-qərb, cənub-şərq istiqaməti üzrə uzanan təpənin yalnız mərkəzi hissəsi salamat qalıb. Şərq və qərb tərəfi tamamilə dağılmış təpənin mərkəzi hissəsini uzununa qazılmış xəndək ikiyə ayırıb” (Alməmmədov vd., 2017, s.22). Paşabəyli ‒ “Ağdam rayonunun Xındırıstan 289 inzibati ərazi vahidində kənddir. Dağətəyi düzənlikdədir. Yaşayış məntəqəsi paşabəyli nəslinin məskunlaşması nəticəsində yarandığından həmin nəslin adını daşıyır” (Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, II cild, 2007, s.153). Göründüyü kimi mikrotoponim tayfa adı ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Mikrotoponim ikikomponentlidir: Paşa+bəy+li. Paşa ‒ “Osmanlı imperatorluğu zamanında yüksək sivil məmurlara və albaydan üstün rütbədə olan əsgərlərə verilən ünvan; cümhuriyyət dönəmində general; sakit; ağırbaşlı mənasındadır” (Taymazlı, 2012, s.2854). Sözün birinci komponenti paşa titulu ilə bağlı Fidan Qurbanovanın mülahizəsi maraqlıdır və tarixi mənbələrə istinad etmişdir: “Tarixdən titulun qoşulduğu kifayət qədər şəxsiyyət məlumdur. Məsələn, Nuri paşa, Aslan paşa və s. Qeyd etmək lazımdır ki, Paşa bu gün məişətimizdə unudulmaqda olan, əsasən soyadlarda yaşayan kişi adlarındandır. Lakin hazırda Paşayev, Paşalı, Paşazadə soyadlarının geniş yayılması məişətimizdə keçmişə qədər adın geniş yayıldığına dəlalət edir” (Qurbanova, 2019, s.530). Bəy ‒ “Türk dilində günümüzdə kişi adlarından sonra istifadə olunan söz, kişi özəl adları yerinə istifadə olunur; ər, zəngin, irəli gələn kimsə, bay; boy kimi kiçik bir toplunun və ya kiçik bir dövlətin başçısı; komandir kişi sifətlərinin arxasına artırılır” (Taymazlı, 2010, s.465). Bəy ünsürü bəzi yer-yurd adlarının tərkibində işlənir: Bəybabalar, Bəydəmirli, Bəydili, Bəyəhmədyurd və s. Mikrotoponimlə eyniadlı kəndə Türkiyədə “Yogat, Zonguldak ərazilərində rast gəlinir”(Köylərimiz, 1968, s.444). Fikrimizcə, mikrotoponimi “Paşabəyli nəslinə məxsus olan yer” mənasında izah etmək olar. Əhmədağalı yaşayış yeri. “Əhmədağalı yaşayış yeri eyniadlı kənddən 820 m şərqdə, 1 saylı Baharlı yaşayış yerindən 1,28 km şimal-qərbdə yerləşir. Diametri 150 m, hündürlüyü 1,5 m olan təpə kolxoz dövründə pambıq çardağı və kübrə anbarı kimi istifadə olunub. Yaşayış yerinin şimal-şərq hissəsi Qarabağ müharibəsi dövründə blindajların qazılması nəticəsində dağılmışdı. Təpənin müşahidəsi zamanı yalnız neolit dövrünə aid maddi-mədəniyət nümunlərinə təsadüf olundu” (Alməmmədov vd., 2017, s.31). Əhmədağalı ‒ “Ağdam rayonunun Qərvənd inzibati ərazi vahidində kənddir. Dağətəyi düzənlikdədir. Keçmiş adı Əhmədağalı Muğanlı olmuşdur. Kənd Xəlil, Saday və Əvəz adlı bəylərə məxsus olduğundan keçmişdə Bəylik də adlanmışdır. Əhmədağalı həmin bəylərin mənsub olduğu nəslin adıdır” (Azərbaycan toponimlərinin izahlı lüğəti, I cild, 2007, s.178). Mikrotoponim mürəkkəb söz şəklindədir: Əhməd+ağa+lı. Fidan Qurbanova Əhmədağa onomastik vahidini antroponim kimi belə təhlil edir: “Mürəkkəb adların tərkibində işlənən Əhməd və Azərbaycanda arxaikləşmiş ağa titulunun birləşməsindən əmələ gəlmiş şəxs adıdır. Əhmədağa kişi adı Əhməd ağa anlamındadır” (Qurbanoav, 2019, s.244). Əhməd antroponimi toponimlərin daxilində işlənərək el-oba adlarını əmələ gətirir: Əhmədabad, Əhmədavar, Əhmədbəyli, Əhmədxan, Əhmədli, Əhmədoba və s. 290 Əzizxan Tanrıverdi ağa apelyativi haqqında yazır ki, “Apelyativi bəy, sahib, hakim, zadəgan, böyük qardaş və s. mənalı arxaik tituldur. Müasir Azərbaycan antroponimik vahidlər sistemində həm yalnız türk mənşəli (Ağa, Ağababa, Ağaşbəy, Ağaqardaş, Ağadadaş, Ağalar, Ağası, Ağaxan, Ağaş, Xanağa, Balaağa və s. ) həm də hibrid antroponimlər tərkibində (Ağabəşir, Ağaqurban, Ağazadə, Ağazal, Ağazeynal, Ağazəki, Ağagül, Ağamusa, Ağarza, Ağasultan, Əzizağa, Əlağa və s. ) işlənməkdədir” (Tanrıverdi, 2012, s.87). Ağa topoformatına bir sıra el-oba adlarının tərkibində rast gəlinir: Ağababa, Ağabağı, Ağabəyələnc, Ağabəylər, Ağabəyli, Ağabulağı, Ağacanlı, Ağabulaqdərəsi, Ağaçay, Ağakişilər, Ağakişibəyli, Ağalaruşağı, Ağalı, Ağalıkənd, Ağamalı, Ağamalılar, Ağamalıoğlu, Ağaməmmədli, Ağanus, Ağarəhimoba, Ağaarx, Ağasovqat, Ağaşirinoba, Ağaverdioba, Ağazaman və s. Türkiyədə Əhmədağa kəndi “bucağı Mərkəz, ilçəsi Sarıgöl, ili Manisa” (Köylərimiz, 1968, s.14) qeydə alınmışdır. Əfətli yaşayış yeri.Ağdam rayonunun mikrotoponimlərindəndir. Yaşayış yeri eyniadlı kəndlə bağlı olaraq yaranmışdır. “Ağdam rayonunun eyniadlı inzibati vahidində kənd Qarqar çayının sol sahilindən 2 km aralı, Qarabağ düzündədir. Keçmiş adı Məşədilər olmuşdur. Kəndin adı avatlı tayfa adının təhrif olunmuş formasıdır. XIX əsrdə rayonun ərazisində əfətlilərin adı ilə bağlı Əfətli Böyükbəy, Əfətli Müqəddəmbəy və Əfətli Əyriyataq adlı üç yaşayış məntəqəsi qeydə alınmışdır” (Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, I cild, 2007, s.177). Həmçinin Əfətli kurqanı “Ağdam rayonunun eyniadlı kəndinin şərqində, 1 saylı Əfətli kurqanından 1 km cənub-şərqdə yerləşir. Hündürlüyü 25 m, diametri isə 240 m olan kurqan quruluşuna görə ikiyarusludur. Müharibə dövründə mərkəzi hissəsində səngər və blindajlar qazılsa da, bu qazıntılar kurqanın möhtəşəmliyinə xələl gətirə bilməmişdir. Toplanılmış yerüstü materiallara əsasən kurqanın orta əsrlərdə yaşayış yeri kimi də istifadə olunduğunu söyləyə bilərik” (Alməmmədov vd., 2017, s.52). İmamqulubəyli kurqanı. “İmamqulubəyli kurqanı eyniadlı kəndin cənub hissəsində, Bərdə-Ağdam yolunun sağında yerləşir. Kurqan yerli əhali tərəfindən Kərpictəpə kimi də adlandırılır. Diametri 95 m, hündürlüyü 4 m olan kurqanın qərb hissəsi tamamilə dağıdılaraq bağ salınıb” (Alməmmədov vd., 2017, s.49). İmamqulubəyli kəndinə respublikamızda Ağcabədi, Bərdə rayonları ərazisində rast gəlinir. “Bərdə rayonunun Yeni Daşkənd inzibati ərazi vahidində kənd Qarabağ düzündədir. XIX əsrin əvvəllərində 104 ailədən ibarət olan qaradolaq tayfasına mənsub ailələr indiki Ağdam rayonunun ərazisində məskunlaşmışdı. Çar höküməti həmin ailələrin idarəsini 5 il ərzində İmamqulu bəyə vermişdi. Bundan sonra İmamqulubəyli adlanan həmin qaradolaq ailələri sonralar müxtəlif yerlərdə məskunlaşaraq bir neçə eyniadlı kənd yaratmışdılar” (Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, I cild, 2007, s.257258). Kurqanın adı İmam+qulu+bəy+li komponentlərdən ibarətdir. Adın tərkibindəki İmam – “Fiqh kitablarında imamət “Camaat namazında namaz qıldıran şəxs və “dövlət başçısı” olmaqla iki babda araşdılır. Bunları fərqləndirmək üçün birincisinə, “imaməti-suğra”, ikincisinə “imaməti-kübra” deyilmişdi. “İmam” sözü mənasının 291 zənginliyi üçün dini ədəbiyyatda başqa mənalar da istifadə olunmuşdur. Bunlara böyük alimləri, düşüncə hərəkatı rəhbərlərini, məzhəb qurucusu fəqihləri misal göstərmək olar” (İzahlı dini terminlər lüğəti, 2020, s.143). İmam nomeni toponimlərin tərkibində qeydə alınmışdır: İmambağı, İmambinəsi, İmamquluçay, İmamqulukənd, İmamqulular, İmamlı, İmamverdili. Qulu – “Bu adın “kölə”, “əsir” anlamlarından başqa “yaradılan”, “xəlq edilən”, “bəndə”, “məxluq” anlamları da vardır. Bu adın önünə “Allah”, “Tanrı”, “Xuda”, “Ağa”, “Şah” və s. sözlər artırıldıqda mürəkkəb adlar yaranır” (Aydın Abi Aydın, 2002, s.233). -li şəkilçisi isə aidlik, mənsubluq bildirir. Qulu sözünə Qulubəyli, Quludaş kimi nomenlərin tərkibində rast gəlinir. Fikrimizcə, mikrotoponimi “İmamqulubəy adı ilə bağlı olan kurqan” şəklində izah etmək olar. Zəngişalı kurqanı. “Kurqan Ağdam rayonunun eyniadlı kəndinin şimal hissəsində yerləşir. Hündürlüyü 7 m, diametri isə 85 m olan kurqanın təpə hissəsinin şimal və şərq hissəsi tamamilə dağıdılıb. Hal-hazırda kurqan kənd sakinləri tərəfindən torpaq karxanası və zibilxana kimi istifadə olunur” (Alməmmədov vd., 2017, s.51). Zəngişalı – “Ağdam rayonunun Qaradağlar inzibati ərazi vahidində kənddir. Qarabağ düzündədir. Zəngişanı variantında da qeydə alınmışdır. Bəzi tədqiqatçılara görə, oykonim zəngi və cığatay mənşəli şalı/şalu tayfalarının adlarının birləşməsindən düzəlib. Əslində, oykonim rayonun ərazisindəki Şəlli adlı üç kənddən biridir və zəngi etnoniminin artırılması ilə kənd digər iki kənddən (Şəlli və Mirəşəlli) fərqlənir. Oykonim “zəngilərə məxsus Şəlli kəndi” mənasındadır, şəlli komponentinin Şalı/ Şelli/Şanlı variantları isə kəndin adının rus dilli ədəbiyyatlarda qeydə alınması ilə bağlıdır” (Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, II cild, s.295). Eyvazlı yaşayış yeri. “Eneolit dövrünə aid yaşayış yeri Ağdam rayonu Eyvazlı kəndinin şimal-qərb qurtaracağında, Quzanlı-Ağdam yolunun solunda, Leylatəpədən 150 m cənubda yerləşir. Təpənin əsas hissəsi dağıdılmış, 1988-ci ildə burada yeməkxana sonradan isə yaşayış evi tikilmişdir” (Alməmmədov vd., 2017, s.68). Eyvazlı – “Qubadlı rayonunun Novlu inzibati ərazi vahidində kənddir. Dağlıq ərazidədir. Tədqiqatçılar bu oykonimləri oğuz tayfa ittifaqına daxil olan təklələrin (sonralar şahsevənlərin) tərkibinə daxil olmuş eyvazlı tirəsinin adı ilə bağlayırlar. Etnotoponimdir. Şərur rayonunda Eyvazlı məhəlləsi, Ağstafa rayonunun Saloğlu kəndində ayvazlı nəsli qeydə alınmışdır” (Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, I cild, 2007, s.176). Eyvaz – “1) Ərəbcə “əvəz” in dəyişilmiş biçimidir. 2) Türkiyədə başqa millətdən olan xidmətçilərə verilən addır” (Aydın Abi Aydın, 2002, s.135). “Koroğlu” dastanında Eyvaz şəxs adı işlənir: “Koroğlu Eyvazı belə görəndə ürəyi telləndi, qolları açıldı, üzünü Nigar xanıma tutub aldı görək nə dedi: Nigar xanım, sənə deyim, Bu gələn Eyvaz, bu gələn. Dili dodağıyı yeyim, Bu gələn Eyvaz, bu gələn” (Köylərimiz, 1968, s.127). Fidan Qurbanovanın Eyvaz onomastik vahidi ilə bağlı mülahizəsi diqqəti cəlb edir: “Azərbaycanda Eyvaz adı ilə əlaqədar kifayət qədər yer adlarına (Eyvazlı, Eyvazlılar, Eyvazxanbəyli və s.) rast gəlinir. Tədqiqatlarda cənubda Masallı bölgəsində Eyvazkəsdi 292 dağının yaxınlığındakı eyniadlı meşə haqqında belə məlumata rast gəlinir ki, bu meşəyə Eyvaz adlı birisi qulluq etdiyindən meşə onun adı ilə adlandırılmışdır. Əslində Eyvazkəsdi oronimi Eyvazuşağı, Eyvazoğulları etnoniminin sinonimi olan Eyvazkəsli, yəni Eyvazdan törəmələr, Eyvazın nəslinin adı ilə əlaqədardır. Bu da Azərbaycanın bir çox yerlərində Eyvaz adı ilə bağlı yer adlarının olması (Ağdam, Qubadlı, Beyləqan, Goranboy ərazisində kənd adı, Şərurda məhəllə və s.) ilə əlaqədardır. Qazaxda Eyvazlılar (yerli tələffüz formasında Ayvazalılar), Ağdamda Eyvazxanbəylilər (sonrakı mərhələdə Məmmədxanbəylilər) məşhur nəsillərdən hesab olunur. Bütün bunlar Eyvaz antroponiminin türk mənşəli olduğuna dəlalət edir” (Qurbanova, 2019, s.230-231). Bizcə, mikrotoponimi “Eyvazlı tayfasına məxsus olan yer” kimi izah etmək olar. Namazlı yaşayış yeri. Namaz – “Müəyyən söz və hərəkətlərlə yerinə yetirilən xüsusi ibadətdir. Namaz İslam dininin beş şərtindən biri olub, vacibliyi barəsində bütün məzhəblər həmrəyidir. İslamın ilk illərindən etibarən, namaz ibadəti və vacib buyurulmuş, Həzrət Peyğəmbər və səhabələr bu ibadətə çox ciddi yanaşmışlar, təhlükə və ya döyüş anında belə namazı tərk etməmişlər” (İzahlı dini terminlər lüğəti, 2020, s.226). Namaz sözünün iştirak etdiyi kəndlərə “Namazgah Çanaqqala; Namazkənd Zonguldak; Namazlı Samsun ərazilərində rast gəlinir” (Köylərimiz, 1968, s.418). Hacılar. “Hacılar yaşayış yeri eyni adlı kəndin mərkəzində yerləşir. Diametri 200 m, hündürlüyü 2,5 m olan təpənin səthi kənd yolu və həyətyanı sahələr salınarkən dağıdılıb. Təpənin şərq tərəfi 150x100 m sahədə materikə qədər qazılaraq burada həyətyanı sahə yaradılmışdır. Yaşayış yerinin tam yarısı bütünlüklə dağıdılmışdır. Daha maraqlısı budur ki, yaşayış yeri bütünlüklə Leylatəpə tiplidir. Burada təsadüf olunmuş keramika məmulatı abidənin genetik xüsusiyyətləri haqqında fikrə gəlməyimizə əsas verir” (Alməmmədov vd., 2017, s.36). Zirəddin Xasıyev Tovuzun el-oba adlarını araşdırarkən Hacılar toponimik vahidi haqqında yazır ki, “Şərq ölkələrində bu adda istənilən qədər yer adları mövcuddur. Həm də bu adların çoxu islamiyyətdən çox-çox əvvəllər mövcuddur. Məsələn, Türkiyənin Burdur şəhərindən 25 km. qərbdə yerləşən Hacılar kəndində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində neolit və eneolit dövrlərinə aid maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Arxeoloqlar bu maddi mədəniyyət nümunələrini eradan əvvəl 6-cı minilliyin qalıqları hesab edirlər. Bu faktlar onu göstərir ki, “hacı” sözünün tarixi mənşəyi çox-çox qədimdir. Onu təkcə islamiyyətlə bağlamaq düz deyildir” (Xasıyev, 2010, s.97). Fidan Qurbanova hacı onomastik vahidini köməkçi ad kateqoriyasına aid edir: “Məlum olduğu kimi, Azərbaycan şəxs adları sistemində tituldan formalaşmış kifayət qədər antroponim mövcuddur. Hacı da bu qəbildən olan kişi adları sırasındadır. Bu gün məişətimizdə Hacı adına kifayət qədər rast gəlmək olur. Azərbaycanda ən geniş yayılmış soyadlar sırasında Hacı adından formalaşmış Hacıyev, Hacılı, Hacı, Hacızadə soyadları da vardır” (Qurbanova, 2019, s.302). Hacı sözünün iştirak etdiyi toponimlər respublikamız ərazisində çox sayda qeydə alınmışdır: Hacı Qaraqaşlı, Hacı Zeynalabdin, Hacıağabəyli, Hacıağalar, Hacıalılar, 293 Hacıbəbir, Hacıbəyli, Hacıcavadlı, Hacıəbdürrəhimoba, Hacıələkbərli, Hacıəhmədli, Hacıəhmədoba, Hacıkənd, Hacıqabul, Hacıqərvənd və s. Hacılar kəndinə “Ağdaş, Ağcabədi, Bərdə, Gədəbəy, Xaçmaz, Laçın, Tovuz rayonlarında” (4, 220); Türkiyədə – “Dənizli, Adana, Adıyaman, Ağrı, Ankara, Balıkesir, Bingöl, Bolu, Burdur, Çanaqqala, Çanqırı, Elazığ, Ədirnə, Ərzurum, Gaziantep, Hatay, İsparta, İzmir, Kocaeli, Malatya, Nevşehir, Ordu, Sakarya, Tokat, Urfa” (Köylərimiz, 1968, s.260-261); Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisində – “Hacılar İrəvan quberniyasının Eçmiədzin qəzasında, indi Üçkilsə (Eçmiədzin) rayonunda kənd; Hacıların bulağı Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Qazax qəzasında, indi Barana (Noemberyan) rayonunda bulaq” (Budaqov, 1998, s.293-294) qeydə alınmışdır. Hesab edirik ki, patronomik mikrotoponimi “hacılar tayfasının adı ilə bağlı olan yer” mənasında izah etmək olar. Ağalartəpə. “Ağalartəpə yaşayış yeri Saattəpədən 480 m cənub-şərqdə yerləşir. Diametri 60 m, hündürlüyü 1,5 m olan torpaq karyeri və zibillik kimi istifadə olunur. Təpə artıq məhv olmaq üzərədir. Təsadüf olunmuş keramika fraqmentləri yaşayış yerinin antik dövrə aid olduğu fikrinə gəlməyimizə səbəb oldu” (Alməmmədov vd., 2017, s.35-36). Ağa – “Qırlıq kəsimdə geniş torpaqları olan, sözü keçən, varlıqlı kimsə; xalq arasında sayılan və sözü keçən kişilərə verilən san; böyük qardaş, ağabəy; oxuyan yazar olmayan yaşlıca kişilərin adları ilə birlikdə istifadə olunan san; Osmanlı imperatorluğunda bəzi quruluşların başında olanlara verilən rəsmi sandır” (Taymazlı, 2010, s.55). Onomastik vahid “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında belə işlənir: “Qaragünə oğlı Qarabudağ aydır: “Ağam Qazan, məsləhətdir”; Ağamuzın ətməgi sizə halal olsun!” (Kitabi-Dədə Qorqud dilinin izahlı lüğəti, 1999, s.10). Fidan Qurbanova türk dillərinə də istinad edərək göstərir ki, “Azərbaycan antroponimikasında türk mənşəli titullardan yaranmış şəxs adları sırasındadır. Bəzi türk xalqlarında “aka”, “əkə” formasında da işlənir. XIX əsrin 80-ci illərindən XX əsrin 70ci illərinə qədər Azərbaycanın hər yerində, xüsusən şəhərlərdə yeni doğulan uşaqlara Ağa adı çox verilirdi. Lakin sonrakı dövrdə müşahidə ediləcək dərəcədə azalmağa başladı. Bu gün məişətimizdə Ağa adının iştirak etdiyi mürəkkəb kişi adlarına daha çox rast gəlinir” (Qurbanova, 2019, s.53). Fikrimizcə, mikrotoponimi “ağalar tayfasına məxsus olan təpə” kimi izah etmək olar. Quzanlı yaşayış yeri. “Quzanlı yaşayış yeri eyniadlı qəsəbənin köçkünlər üçün salınmış yeni şəhərciyinin qərbində yerləşir. Təpə formasında olan yaşayış yerinin diametri 100 m, hündürlüyü 4 m-dir. Təpənin şimal, şərq və cənub tərəfi qəsəbə tikilərkən tamamilə dağıdılmışdır. Dağıdılmış yerlərin divar kəsiyində ekskavatorun çömçəsinin izləri qalmışdır. Buradan torpaq şəhərcik ərazisinin hamarlanması üçün istifadə olunub. Dağıdılmış yerlərdə osteoloji qalıqlara və neolit dövrünə aid 5 ədəd keramika nümunələrinə təsadüf olunub” (Alməmmədov vd., 2017, s.26). Mikrotoponim eyniadlı ərazidə yerləşir. Quzanlı – “Ağdam rayonunun eyniadlı 294 inzibati vahidində kənddir. Qarabağ düzündədir. Keçmiş tam adı Sarıcalı Quzanlı olmuşdur; bu ad “Sarıcalı yaxınlığındakı Quzanlı kəndi” mənasındadır. Keçmişdə oradakı Quzanlı kəndlərini bir-birindən fərqləndirmək üçün Birinci Quzanlı, İkinci Quzanlı, Çaylı Quzanlı və Sarıcalı Quzanlı adlandırmışdılar. Oykonim qədim türk mənşəli kuzan tayfasının adını əks etdirir” (Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, II cild, 2007, s.78). Quzanlı tayfa adı ilə əlaqədar olaraq yaranan mikrotoponimdir. Tayfa haqqında Elmira Əhmədova araşdırma aparmış və öz fikirlərini tarixi faktlarla əsaslandırmışdır: “Mənbələrdə qeyd edilir ki, kuzanlar VI-VII əsrlərdə cənub-qərb sərhədi Dərbəndə qədər uzanmış Qərbi Türk xaqanlığında yaşamışlar. Dağlıq Altayda tuba tayfasının bir qolu indi də “Kuzən” adlanır. Dədə Qorqud dastanlarında “Quzan” sözündən antroponim kimi istifadə olunmuşdur” (Əhmədova, 2007, s.66). Quzanlı mənbələrdə Başsız kimi qeydə alınmışdır: “İrəvan quberniyasının Eçmiədzin qəzasında kənd adıdır. 1728-ci ilə aid mənbədə İrəvan əyalətinin Karbi nahiyəsində kənd adı kimi qeyd olunur. Əsli Baş Sisdir. 1590-cı ilə aid mənbədə Başsız, 1727-ci ilə aid mənbədə isə kəndin adı Baş Sis kimidir. Sis-Kiçik Asiyanın cənubunda Kiligiya əyalətində şəhər və mahal adıdır. Cis və Masis orta əsrlərdə Türkiyənin cənubunda Qaraman əyalətində iki qalanın adı olmuşdur. Mənbələrdə ilk dəfə XVI əsrdən məlumdur. Kənd Sisdən gəlmiş türklərin məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. XVII əsrə aid erməni mənbəyinə görə Sis həm də Kozan adlanmışdır. Azərbaycanda XIX əsrdə Kozan adlanmışdır. Azərbaycanda XIX əsrdə Qarabağda yaşamış Quzanlı tayfasının adı da məhz Kozan mahalının adı ilə bağlıdır. (bu elin adı Ağdam rayonunda Quzanlı kəndinin adında əksini tapmışdır” (Budaqov, 1998, s.152). Türkiyədə Kozan kəndlərinə “Antalya, Diyarbakır, Qars, Sakarya, Yozgat, Manisa, Sinop, Zonguldakda rast gəlinir” (Köylərimiz, 1968, s.375-376). Fikirləri ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, mikrotoponimi “Quzanlı tayfasının adı ilə bağlı olan yer kimi” izah etmək olar. NƏTİCƏ Patronimlərdən əmələ gələn mikrotoponimlər öz kökünü nəsil adlarından almışdır. Bu variasiya, yəni onimlərin müxtəlifliyi patronimləri meydana gətirir. Ağdam rayonunun patronomik mikrotoponimlərinin araşdırılması nəticəsində aydın olmuşdur ki, mənşəyi etibarilə onimlər daha çox müsbət relyef forması ifadə edən nomenlərdən əmələ gəlir. Belə mikrotoponimlərin tərkibində bəy, xan, ağa, sultan, hacı titullarından istifadə oluna bilir. Titul qədim tarixə malik olub toponimiyada rütbə bildirir. Məsələn: Qasımbəyli, İsmayılbəyli, Şükürbəyli, Paşabəyli yaşayış yerləri, Malubəyli məhəlləsi; bir qismi dini xarakterli sözlər əsasında əmələ gəlmişdir və daha çox ərəb mənşəli terminlərdir: Yusifcanlı ayrığı, Səfərlitəpə, Kərimlitəpə,Kəbləhüseynli, İmamqulubəyli, Namazlı, Hacılar yaşayış yerləri və s. Ağdam rayonu ərazisində tayfa, nəsil, tirə, etnik qrupların məskən saldığı patronomik mikrotoponimlərin mənbə və məxəzlərin köməyi ilə araşdırılmasının 295 dilçiliyimizdə elmi-nəzəri əhəmiyyəti çox böyükdür. Bu onimlər bizim soykökümüzdə mühüm rol oynayan və qədim dövrlərdə həmin ərazidə məskunlaşan müxtəlifdilli xalqların müəyyən olunmasında və dilimizin toponimik sisteminin zənginləşməsində əsas qaynaqlardandır. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Adilov, M., Paşayev, A. (2005). Azərbaycan onomastikası (izahlı lüğət). Bakı: Nurlan. Alməmmədov, X., Əliyev, E., Nəcəfov, Ş. (2017). Azərbaycanın Qərb rayonlarında arxeoloji abidələrin elektron qeydiyyatı və xəritələşməsi. Bakı: Elmin İnkişaf Fondu. Aydın Abi Aydın. (2002). Şəxs adları lüğəti. Bakı: Çıraq nəşriyyatı. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti-I cild. (2007). Bakı: Şərq- Qərb. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti-II cild. (2007). Bakı: Şərq-Qərb. Budaqov, B., Qeybullayev, Q. (1998). Ermənistanın Azərbaycan mənşəli toponimləri. Bakı: Oğuz eli. Əhmədova, E. (2007). Azərbaycan etnonimləri. Bakı: Nurlan nəşriyyatı. Əhmədova, E. (2017). Azərbaycan dilinin etnonimlər lüğəti. Bakı: Elm və təhsil. Xasıyev, Z. (2010). Tovuzun toponim dünyası. Bakı: Nurlan. İzahlı dini terminlər lüğəti. (2020). Bakı: Nurlan Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi. “Kitabi-Dədə Qorqud” dilinin izahlı lüğəti. (1999). Bakı: Elm. Koroğlu. (2005). Bakı: Lider nəşriyyatı. Köylərimiz. (1968). Ankara: Başbakanlıq Basımevi D.S.İ. Qurbanov, A. (2019). Azərbaycan onomalogiyasının əsasları. II cild (2 cilddə). Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Qurbanova, F. (2019). Azərbaycan şəxs adları. İzahlı lüğət. Bakı Məmmədov, N. (2007). Toponimika. Bakı: Bakı universiteti nəşriyyatı. Tanrıverdi, Ə. (2012). Türk mənşəli Azərbaycan şəxs adlarının tarixi-linqvistik tədqiqi. Bakı. Taymazlı, T. (2010). Böyük türkcə sözlük. Tehran. 296 ТОПОНИМИКА ЖАНА АРХИВДЕР TOPONYMY AND ARCHIVES АКМАТОВ НУРБЕК РАХМАТУЛЛАЕВИЧ39 АННОТАЦИЯ Тарыхый даректерде Түркстан генерал-губернаторлугунун борбору Верный (Алматы) шаары, кийин Ташкенге которулганы жалпыга жакшы белгилүү болгондуктан, көптөгөн кыргыз жергесиндеги топонимдерге тиешелүү ар кыл маалыматтар аталган шаарлардагы архивдерде сакталганы талашсыз. Баяндамада азыркы учурда топонимдерди изилдөөнүн аспектилерин комплекстүү түрдө кароо зарылдыгы келип чыккандыгы автор тарабынан белгиленип, географиялык, тарыхый жана лингвистикалык планда изилдөөнүн артыкчылыктарына токтолуп өтүлөт. О.э. архивдердин топонимдерди жалпы элге белгисиз болуп келген катарларын таап, алардын маанисин, келип чыгыш маселелерин, элдердин этникалык тарыхынын маселелерин табууда да мааниси чон экени тууралуу далилдүү фактыларга таянуу аркылуу тастыкталат. Жыйынтыгында, көптөгөн ойконимдер, хоронимдер, ж.б. табылып чыгылат. Баяндаманын мазмунунда табылып чыгылган топонимдер революцияга чейинки, революциядан кийинки жана эгемендүүлүккө ээ болгондон кийинки топонимдердин архивдик документтердеги берилиши, официалдуу документтерде ысымдардын ыйгарылышы сыяктуу кызыктуу маселелер баяндалат. Натыйжада императордун иш-аракетине байланышкан жер-суу аттары: Марииновка, Алексеевка, Николаевка, Липенка, Покровка, Преображенское, Тарханово, Иваницыно ж.б., большевиктик идеологияга байланышкан: Пионер, Комсомол, Прогресс, Маркс, Кызыл-Дыйкан, Талап, Кызыл-Челпек, Париж, Сталин ж.б. Эгемендик мезгилиндеги: Балтабай, Балбай, Шапак, Тилекмат, Эшперов, ж.б. ойконимдер жана хоронимдер талдоого алынат. Калькалоо жолу менен Теплоключенка, Лесное, Горное, азыркы мезгилге чейин сакталып келаткандыгы көрсөтүлөт. Ошентип, Алматы, Ташкент, Санк-Петербург, Оренбург шаарларындагы жана Ысык-Көл облустук мамлекеттик архивиндеги маалыматтардын кыргыз топонимикасын изилдөөдө чоң мааниге ээ экендиги жана келечекте дагы тереңдетип изилдөө милдети тургандыгы белгиленет. Негизги сөздөр: топоним, ойконим, архивдик маалыматтар, изилдөө булактары, методдор. ANNOTATION It is well known in historical addresses that the capital of the Governor-General of Turkestan is the city of Verniy (Almaty), which was later transferred to Tashkent, therefore, undoubtedly, Кыргызстан, Ысык-Көл областы, К.Тыныстанов атындагы Ысык-Көл мамлекеттик университети, nurbek_akmatov_76@mail.ru 39 297 various information concerning many toponyms of the Kyrgyz Republic was stored in the archives of these cities. In the report, the author emphasizes the need for a comprehensive consideration of aspects of the study of toponyms at the present time and focuses on the priorities of the study in geographical, historical and linguistic plans. Also the importance of archives in identifying toponyms unknown to the population, as well as in discovering their meaning, issues in origin, issues of ethnic history of peoples is confirmed based on factual facts. As a result, many people express their opinions, burials, etc. of public authorities. The content of the report highlights such interesting issues as pre-revolutionary, post-revolutionary and post-revolutionary toponyms in archival documents, naming of official documents. As a result, the land and water names associated with the activities of the emperor: Marinovka, Alekseevka, Nikolaevka, Lipenka, Pokrovka, Preobrazhenskoye, Tarkhanovo, Ivanitsyno Zh.B. associated with the Bolshevik ideology: Pioneer, Komsomol, Progress, Marx, Red Peasant, demand, Red Chelpek, Paris, Stalin I.B. During the period of independence: Baltabai, Balbai, Shapak, Tilekmat, Esperov, Zh.B. the concepts and burials are analyzed. By tracing paper, Teploklyuchenka, Forest, Mountain, preserved to the present time is indicated. Thus, it is noted that the data in the cities of Almaty, Tashkent, St. Petersburg, Orenburg and Issyk-Kul regional State Archive are of great importance in the study of Kyrgyz toponymy and in the future there are tasks of further in-depth study. The main words: toponym, oiconymys, arhive informations, the of saurce science, metods. Азыркы учурда кыргыз тил илиминде топонимика тармагы жакшы өнүгүүгө багыт алды. Бирок, анын изилдөө методдору аз колдонулуп, жергиликтүү аталыштарды (микротопонимдерди) изилдөө тажрыйбалары сейрек учурагандыктан, изилдөөчүлөр арасында топонимикалык изилдөөлөрдүн методикасы, илимий пикир, көзкараш жана божомолдоолордун өз ара пикир алмашуусу зарыл маселелердин бирине айланды. Аталган маселелерди чечүү үчүн, изилдөөнүн биринчи баскычтагы маанилүү булактары катары географиялык карталар, географиялык аттардын сөздүгү, архивдик материалдар ж.б. эсептелет. Советтик орус окумуштуусу И.Д.Воронин «Топонимист үчүн маанилүү жана ишенимдүү булак – архивдик материалдар, – деп архивдик материалдардын зарылдыгын туура белгилеп, – X – XXI кылымдарга чейинки жазылган, көчүрүлгөн кол жазмаларда, акт, протокол, буйрук жана токтомдордо миңдеген, миллиондогон жергиликтүү аталыштар камтылат, тилекке каршы, топонимисттер тарабынан акыркы мезгилге чейин архивдик маалыматтар аз колдонулганы байкалат», - деп жазган (Воронин,1967,155-б.). Чындыгында, архивдик маалыматтарсыз туура колдонууга мүмкүн болбогон айрым жер-суу аталыштары азыркы учурда да кездешет. Жер-сууга байланышкан жергиликтүү айрым аталыштар архивдик тактоолордун маалыматтарынан кийин гана маанилүү жыйынтыктарга алып келиши толук ыктымал. Айыл аталышынын келип чыгышына гана эмес, айыл элинин тарыхына жана уруулардын, элдердин, улуттардын этникалык тарыхына байланыштуу баалуу маалыматтарды да табууга болот. Кээ бир аталыштардын мааанисин чечмелөөдө, колдонулуш мезгилин аныктоодо, кандай саясий, маданий жана социалдык окуяларга байланыштуу жер-суу аттарынын коюлуш маселелерин таап чыгууда то298 понимикалык материалдар менен архивдик маалыматтарды салыштырып кароо зарылдыгы келип чыгат. Мындай салыштыруулар аркылуу табылган илимий маалыматтар топонимдерди иликтөөнү белгилүү деңгээлде алдыга жылдыра алат деген ойдобуз. Бул макаланын негизги максаты – топонимикалык изилдөөлөрдө архивдик материалдардын негизинде жалпы коомчулукка белгисиз болуп келген топонимдерди таап чыгуу, аларды системага салуу, аталыштардагы метонимиялык кубулуштарды аныктоо, маанисин ачып көрсөтүү, коюлуш себептерин тактоо ж.б. болуп саналат. Жалпысынан илимде топонимдер географиялык, тарыхый жана лингвистикалык аспектилерде каралып келе жатат. Топонимдерди комплекстүү планда кароо азыркы талапка ылайык келет. Тарыхый аспектиде тарыхчы-илимпоз, публицист Кыяс Молдокасымов архивдик маалыматтарга таянып «Оторчулук саясаттын тарыхый аталыштарга таасири» деген темада көлөмдүү публицистикалык макаласын жарыялаган (Молдокасымов, 2013, 208-222-б.). Аталган макаладагы тарыхый-архивдик маалыматтарга караганда, 1868-1892-жылдарга чейин кыргыздар басымдуу жашаган Жети-Суу облусуна 4200 үй-бүлө көчүрүлүп, 100 гө жакын орус-украин кыштагы түптөлгөн, 1907-жылдан 1912-жылга чейин Пржевал уездинде 22 орус кыштагы, 14 хутор түптөлгөн. Бул айыл-кыштактар жаңыча аталып, тарыхый аталышынан кол жууп калганын көптөгөн тарыхый булактар далилдейт. Оторчулук доордо ыйгарылган айыл-кыштактардын аталыштарын изилдей келип, алар: падыша жана алардын үй-бүлө мүчөсүнүн ысымдарынан; падыша министрлеринин, жергиликтүү генерал-губернаторлордун, төбөлдөрдүн ысымдарынан; чиркөөнүн аттарынан; алгач көчүп келген орус дыйкандарынын аттарынан, ал жерде жашашкан орус кулактарынын, алардын бала-бакырасынын аттарынан; борбордон келген ар кандай мартабалуу коноктордун, саякатчылардын убактылуу токтогон, же каза болгон жерлерине алардын ысымдарын ыйгаруу аркылуу; Орусиядагы айыл, шаар, губерниялардын аталыштарынан жана кыргыз тилинин тоскоолдугунан улам которулган жер-суу аттары табылып чыккан» (Молдокасымов, 2013, 220-221-б.). Андан сырткары К.Молдокасымов Алма-Ата, Ташкент, Санк-Петербург шаарларынан жыйналган архивдик материалдарга таянып, оторчулук доордо шаар, айыл-кыштактардын орусча аталып калгандыгына кененирээк токтолуп өтөт: Оторчулуктун алгачкы жылдарында Кыргызстандын көк мелжиген кооз бир тоо кыркасы «Александровский хребет» (Молдокасымов, 2013, 208-б.), 1904-жылы мурасчы Алексейдин туулгандыгына байланыштуу, Ой-Тал айылынын тургундарынын жалпы чогулушунан алынган чечимдин негизинде (токтом формалдуу жазылганы белгиленет), Ой-Тал айылы Алексеевка деп аталган (Молдокасымов, 2013, 216-б.). Жети-Өгүз районундагы Покровка айылы мурда Сливкино деген аталышта болгон. Сливкина аталышы ал жерге биринчи көчүп келген орус дыйканы Трофим Сливкиндин атынан коюлган. 1893-жылдын 10-июлунда Сливкиндин атын 299 өзгөртүү үчүн Ысык-Көл уездинин башчысынын Жети-Суу областынын аскер губернаторуна жазган өтүнүч каты бул кыштактын аталышына байланыштуу кызыктуу маалыматты ачыктап берет. Сливкиндик дыйкандар Сливкина деген атты айылда Покровка Пресвятой Богородианын наамына курулуп жаткан чиркөөнүн аты менен алмаштырып атоону каалашат. Негизги себеби, Т.Сливкин өзүнүн коомдогу абалын ашыкча пайдаланат экен. … Өтүнүч 1893-жылы 28-августта Талаа генерал-губернатору тарабынан канааттандырылат, Покровка деген аталышты алат. (Казак Респ. БМАсы, 44-фонд, 31682–иш дептери. 5-бет). (Молдокасымов, 2013, 215 б.). Андан тышкары Кичи-Токмок – Покровский, Сокулук – Новотроицк болуп аталсын,- деген чечим чыгат (Каз. Респ. БМАсы, 44фонд, 472-иш депт.1-бет). Экөө тең христиан чиркөөсүнүн аттарынан болгон. Түп кыштагынын аты да 1907-жылы Преображенский делинип, чиркөөнүн аты менен аталган. (Өзбек Респ. БМАсы,1-фонд.18-опись, 96-иш депт. 36-бет). Ысык-Көл жээгиндеги кыргыздарды сүрүп чыгаруудан кийин, Семёновское – Семёновдун, Валериановское – Валериановдун (Боз-Учук), Лизогубовка – Лизогубовдун, Соколовка – Соколовдун, Богатыровка – Богатыровдун, Парфеново – Парфеновдун, Баженовка – Баженовдун атынан коюлган кыштактар ал жердин тургундарынын атынан коюлган. Кыргыздар көчүрүлгөндөн кийин, бошогон жерлерге жалаң орус калкынан турган Пржевальск уездин түзүү боюнча чечим кабыл алынган. (Каз. Респ. БМАсы,44-фонд, Өзб. Респ. БМАсы, 1-фонд. 27-опись, 246-иш кагазы). (Молдокасымов, 2013, 218-б.). Пржевальск уездинде Кичи-Сары-Ой айылы Курск деп аталып калган. 1912-жылы Чоң-Кемин – Новороссийск аталган. Жергез айылына граф, сенатор Палендин 1908-жылдын 8-августунда келишинин урматына анын аты ыйгарылган. (Өзб. Респ. БМАсы, 1-фонд,13-опись,756-иш депт., 2-5-беттери). (Молдокасымов, 2013, 214-б.). Жети-Өгүз районундагы Липенка деген айылдын атына байланыштуу: «… бир орус кулактын кызы абдан эрке болот, ал уруп-сабап ойногонду жакшы көрчү экен, ошол кыз бир күнү сууга чөгүп кеткен үчүн анын атын ошол айылга «Липенка» деп коюп койгон» (Молдокасымов, 2013, 218-б.). Дагы бир Алма-Ата шаарынын архивиндеги маалыматта, Липенка Липа деген кулактын кызы айылды аралап аккан тоо суусуна агып өлүп, кыштак анын атынан Липенка деп аталып калганы айтылат. Кыргыз тилинин тоскоолдугунан улам, Кара-Ой – Долинка, Чычырканактуу – Облепиховка, кийин ал да жакпай, 1874-жылы сентябрь айында Түркстан чөлкөмүнүн генерал-губернатору келгенде, айыл тургундары «Теплоключенское» деп атоону өтүнүшкөн. Ал өтүнүчтүн негизинде бүгүнкү күнгө чейин Теплоключенка (Ак-Суу районунун борбору, Ак-Суу айылы) деп аталып келүүдө. (Өзб. Респ. БМАсы,1-фонд, 27-опись,818-иш депт, 2-бет). (Молдокасымов, 2013, 221-222-б.). Тилибиз келбейт деген шылтоо менен, Бишкекти – Пишпек, Боомду – Баум, Жыргалаңды – Джергалан, Жети-Өгүздү – Джеты-Огуз, Ысык-Көлдү – Иссык-Куль, Өзгөндү – Узген, Сокулукту – Соголук, Сохолох… деп айтып, жазуу оторчулук мезгилде башталган. (Молдокасымов, 2013, 221-222-б.). 300 Улуттук Тил комиссиясынын маалыматында, Бүркүт-Уя – Орловка, Карагайлуу аймак – Сосновка, Таштак – Каменка, Ичке-Суу – Маловодное, Ак-Суу – Беловодск, Кызыл-Суу – Красная Речка ж.б. которулуп, оңдолуп аталган. 1912-жылы Падышачылык Россиянын жүргүзгөн эл каттоосунун көлөмдүү статистикалык топтому чыккан. Бул топтомдо ошол кезде Жети-Сууда жайгашкан айыл-кыштак калкынын мал-жаны, айдоо аянттарынан тышкары болуштары, айыл башчыларынын аты-жөнү менен катар эле кыштактардын эски аттары да жазылып калган. Бостери айылы, шаарчасы. 1880-жылдардан баштап калк Орто-Долоноту жана Четки-Долоноту сууларынын жээгине орношо баштаган. Бул жерге биринчилерден болуп орус кулактарынан Баженов, Игорев, Федоров деген адамдар келип орун алышат. Мындан улам, Бостери айылы көп жылдарга чейин Баженово деп аталып келген. Кара-Балта шаары бир эле убакта Калининское, Беловодское – Сталинское, Аламедин – Ворошиловское деп аталган. («Литературный Кыргызстан», №4.2005г.). Ысык-Көл районундагы Григорьевка айылы 1910 – 1996-жылга чейин ушундайча аталган, 1996-жылдан баштап Садыр аке болуп айылы аталган. 1920жылы Григорий Николаевич Лытиковдун урматына анын аты ыйгарылган. Мындан башка дагы архивдик-тарыхый маалыматтарда, адабияттарда, мыйзамдар жыйнактарында, эски карталарда (КЖЭ, 1990; СЗКР, 1957; ЫОМА), Ысык-Көл облусундагы азыркы Бостери – Бостериновка; Чоң-Тогуз-Бай – Ворошиловка; Бирлик – Климовка; Булан-Сөгөттү – Комсомол; Сары-Ой – Курское, Кабырга; Советское – Кызыл-Кыя, Лизогубовка; Ырдык – Мариинское, Дыйшын; Даркан (Дархан) – Некрасовское, Тарханы; Кудургу – Озерно-Фольбаумское; Боз-Бешик – Песчанное; Фрунзе – Ышната, Фрунзе (Фрунзенское); Түп – Преображенское; Ынтымак – Приозерное; Бактуу-Долоноту – Прогресс; Ананьево – Сазановка, Байсоорун; Ак-Чий – Соколовка; Балыкчы – Балыкты, Бачино, Ысык-Көл, Кызыл-Токой; Кытай – Комсомол; Карагыз – Пионер, Жергез; Боз-Учук – Нововознесеновка; Чоң-Жергез – Граф-Палена, Ново-Константиновка; Эшперов – Большевик, Бүркүт; Бөкөнбаев – Колцовка, Кара-Чекенди, Көк-Кытан; Тогуз-Булак – Николаевка; Кой-Сары – Зеленый Гай; Өрнөк – Четки-Кой-Суу; Комсомол – Калкагар; Николаевка – Тогуз-Булак; Жер-Үй – Ворошилов; Кара-Талаа – Ворошилов атындагы; Бар-Булак – Карл-Маркс; Тилекмат – Иваницыно, Шалба; Конкин (Конкино) – Калиновка, Ичке-Булуң – Коңурат; Михайловка – СарыКөл; Саруу – Жууку, Самодуровка; Аң-Өстөн – Майна, Арал – Элчибай ж.б. ойконимдер (айыл аттары) берилген. 1916-жылы Пржевальскийдеги монастрдын чиркөө кызматкери Свято-Троицкийдин Михаил Заозерныйга жазган архивдик кол жазма китебинде төмөнкүдөй айыл аталыштары жазылган: «…10-августта Пржевал уездинде көтөрүлүш башталып, Столыпино, Михайловское, Бобриково, Лизогубовка, Отрадное, Соколовское, Валериановское, Фольбаумское, Графо-Палена, Горки Высокое, Липенское, Богатырское, Иваницкое, Светлая Поляна, Тарханое и Бар301 скаун, Гоголевка, Кольцовка, Сухомлиново, Туткуй, Карабулак и Титовка…». Бул кол жазмадан асты сызылган аталыштар кайсы айылдын аттары экени белгисиз. XIX кылымдын аягында Кытайдан көчүп келген дунгандарга Падышачылык бийлик эки жерди сунуштаган. Биринчиси – Ак-Суу районундагы капчыгайдын батышыраак жагында, Караколдо, экинчиси – ошол эле капчыгайдын чыгышыраак жагында. 1000 кишиден турган дунгандар ушул жерде калууну туура көрүп, Орус императорунун кызынын урматына жайгашкан кыштакты Марииновка деп атап алышкан. Ал эми Чүй областындагы Александровка айылы императордун өзүнүн атынан коюлган. Совет бийлиги келгенден кийин, айылды дунган тилиндеги «экинчи капчыгай» деген сөзгө үндөш келгендей кылып, Ырдык деп атап калышкан. Архивдик документтердин негизинде, айыл аталыштарынын алмашышы, кайсы учурдан кайсы учурга чейин официалдуу документтерде колдонулганы тууралуу маалыматтарды да алууга болот: Маман айылы (1920-жылы Маман айылы болуп негизделген) 1941.19.04. – 1996-ж. ч. Октябрьское айылы болуп аталган. Жергез 2010-ж. ч. Новоконстантиновка, андан мурда Граф – Палена айылы, Ак-Чий 1993-ж.ч. Соколовка (1910-жылы ноябрда эки гана түтүн болгон), архивдик документтерде айыл аты тууралуу төмөндөгүдөй маалымат жазылган: «…1911 г. землеустроитель Соколов в данным хуторе нарезал 135 усадеб, который затем постепенно засел-е. В чест его данное селение назывался Соколовкой» (ЫОМА, Ф.40), Боз-Учук (Чаар-Балаты тоосунун этегиндеги) 1930-жылдардан баштап колхоздун Энчилеш деген атынан аталган, Кичи-СарыОй 1990-жылга ч. Курское, Кара-Ой 1990-ж.ч. Долинка, Пристан-Пржевальск (Каракол пристаны) шаар тибиндеги кыштак 1944-жылы негизделген. Ананьев (орусчасы Ананьево) – 1942-жылы айыл жашоочусунун урматына, панфиловчу, 1941-жылдын ноябрь айында Москваны коргоодо баатырдык көрсөтүп курман болгон Советтер Союзунун Баатыры Николай Яковлевич Ананьевдин (1912-1941) ысмынан 4.12.1942-жылы коюлган (ЫОМА, Ф.838, 884); мурда айыл Сазановка аталган (1864-1866-жылдары, биринчилерден болуп бул жерге 7 орус келгин дыйкандарынын үйбүлөсү келишкен, статистикалык маалыматтарга караганда, 70-жылдардын аягында 34 дыйкан-келгиндеринин үйбүлөсү жашаган. 1911-жылы бул аймакка келген орус саякатчысы мындай деп жазган: «… русское село Сазановское получило свое название вероятно, от болотистых пространств (сазов), прилегающих к озеру Иссык-Куль» (Россия. Полное географическое описание нашего отчества. Туркестанский край. СПб.,1913). Жаркынбаев (1977-ж.ч. Таштак, Каменка) айылы. Айыл негизделгенде, аймактын жери таштуу болгондуктан, Таштак аталган. Орус келгин-дыйкандары келгенде, сөзмө-сөз калкалоо жолу аркылуу Каменка деп которуп атап калышкан. 1930-жылы айылга ушул айылда төрөлгөн Жусуп Абдрахмановдун ысымы ыйгарылган. 1941-жылы Советтер Союзунун Баатыры Казак Жаркынбаевдин ысымы коюлган. 302 Кытай айылы. 1924-жылы Кыргыз Автономиялуу облусу түзүлгөн кезде, айылдар уюшула баштаган. Айыл негизделгенден кийин, ар тараптан кытай уруулары келип отурукташа башташкан. Айыл кыргыз элинин кытай уруусунун атынан коюлган. 1930-жылдарга ч. Кытай айылдык Кеңеши болуп, кийин колхоз уюшулуп «Л.Каганович» колхозу болуп калган. Кытай Комсомол айылы болуп коммунисттик идеологияга байланыштуу көп убакыттар бою аталган. Айрым маалыматтарда орус, украин келгин-дыйкандары келгенден кийин айыл аттары пайда болду деген натура пикир орун алып келет. Чындыгында, Кыргыз жергесинде кыргыздардын орус, украин келгин-дыйкандары келгенге чейинки жана Кеңеш (Совет) өкмөтүнүн мезгилдерине чейин эле койгон жер-суу аттары болгондугун тарыхый жана архивдик маалыматтар тастыктап күбөлөндүрөт (КЖЭ, 1990; СЗКР, 1957; ЫОМА). Мисалга алсак, Архангельский (1902-ж.ч. Жоон-Күнгөй) Ош обл., Сузак р., Арчалы (мурдагы аты – Байтик, Павловка) Аламедин р. кыштак, Белогорка (мурдагы Таш-Булак) Сокулук р., Исакеев (Үкөк, Большевик) Кочкор р., Большевик (Бүркүттүн-Ою) Тон р., Буденовка (Кум-Дөбө) Ысык-Ата р., Буденный (1929-ж. ч. Кара-Буура) Талас обл. Киров р., Быстровка (мурдагы аты – Бөрүбай) Кемин р., Гагарин (1968-ж.ч. Рассвет) ш.т.к. Кант р., Гагарин (1962-ж.ч. Тоо-Ашкан) Алай р., Жал (1934-ж. ч. Ак-Буура ) Сокулук р., Михайловка (Сары-Көл) Түп р., Красная Речка (Шалтакпай) Ысык-Ата р., Октябрь (мурда Жору-Уруу) Алай р., Октябрь (мурда Саз) Сокулук р., Октябрь (1960-ж.ч. Сталин) Чүй р. айыл, Өрнөк (Чет-Кой-Суу), Өрнөк (мурдагы Аскалы) Тогузторо р., Пионер (Жергез, Карагыз), Пограничник (Кызыл-Жылдыз, 1941-ж.ч. ЖаңыАлыш) – Ат-Башы р., Плахатников (мурда Кыпчак) Чүй р. кыштак, Правда (мурдагы аты Көк-Тонду) Базар-Коргон р., Кызыл-Суу (Сливкин, Новопокровка, же Покровка), Тайгак-Көпүрө (Семенов көпүрөсү), Талап (Жалгыз-Өрүк) Жети-Өгүз р., Талас (мурда Ак-Чий, Дмитриевка кыштагы болгон, Талас обл. борбору. Тамчы (Кара-Чекенди), Чапаев (Жыламыш), Сокулук р., Чүй (Старая Покровка) Чүй р., Чыйырчык (1962-ж.ч. Верхний) Талас р., Шопоков (1985-ж.ч. Краснооктябрский ш.т.к.) Сокулук р.; Бишкектин Свердлов району кыргыздарда мурунку мезгилде Төкөлдөш деп аталып келсе, Сокулук району 1935 – 1957-жылдарга чейин Каганович району деп аталып келген ж.б. Ысык-Көл облустук мамлекеттик архивиндеги маалыматтар боюнча (ЫОМА), 1922-жылы азыркы Тилекмат айылы Иваницкое аталган (Ф.304), 1924-ж. Тилекмат айылында Шалба с/с уюшулган; (Тилекмат с/совети да болгон). 1930-ж.ч. Кутургу Озерно-Свободненское (Ф.424), 1937-ж.ч. Тасма Тогузбай аталган (Ф.657). 1920-жылы азыркы Жети-Өгүз айылы «…с. Высокое, 1923-ж. Эсенаман айылы, 1926-жылы Жети-Өгүз аталган» (Ф.305, 2-бет). 1960-жылдары Арал с/сов-де Чыргай чакан айылы болгон (Ф.934). 1930-36-ж. Тоңдо Улахол с/с Воршиловка, Кара-Тал (1960-ж.) айылы да кирген (Ф.822), 1930-ж. Каракол с/с уюшулуп, Тасма-Каранар айылы болгон,1943-жылы Тасма-Каранар с/с болуп кайрадан аталган (Ф.209.оп -5., д -315, л-230, 235), азыркы Каракол совхозу болушу мүмкүн. Ага Чолпон, Тепке, Курбу айылдары кирген (Ф.779). 1966-жылдары Якорь (Чоң303 Сары-Ой с/с) айылы болгон, азыркы Бает айылынын мурунку аты болуу керек. (Ф.832), 1948-54-ж.ч. Тегирменти с/с болгон, ага Тегирменти айылы да караган (Ф.911). 22.04.1935-жылы «Санташ» совхозуна: Кара-Чуңкур, Санташ, Сары-Тологой, Кең-Суу, Табылгыты айылдары кирген (Ф.631,3-бет). 1930-жылы сыртта Жайлоо айылы (Ф.24) болгон, о.э. азыркы Жети-Өгүз районунда чакан айылдар: Кургак-Айрык, Талды-Булак, Кайнар, Казанбак (Казампак); Тоңдо Кара-Жал (Төрт-Күл с/с), Төрткүл айылына Кара-Суу айылы кирген; Кара-Тал (Улахол с/с), 1936-ж. Кызыл-Дөбө (Күн-Батыш с/с) (Ф.1066), Кайнар (1960-ж-ры азыркы Түп р. Корумду с/с) (Ф.541), 1932-ж-1965-ж.ч. Лесоучасток (Сары-Камыш с/с), Жууку айылы, Луговое (Сары-Булак с/с), Лесное (Ак-Суу р-да). Жети-Өгүз р-да 1962-жылдарга чейин Кокуй-Көл айылы болгон (азыркы Майчуңкурда, Кокуй-Көл көлүнүн түштүк тарабында Кашатка жетпей орун алган. Колхоз-совхоздорду ирилештирүүдө жана согуштан кийин чакан айылдар жоюлуп, аттары да унутулуп кеткен. 1926-жылы Жолколот с/с уюшулган, с/советке 3 колхоз уюшулуп кирген: «Жаңы-Айыл» (1930), «Кедей» (1931), Молотов ат. (1932) колхоз (Ф.605, 2-бет). Айыл Кашат, Жаңы-Айыл жана Котур деген 3 айылдан турган. Тепке айылы 1920-30-ж. Теңизбай айылы деп аталган (караңыз: Мар Байжиев жана К.Жантөшевдердин өмүр-таржымалдарында «Теңизбай» айылы деп берилген). Совет доорунда Түп р-гы Ой-Тал айылы – Париж, Жети-Өгүз р-гы Балтабай айылы (Алкым) – Кызыл-Дыйкан, Аң-Өстөн айылы – Сталин, Жалгыз-Өрүк айылы – Талап болуп, жергиликтүү элде аталып келгенине күбөбүз. Натыйжада, аталган айыл аттары ошол мезгилдеги колхоз-совхоздордун, чарбалардын аттары менен аталып келгенин архивдик документтер аркылуу гана туура ажыратууга мүмкүн болду. Азыркы Жети-Өгүз р-гы Оргочор айылында, адегенде бул жерде, асыл-тукум өстүрүүчү чарба, т.а. совхоз уюшулган, кийин совхоз аты айыл атына өтүп, метонимиялык кубулушка учураган. Корутундулап айтканда, өлкөнүн ар бир айылынын, районунун жана облусунун топонимиялык картасын калыбына келтирүүдө архивдик маалыматтардын орду чоң экени изилдөө иштеринен кийин белгилүү болду. Ар бир региондогу, же аймактагы архивдер ономастикалык атоо сөздөр боюнча бай фондулук базага ээ. Бул сыяктуу кылымдап тереңде жаткан, элге көп таралбаган жер-суу атоолорунун элдик бай кол жазмасын ачып берүү жана жайылтуу азыркы топонимика илиминин негизги милдеттеринин бирине кирет. Иликтөөнүн жыйынтыгында, көп сандаган аталыштар, ойконимдер табылып, кайсы учурда коюлганы, кандай себептерден улам башка ат менен алмаштырылганы ж.б. маселелер такталды. Кыргыз жергесиндеги жер-суу аттарын изилдөөдө жана тактоодо архивдик маалыматтардын мааниси чоң экендиги белгилүү болду. Жогоруда иликтөөгө алынган аталыштардан сырткары Кыргызстанда али бизге белгисиз болгон көп сандаган аталыштар архивдик жана башка маалыматтардын ырастоолорунун негизинде тактоого, жана анын натыйжасында туура жазылууга муктаж. Бул сыяктуу маалыматтар кийинки иликтөө иштерибизде улантылат деген ойдобуз. 304 Шарттуу кыскартуулар: ж. - жыл, обл. - облус, р. - район, ч. - чейин, ж.б. – жана башка, ж.ч. – жылга чейин, о.э. – ошондой эле, с/с – селолук совет, т.а. – тактап айтканда, ш.т.к. - шаар тибиндеги кыштак. КЖЭ – Кыргыз жергеси (жер-суу аттары) энциклопедиясы. СЗКР – Сборник законов Киргизской ССР и указов Президиума Верховного Совета Киргизской ССР за 1938-1956 гг. ЫОМА – Ысык-Көл облустук мамлекеттик архивинин материалдары. Тиркеме «Административно-территориальное деление Иссык-Кульской области. Сборник документов. (5 февраля. 1919г. – 7 августа 2007 г.) Каракол, 2020. 360 с.» деген документтердин жыйнагынан алынды: 1926-ж. янв. Кененбай с/с м Жаңы-Арык с/с бириктилип, борбору ЖаңыАрык болгон. (24-б). Лизогубовка, Соколовка бириктирилип, Соколовка болгон (24-б). Кабак, Чырак, Мундуз с/с бириктирилип, борбору Чырак болгон. (24-25 б.б.). Липинка, Богатыровка бириктирилип, Липинка болгон. Конурат, Кайыңды, Жон-Булак бириктирилген (25-б). Тоң б-ча: Чыгыш-Тоң, Орто-Арык кошулуп, 1 с/с. Батыш-Тоң, Төрткүл, АкДөбө бириктирилип, борбору Батыш-Тоң с/с. (25-б.) Түп болуштугу. Ногой, Долон, Шүкүр бириктирилип, борбору Теңизбай а. Тогузбай, Элчибай бириктирилип, Элчибай а. 26-б. Күрмөнтү болуштугу. Шыңата, Күрмөнтү бириктирилип, борбору Күрмөнтү – Элчибай с/с (26 б). Барскон болуштугу. Ак-Терек, Чычкан бириктирилип, борбору Ак-Терек (2627б). 10-янв., 1926-ж. Түргөн болуштугу Сабатар жана Асантукуму айылдары өз өзүнчө с/с бөлбөй, аларды Кененбай жана Жаңы-Арык с/с калтыруу жөнүндө (27б). Каменка айылы менен Ачык-Таш айылы кыргыз жана орус айылдары болуп калтылырылган (31б). Кыргыз АССР кирген айылдары, с/с, колх: Мамеркулова айыл. Кр. Джелдыз. с/с Кең-Сууда: Чоң-Таш, Кең-Суу, Котур айылд. (71б). Сары-Тологой, Жылуу-Булак, Хутор. (71б). Токтоян с/с: Карасеки, Токтоян айылдары; Карасеки, Ашташ колхоздору. Тогузбай с/с: Тогузбай, Кара-Суу а., Ысык-Көл а. Арал с/с де: Бирлик – Элчибай, Шүкүр, Миңбулак а.; колх: - коммуна «ВЧК»( 73 б). Тоң р-гы калктуу пункттар (85-86 б.б): Кызыл-Туу, Кара-Коо, Бар-Булак, Кара-Жон (колх. да бар). – Ак-Терек с/с де; Дөң-Талаа с/с де: Дөң-Талаа, Кызыл-Бирикме (колх. да бар), Коңур-Өлөн, Көл-Төр (Кызыл-Ой), Боз-Кашат (Комсомол, колх.), Четинди (колх), Шалбаа (Алабаш колх), Тогуз-Булак, Көк-Сай, КызылДөбө колх), Исакеева (Көңдөй а.) – Исакеев колх., Сталин (Кара-Жал) – Сталин колх., Бүркүт (Чоң-Алыш колх), Ак-Дөбө (Кара-Суу колх), Төрткүл (Туура-Суу колх). Туура-Там – Орто-Арык (колх), Таш-Дөбө (колх), Колцовка (Орто-Арык) а., колх. Джалчи (колх), Кызыл-Чеп (колх), Күнчыгыш (колх) (86 бет). 305 1942-ж. 1-сент. Тарханинский с/с – Тарханы, Тегирменти с/с – Кожояр айылы, Чет-Кой-Суу с/с – Тегизчил а. (108-109 б.б.), Күнчыгыш с/с – Күнчыгыш (Колцовка) а, Тепке –Тепке а. Тасма-Каранар с/с – Пржевальск (112б). 1962-ж. 1-апрель. Барскон с/с: Тамга, Тосор, Барскон, Карасай, Каракол, Сөөк айылдары; Саруу: Саруу, Ысык-Көл санаторийи, Жууку. Покровка с/с: Покровка, Жалгыз-Өрүк, Покровка кеме токтотуучу жайы (пристаны), Кирпич завод (Кара-Булуң а.), Оргочор с/с: Оргочор, Боз-Бешик, Кокуй-Көл; Светлая Поляна: Светлая Поляна, Сүттүү-Булак, Чоң-Кызыл-Суу. Ак-Дөбө с/с: Аң-Өстөн, Ак-Дөбө, Шалба, Кокуй-Көл, Мундуз, Ак-Шыйрак: Культцентр «Ак-Шыйрак», Ыштык (174-175-б.б.). Түп району боюнча 1962-ж.1-май. Корумду с/с: Корумду, Кайнар, Чоң-Таш, Жылуу-Булак. Сан-Таш с/с: Кара-Чуңкур, Кең-Суу, Сары-Тологой, Ферма №2 – Табылгыты, Ферма №3 –Сан-Таш, Ферма №4 – Каркыра. Тасма с/с: Тасма-Кара-Суу. Токтоян, Чоң-Тогузбай. Арал с/с: Миң-Булак, Арал, Долон, Кош-Дөбө, Чыргай, Сары-Дөбө. Сухой-Хребетинский поссовет: 1.Центральная ферма Сухой Хребет – пос. Иссык-Куль, 2. Ферма №2 – поселок Приозерный. 3. №3 – поселок Песчаный. 4. Ферма №4 - с. Николаевка (178-б). Өрүктү с/с де Ийгилик деген айыл болгон. 1-январь. 1956-ж. Ысык-Көл районундагы айылдар: Ортокчул, Долинка, Бирлик – Долинский, Чолпон-Ата, Прогресс, Бостери, Кеңеш (2км). Комсомол (Чоң-Сөгөттү), Корумду, Темировка (149-б), Чоң-Кашат (3), Кичи-Кашат (10) Григорьевка, Промышленник (2) – Григорный, Тегирменти (Кожояр)1 – Семеновский Семеновка, Көк-Дөбө (6), Чет-Байсоорун (5), Ананьева; Ийгилик (12), Карал-Дөбө (12), Каменка (8), Хутор №3 (3), Чоң-Өрүктү – Участок лесхоза (7), Орто-Өрүктү (8) – Уруктюнский (150-б). 1959-ж. Ичке-Жергез жана Ой-Калча деген айылдар болгон. (159-б). 1972-ж.22-март. Түп райкеңешинин токтому: 1.Село им. Парижской коммуны в одно село Кичи-Өрүктү. 2.Село Луговое в одно село Сары-Булак. 31-янв. 1967-ж. Кытай айылы Комсомол болуп аталган (202 б). 1968-ж. Сухой Хребет с/с Ысык-Көл, Сухой Хребет совх, Маяк б-н. 204 б. 1974-ж. 25-июль Тасма-Каранар с/с –Каркол с/с болгон (213 б), 1974-ж. 21-ноябрь Ысык-Көл плодовинсовхозкомбинаттын бөлүмүнүн аты айылга коюлган: Кызыл-Өрүк (220 б). 1976 – ж. 24-июнь Таштак айылы Казак Жаркынбаевдин атына өзгөртүлгөн. Советтер Союзунун баатыры болгон, Ал согушка чейин ушул айылда бригадир, башкарма болгон ( 255 б). 1983-жылы 29-июль №198 областтык исполкомдун чечими менен: Кокуй-Көл (Оргочор с/с), Туура-Там, Кара-Суу, Табылгыты (Санташ), Кара-Суу (Тасма с/с), Кайнар (Талды-Суу с/с) – Корумдуга кошулган, Бурма-Суу, Таш-Кыя – Челпекке кошулган. Каракол с/с Ферма №2 Жылдыз деп коюлган. Соколовка с/с Кызыл-Жар, сыр заводу поселогуна Көк-Жайык айыл. Теплокюлченкага с Лесное. Эңилчек с/с. Койлуу, Кургак, Кең-Суу, Май-Саз, Таш-Короо, Эчкили-Таш. 306 Оргочор с/с Кургак-Айрык, Подгорное. Жети-Өгүз с/с: Талды-Булак. Покровка с/с: Кайнар, Жалгыз-Өрүктү – Талап. Тоң р-да Төрткүл с/с Кара-Жал айылын Төрткүл деп, Бүркүт – Болшевик, Коргондуу-Булак – Кажы-Сай айылы деп, Улахол айылын – Шор-Булак деп атоо. Жан-Булак – Жон-Булак деп жазуу. 28-июль. 1989-ж. КССР ЖС указы менен Рыбачье – Ысык-Көл шаары болот. (282 б). 1990-жылы 14-сентябрь Комсомол – Кытай. 17-июль 1991-жылы Долинка Кара-Ой айылы болгон.19-июль 1991-ж. Светлый Мыс – Ак-Булуң, Николаевка – Тогузбулак, Климовка – Бирлик, Приозерное – Ынтымак. 6-март 1992-ж. Пржевальск – Каракол. 9-окт. 1992-ж. Талап – Жалгыз-Өрүк, Шалба – Тилекмат, Ысык-Көл шаары – Балыкчы шаары, Долинка – Кара-Ой, Курск – Сары-Ой, Комсомол – Булан-Сөгөттү, Прогресс – Бактуу-Долоноту. Светлый Мыс айылы – Ак-Булуң, Николаевка – Тогуз-Булак, Сары-Булак – Балбай. Приозерное – Ынтымак болуп өзгөртүлсүн (295 б). 15-окт. 1993-ж. Алкым – Балтабай, Токтогул – Зындан, - Жогорку Кеңешке суралсын. 1997-ж. 28-апрель Теплоключенка – Ак-Суу деп аталсын (облкеңештин токтому). 18-май 2001-жылы Каракол айылдык кеңеши Манаке деген атты берүү жөнүндө облкеңеши ЖКдан сураган (303б). 29-декабрь 2003-жылы облкеңеш Кара-Чуңкур айылы – Байзак айылы деп аталсын. 27-апрель 204-жылы Григоревка айылдык кеңеши Садыр аке айылдык кеңеши деп аталган. 2003-жылы Большевик айылы Жумаш Эшперов айылы аталган. 22.10.2004-ж. Кызыл-Туу – Алыбек баатыр айылы. 24.04.2006-ж. №116 Ысык-Көл облмамл. админ. токт: Комсомол – Калкагар, Болшевик – Бүркүт, Комсомол – Кытай, Алкым – Балтабай, Советкское – Кызыл-Кыя, Токтогул – Зындан, Октябрь – Маман, Пионер-Кара-Кыз, Ново-Константиновка – Жергез. – Өкмөттөн Жогорку Кеңешке сунушталган. АДАБИЯТТАР: Воронин, И.Д. (1962). Топонимика и архивы. – В сб.: Географические названия. Вопросы географии. / Ответственные редакторы: Э.М.Мурзаев и В.А.Никонов. №58. – М., 1962. С.155-157. Исаев, Д. (1977). Жер-суу аттарынын сырлары. – Фрунзе: Мектеп, 1977. КЖЭ (1990). Кыргыз жергеси (жер-суу аттары) энциклопедиясы. / Башкы редактору М.Борбугулов. Түзгөндөр: Ч.Т.Айтматов ж.б. – Фрунзе: КСЭ башкы редакциясы, 1990. 368 б. Молдокасымов, К. (1957). Оторчулук саясаттын тарыхый аталыштарга таасири. – Жаңы Ала-Тоо журналы. Март, - Бишкек, 2013. 208-222-беттер. СЗКР (1957). Сборник законов Киргизской ССР и указов Президиума Верховного Совета Киргизской ССР за 1938-1956 гг. – Ф., 1957. ЫОМА – Ысык-Көл облустук мамлекеттик архивинин материалдары. 307 ЎЗБЕК ТИЛИ ХРОНОНИМИК ВА ГЕОРТОНИМИК ИНДИКАТОРЛАРИНИНГ ЛЕКСИК-СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ LEXICO-SEMANTIC FEATURES OF UZBEK LANGUAGE CHRONOMICAL AND GEORTONYMIC INDICATORS ҲАВАСХОН САЛИХОДЖАЕВА40 АННОТАЦИЯ Хрононимлар таркибида ҳар доим кун, ой, йил, давр, аср каби вақт тушунчасини ифодаловчи апеллятивлар – оддий сўзлар қўлланади ҳамда муайян сўзларга ҳеч қандай грамматик воситаларсиз – битишув асосида боғланиб, уларни хрононим сифатида шаклланишига восита бўлади. Бундай бирликлар хрононимик индикаторлар деб аталади. Лингвистик луғатларда изоҳланишича, индикатор термини тарихий-этимологик жиҳатдан лотинча indicator сўзидан олинган бўлиб, «кўрсаткич» луғавий маъносини англатади. Биз бу борадаги барча тадқиқотларни ўрганиш асосида хрононимияга хос бундай бирликларга нисбатан хрононимик индикатор терминини қўллашни маъқул топдик. Хрононимлар таркибида қўлланиб, ном ифодалаётган тарихий вақт, воқеа-ҳодисанинг турини ифодаловчи луғавий бирликлар хрононимик индикаторлар дейилади. Ўзбек тили хрононимик индикаторлари сирасига қуйидаги луғавий бирликларни киритиш мумкин: аср, давр, йил, кун, воқеа, фожиа, қўзғолон, исён, босқин, ғалаён, қурултой каби. Мазкур хрононимик индикаторларнинг ҳар бири ўзига хос тарихий-этимологик манба ва луғавий-маъновий хусусиятга эга. Хрононимик индикаторлар маъно хусусияти ва ономастик вазифасига кўра – тарихий вақт, даврга ишора қилувчи хрононимик индикаторлар – аср, давр, йил, кун; тарихий воқеа-ҳодисаларга ишора қилувчи хрононимик индикаторлар – воқеа, фожиа, босқин, жанг, қўзғолон, ғалаён, исён; тарихий йиғин, битимларга ишора қилувчи индикаторлар – сулҳ, битим, қурултой, съезд; байрам ва шодиёна кунларни ифодаловчи геортонимик индикаторлар – байрам, ҳайит, кун, фестиваль, концерт, кўрик-танлов, кўргазма каби турларга бўлинади. Мақолада ўзбек тили хрононимиясидаги ҳар бир индикаторнинг лексик-семантик, этимологик, морфемик, морфологик, функционал-семантик хусусиятлари мисоллар асосида ёритилган. Калит сўзлар: хрононим, геортоним, аср, давр, йил, кун, воқеа, фожиа, қўзғолон, исён, босқин, ғалаён, қурултой хрононимик индикатор, топонимик аниқлагич, лексик-семантик , лисоний тасниф. ANNOTATION In chrononyms there are always appellatives that express the concept of time, such as day, month, year, period, century - simple words are used and without any grammatical means 40 Наманган давлат университети, Ўзбекистон, solihodjayevaxavasxon@gmail.com 308 they are connected on the basis of conjugation and form a chrononym. Such units are called chrononymic indicators. Linguistic dictionaries explain that the term indicator is historically and etymologically derived from the Latin word indicator, which means “indicator”. We have decided to use the term chrononymic indicator in relation to such units specific to chrononymy, based on the study of all research in this area. The lexical units used to express the name of the historical time, the type of event, used in the composition of chrononyms, are called chrononymic indicators. The following lexical units can be included in the list of chrononymic indicators of the Uzbek language: century, period, year, day, event, tragedy, revolt, rebellion, invasion, riot, congress. Each of these chrononymic indicators has its own historicaletymological source and lexical-spiritual character. Chrononymic indicators according to the nature of meaning and onomastic function - historical time, chrononymic indicators referring to the period - century, period, year, day; chrononymic indicators referring to historical events event, tragedy, invasion, war, revolt, uprising, rebellion; historical meeting, indicators pointing to agreements - truce, agreement, congress, congress; geortonymic indicators representing holidays and celebrations are divided into types such as holiday, feast, day, festival, concert, contest, exhibition. The article describes the lexical-semantic, etymological, morphemic, morphological, functional-semantic features of each indicator in the chrononymy of the Uzbek language on the basis of examples. Key words: chrononym, geortonym, century, period, year, day, event, tragedy, revolt, rebellion, invasion, uprising, congress chrononymic indicator, toponymic determinant, lexicalsemantic, linguistic classification. Хрононимлар таркибида ҳар доим кун, ой, йил, давр, аср каби вақт тушунчасини ифодаловчи апеллятивлар – оддий сўзлар қўлланади ҳамда муайян сўзларга ҳеч қандай грамматик воситаларсиз – битишув асосида боғланиб, уларни хрононим сифатида шаклланишига восита бўлади. Бундай бирликлар хрононимик индикаторлар деб аталади. Лингвистик луғатларда изоҳланишича, индикатор термини тарихий-этимологик жиҳатдан лотинча indicator сўзидан олинган бўлиб, «кўрсаткич» луғавий маъносини англатади ва у ўзбек тилида қуйидаги маъноларда қўлланади: а) физикада, техникада физикавий миқдорларни, масса, босим, юк ва бошқаларнинг ўлчовини аниқлайдиган асбобларнинг умумий номи; б) кимёвий жараёнларнинг хусусиятини кўрсатиш учун оз миқдорда қўшиладиган модда. Шунингдек, ономастикада, кўпроқ, топонимикада юқорида келтирилган маънода қўлланади. 1980 йиллардан бошлаб илмий адабиётларда топонимик индикатор термини ўрнида унинг калькаланган шакли – топонимик аниқлагич термини қўлланади. Дастлаб топонимик аниқлагич терминини С.Найимов истеъмолга киритган. У топонимик индикаторлар топоним ифодалаётган объектнинг характерига, белгисига, унинг қандай объект тури эканлигига ишора қилишини қайд этган. Биз бу борадаги барча тадқиқотларни ўрганиш асосида хрононимияга хос бундай бирликларга нисбатан хрононимик индикатор терминини қўллашни маъқул топдик. Хрононимлар таркибида қўлланиб, ном ифодала-ётган тарихий вақт, воқеа-ҳодисанинг турини ифодаловчи луғавий бирликлар хрононимик индикаторлар дейилади. 309 Ў.Ражабов топонимик, Н.Улуқов гидронимик индикаторларни махсус ўрганган, бироқ ўзбек тилидаги хрононимик индикаторлар ҳозирга қадар монографик планда махсус ўрганилмаган. Ўзбек хрононимияси тўла ўрганилмаганлиги боис ҳозирги ўзбек адабий тили хрононимик индикаторларининг лексик-семантик, этимологик, морфемик, морфологик, функционал-семантик хусусиятларини тарихий ва замонавий жиҳатдан ўрганиш хрононимлар тадқиқида муҳим аҳамиятга эга. Ўзбек тили хрононимик индикаторлари сирасига қуйидаги луғавий бирликларни киритиш мумкин: аср, давр, йил, кун, воқеа, фожиа, қўзғолон, исён, босқин, ғалаён, қурултой каби. Мазкур хрононимик индикаторларнинг ҳар бири ўзига хос тарихий-этимологик манба ва луғавий-маъновий хусусиятга эга. Хрононимик индикаторлар маъно хусусияти ва ономастик вазифасига кўра қуйидаги турларга бўлинади: 1. Тарихий вақт, даврга ишора қилувчи хрононимик индикаторлар: аср, давр, йил, кун каби. 2. Тарихий воқеа-ҳодисаларга ишора қилувчи хрононимик индика-торлар: воқеа, фожиа, босқин, жанг, қўзғолон, ғалаён, исён каби. 3.Тарихий йиғин, битимларга ишора қилувчи индикаторлар: сулҳ, битим, қурултой, съезд каби. Тарихий вақт ва даврга ишора қилувчи хрононимик индикаторлар. Бундай индикаторлар апеллятив бирлик сифатида морфологик жиҳатдан от туркумига мансуб бўлиб, вақт бўлагини ифодалайди. Ономастик бирликлар таркибида эса индикаторлик хусусиятини касб этади. Турли сўзларга қўшилиб, уларни хрононимликка, яъни муайян вақт бўлагининг махсус атоқли номини ифодалашга хослайди. Мазкур гуруҳга мансуб индикаторларнинг ҳар бири ўзига хос лексик-семантик, функционал хусусиятларга эга. Этимологик луғатларда изоҳланишича, аср сўзи араб тилидан ўзбек тилига фатҳали айн ва сад товушларини а, с товушларига алмаштириб қабул қилинган: ъаsr > аср. Бу сўз араб тилидаги “эзғилади” маъносини англатувчи ъаsаrа феълининг “бир асрда, бир вақтда яшади” маъноси билан ҳосил қилинган I боб масдари бўлиб, “юз йиллик вақт, давр” маъносини англатади; ўзбек тилига худди шундай маъноси билан ўзлашган. Бир қатор хрононимлар таркибида ана шу маъноси билан индикатор вазифасида қўлланади: Уйғониш асри, Глобаллашув асри, Техника асри, Беруний асри каби. Давр луғавий бирлиги тарихий-этимологик жиҳатдан арабча бўлиб, “айланиш, айлана; алмашиниш, навбат” маъноларига эга. Ўзбек тилида қуйидаги маъноларда қўлланади: 1. Жамият тараққиётида муҳим воқеа, ҳодиса юз берган, ҳукм сурган ёки ўзига хос хусусияти билан ажралиб турадиган маълум вақт оралиғи: Қулдорлик даври. Феодализм даври. Капитализм даври. Социализм даври. Коммунизм даври. 2. Тарихда бирор киши ёки гуруҳ, сулоланинг номи билан боғланган вақт, замон, замона. Темурийлар даври. Навоий даври. 310 3. Шахс ҳаётидаги маълум вақт. Ёшлик даври. Талабалик даври. 4. Бирор бир авлод яшаган ёки яшаётган вақт, замон, замона. 5. Бирор иш-ҳаракат, тадбир бажариладиган муайян вақт. Ҳисобот даври. Ўсимликларнинг ўсиш даври каби. Шунингдек, давр сўзи яна бир неча маъноларда қўлланади. Давр луғавий бирлиги“жамият тараққиётида муҳим воқеа, ҳодиса юз берган, ҳукм сурган ёки ўзига хос хусусияти билан ажралиб турадиган маълум вақт оралиғи”, “тарихда бирор киши ёки гуруҳи, сулоланинг номи билан боғланган вақт, замон, замона” маънолари билан индикатор сифатида сиёсий тузум ва тарихий шахслар, хонлар, амирлар, арбоблар ва бошқаларни ифодаловчи апеллятив ёки антропонимларга қўшилиб, хрононим ҳосил қилади. Масалан, Шўро даври, Мустақиллик даври, Истиқлол даври, Уйғониш даври, Амир Темур даври каби. Йил сўзи ҳам Мустақиллик даври хрононимлари сирасида индикатор сифатида фаол қўлланади. Йил сўзи “Ернинг Қуёш атрофида бир марта айланиб чиқиш муддати; ўн икки календарь ойига тенг ўлчов” маъносини англатади. Йиллар одатда сонлар билан ифодаланади. Йилларнинг атоқли номларини ифодаловчи хрононимлар асосан турли апеллятивлардан йил индикатори воситасида ҳосил қилинади. Масалан, Алишер Навоий йили (1991), Ҳамширалар йили (1992), Аҳмад Яссавий йили (1993), Мирзо Улуғбек йили (1994), “Инсон манфаатлари йили” (1997), “Оила йили” (1998), “Соғлом авлод йили” (2000), “Оналар ва болалар йили” (2001), “Қарияларни қадрлаш йили”(2002), “Обод маҳалла йили” (2003), “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили” (2017) каби. Ўзбек тили хрононимиясида кун индикаторли геортонимлар салмоқли ўрин тутади. Ўзбек тилидаги кун сўзи кўпмаъноли бўлиб, қуйидаги маъноларда қўлланади: 1) қуёш, офтоб; 2) сутканинг қуёш чиққандан қуёш ботгунгача бўлган қисми; 3) бир кеча-кундузга – 24 соатга тенг вақт; сутка; 4) ой ёки ҳафтанинг маълум календарь санаси; маълум ҳодисага бағишланган кун, сана; 5) кунлар билан белгиланувчи вақт, пайт, кез, давр; 6) об-ҳаво, об-ҳаво шароити; 7) айрим сўзлар билан қўлланиб, аҳвол, шароит. Кун луғавий бирлиги ой ёки ҳафтанинг маълум календарь санаси; маълум ҳодисага бағишланган сана маъноси билан турли касб-ҳунар, соҳа, жой, воқеа-ҳодиса номларини ифодаловчи ва бошқа сўзларга қўшилиб, геортонимлар таркибида индикатор вазифасида қўлланади. Масалан, 8 март – Халқаро хотин-қизлар куни, 21 апрель – Фан ходимлари куни, 15 май – Бутунжаҳон оила куни, 20 июль – Халқаро шахмат куни, 23 июль – Халқаро олимпиада куни, 1 август – Халқаро тинчлик куни, Ўзбекистонда маҳалла куни (ҳар йили август ойининг биринчи якшанбасида), 12 август – Халқаро ёшлар куни, 31 август – Қатағон қурбонларини ёд этиш куни (2001),9 сентябрь – “Жаҳон ҳусн ва гўзаллик куни”, 10 сентябр – 311 Халқаро тинчлик куни (1981), 16 сентябрь – Халқаро озон қатламини муҳофаза қилиш куни, 21 сентябрь – Халқаро осойишталик куни, 18 октябрь – Самарқанд куни, 20 октябрь – Хива куни, 24 октябрь – Бирлашган Миллатлар Ташкилоти куни, 25 октябрь – Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар идоралари ходимлари куни, Ички ишлар ходимлари куни, Тиббиёт ходимлари куни (ҳар йили ноябрь ойининг иккинчи якшанбасида нишонланади) каби. Араб тилидан ўзлашган айём сўзи ўзбек тилида кун, кунлар; байрам куни, байрам кунлари; вақт, фасл маъноларида қўлланади. Мазкур сўз қишнинг охирги ҳафтаси маъносини ифодаловчи Аёми ажуз хрононими таркибида индикатор сифатида кузатилади: Айёми ажуз олти кун, қаҳр айласа – қаттиқ кун. (Мақол). Тарихий воқеа-ҳодисаларга ишора қилувчи хрононимик инди-каторлар. Ўзбек тилида бу гуруҳга мансуб воқеа, фожиа каби индикаторлар фаол қўлланади. Оддий апеллятивлар орасидаги синонимлик индикаторлар доирасида ҳам кузатилади. Қўзғолон, исён, ғалаён хрононимик индикаторлари синоним-лик хусусиятига эга. Қўзғалон луғавий бирлиги тарихий-этимологик манбасига кўра, ўзбек-ча. Ш.Раҳматуллаевнинг қайд этишича, бу от эски ўзбек тилида қовға- феълининг “фаол ҳаракатга келтир-” маъносидан -л қўшимчаси билан ҳосил қилинган шаклига -(а)н қўшимчасини қўшиб ясалган. Демак, “фаол ҳаракатга келтир” маъносини англатувчи қовға феъли қўзғалон сўзининг этимони бўлиб, тил тараққиёти давомида юз берган фонетик ўзгаришлар натижасида қўзғалан ҳозирги қўзғолон шаклга келиб қолган. Қўзғолон индикатори “бирор ижтимоий тузум, ҳукмрон синф ва шу кабиларга қарши кўтарилган оммавий ҳаракат; исён, ғалаён” маъносини англатади. Худди шу маънода қўзғолон, исён, ғалаён луғавий бирликлари бирор ижтимоий тузум, ҳукмрон синфга қарши кўтарилган оммавий ҳаракат жой номларини ифодаловчи топонимлар, шундай ҳаракатни ташкил этган ёки унга бошчилик, раҳбарлик қилган киши номлари – антропонимлар ва бошқа луғавий бирликларни хрононимликка хослайди. Ўзбек тили хрононимиясида мазкур индикаторлар ёрдамида ҳосил қилинган қуйидаги хрононимлар кузатилади: Маҳмуд Торобий қўзғолони (1238), Дукчи Эшон қўзғолони (воқеаси) // Андижон қўзғолони (1898), Жиззах қўзғолони // Жиззах фожиаси, Пўлатхон қўзғолони (1873), Собирхон қўзғолони, Хива қўзғолони, Чимён ғалаёни, Вабо исёни, Восе қўзғолони, Ғурак қўзғолони, Дарвишхон қўзғолони (1885-1886), Наманган қўзғолони (1916), Олой маликаси қўзғолони // Қурбонжон додхоҳ қўзғолони каби. Араб тилидан “бўйин товлаш, итоатсизлик; қўзғолон” маъносидаги исён сўзи ўзлашган. Ўзбек тилида исён сўзи “синфий, миллий, ҳуқуқий манфаатларни ҳимоя қилиб кўтариладиган қўзғолон; ғалаён” маъносида қўлланади. Ғалаён сўзи арабча бўлиб, қийнаш; ҳаяжон, кўтарилиш семаларига эга бўлиб, ўзбек тилида кўпмаъноли сўз сифатида “норозилик ҳаракати, исён, қўзғолон”, кўчма “табиат, унинг ҳодисалари, шунингдек, киши ички дунёсидаги туғён, жўш уруш” маъноларида қўлланади. 312 Сўз биринчи “норозилик ҳаракати” маъноси билан хрононимлар таркибида индикатор вазифасида қўлланади. Босқин апеллятиви қўққисдан қилинадиган ҳужум, босқинчилик, агрессия, тажовуз ни англатади. Тарихий-этимологик манбасига кўра, арабча ўзлашма воқеа сўзи “ҳодиса, ҳол, ҳолат; жанг” семаларига эга бўлиб, ўзбек тилида “воқеа нарса, иш-ҳодиса, ҳолат ва шу кабилар”ни ифодалайди. Қамал сўзи “шаҳар, қалъа, армия ва шу кабиларни таслим бўлишга мажбур этиш мақсадида душман қўшинларини қуршаб олиш ва шундай ҳолатда сақлаш; қуршов, муҳосара” маъноларини англатади. Масалан, Самарқанд қамали, Ўтрор қамали, Қарши қамали каби. Биринчи жаҳон урушидан сўнг қалъа ва шаҳарларнинг забт этишнинг замонавий воситалари пайдо бўлганлиги боис қамал атамасининг маъноси ўзгариб, блокада тушунчасини ифодалайдиган бўлди. Мудофаа сўзи арабча бўлиб, асл маъноси “ҳимоя қилиш; ҳимоя, тўсиқ”. Мазкур индикатор “жанговар ҳаракатнинг душман кучлари ҳужумини қайтариш, уларга жиддий талофат етказиш, позицияни қўлда тутиб туриш ва ҳужумга ўтиш учун қулай шароит яратиш мақсадида қўлланадиган бир тури” маъносида хрононимлар таркибида учрайди. Масалан, Бухоро мудофааси, Кўктепа мудофааси, Самарқанд мудофааси каби. Тарихий йиғин, битимларга ишора қилувчи индикаторлар. Хрононимик индикаторларнинг бу гуруҳига битим, қурултой, сулҳ, съезд, шартнома каби луғавий бирликлар киради. Битим сўзи тарихий-этимологик жиҳатдан туркий қатламга мансуб бўлиб, “ўзаро келишув, тўхтам”, “тарафлар томонидан расмий равишда тузилувчи, қабул қилинувчи аҳднома, шартнома, контракт” маъноларини англатади. Битим луғавий бирлиги “тарафлар томонидан расмий равишда тузилувчи, қабул қилинувчи аҳднома, шартнома” маъноси билан хрононимик индикатор ҳисобланади. Демак, битим луғавий бирлиги аҳднома билан синоним. Сулҳ сўзи ҳам арабча бўлиб, “урушувчи томонлар ўртасидаги ярашув”, “келишув, тинчлик”, “тинчлик битими” семалари билан хрононимик индикатор сифатида қўлланади. Қурултой луғавий бирлиги кўпмаъноли бўлиб, замонавийлигига кўра тилнинг бир неча луғавий қатламлари таркибида қўлланади: 1. Туркий халқлар ва мўғул халқида қадимдан мавжуд бўлган турли ҳарбий кенгашлар ва мажлисларнинг умумий номи. 2. Ўзбекистонда ҳозир бирор соҳа вакиллари иштирокидаги республика миқёсида ўтказиладиган катта йиғилиш. 3. Эск. айнан.съезд. Съезд – йирик ташкилот, турли касб ёки соҳа вакилларининг ёхуд аҳоли табақаларининг ижтимоий-сиёсий ёки илмий характерга эга бўлган йиғилиши, қурултойи. 313 Съезд сўзи “турли жойлардан бир жойга келиб тўпланмоқ” маъносини англатувчи русча съехаться феълидан ясалган бўлиб, “айрим ташкилотлар, аҳоли гуруҳлари вакилларининг йиғилиши; катта йиғин, қурултой” маъноларини англатади. Демак, съезд ва қурултой сўзлари синоним. Собиқ шўро тузумига қадар қурултой индикатори фаол қўлланган. Кейинчалик сиёсий йиғинлар съезд деб аталиши кучайди, қурултой архаик сўзлар қатламига ўтди. Ҳозирда айрим манбаларда қурултой индикаторини қўлланиши кузатилади. Байрам ва сиёсий, маданий, маънавий-маърифий, санъат, спорт тадбирларига ишора қилувчи индикаторлар (геортонимик индика-торлар). Ўзбек тилида байрам, айём, ҳайит, кун, концерт, фестиваль, кўрик-танлов каби геортонимик индикаторлар ҳам мавжуд. Мазкур индикаторлар ўзининг тарихий-этимологик манбаси, маъно ва қўлланиш хусусиятларига эга. Байрам ўзбек тили хрононимиясида энг фаол қўлланувчи индикатор-лардан биридир. Ҳозирги ўзбек адабий тилида байрам полисемантик луғавий бирлик сифатида қуйидаги маъноларда қўлланади: 1. Тарихий, маданий-маънавий анъаналарга кўра расмий ёки норасмий равишда уюштириладиган умумхалқ шодиёнаси куни, тантана куни. 2. Бирор-бир муносабат билан ўйин-кулги иштирокида тантанали равишда ўтказиладиган тадбир. Оилавий байрам. Арча байрам. Спорт байрами. Шеърият байрами. Санъат байрами. 3. Кўчма. Вақтичоғлик, хурсандчилик; бахт-омад. Маҳмуд Кошғарийнинг қайд этишича, қадимги туркий тилда байрам сўзи базрам тарзида талаффуз қилинган, ўғузлар эса з ундошини й ундошига алмаштириб, байрам деб талаффуз қилганлар. Буни қуйидаги этимологик изоҳлар ҳам тасдиқлайди: “Бу от қадимги туркий тилдаги “ёйил-”, “яйра-” маъносин англатган баз- феълининг бай- шаклига -(ы)р орттирма қўшимчасини ва кучайтириш маъносини ифодаловчи -а қўшимчасини қўшиб ҳосил қилинган шаклидан -м қўшимчаси билан ясалган; кейинчалик иккинчи бўғиндаги тор унли талаффуз қилинмай қўйган, ўзбек тилида а унлилари а унлисига алмашган: баз – бай + ыр + а = байыра + м = байырам > байрам. Демак, байрам лексик бирлиги тарихий-этимологик жиҳатдан туркий тилларнинг ўғуз диалектига мансуб бўлиб, лисоний тараққиёт давомида базрам сўзининг байрам шаклига ўтиши натижасида ҳозирги шаклга келган. Ҳозирги ўзбек адабий тилида байрам “тарихий, маданий-маънавий анъаналарга кўра расмий ёки норасмий равишда уюштириладиган умумхалқ шодиёнаси куни, тантана куни” маъносида ўнлаб хрононимлар, хусусан, геортонимлар таркибида фаол қўлланади: Наврўз байрами, Мустақиллик байрами каби. Сўзлар ҳам сўзлайди. Сўзлар шаклу шамойили, маъно-моҳияти билан ўзи ифодалаётган нарсалар ва воқе-ҳодисаларга ишора қилиб туради. Бу ўзбек тилида фаол қўлланадиган байрам ва унинг араб тилидан ўзлашган синоними айём лексемасининг маъно тузилишида ҳам ёрқин кузатилади. Ўзбек тилида байрам сўзи “тантана, шодлик билан ўтказиладиган кун”, “муборак кун” маъноларини англатади. 314 Хрономик индикаторларнинг лексик-семантик таснифи Тарихий вақт, даврга ишора қилувчи хрононимик индикаторлар: аср, давр, йил, ҳафта, кун каби Тарихий воқеа-ҳодисаларга ишора қилувчи хрононимик индикаторлар: воқеа, фожиа, босқин, жанг, қўзғолон, ғалаён, исён каби. Тарихий йиғин, битимларға ишора қилувчи индикаторлар: асулҳ, битим, қурултой, мажлис, сеъзд, форум, саммит каби. Хрононимик индикаторларнинг лексик-семантик таснифи “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “ҳайит” сўзининг арабча “ийд” сўзи билан боғлиқлиги кўрсатилади. Диний манбаларда бу сўзнинг бошидаги ъайн ҳарфининг ўзига хос махражи туфайли тилимизда “ийд” сўзи “ҳайит” деб талаффуз қилинади. Демак, ҳайит сўзи араб тилида “ийд” бўлиб, “қайта, қайта такрорланиш”, “фойда – манфаат” маъноларини билдиради. Ҳайит [а. байрам, тантана] дин. Йилда икки марта: рамазон тамом бўлгач, уч кун ва қурбон ойида уч кун бўлиб ўтадиган диний байрам. Арабча ҳайит сўзи авваллари умуман байрам маъносида қўлланган. Бу индикаторлар воситасида диний байрамлар ҳосил қилинган. Таҳлиллардан кўринадики, фестивалларни ифодаловчи геортонимлар ўзи мансуб халқнинг санъати, маданияти, маънавий-маърифий ҳаёти, ҳунармандчилиги, миллий қадриятлари, анъаналари ривожи ва такомили ҳамда тараққиёти ҳақида ҳам маълумотлар берувчи лисоний бирликлардир. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар). – Тошкент: Университет, 2000. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. – Тошкент: Фан, 1960. – III т. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006. – 1-ж. Бегматов Э., Улуқов Н. Ўзбек ономастикаси терминларининг изоҳли луғати. – Наманган, 2006. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2005.– 5-ж. 315 OSMANLI COĞRAFYASINDA YAYGIN BİR YER ADI: TEMÂŞÂLIK TEMÂŞÂLIK AS ONE OF THE MOST COMMON PLACE NAMES IN OTTOMAN GEOGRAPHY TURAN GÖKÇE41 ÖZET Disiplinler arası bir çalışma alanı olarak son yıllarda önemli bir gelişme kaydeden adbilimin temel araştırma alanlarından biri “toponimi” tabir olunan yeradbilimdir. Yer adlarının leksiksemantik açıdan incelenerek, tarihi arka planlarıyla birlikte anlamlarının ortaya konulması toponimik çalışmaların önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. Kaynaklardan elde edilen verilerle literatür bilgisinin saha ile irtibatlandırılmasıyla yer adlarının tarihi bağlamının ve zaman içinde yüklenmiş olan anlamının ortaya konulmasını amaçlayan bu türden çalışmalar adbilim kapsamında tarihi devamlılığa katkısı bakımından da önemlidir. Bu cümleden olarak birincisinde İzmir Cumaovası örneğinde Osmanlı coğrafyasında “Cuma” kaynaklı yer adları üzerinde durduğumuz sempozyumun ikincisinde yine Osmanlı döneminde yaygın olarak kullanılmış olan “Temâşâlık” ya da “Bakacak” adıyla anılan yerleri inceleyeceğiz. İnsanın mahallin coğrafi özelliklerine bağlı olarak verdiği isimler arasında yer alan Temâşâlık, aynı zamanda doğal çevrenin insan üzerindeki etkisiyle verilmiş olan bir isimdir. Daha çok doğal çevreye ve bu arada yerleşmeye hâkim konumda bulunan yamaçlara veya tepelik alanlara verilmiş olan mevki adı olarak karşımıza çıkan bu adlar, zamanla üzerinde gelişen yerleşmeyle mezra, köy ve mahalle nitelikli meskûn mahaller için de kullanılmıştır. İzmir ve Havran Temâşâlıkları bunun tipik örneklerini oluşturmaktadır. Tarihi bir ad olarak Temâşâlık ya da Bakacak, günümüze kadar varlığını sürdürmüştür. Modern şehircilik uygulamalarında tasarlanan park ve bahçelerde düzenlenen benzer fonksiyonlu mahallerde kullanılıyor olması da adlandırmanın tarihi devamlılığını göstermesi bakımından önemlidir. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Yer Adları, Temâşâ, Temâşâlık, Bakacak, Seyir Tepesi. ABSTRACT The study of toponyms is one of the central research themes of onomastics, which has recently developed as an interdisciplinary field in a considerable way. Analyzing the meaning of place names from the approach of lexicosemantics and putting it into a historical perspective constitute a significant part of toponymology. Studies with an aim to scrutinize the historical context of place names and the semantic changes of their meanings over time, which combine the data from primary sources, secondary literature and findings of field research, thus contribute İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi, Tarih Bölümü, turan.gokce@ikcu. edu.tr 41 316 to our store of knowledge on the issue of “historical continuity” in onomastics. In this vein in the first symposium, I deal with the case of Izmir’s Cumaovası and examined the place names within Ottoman geography derived from the term Cuma; and in this second one I analyze the Ottoman place names “Temâşâlık” or “Bakacak. Temâşâlık, for instance, is one of the terms coined to refer to the geographical nature of localities, but it also given due to environmental impact on humans. These two place names were usually given to the prevailing ridges and hills on the level terrain; but over time, they came to be used for the settlements like mezras, villages and neighborhoods on the same spots. The temâşâlıks of İzmir and Havran are the typical examples of this appellation pattern. Temâşâlık or Bakacak as topoynms still doggedly continues today. It is also important to note that these terms survive in modern urban planning to designate special spaces like parks and gardens. Keywords: Ottoman place names, Temâşâ, Temâşâlık, Bakacak, Seyir Tepesi Giriş Zevkle, hayranlıkla seyretme, izleme, gezme anlamlarına gelen “temâşâ” ile yer bildiren “-lık” ekinin bir araya gelmesiyle oluşan “Temâşâlık” temaşa edilen, seyredilen, izlenen yer anlamlarına gelmektedir. “Temâşâgâh” olarak da ifade edilen “Temâşâlık” aynı zamanda gezinti yeri, seyir yeri manalarını da ifade etmektedir. “Bakmak” fiilinden türetilen “Bakacak” da aynı anlamda kullanılan isim olarak dikkati çekmektedir. Özellikle Anadolu ve Rumeli ekseninde Osmanlı coğrafyasındaki yer adları tarandığında “Temâşâlık” ya da “Bakacak” adıyla anılan yerlerin yaygın olduğu anlaşılmaktadır. Genellikle köy, şehir ve kasabaların hâkim mevkilerinde bulunan, günümüzde “seyir tepesi” ya da “seyir terası” olarak adlandırılan yerlerin bir kısmı zamanla “mezra”, “köy” ya da “mahalle” nitelikli daimi iskân yerlerine dönüşmüş, ya da yakınında bulunan yerleşim biriminin genişlemesiyle yerleşmenin bir kesiti haline gelmiştir. Genellikle her iki durumda da önceki adıyla yani “Temâşâlık” ya da “Bakacak” adıyla anılmıştır. Osmanlı döneminde Balıkesir’in Havran ovasına hâkim bir konumda sadece Temâşâlık fonksiyonu icra eden bir mevki olmakla birlikte, zamanla köy nitelikli daimi bir yerleşim birimine dönüşen ve halen mahalle statüsünde aynı adla varlığını sürdüren Temâşâlık bunun tipik örneklerinden birini oluşturmaktadır. Bununla birlikte, İzmir’in Kadifekale yamaçlarında halen mahalle statüsünde varlığını devam ettiren Temâşâlık örneğinde olduğu gibi erken dönemlerden itibaren yerleşim alanlarında bulunan örneklerine de rastlanmaktadır. Bildiri şeklinde tasarlanmış olan çalışmada, Evliya Çelebi Seyahatnamesi başta olmak üzere, dönemin kaynaklarından yararlanarak Osmanlı coğrafyasında tespit edilen Temâşâlık ya da aynı anlamda kullanılan Bakacak adıyla anılan yerlerin ortak yanlarından hareketle ismin ifade ettiği anlam değerlendirilmeye çalışılacaktır. Ayrıca, aynı adla anılan yerlerin farklı özellikleri göz önünde bulundurularak, kendi içinde arz ettiği çeşitlilik ve zenginlik ortaya konulacaktır. Temâşâlık Adı ve Bazı Örnekler Osmanlı coğrafyasında yaygın bir yer adı olarak karşılaşılan “temâşâlık”, Farsça “temâşâ” ve yer bildiren “-lık” ekinden türetilmiştir. Güncel Türkçe sözlüklere göre isim olarak temâşâ “bakıp seyretme, hoşlanarak, zevkle, hayranlıkla seyretme, izleme”, 317 “seyredilecek görüntü, görülmeye değer şey”, “gezme, seyir” anlamlarını ifade etmektedir (Kubbealtı Lugatı, Erişim, 24.04.2022; Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük, Erişim: 24.04.2022). Dilimizde “temaşa” kavramına yüklenen “düşünce” boyutunu da göz ardı etmemek gerekir. Esasen Doğu İslâm düşüncesinde seyretmekle birlikte aynı zamanda “düşünmek” ya da “düşünmek için seyretmek” anlamlarını da içeren temâşâ, “maddenin gerçekliğinden sıyrılarak onun ardında yatan gerçekliğe ulaşmayı sağlayan düşünce biçimi” olarak değerlendirilmektedir (Bozkurt, 2016, 151180). Gazi Süleyman Paşa’nın erken dönem Osmanlı tarihlerine yansıyan ve aşağıda ayrıca üzerinde durulacak olan Aydıncık Temâşâlığı’nda etrafı seyrederken düşünceye dalması da bununla ilgilidir. Fiil olarak “temaşa etmek” ise “seyretmek, bakmak, gezmek” anlamlarına gelmektedir. Yine Farsça isim olan “temâşâ” ve yer bildiren “-gâh” ekiyle türetilen “temâşâ-gâh” ise bildiriye konu edilmiş olan “temâşâlık”ın karşılığını oluşturmaktadır. Ayrıca, “bütün etrafın seyredilebileceği, her yeri gören yer” anlamını ifade eden “temâşâ-hâne”(Kubbealtı Lügatı, Erişim: 14.05.2022) de temâşâlık karşılığı kullanılan Farsça kökenli kavramlardan biridir. “Temâşâ” ve “Temâşâlık” kavramları, Osmanlı coğrafyasının tamamını gezmiş, gözlemlemiş ve seyahatnamesinde resmetmiş olan Evliya Çelebi tarafından da sıklıkla kullanılmıştır. Evliya, “andan Hazret-i Süleymân Atina’ya gelüp anda Temâşâlık nâm bir kasr-ı cihân-nümâ etmişdir kim hâlâ eser-i binâları zâhir ü bâhir bir kâh-ı havernakdır” ifadesinde olduğu gibi, en fazla etkilendiği mimari eserleri Temaşalık adıyla zikretmiştir(Evliya Çelebi, 2006, s. 14). Çok etkilendiği benzer yapılar için bazen de “temâşâgâh-ı azîmdir kim ta‘bîr olunmaz” gibi ifadeler kullanmaktan kendini alamamıştır (Evliya Çelebi, 2006, s. 27). Bazen de aynı zamanda temaşalık özelliği arz eden mesire yerlerini zikrederken “teferrücgâh [u] ârâmgâh [u] temâşâgâh” gibi ifadeler kullanmıştır (Evliya Çelebi, 2006c, s. 108). Keza Kayseri örneğinde olduğu gibi, aynı “Hıdırlık” ya da “Hızır İlyaslık” adıyla anılan bazı mahaller için de “cümle şehre hâ’il bir makâm-ı âlî olduğundan cümle ehl-i beledin temâşâgâhıdır” gibi ifadelerle temaşalık özelliğine vurgu yapılmıştır (Evliya Çelebi, 2006c, s. 116). Gerçekten de Osmanlı coğrafyasında hemen her şehir ve kasaba yakınında bulunan Hıdırlık adlı mekânların büyük çoğunluğu aynı zamanda temaşalık özelliği arz etmektedir(Gökçe, 2012, s. 43-76). Sofya yakınlarında bulunan Lozna adlı mesire yeri ile ilgili “Sahrâ-yı Sofya’ya nâzır kûh-ı Vitoş dâmeninde cihânnümâ bir temâşâgâh-ı latîfdir” ifadesinde olduğu gibi bazen de aynı mekânın bünyesinde barındırdığı “mesiregâh, cihannümâ” ve “temâşâlık” özelliklerine vurgu yapılmıştır (Evliya Çelebi, 2006c, s. 221). Evliya Çelebi, Bursa örneğinde olduğu gibi (Evliya Çelebi, 2006b, s. 21), manzaraya hâkim bir noktada olması dolayısıyla temâşâlık özeliği arz eden yerlerin önemli bir kısmını da “Bakacak” adıyla zikretmiştir. Sanat olarak ifade ettiği “oyun, temsil, piyes, tiyatro, sahne sanatları” ve bu sanatların icra edildiği yer anlamında kullanımı (Kubbealtı Lügatı, Erişim: 24.04.2022); Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük, Erişim: 24.04.2022) ise konumuzun dışındadır. Ancak, bazı yerleşim birimlerinin hâkim mevkiinde tesis edilmiş olan antik tiyatrolar için Osmanlı döneminde kullanılan “temâşâlık” adı her iki anlamın da kesiştiği noktaları 318 oluşturması bakımından önemlidir. Osmanlı coğrafyasında tespit edilen temâşâlıkların bir kısmının aynı zamanda eski devirlerden intikal eden harabeleri ve bu arada antik tiyatro kalıntılarını bünyesinde barındırması ya da onların üzerinde fonksiyon icra etmesi buradan kaynaklanmaktadır. Kadifekale yamaçlarında, eski Roma tiyatrosunun üzerinde bulunan ve etrafında gelişen yerleşim kesitine isim teşkil eden, halk arasında daha çok “Tamâşâlık” olarak ifade edilen İzmir Temâşâlığı (Ersoy, 2015, s. 130-132) bunun tipik örneklerinden biridir. Yine İzmir’in Aliağa ilçesine bağlı Çandarlı körfezi kıyısında, Yenişakran beldesinin girişinde denize uzanan yarımada üzerinde bulunması dolayısıyla “Temâşâ/Temâşâlık Burnu” olarak da anılan Temaşalık da Gryneion antik kenti harabelerini bünyesinde barındırmaktadır (Karaca, 2017, s. 43-56; Güçlü, 2017, s. 41-51). Aynı alan ve çevresi koru özelliğine bağlı olarak Osmanlı kayıtlarında XV. yüzyıldan itibaren “Temaşalık Korusu” olarak zikredilmiştir (Doğer, 2018, s. 45-59; Ortaç, 2018, s. 35, 69 vd.). Keza önemli örneklerden biri olarak aşağıda ayrıca üzerinde durulacak olan, Belkıs da denilen tarihi Kyzicos harabelerinin olduğu yerde bulunan Aydıncık (Edincik) Temâşâlığı da buna benzer bir özellik arz etmektedir. Konya’nın Hadim ilçe merkezinin 7 km kuzeybatısında Bolat yaylasının hâkim mevkiinde bulunan Temâşâlık da bir Isauria yerleşimi olan tarihi Astra antik kentinin üzerinde bulunmaktadır. Burada tespit edilen kalıntılar arasında tiyatro ya da oditoryum olarak tanımlanan yapı da dikkati çekmektedir (Kurt, 2020, s. 405-422). Aydıncık (Edincik) Temâşâlığı Edincik adıyla Balıkesir ili Bandırma ilçesine bağlı mahalle statüsünde yerleşim birimi olarak varlığını sürdüren, kuzeyde Marmara denizi ve Kapıdağ yarımadası, doğuda Bursa, güneyde Balıkesir, batıda Çanakkale arasında yer alan Aydıncık, Erdek körfezine uzanan engebeli yamaç bir arazi üzerinde kurulmuştur. Edincik, aynı zamanda Balıkesir-Edincik (Aydıncık) Temâşâlık ve Görüş Alanı 319 Kyzikos, Truva ve Bergama hattında uzanan tarihi güzergâha bağlı olarak varlığını devam ettiren, Bursa, Bandırma, Erdek, Gönen, Biga, Çanakkale ulaşım ağının kavşak noktasında yer almaktadır. Roma, Bizans ve Katalanlardan sonra Karesioğulları Beyliği’nin ve Osmanlıların denize açılan stratejik bir noktasında yer alan Şehir, tarihi derinliğiyle birlikte hudutları dâhilinde bulunan Temâşâlık ile de dikkati çekmektedir (Tüfekçioğlu, 2005, s 13-14; Aytekin, 1997, s. 8). Osmanlı kaynaklarında XIV. yüzyıl ortalarına kadar uzanan Aydıncık’la ilgili kayıtların yerleşim merkezinden ziyade yakınında bulunan Temâşâlık ile ilgili olması da bunu teyit etmektedir. Kapıdağı yarımadasının anakarayla birleştiği noktada bulunan Temâşâlık coğrafi konumuna bağlı olarak sahip olduğu stratejik önemi dolayısıyla erken dönem Osmanlı kroniklerinde efsanevi bir biçimde anlatılan Türklerin Rumeli’ye geçişi ile ilgili olayların merkezinde yer almaktadır. Bu nedenle erken dönem Osmanlı tarihlerinin hemen hepsinde yer alan ilgili anlatılar, aynı zamanda genelde Temâşâlık, özelde Aydıncık Temâşâlığı ile ilgili önemli bir fikir vermektedir. Mehmed Neşrî, “el-kıssa” başlığı altında vakıayı şöyle anlatmaktadır(Neşri, 1987, s. 173-175); “El-kıssa, çünki Süleyman Paşa Karesi İli’ne vardı. Bir gün seyri derken Aydıncık’un temaşalığına varup temâşa idüb, tefekkür bahrine gark olub endişe deryasına dalup, hic kimseye söylemedi. Ece-Beğ dirlerdi, bir Bahadır er varidi. Eytdi: “Sultanum, bir fikrinüz var ola mı? Tefekkürdesiz ancak”, didi. Süleyman Paşa eytdi; “bu deryayı öte geçmeğe imkân ola mı deyu fikri derin. Geçüb temaşa idüb, kâfir duymasa dirin” didi. Ece Beğ ve Gazi Fazıl eytdiler: “eğer buyurursan, biz ikimüz geçelüm”. Süleyman Paşa eytdi: “nereden geçersiz?”. Eytdiler: “Han’um, yir vardur ki, öte yakaya yakındur. Andan geçerüz” didiler”. Aynı vaka günümüz diline aktarılmış haliyle Âşıkpaşazâde Tarihi’nde şöyle hikâye edilmektedir(Âşık Paşazâde, 2003, s. 107); “Süleyman Paşa’nın Karasi vilayetinde hali ne oldu, o neler yaptı ve kimlerle görüşüp konuştu? Onları anlatalım. Bir gün Süleyman Paşa Karasi vilayetinde gezerken Aydıncık’ta Temaşalık’a vardı. Şaşılacak ve garipsenecek binaların bulunduğu bu Temaşalık’ı görüp biraz düşünüp tefekkür etti, kalktı hiç kimseye söz söylemedi. Ece Bey denen yiğit ve çok cesur bir Tanrı dostu var idi. Alperen olarak anılan bu kimseyi aldı ve yoluna devam etti. O zat, “Sultanım, çok şaşılacak görüş ve düşünceniz var, buna sebep ne?” deyince Süleyman Paşa, “Evet, bir denizi görür ve geçmeyi düşünürüm. Öyle bir geçmeliyim amma kâfirler duymamalı.” diye cevap verir. Ece Bey’le Gazi Fazıl, “Han’ım, buyurursan biz ikimiz geçelim.” dediler. Süleyman Paşa, “Hangi yerden geçeceksiniz?” diye sorunca onlar, “Sultanım, burada öyle yakın geçilecek yerler vardır.”cevabını verdiler…”. Aynı vakayı zikreden Oruç bin Âdil ayrıca Temâşâlık’da bulunan harabelerin Süleyman Paşa’nın dikkatini çekmiş olduğunu şu cümlelerle ifade etmektedir (Oruç bin Âdil, 2014, s. 13b); “Bir gün Süleyman Paşa vilâyetleri seyr itmege çıkdı. Seyr iderken Aydıncık’da Temaşalığı gördü seyr etdi. Acaib garâib binalar gördü. Temâşâ idüp gördükin hayran olup durub fikre vardı. Hiç kimesneye nesne dimedi…”. 320 Erken dönem Osmanlı kaynaklarında yer alan ve Aydıncık Temâşâlığı’nın Süleyman Paşa’nın Rumeli’ye geçiş fikrini olgunlaştırarak stratejik bir plana dönüştürdüğü mekân olduğunu ortaya koyan bu satırlar Zinkeisen tarafından da teyit edilmektedir (Zinkeisen, 2011, s. 156-157); “Gece vakti Edincik yakınlarındaki Balkız/Temaşalık (Cyzicus) harabelerinde, yok olan büyüklüklerin en muhteşem anıtları arasında, ruhunu bu zorlu teşebbüsü tamamlamak için kuvvetlendirdikten sonra, önce karargâhının en ileri gelenleri Ece Bey, Gazi Fazıl, Evrenos Bey ve Hacı İlbey’le Bizans İmparatorluğu’nu ne şekilde ve nasıl fethedebileceğine ve bunu mümkünse en kısa zamanda nasıl tamamlayabileceğine dair akıl danıştı. Üzerinde anlaşmaya vardıkları konu, özellikle Çanakkale Boğazı’nın ötesinde, ülkenin iç kesimlerine doğru ilerlemek için kullanabilecekleri bir üssün olması gerektiği oldu. Gelibolu’dan sadece bir buçuk saat uzaklıktaki Çimpe (bugünkü adıyla Çini ya da Çemenlik) sahil kalesi, bunun için adeta biçilmiş bir kaftan gibi duruyordu. Ece [Halil] Bey ve Gazi Fazıl, toplantı bittikten sonra aynı gece küçük bir sandala binip, kalenin konumu ve garnizonu hakkında şahsen gerekli bilgileri toplamak üzere, tehlikeler altında Avrupa’ya geçtiler…” Temâşâlık, sadece erken dönem tarih metinlerinde değil, aynı zamanda sonraki yüzyıllarda kaleme alınan edebi eserlerde de zikredilmiştir. XVI. yüzyılda yaşamış olan Ravzî’nin Edincik Şehrengîzi bunların başında gelmektedir (Aydemir, 2007, s. 97126; Gülhan, 2016, s. 80-100). Şehrin doğal ve tarihi güzellikleriyle sair değerlerinin anlatıldığı eserde Temâşâlık ile ilgili bir beyte de yer verilmiş, ancak aşağıda ayrıca zikredilecek olan Evliya Çelebi Seyahatnamesinde olduğu gibi daha çok bünyesinde barındırdığı tarihi harabelere dikkat çekilmiştir. Aynı zamanda Belkıs denilen mevkide Hz. Süleyman zamanından kalma olduğuna ya da hükümdar Hadrianus tarafından yaptırıldığına inanılan saray “binâ-yı mu’teber” ve “hoş muallâ kasr” olarak nitelendirilmektedir (Aydemir, 2007, s. 101; Gülhan, 2016, s. 86-87); “Karsusında ol temâşâlık ki var budur haber Kim Süleymân’dan kalupdur ol binâ-yı mu‘teber Hoş mu‘allâ kasr imis seyr eyle ey sâhib-nazar Burc u bârûsı bülend evc-i Süreyyâ’dur meğer” Hak budur bâğ-ı İrem’dür şehr-i İdincik ki var” Evliye Çelebi’nin “Evsâf-ı şehr-i azîm v e tahtgâh-ı kadîm Belkıscık, ya’nî binâyı ibret-nümâ-yı kal’a-i Aydıncık” başlığı altında zikretmiş olduğu Aydıncık’la ve bu arada adını vermeden Temâşalık’la ilgili verdiği bilgi de tamamıyla bünyesinde barındırdığı kalıntılar ve hikâyeleri ile ilgilidir (Evliya Çelebi, 2007, s. 150-152; Çelik, 2012, s. 67-81). Evliya’nın XVII. yüzyılda gördüğü etkileyici haliyle “bunda ağreb ü garâ’ibden ibret-nümâ-yı âsâr-ı garîbe ve acîbeler çokdur. Cümle âsâr-ı binâları somâkî mermer imâretlerdir kim gören âdemler vâlih ü hayrân olurlar” ifadeleriyle tasvir ettiği Filibecik kalesini kıymetlendirirken karşılaştırdığı Anadolu’daki yerlerin başında Aydıncık’ı zikretmiş olması da bünyesinde barındırdığı “harâbistân” tabir 321 olunan tarihi kalıntılarla ilgili olmakla birlikte mevkiin özelliklerinden birine işaret etmesi bakımından önemlidir (Evliya Çelebi, 2003, s. 52). XVII. yüzyıl müelliflerinden Kâtip Çelebi’nin Cihannümâ adlı eserinde (Kâtip Çelebi, 1145, s. 669) yer alan ilgili satırlar, hem mahallin “Temâşâlık” adıyla kaydedilmiş olması, hem de buradan bakıldığında görüş mesafesinin alabildiğine geniş ve uzun bir alanı kapsaması gibi temel özelliklerine vurgu yapılmış olması bakımından oldukça önemlidir; “Kapu dağı ceziresi ucunda Aydıncık karşusundadır mahall-i mezbûrdan Rumili sevâhili ve Gelibolu sevâhil-i şimâliyesi nümâyân olur hatta Süleyman Paşa Orhan Gazi’ye mahall-i mezbûrdan Rumili câniblerini temâşâ itdirdüb ol semtlere geçüb feth itmeğe rağbet eyledi ve li-hâzâ buna Temâşâlık dir ve Belkıs sarayı nâmıyla dahî meşhur olmuşdur.” Cihannümâ’da yer alan bu satırlar, bir mekân olarak Aydıncık Temâşâlığı’nın erken dönem Osmanlı kroniklerine de yansıyan Süleyman Paşa’nın Rumeli’ye geçişindeki rolüne işaret etmesi bakımından da önemlidir. Bütün bunlar, Osmanlı kayıtlarında başka vesilelerle de zikredilen ve bu arada XVI. yüzyılda güherçile çıkarılan bir mevki (Çelik, 2012, s. 73) olduğuna işaret edilen Aydıncık Temâşâlığı’nın bildiri kapsamında ele alınan ve aynı adla anılan mekânlar arasında önemli bir yer tuttuğunu ortaya koymaktadır. İzmir Temaşalığı Kadifekale’nin kuzey yamacında, Basmane’ye uzanan sırtta yer alan ve halk arasında “Tamâşâlık” olarak ifade edilen yer, konum olarak hâkim mevkide olması, şehrin önemli bir kısmını ve körfezi tepeden gören bir noktada bulunması ve şehrin en güzel seyir yeri olması dolayısıyla Temâşâlık adıyla anılmıştır (Ürük, 2008, s. 237). Geçmişi M. Ö. I. Yüzyıla kadar uzanan “Smyrna Tiyatrosu” olarak tanımlanan yapı kalıntıları da burada yer almaktadır (Ersoy, 2015, s. 130-132). Binlerce yıl öncesinden itibaren şehrin gezi ve eğlence mekânlarından biri olduğu anlaşılan aynı alan, XIX. yüzyıl başlarından itibaren İzmir’de yaşayan Afrika kökenli Türkler tarafından kutlanan “Dana Bayramı”nın da icra edildiği mekân olmuştur (Beyru, 2000, s. 327328). 1924’e kadar devam eden kutlamalar sebebiyle Temaşalık aynı zamanda “Dana Meydanı” adıyla da anılmıştır (Beşikçi, 2011, s. 96-98; Güneş, 1999, s. 7-9; Dinçer, 2017, s. 123-142). Faal iskân yerine dâhil olan diğer örneklerde de olduğu gibi, İzmir Temâşâlığı’na açılan yollar da buna göre isimlendirilmiştir. Basmane’de Faik Paşa Mahallesi 960 ve 968. sokaklar arasında yer alan Altınpark (Ürük, 2008, s. 30) yanından geçerek buraya uzanan yol “Temâşâlık Yokuşu” adıyla anılmaktadır. Aynı noktada birleşen “Temâşâlık Caddesi” de bunun diğer önemli örneğini oluşturmaktadır. Temâşâlık Yokuşu, bölgede yaşayanlarca halen kullanılmaktadır. Temâşâlık Caddesi ise yerini 1030 numaralı sokağa bırakmış, ismiyle taşıdığı tarihi anlamından koparılarak sıradanlaştırılmıştır (Ürük, 2008, s. 234). Aynı adlı diğer mekânlar gibi İzmir Temâşâlığı da Osmanlı döneminde teşekkül etmiştir. İzmir’in Osmanlı dönemi şehirleşme zincirinin önemli halkalarından biri 322 İzmir-Kadifekale Temâşâlık ve Görüş Alanı olan Faik Paşa mahallesinin güneyinde bulunan Temâşâlık mevkii, XVI. yüzyılda mevcut olan ve aynı adla anılan mescidin (Aktepe, 1974, s. 134-135) etrafında gelişen Selatinzâde Mescidi Mahallesi’nin işgal ettiği alanda yer almaktadır. Mekânın hangi tarihten itibaren bu isimle zikredildiği net olmamakla birlikte meskûn mahalle dâhil olmadan önceki yüzyıllarda da mevki olarak aynı adla anıldığı tahmin edilmektedir. Temâşâlık mevkiinin, zamanla çevrede yerleşmenin yoğunlaşarak yaygınlaşması sonucunda aynı adla anılan mahalleye dönüştüğü bilinmektedir. İlgili arşiv kaynakları, Temâşâlık’ın XIX. yüzyılın ilk yarısında (1841) mahalle statüsünde İzmir’in Müslüman Türk nüfusunun meskûn olduğu yerleşim birimlerinden birini oluşturduğunu ortaya koymaktadır (Esirkış, 2019, s. 27; Çetin, 2011, s. 27). Bununla birlikte aynı zamanda XVI. yüzyıldan itibaren varlığını devam ettiren Selâtinzade Mahallesi’nden dönüştürülerek kullanılan Selâtinoğlu adıyla da anılan mahalle Cumhuriyetin başlarında sadece Temâşalık adıyla anılmıştır. 1930’ların başlarında “mahalle isimlerinin Türkçeleştirilmesi” ve “Cumhuriyet rejimine uygun hale getirilmesi” gibi sâiklerle mahalle adlarının değiştirilmesi çalışmalarına hız verildi. Bu cümleden olarak Temâşâlık adı yerine “Gezim Yeri” teklif edildi. Ancak kabul görmedi. Farklı sebeplerle ileri sürülen değişiklik tekliflerine rağmen bir müddet daha tarihi adıyla varlığını sürdürebilen mahalle, İzmir Belediye Meclisi’nin 11 Şubat 1937 tarihli kararıyla Kubilay adını aldı (Ürük, 2008, s. 167-168; Serçe, 2022, s. 19). Böylelikle İzmir’in en eski kesitlerinden biri olan mahalle tarihi Selâtinzâde/Selâtinoğlu’ndan sonra topoğrafik yapısı dolayısıyla fiziki bakımdan şehirle ilişkisi ve tarihi arka planına da ışık tutan Temâşâlık adının ifade ettiği anlam dünyasından da koparılmış oldu. 323 Balıkesir, Havran Temâşâlığı Balıkesir ili Havran ilçe merkezine bağlı mahalle statüsünde bir yerleşim birimi olarak varlığını sürdüren Temâşâlık, aynı adla anılan tarihi yerleşim birimlerinin önemli örneklerinden birini oluşturmaktadır. Tarihi geçmişi muhtemelen Karesi Beyliği dönemine kadar uzanan, önce mevki sonra aynı yerde gelişmiş olan yerleşim birimine isim teşkil eden Temâşâlık, aynı zamanda bünyesinde barındırdığı kurumlar ve yerleşim birimini çevreye bağlayan ulaşım ağını oluşturan yolların isimlendirilmesinde de belirleyici olmuştur. Mahalleyi Havran ilçe merkezine bağlayan cadde ve diğer yerleşim birimlerine uzanan yollar Temâşâlık adıyla anılmaktadır. XVI. asır tahrir defterlerinde Edremit kazasına bağlı köy statüsünde iskân yeri olarak tespit edilen Temâşâlık (Yılmaz, 1995, s. 248-260), sonraki yüzyıllarda da aynı adla aynı statüde faal bir yerleşim birimi olarak varlığını sürdürmüştür (Büyükcan, 2006). Nüfus defterleri başta olmak üzere, XIX. yüzyıl arşiv kayıtları da bunu teyit etmektedir (Şimşir, 2014, s. 48-51).Cumhuriyet döneminde de bağlı bulunduğu idari birim ve statüsü değişmiş olmakla birlikte tarihi bir yerleşim birimi olarak aynı adla varlığını sürdürmüştür. Balıkesir-Havran Temâşâlık ve Görüş Alanı Bildiride ele alınan konu ile ilgili olarak Havran’ın üzerinde durulması gereken özelliklerinden biri de kısaca değindiğimiz Temâşâlık yanında Bakacak adıyla anılan bir coğrafi yer adını da bünyesinde barındırıyor olmasıdır. İlçe hudutları dâhilinde bulunan, denizden yüksekliği 840 m. olan Bakacak Tepesi (https://www.havran.bel. tr/havran/ilcemizin-cografi-durumu/Erişim: 29/06/2022), aynı adla anılan ve aşağıda işaret edilecek olan diğer örneklerde olduğu gibi, Havran ovası ve Edremit körfezi de dâhil olmak üzere, çevreye hâkim bir konumda olması dolayısıyla bu adla anılmıştır. 324 Bakacak Adı Aynı özelliklere bağlı olarak adlandırılmış olan bazı yerler “Temâşâlık” yerine farklı isimlerle anılmıştır. “Bakacak” bunun en yaygın örneklerinden birini oluşturmaktadır. “Bak-mak’tan isim-fiil ekinin kalıplaşmasıyla türetilen ‘bak-acak’, etrafın rahatça görüldüğü yer, civara hâkim tepe, gözleme yeri” anlamlarına gelmektedir (Kubbealtı Lügatı, Erişim: 14.05.2022). Bakacak, Tarama Sözlüğünde de “her tarafı görebilecek yer, tarassut yeri” şeklinde tanımlanmış bulunmaktadır (Türk Dil Kurumu, Tarama Sözlüğü, Erişim: 14.05.2022). Arapça ‘rasad’dan türetilen ‘tarassud’ ise “gözetleme, gözleme” anlamlarına gelmektedir. “Rasatgâh” ya da günümüzde de yaygın olarak kullanılan “Rasathâne” de “gözlemevi” anlamını ifade etmektedir (Kubbealtı Lügatı, Erişim: 14.05.2022). Bazı bölgelerde “ayna”, “pencere” ve “balkon” anlamlarında da kullanılan “bakacak”, Derleme Sözlüğünde(Türk Dil Kurumu, Derleme Sözlüğü, Erişim: 14.05.2022), “güzel, manzaralı, çevreyi en iyi gören yer, bir tepeden çevresinin en iyi görülebildiği yüksek yer, gözetleme yeri” anlamını ifade etmektedir. Bu itibarla, Osmanlı döneminde bu gibi özellikleri bünyesinde barındıran yerlerin isimlendirilmesinde “Temâşâlık” yanında yer yer “Bakacak” adının da yaygın bir biçimde kullanıldığı dikkati çekmektedir. Bursa Bakacak Evliya Çelebi Seyahatnamesinde (Seyahatname, II, s. 20-21) “Bakacak” adıyla anılan yerlerin “ru’yet-i hilal” ile ilişkisi öne çıkarılarak isim, “Leyle-i ramazanda hilâl nümâyan oluyor mu olmuyor mu buradan baktıklarından ‘Bakacak’ demişler” şeklinde açıklanmıştır. Nispeten yüksek konumda olması dolayısıyla böyle bir fonksiyon yüklenmiş olan Bakacak, Evliya’nın ifadesiyle aynı zamanda hâkim olduğu çevrenin en iyi bir biçimde “seyr ü temâşâ” edildiği yer olması bakımından da önemlidir. Bursa-Bakacak ve Görüş Alanı 325 Bursa Uludağ’da bulunan Bakacak Tepesi, Osmanlı ülkesinde coğrafi özellikler ve insan-çevre ilişkilerine bağlı olarak verilmiş yaygın bir isim olan Bakacak’ın tipik örneklerinden birini oluşturmaktadır. Evliya Çelebi’nin Bursa’ya seyahatinde ziyaret ettiği şehir ve çevresine hâkim konumdaki Bakacak Menzili ile ilgili intibaları, aynı adlı yerlerin temel özelliklerini yansıtması bakımından önemlidir. Evliya, ayrıntılı bir biçimde gözlemleyerek değerlendirdiği Bakacak Tepesi’nin Bursa şehir hayatındaki temel fonksiyonunu vurguladıktan sonra etrafına baktığında gördüğü manzarayı büyük bir hayranlıkla anlatmaktan kendini alamamıştır (Evliya Çelebi, 2006b, s. 20-21); “Menzil-i Bakacak: Bunda dahi dırahtistân içre meks edüp üç gün üç gice sohbet-i hâs edüp keklik avı ve mâhî avları ve tereyağları ve kuzu kebâbları zevkleri eyledik. Bu Bakacak nâm mahalle anınçün Bakacak derler kim leyle-i Ramazânın hilâli nümâyân olur mu ve olmaz mı deyü hilâl-i Ramazâna bakdıklarıyçün “Bakacak” derler. Eğer hilâli görürlerse ol Bakacak mahallinde âteşler yakup aşağı şehre işâret ederler. Anda dahi kal‘adan toplar atılur sabahı sâ’im (oruç) olurlar. Bakacak mahalli fîl hortumu-misâl şehre hâyil bir yalçın kayadır. Âdem aşağı bakmağa cür’et edemeyüp, aklı perîşân olur. Bu mahalden Bursa’nın Filedâr sahrâsında olan kurâ ve kasabât u mezâri‘ ve bâğ u besâtîn nehr-i Nilüfer ile saky olmuş sahrâ, nakş-ı bukalemun olmuş sahîfe-i evrâk gibi nümâyândır. Ol kadar âlî kûh-ı bülenddir kim şehr-i Bursa altına girüp Ulu Câmi‘ ve iç kal‘a ve Bedâsten semtleri aslâ görünmez. Ammâ ba‘îd yerleri bir bir temâşâ olunur bir mekân-ı âlîdir. Bu mahalde eflâke ser çekmiş yalçın kayalar vardır kim kimi ejderhâ gibi kimi filsıfat, kimi keştî, kimi ukâb gibi gûnâ-gûn eşkâl-i garîbe ve acîbeli muhavvif ve mehîb kayalar vardır…”. Bursa’ya tekrar geldiğinde de Bakacak’da durup dinlenerek, Bursa ve çevresini seyretmeden geçmeyen Evliya, mahallin özelliklerini şu cümlelerle vurgulamıştır(Evliya Çelebi, 2007, s. 142); “Menzil-i Bakacak Yaylası: Bunda dahi haymelerimiz kurup şehr-i Bursa’yı ve Sahrâ-yı Filedar’da olan hıyâbân ve bâğ u bâğçe ve mezâri‘ât ve cümle kurâlar bu Bakacak mahallinden sahîfe-i âlem nakş-ı bukalemûn-misâl nümâyân idi” Özetlemek gerekirse, Evliya’ya göre söz konusu tepenin Bakacak adıyla anılmasının en önemli sebebi, Bursa ve çevresine hâkim yüksek bir noktada yer alması sebebiyle şehir ve çevresinin rahat bir biçimde seyredilebildiği yer olma özelliğini bünyesinde barındırmasıdır. İkinci önemli özelliği de zamanı geldiğinde hilalin gözlemlendiği, görüldüğünde ateş yakarak şehirlinin Ramazan’ın başlangıcından haberdar edildiği yer olmasıdır. Seyahatnamede Uludağ yolunda menzil olarak ifade edilen tepenin Bakacak adıyla anılmasının XVII. yüzyılda Evliya Çelebi tarafından zikredilmiş olan dayanakları, günümüz Bursa ve çevresinde yaşayan halk arasında da yaygın bir biçimde kabul görmektedir. Diğer Örnekler Osmanlı coğrafyasında bazen bir kaya aynı fonksiyonu icra etmekte olduğu için “Bakacak” adıyla anılmaktaydı. Evliya Çelebi’nin büyük bir hayranlıkla tasvir etmiş olduğu Tırhala’da bulunan “Kalabak Kayası”da denilen “Bakacak Kaya” bunun tipik 326 örneklerinden birini oluşturmaktadır. Seyahatnamede yer alan ilgili cümleler adeta Bakacak Kaya’dan görünen manzarayı resmeder niteliktedir(Evliya Çelebi, 2003, s. 94-95); “Bunda bir gün ruhbânlar ile sohbetler edüp niçe mû€-pîçe gılmânlar ile kelimâtlar edüp andan başpapasdan hedâyâlar alup ahşama karîb Bakacak nâm kayaya çıkup bu kayanın etrâfındaki birer ve ikişer ve üçer konak müşâsında olan kılâ‘ u şehir kasabâtları seyr [ü] temâşâ etdik. Evvelâ şimâl cânibinde Demirhisâr ve Siroz ve Vardar Yenicesi ve Vodina ve Karaferye ve Oştrova ve Serfice ve Alasonya ve Sidrekapsi ve Lankada ve Selânik şehirleri cümle nümâyândır. Ve dahi cânib-i şarkîsine Akdeniz bir buhayre misâl görünüp sâhilinde kal‘a-i Koloz ve Kesendire ve Ermiye ve kasaba-i Çatalca ve kal‘a-i Fener ve şehr-i Tırhala âşikâredir. Ve garbîsinde şehr-i Yanya ve Iskırapar ve Margılıç ve Delvinye ve Avlonya ve Tomor dağı ardında şehr-i Görice ve Aydonat ve Parga kal‘ası ve Venedik körfezi deryâsı içre Venedik’in Körfez cezîresi ve Julad kal‘ası dağları ve Dukat kûhları ve Kuryeleş cebelleri ve Kardik kal‘ası ve Ergiri kasrı kal‘ası, el-hâsıl bu tarafda kırk pâre kal‘a ve dağları tahte’s-serâda gibi nümâyân idi. Andan kıblesinde kasaba-i Kardiçse ve kasaba-i Maşkolor panayırı ve kasaba-i Cum‘a-âbâd ve kal‘a-i Domoko ve kal‘a-i İzdin ve kasaba-i Badracık ve kal‘a-i Modoniç ve kal‘a-i Livadye dağları görünür. Tâ bu mertebe âlî Kalabakkayası bir püşte-i ibretnümâdır.” Temâşâlık örneğinde olduğu gibi, Bakacak adı da aynı zamanda meskûn mahaller için de kullanılmakta idi. Bir kısmı mevki iken zamanla daimi yerleşmeye sahne olmuş ya da yakınında bulunan yerleşim biriminin genişlemesiyle şehir ya da köy nitelikli yerleşmenin bir kesitini oluşturmuştur. Böylelikle ortaya çıkan yeni yerleşim kesitleri genellikle eski ismini oluşturan Bakacak adıyla anılmıştır. Osmanlı coğrafyasında bunun değişik örneklerine rastlanmaktadır. Benzer özelliklerinden dolayı aynı adla anılan yerlerden biri Amasya’da bulunmakta idi. Evliyâ’nın verdiği bilgiye göre XVII. yüzyılda Amasya şehrini oluşturan 48 mahalleden biri Bakacak adıyla anılmaktaydı (Evliya Çelebi, 2006b, s. 95-96). Aynı adlı mescidin etrafında gelişmiş olduğu anlaşılan mahallenin bir başka özelliği de zamanla gösterdiği büyüme ile birlikte “Aşağı Bakacak” ve “Yukarı Bakacak” şeklinde kademelendirilmiş olmasıdır. Nitekim Hüseyin Hüsameddin Amasya ile ilgili eserinde (Hüseyin Hüsameddin, 2004a, s. 191), Melik Dânişmend Ahmed Gâzi’nin sarayının bulunduğu bölgeye “Yukarı Bakacak”, “Altı Bağçeler” mevkiinin güney kesimine ise “Aşağı Bakacak” denildiği bilgisini vermektedir. Ayrıca, tarihi Bakacak mahallesinin zamanla ayrılan iki kesiminde yer alan birer Medresenin de “Aşağı Bakacak” ve “Yukarı Bakacak” şeklinde isimlendirilmiş olduğunu (Hüseyin Hüsameddin, 2004b, s. 35, 176) da belirtmek gerekir. Osmanlı döneminde yerleşim birimlerinde Bakacak adıyla anılan iskân yerleri arasında “köy” ve “mezra” nitelikli yerleşim birimleri daha yaygın idi. Bunlardan Türkiye’de bulunanların önemli bir kısmı aynı adla varlığını devam ettirmektedir. Çanakkale ili, Ayvacık ve Biga ilçeleri hudutları dâhilinde bulunan ve çevreye hâkim konumlarından dolayı “Bakacak” adıyla anılan köyler bunun tipik 327 örneklerinden ikisini oluşturmaktadırlar. Günümüzde Bakacak adıyla mahalle statüsünde bulunan Balıkesir ili, Karesi ilçesine bağlı yerleşim birimi de bir diğer örneği oluşturmaktadır. Yaşayanlarca XV. yüzyılda yer değiştirerek bugünkü yerine yerleşmiş olduğuna inanılan köyün Bakacak adıyla anılması, görüş alanı olarak Dede Tepesi’nin güney yamacında, çevreye hâkim bir konumda olmasına ve etrafın rahatlıkla seyredilebilmesine bağlanmaktadır. Ovaya hâkim bir konumda bulunan Düzce ili Gölyaka ilçesine bağlı Bakacak köyü de aynı kapsamda değerlendirilmesi gereken yerlerden biridir. Keza, Sakarya ili Hendek ve Pamukova ilçelerine bağlı Bakacak mahalleleri de bu kategoride değerlendirilmelidir. Keza Samsun’un Tekkeköy ilçesine bağlı Bakacak köyü de adlandırmanın tipik örneklerinden birini oluşturmaktadır (Köylerimiz, 1978, s. 71). Bununla birlikte, Bakacak adının ikinci isimle birlikte ya da ikinci ad olarak kullanıldığı örneklere de rastlanmaktadır. Günümüzde “Bakacak-kadı” adıyla Zonguldak ili Gökçebey ilçesine bağlı bir yerleşim birimi olan belde bunun tipik örneklerinden birini oluşturmaktadır. XVI. asırda “Bakacak”, sonraki yüzyıllarda ise “Kadı”nın eklenmesiyle “Bakacak-kadı” adıyla anılan yerleşimin bugün yaşayanlarca “Bakacak-altı” adıyla da ifade edilmesi, eski köyün bugünkü yerleşimin üst kısmında bulunduğu, zamanla yerleşmenin aşağıya doğru yer değiştirdiğine işaret etmesi bakımından önemlidir. Bu rivayetler hem tarihi Bakacak köyünün lokalizasyonu, hem de yer değiştirmeyle birlikte yaşanan isim değişikliğinin anlaşılmasına katkı sağlar niteliktedir(https://www.pusulagazetesi.com.tr/hacimusa-ve-bakacakkadibeldelerinin-tarihi-gelisimi-163811-haberler.html, Erişim:05.07.2022). Bakacak’ın ikinci ad olarak kullanıldığı birleşik isimlere de rastlanmaktadır. D-100 karayolu üzerinde, ilçe merkezine 9 km mesafede, Bolu dağlarının dik bir yamacında kurulmuş şirin bir yerleşim birimi olan Düzce ili Kaynaşlı ilçesine bağlı “DarıyeriBakacak” köyü bunun tipik örneklerinden birini oluşturmaktadır. Yine Düzce ili Gölyaka nahiyesi hudutları dâhilinde bulunan “Efteni Bakacak” köyü de bu kabil isimlendirmenin önemli örneklerinden birini oluşturmaktadır (Özçelik, 2013, s. 97). Diğer taraftan, ad değiştirme çalışmaları kapsamında eski adların yerine yeni isimler verilirken, yerleşim biriminin üzerinde kurulu olduğu mevkiin benzer coğrafi özellikleri göz önünde bulundurularak “Bakacak” adının verilmiş olduğu örneklere de rastlanmaktadır. Bu kabil adlandırmalar, Osmanlı dönemini aşan uygulamalar olmakla birlikte, benzer özellikler taşıyan yerlere aynı ismin verilmesi geleneğinin Osmanlı’dan Cumhuriyete geçiş çizgisinde devamlılığına işaret etmesi bakımından önemlidir. Diyarbakır ili Bismil ilçesine bağlı eski adı “Seyit Hasan” olan Bakacak, Çanakkale ili, Biga ilçesine bağlı eski adı “İpkaiye” olan Bakacak, köyü ile eski adı “Haçirge” olan Erzincan ili Refahiye ilçesine bağlı Bakacak köyü, bunun tipik örneklerini oluşturmaktadırlar (Köylerimiz, 1978, s. 71). Refahiye ilçe merkezine 30 km mesafede bulunan köyün eski adının ne anlama geldiğini bilmediklerini kaydeden köylülerin, yeni adının “köyün bir vadinin yamacına kurulmuş olması ve karşı tarafı geniş açıdan görmesi” sebebiyle verilmiş olduğunu ifade etmeleri anlamlıdır(Refahiye Kaymakamlığı, Erişim: 14.05.2022.). 328 “Temâşâlık” ya da “Bakacak” daha çok şehir ya da köy nitelikli yerleşmelerde sadece mahalle adı değil, aynı zamanda yol, sokak, cadde ve meydan gibi ilişkili unsurların isimlendirilmesine de kaynaklık etmiştir. İzmir’de “Temâşâlık Yokuşu” ve “Temâşâlık Meydanı”, İzmir’in Aliağa ilçesine bağlı Yeni Şakran’ın Temâşâlık bölgesinde bulunan “Temâşâlık Fırını/Lokantası”, Balıkesir Havran’da “Temâşâlık Caddesi”, İstanbul Üsküdar’da dikkati çeken “Bakacak Caddesi” bunun tipik örneklerini oluşturmaktadırlar. Keza, dükkân, mağaza ve sair iş yerlerinden okul gibi kamu kuruluşlarına kadar, pek çok şeyin üzerinde bulundukları “Temâşâlık” ya da “Bakacak” adı ile anıldığını da belirtmek gerekir. Kaynaklardan elde edilen tarihi bilgi ile tespit edilen güncel durum birlikte değerlendirildiğinde, herhangi bir şekilde daimi yerleşmeye sahne olmadan varlığını devam ettiren yerlerin zamanla üzerinde gelişen varlıkların isimlendirilmesine kaynaklık ettikleri anlaşılmaktadır. Bartın ili Amasra ilçesi hudutları dâhilinde bulunan Bakacak mevkii, mesire alanı, Bilecik ili Bakacak Orman İşletme Şefliği (Bilecik Orman İşletme Şefliği, Erişim: 14.05.2022) ya da daha çok jeolojik etütlerde adı geçen İstanbul Bakacak formasyonu gibi. Ordu ili Kabadüz ilçesi (Kabadüz Kaymakamlığı, Erişim: 14.05.2022) ve Muğla ili, Seydikemer ilçesi, Boğaziçi mahallesinde olduğu gibi mevki ya da Havran örneğinde olduğu gibi tepe (Bakacak Tepesi) adı olarak varlığını devam ettiren Bakacak adlı yerlere de sıklıkla tesadüf edilmektedir. Sonuç Bildiri kapsamında tespit edilerek değerlendirilen örneklerden de anlaşılacağı üzere, Osmanlı coğrafyasının hemen her bölgesinde benzer coğrafi özelliklere sahip olup, çevreye hâkim konumda bulunan yerler benzer bir biçimde adlandırılarak Temâşâlık ya da Bakacak ismini almışlardır. Bu adlandırma coğrafya üzerinde insan-çevre ilişkileri çerçevesinde ortaya konulmuştur. Bunların önemli bir kısmı yerleşim alanları dışında yüksek noktalarda çevreye hâkim konumda bulunan mevki adı olarak varlığını sürdürmüştür. Bir kısmı da aynı noktada zamanla geçici ya da daimi yerleşmeye sahne olduktan sonra iskân yeri olarak da aynı adla anılmıştır. Keza, yerleşim birimleri çevresinde hâkim konumda bulunan ve iskân yerinin genişlemesiyle birlikte yerleşim alana dâhil olan yerler de aynı adla anılmaya devam etmiştir. Tarihi devamlılıkla birlikte devralınan kültürel miras çerçevesinde varlığını sürdüren söz konusu ad verme geleneği günümüz düzenlemelerine de yansımıştır. Bunda bildiri ile işaret etmeye çalıştığımız Temâşâlık/Bakacak adlarıyla anılan tarihi yerlerin yaygın bir biçimde aynı fonksiyonlarıyla kullanılıyor olmasının etkisi büyüktür. Ankara’da Altındağ Belediyesi’nin park ve bahçeleri arasında yer alan “Temaşa Parkı” geleneğin modern düzenlemelere yansımasının tipik bir örneğini oluşturmaktadır. Beşikkaya Mahallesi’nde yer alan parkın Temaşa adıyla anılması, tarihi örneklerinde olduğu gibi, konum olarak “temâşâlık” özelliğinden kaynaklanmaktadır (Altındağ Belediyesi, 20 Stratejik 2024 Plan, s. 79). Bu gibi düzenlemeler sadece Ankara ile sınırlı değildir. Ankara’da olduğu gibi (Burat, 2011, 113-114, 116.), günümüz modern şehirlerinin yeşil alan kurgusunun ana unsurlarından biri “manzara parkları ve mesire yerleri”dir. Esas 329 itibarıyla çevrenin hâkim mevkiinde bulunması dolayısıyla “temâşâlık” özelliği arz eden “seyir terasları” ile “temaşa yolları” da modern şehirlerin yeşil alan kurgusunun vazgeçilmez unsurlarındandır. KAYNAKÇA Kaynak Eserler ve Araştırmalar Abdîzâde Hüseyin Hüsameddin, (2004a). Amasya Tarihi, İkinci Cilt, Yay. Haz. Mesut Aydın-Güler Aydın, Amasya, Amasya Belediyesi Kültür Yayınları. Abdîzâde Hüseyin Hüsameddin, (2004b ). Amasya Tarihi, Onuncu Cilt, Yay. Haz. Mesut Aydın-Güler Aydın, Amasya, Amasya Belediyesi Kültür Yayınları. Aktepe, M. M. (1974). “Osmanlı Devri İzmir Cami ve Mescidleri Hakkında Ön Bilgi II”, İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 4-5, İstanbul, s. 91-193. Âşık Paşazâde, (2003). Osmanoğullarının Tarihi, Yayına Haz. Hayati Develi-Samih Rıfat, Günümüz Diline Aktaran Kemal Yavuz-M.A. Yekta Saraç, İstanbul. Aydemir, Y. (2007). “Ravzî’nin Edincik Şehrengizi”, Gazi Türkiyat, 2007/1, Ankara, s. 97-126. Aytekin, M. F. (1997). Edincik, İstanbul. Beşikçi, O. (2011). Basmane, İzmir, Heyamola Yayınları. Beyru, R. (2000). 19. Yüzyılda İzmir’de Yaşam, İstanbul, Literatür Yayınları. Bozkurt, K. (2016), “Temâşâ Kavramı ve Fuzûlî’de Güzelliğin Temâşâ Boyutu”, Turkish Studies, Volume 11/10 Spring 2016, s. 151-180. Burat, S. “Yeşilyollarda Hareketle İstirahat”: Jansen Planlarında Başkentin Kentsel Yeşil Alan Tasarımları ve Bunların Uygulanma ve Değiştirilme Süreci (1932-1960)”, İdealkent Ankara 4 (Eylül 2011), s. 100-127. Büyükcan, Ş. (2006). 17. Yüzyılın İkinci Yarısında Edremit Kazası, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Çelik, Ş. (2012). “Evliya Çelebi’nin Bandırma, Aydıncık, (Edincik) ve Erdek ile İlgili Verdiği Bilgiler ve Bunların Değeri”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 15 - Sayı: 28-1, Aralık 2012 (20. Yıl Özel), s. 67-81. Çetin, İ. (2011). “Bir Çöküntü Alanı Örneği Kadifekale’de Mekan Sosyolojisi Denemesi”, Sosyoloji Dergisi, Sayı 25, s. 53-80. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî (2006), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, I. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, Haz. Robert Dankoff-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî (2006b), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 2. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, Haz. Zekerya Kurşun-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî (2006c), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 3. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî, (2007). Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 307 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, Haz. Yücel Dağlı- Seyit Ali Kahraman-İbrahim Sezgin, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî, (2003). Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 8. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, Haz. Seyit Ali Kahraman- Yücel Dağlı- Robert Dankoff, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları. Dinçer, F. (2017). “Afro-Türkler ve Yeniden Canlandırılan Dana Bayramı Üzerine Bir SosyoKültürel Analiz”, Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5/2, İstanbul, s. 123-142. 330 Doğer, E. – Ortaç, H. (2018). “Osmanlı Döneminde Güzelhisar-ı Menemen KazasıTahrirlerinden (15-17. Yüzyıllar) hareketle Apollon Gryneion Kutsal korusu’nun Sınırları Üzerine Yeni Veriler”, Myrina ve Gryneion Arkeolojik Yüzey Araştırmaları Son Araştırmalar ve Disiplinler Arası Çalışmalar, 2. Cilt, Ed. Murat Çekilmez-Emel Dereboylu Poulain-Emre Erdan, Ankara, Aliağa Kent Kitaplığı, s. 43-60. Ersoy, A. (2015). Büyük İskender Sonrasında Antik Smyrna (İzmir,)İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları. Esirkış, N. (2019). İzmir Yangınları (XVIII. Asrın Ortalarından 1922’ye Kadar), İÜSBE Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Gökçe, T. (2012). “Hızır İlyas Kültünün Yerleşim Birimlerine Yansıması: Osmanlı Döneminde Anadolu Şehir ve Kasabalarında Hıdırlık”, Türkiye’de İskân ve Şehirleşme Tarihi Semineri (25-26 Mayıs 2010 İstanbul), (Ed. Prof. Dr. Mehmet Ali Beyhan), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 2012, s. 43-76. Güçlü, A. “Gryneion’da Yapılan Kazı ve Araştırmalar”, Myrina ve Gryneion Arkeolojik Yüzey Araştırmaları Belgeler ve Yeni Araştırmalar, 1. Cilt, Ed. Murat Çekilmez-Emel Dereboylu Poulain, Ankara, Aliağa Kent Kitaplığı, s. 41-52. Gülhan, A. (2016), “Edincikli Ravzî Divanında On Altıncı Yüzyıl Edincik Şehir Hayatının Yansımaları”, Hikmet Akademik Edebiyat Dergisi, Prof. Dr. Abdülkerim Abdülkadiroğlu Özel Sayısı, Yıl 2, Sayı 3, s. 80-100. Güneş, G. (1999). “Kölelikten Özgürlüğe İzmir’de Zenciler ve Zenci Folkloru”, Toplumsal Tarih 11, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s. 4-10. Karaca, S. (2017), Aliağa’nin Antik Kentleri, Ankara 2017, Aliağa Kent Kitaplığı, s. 43-56. Kâtip Çelebi, (1145). Kitâb-ı Cihânnumâ li-Kâtib Çelebi, İstanbul. Köylerimiz, (1968). T.C. İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü, Ankara, Başbakanlık Basımevi. Kurt, M.- Atcı, Esra (2020). “Yazıtlar Işığında Isaurıa Yerleşimi Astra’nın (Temaşalık) Politik ve Sosyo-Kültürel Durumu”, SEFAD, 44, s. 405-422. Mehmed Neşri, (1987). Kitâb-ı Cihan-nümâ Neşri Tarihi, I. Cilt, Yay. Faik Reşit UnatMehmed Altay Köymen, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ortaç, H. (2018). Tapu Tahrir defterleri’ne Göre 16. Yüzyılda Güzelhisar, Ankara, Aliağa Kent Kitaplığı. Oruç bin Âdil, (2014). Tevârih-i Âl-i Osman [Osmanlı Tarihi (1288-1502)] (Tıpkıbasım), Haz. Nejdet Öztürk, İstanbul, Bilge kültür Sanat. Özçelik, F. (2013). “Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti Döneminde Düzce’nin İdari Yapısına Genel Bir Bakış (1323-1960)”, Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 3, Sayı 1, s. 97-108. Serçe, E. (2022). “İzmir’de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması ve İzmir Mahalleleri”, https://www.academia.edu/1820871/%C4%B0zmir_Mahalleleri, Erişim: 05.07.2022, s. 1-22. Serçe, E. (2000). “İzmir Mahalleleri”, İzmir Kent Kültürü Dergisi, Sayı 1, İzmir, s. 162-175. Şimşir, N. (2014). “Osmanlı Arşiv vesikalarına Göre Edremit Kazası Rum Nüfusu (XIX ve XX. Yüzyıllar), Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 213, Aralık 2014, s. 48-51. Tüfekçioğlu, A. (2005). Edincik’te Türk devri Mimarisi ve Mezar Taşları, Edincik Belediyesi Kültür Yayınları, Bursa. Ürük, Y. (2008). İzmir’i İzmir Yapan Adlar [İzmir Kent Sözlüğü], İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını. Yılmaz, F. (1995). XVI. Yüzyılda Edremit Kazası, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir. Zinkeisen, J. W., (2011). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1299-1453), I, Çev. Nilüfer Epçeli, Editör Erhan Afyoncu, İstanbul, Yeditepe Yayınevi. 331 Sözlükler Kubbealtı Lugatı, Erişim, 24.04.2022. Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük, Erişim: 24.04.2022. Türk Dil Kurumu, Tarama Sözlüğü, Erişim: 14.05.2022. Türk Dil Kurumu, Derleme Sözlüğü, Erişim: 14.05.2022. Diğer https://www.havran.bel.tr/havran/ilcemizin-cografi-durumu/, Erişim: 29/06/2022. Refahiye Kaymakamlığı, Erişim: 14.05.2022. Bilecik Orman İşletme Şefliği, Erişim: 14.05.2022. Kabadüz Kaymakamlığı, Erişim: 14.05.2022. Altındağ Belediyesi, 20 Stratejik 2024 Plan, s.79: http://www.sp.gov.tr/upload/ xSPStratejikPlan/files/EuSSe+stratejikplan2020.pdf, Erişim: 05.07.2022. 332 ОНОМАСТИКА ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯ ТҮРКІ (ҚАЗАҚ) ЖӘНЕ МОҢҒОЛ ТІЛДЕРІНЕ ОРТАҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ SEMANTIC NATURE OF GEOGRAPHICAL TERMS COMMON TO TURKIC (KAZAKH) AND MONGOLIAN LANGUAGES ГҮЛҒАЙША САГИДОЛДА42 АННОТАЦИЯ Түркі (қазақ) және моңғол топожүйелерінде орын алатын жарыспалы-сәйкес құбылыстарды, ортақтықтар мен сәйкестіктерді түркі-моңғол тілдік байланысы проблемасына қатысты зерттеудің алтай тілдерінің ономастикасын ғана емес, сонымен қатар алтайлық макротілдік топты құрайтын әрбір тілдің лексикологиясын, лексикографиясын, грамматикасын тың деректермен толықтырудағы маңызы зор. Қазақ-моңғол топожүйелерінде қазақ және моңғол тілдерінің әрқайсысының байырғы базистік лексикасы саналатын жалпыхалықтық географиялық терминдер көптеп кездеседі. Олар географиялық объектілерді белгілеуші және жер-су аттарын жасауда ұйытқы-негіз қызметін атқарады. Жалпыхалықтық географиялық терминдер жер рельефінің табиғи ерекшеліктерін дәл және айшықты, айқын көрсетуде біртіндеп семантикалық дамуға ұшырап, бастапқы мағыналарына үстемеленген қосымша мәнге ие болып отырады. Түркі және моңғол тілдеріне ортақ жалпыхалықтық географиялық терминдер туралы сөз қозғағанымызда, географиялық терминдердің «географиясына», яғни олардың таралу ареалына көңіл аудармасқа болмайды. Себебі жер - жердің табиғи ерекшеліктері географиялық терминдер бойында жүретін мағыналық өзгерістерді тудырады. Табиғи ландшафттың, шаруашылық жүйесінің, мекен-тұрақтың т.б. ауысуына байланысты терминдерде жүрілетін мағынаның жылжуы географиялық терминологияға тән заңдылықтардың бірі болып табылады. Гидрографиялық мағынаның орографиялық мағынаға, немесе керісінше, орографиялық мағынаның гидрографиялық мағынаға қарай жылжуы ( «су ↔ өзен ↔ өзен ағып өтер арна ↔ сай ↔ шат»; «орман ↔ ой ↔ойпат», «may ↔ орман» т.б.) барысында түзілетін мағыналық тізбектердің жалпы зандылықтарын түркі-монғол фонында айқындау олардың мазмұндық құрылымының қайта түзілуіне әкеп соғатын семасиологиялық процестердің түркі және моңғол тілдерінің топонимикалық жүйелерінде қалай жүретіндігін барлауға мүмкіндік береді. Кілт сөздер: түркі тілдері, моңғол тілдері, топонимия, топонимикалық сәйкестіктер, жалпыхалықтық географиялық терминдер, семасиология, гидрографиялық мағына, орографиялық мағына, мағыналық жылжу Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, (Қазақстан, Нұр-Сұлтан), e-mail: asem963@mail.ru 42 333 ABSTRACT The study of competing phenomena, commonalities and coincidences occurring in the Turkic (Kazakh) and Mongolian top systems in relation to the problem of Turkic-Mongolian language communication is of great importance not only in the onomastics of the Altai languages, but also in the lexicology, lexicography, grammar of each language that makes up the Altai macro-linguistic group. In the Kazakh-Mongolian toposystems, there are a large number of national geographical terms, which are the basic vocabulary of each of the Kazakh and Mongolian languages. They serve as a reference point for geographical features and as a basis for creating land and water names. National geographical terms are gradually subject to semantic development in an accurate and clear, clear representation of the natural features of the terrain and acquire an additional meaning, which is superimposed on their original meaning. When we talk about national geographical terms common to Turkic and Mongolian languages, we should not focus on the “geography” of geographical terms, that is, the area of their distribution. Because the natural features of the Earth - Earth cause semantic changes that occur in geographical terms. One of the characteristic patterns of geographical terminology is the shift of meaning in terms related to the transition of the natural landscape, economic system, habitat, etc. The transition of the hydrographic meaning to the orographic meaning, or vice versa, the orographic meaning to the hydrographic meaning жылжуы ( «su ↔ ozen ↔ ozen agyp oter arna ↔ sai ↔ shat»; «orman ↔ oi ↔oipat», «tau ↔ orman» t.b.) on the TurkicMongolian background, the definition of the general meaning of semantic chains formed in the course of the Turkic-Mongolian language allows us to study how semasiological processes that lead to the transformation of their content structure occur in the toponymic systems of Turkic and Mongolian languages. Keywords: Turkic languages, Mongolian languages, toponymy, toponymic identities, national geographical terms, semasiology, hydrographic meaning, orographic meaning, semantic shift Жалпы алтайлық географиялық атауыш сөздерге жататын түркі және моңғол тілдеріне ортақ географиялық терминдер және олардың қатысуымен жасалған топонимдердің қазақ және моңғол топожүйелеріндегі орны бөлек. Осы тілдердің халықтық географиялық терминологиясының қалыптасуына және оның айрықша жетілуіне түркі-моңғолдардың ғасырлар бойы жалғасым тауып келген мал шаруашылығына негізделген көшпелі өмір салтының әсері мол болды. Географиялық орта мен көшпелілердің дәстүрлі тұрмыстық мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері, шаруашылықтың бағыт-бағдары, жай-күйі географиялық терминологияның детальдана дамуын қамтамасыз ететін басты фактор болып табылады. «Топонимикалық материалдарды талдау барысы қазіргі тілдік семьялар мен топтардың шет-шекерасын тұтас қамтитын аса ауқымды кеңістікте кеңінен таралған қарапайым географиялық терминдердің бір-бірімен байланысын және ерекше тұрақтылығын көрсетеді»,-дейді Э.М.Мурзаев (Мурзаев, 1970, c. 30). Н.В.Подольская географиялық термин белгілі бір географиялық реалийді атап қана қоймай, сонымен қатар, оның тегін, түр-түсін, тұлға, тұрпатын білдіретін ұғым-түсініктердің қалыптасуын қамтамасыз ететінін айтады (Подольская, 1988, c. 47). 334 Қазақ және моңғол тілдеріндегі параллель географиялық атауыш сөздер қатарына қаз. адыр // моңғ. aдap, қаз. шоқы // моңғ. шовх, қаз. қырқа // моңғ. хира, қаз. қаптал // қыпшал // моңғ. хавцал, қаз. тепсең // моңғ. дэвэсэн, қаз. төбе // моңғ. дэв, қаз. оба // моңғ. овоо, қаз. аңғар ~ аңырақай // моңғ. ангархай тәрізді орографиялық терминдер мен қаз. бұлақ // моңғ. булаг, қаз. құдық // моңғ. худаг, қаз. су // моңғ. ус, қаз. жылға // моңғ. жалга, қаз. жыра // моңғ. нураа т.б. гидрографиялық терминдер жатады. Ономастикалық әдебиеттерде жергілікті географиялық терминдер, географиялық атауыш сөздер, географиялық апеллятивтік лексика деп әртүрлі аталатын халықтық географиялық терминдер аталатын географиялық объектілерді белгілеу ретінде пайдаланылады, әрі жер-су аттарын жасауда ұйытқы-негіз қызметін атқарады (Орталық Қазақстан жер — су аттары, 1989, 66 б.). Олар қазақ, моңғол тілдерінде жер рельефінің табиғи ерекшеліктерін дәл және айшықты, айқын көрсету мақсатында жетілдіріле түсіп, одан әрі семантикалық дамуға ұшырайды, бастапқы мағыналарына үстемеленген қосымша мәнге ие болып отырады. Мысалы: қазақ тілінде бұлақ гидронимдік термині қайнар, қасқа, ақпа анықтауыштарымен тіркесу арқылы бұлақтардың әрқайсысының ерекшеліктерін айқындап, оларды бір-бірінен ажыратып алуға болатын мағыналар тудыратын қайнар бұлақ, қасқа бұлақ, ақпа бұлақ т.б. индикаторлар жасайтын болса (Попова, 1969, c. 183), моңғол тілінде худаг гидронимдік термині өзіне хар «қара», цагаан «ақ», «шаңқан» сөздерін қосып алу арқылы хар худаг «қауіп-қатерлі, маңайына шайтан ұялаған құдық», цагаан худаг «суының емдік қасиеті бар киелі құдық» индикaтopлapын түзеді (Очир-Гаряев, 1983, с.19). Географиялық терминдер мен географиялық атау арасындағы айырмашылық туралы Ю.А. Карпенко былай дейді: «Различия между географическими терминами и топонимами в том, что первые называют класс однородных географических предметов, а вторые именуют отдельные предметы, что первое выражают понятие, а вторые не выражают. Если географические термины обозңачают, то топонимы называют. Географические термины являются нарицательными названиями, а топонимы – собственными» (Карпенко,1970, с. 36). Географиялық термин жеке тұрып топоним функциясын атқара алады, яғни топонимизацияланады, әрі атау жасау процесіне қатысып екі, үш, я болмаса одан да көп сыңарлы атаулардың соңғы компонентін құрайды. Географиялық термиңдер таралуы мен тілдегі атқаратын қызметіне қарай тектік және түр-сипаттық деп екіге бөлінеді: 1) тектік терминдер жер бедерінің, гидрографияның т.б. ірі-ірі элементтерін білдіреді; 2) түр-сипаттық терминдер табиғи ортаның, ландшафттың зоналық структурасын емес, олардың шектеулі элементтерін білдіреді. Түр–сипаттық терминнің негізгі функциясы біріктіру, жалпылау емес, объектінің тек өзіне ғана тән басты қасиетін даралау болып табылады. Географиялық терминдерде үздіксіз мағыналық жылжу процесі жүріп отыратындықтан, бұл терминдер арасына қатаң шекараның қойылуы мүмкін емес (Мурзаев, 1970, c.18-19). Мысалы, қазақ тілінде may тектік термині қазақ орографиялық терминологиясындағы алатау, қаратау, сандықтау, асқартау т.б. 335 түр–сипаттық географиялық терминдердің жасалуында өнімді туынды–негіз функциясын атқаратын болса (Керимбаев, 1988, с. 15), моңғол тілінде уул «тау» тектік терминінен саръдаг уул «мәңгі қарлы тау», хайдаг уул «жалғыз тау», зүрх уул «жүрек тау» т.с.с. түр–сипаттық географиялық терминдер туындайды. Мұндай түр-сипаттық терминдер топонимизацияланып, бірден топоним бола алады, басқаша айтқанда, тектік терминдер негізінде жасалған түр-сипаттық географиялық терминдер атаулық қасиетке ие болып, қазақ-моңғол топожүйелерінде орын алатын екі құрамды атаулар қатарын түзе алады. Орографиялық терминдердің теңеулік қасиетін айқындау барысында қазақ-моңғол халықтарының тарихи-мәдени байланыстарының тереңге кеткен тамырлары көрініс тауып жатады. Мысалы, моңғолдар өте ертеден тау құдіретіне табынып келді. Олар таудың савдаг атты иесі болады деп сенді. Тау иесінің ашу-ызасына, кәр-зәріне жолықпау үшін моңғолдар тау атын тура айтпай, оларды хайрхан «сүйікті», баян «бай», богд «қасиетті», сайхан «жақсы» т.б. деп еркелете атайтын болды. Тау басына, етегіне, жазық жерлерге тас үйіп, оба жасап (моңғ. овоо{obugan} <оbui- {овойх–«үю, шошайтып жию»), сол жерде құрбандыққа мал шалып отырды. Бұл салт моңғол жерінде сан-мыңдаған қасиетті обалардың, төбелер мен дөң-дөңестердің пайда болуына әкелді. Обалар мен қасиетті төбелер моңғолдардың тау иесіне, жаратушы күшке сыйыну ритуалдары өтетін орындарға айналды. Обалар көне түркілерде де «жер иелеріне» табыну орны болған көрінеді (Валиханов, 1987. с. 362). Қаз. оба // моңғ. овоо географиялық терминінің қатысуымен жасалған қаз. Обалы // моңғ. Овоот, қаз. Сарыоба // моңғ. Шаровоо т.б. топонимдер қазақ және моңғол топонимиялары құрамында көптеп кездеседі. Қазақ және моңғол тілдеріндегі параллель географиялық терминдер туралы сөз қозғағанымызда, географиялық терминдердің «географиясына» яғни олардың таралу ареалына көңіл аудармасқа болмайды. Себебі жер - жердің табиғи ерекшеліктері географиялық терминдер бойында жүретін мағыналық өзгерістерді тудырады. Ал қазақ және моңғол тілдеріне ортақ географиялық терминдерді түркі-моңғол фонында алып қарастырудың өзі, олардың мазмұндық құрылымының қайта түзілуіне әкеп соғатын семасиологиялық процестердің қалай жүретіндігін барлауға мүмкіндік береді. Географиялық терминдер мағынаның жылжуы арқылы жаңа мағынаға ие болып отырады және бұл құбылыс әртүрлі тілдік ортада кең таралған (Поспелов, 1967, с.9-12).Табиғи ландшафттың, шаруашылық жүйесінің, мекен-тұрақтың т.б. ауысуына байланысты терминдерде болатын мағыналық жылжу географиялық терминологияға тән заңдылықтардың бірі болып табылады, ал оларды тарихи-лингвистикалық талдау сол жердің қазіргі тұрғындарының көне заманалардағы қарым-қатынастарын, өзара байланыстарын нұсқайтын олардың тілінде сақталған тілдік көне тұлғалар мен архетиптерді анықтауға мүмкіндік береді (Мурзаев, 1970, c.22.). Қазақ және моңғол тілдеріне ортақ географиялық терминдердің мағыналарын түркі-моңғол фонында алып қарастыру барысында, олардың белгілі бір таралу 336 ареалына, географиялық ортасына сай мағыналарында жүрілетін өзгерістер, атап айтқанда, гидрографиялық мағынаның орографиялық мағынаға, немесе керісінше, орографиялық мағынаның гидрографиялық мағынаға қарай жылжуы мен семантикалық ауысуы ( «су ↔ өзен ↔ өзен ағып өтер арна ↔ сай ↔ шат»; «орман ↔ ой ↔ойпат», «may ↔ орман» т.б. ) барысында түзілетін мағыналық тізбектердің жалпы зандылықтары айқындалады. Мысалы: Моңғ. жалга // қаз. жылға → моңғ. сайр // қаз. сай → моңғ. ус // қаз.су географиялық терминдері арасында жүретін мағынаның ауысуы мен жылжуы құбылысын түркі–моңғол фонында қарастырсақ: I. «cу жүретін жіңішке арна» мағынасында: моңғ. жалга, бур. жилга // қаз., қырғ., қара-қалп. жылға; ІІ. «құрғаған арна» мағынасында: моңғ. сайр // хак., як., қырғ., қаз., қара-қалп. сай, түрік, әзерб. say, ұйғ.сай; ІІІ. «өзен – су» мағынасында: а) халха-моңғ. жалга, қалм. жилh // баш. йылга, тат. елга, ноғ. йылга, көне түрк. jilaq; ә) моңғ. сайр// әзерб., түрік. say//šaj, қаз. сай, алт., хак. сай; б) көне моңғ. ус(ан), халха-моңғ. ус // қаз. су, қырғ., алт. суу, хак. суг, узб. сув, чув. шу. Моңғ.ус // қаз.су, моңғ. сайр // қаз. сай, моңғ. жилга //қаз. жылға географиялық термиңдері арасында «су ↔ өзен ↔ арна» гидронимдік семантиканың бірінен-біріне қарай жылжуы, осы гидронимдік мағынаның «жіңішке сай ↔ тар шат ↔ өзенді шат ↔ тау аңғары» тәрізді орографиялық мағынаға біртіндеп ойысуы байқалады. Мұнда: а) моңғ. жалга «жіңішке сай», «тар шат»; қаз. жыра-жылға «өзенді шат»; баш. йылға «тау аңғары»; ә) қаз. сай «екі таудың арасы»; әзерб. say//чай «шатқал»; моңғ. сайр «аралары терең сайлармен бөлінген, бір бағытқа созыла біткен аласа таулардың тізбегі», «қар, жаңбыр суларының ағынынан пайда болған тау бетіндегі тарамдалған жыралар»; Географиялық терминдердегі орографиялық мағынаның гидрографиялық мағынаға ауысуы, керісінше, гидронимдік мағынаның орографиялық терминге берілуі процесінің негізінде ономастикалық үздіксіздік заңдылығы жатады. Ономастикалық үздіксіздік, әсіресе топонимияда айқын көрініс береді. Себебі аталатын обьектілердің кеңістіктік типтік бөлінісі топонимдерге тән құбылыс. Ономастикалық үздіксіздік жалпыхалықтық географиялық терминология сияқты жалпы есім қабатын да қамтиды (Теория и методика ономастичиских исследований, 1986. с.14). Қазақ тіліндегі «екі таудың арасы, биік шатқал» мәніндегі сай орографиялық термині мен моңғол тіліндегі «өзен судың тарамдары»; «биік таулар арасын бөліп жатқан сайлар» мағынасындағы салаа сөздері қосарлана келіп, қазақ тілінде сай-сала деген дербес терминді құрайды. Сай-сала терминіне жинақтау, жалпылау мәні тән болып келеді, мұндағы сала лексемасын біз моңғол тілінен енген кірме сөз деп білеміз. 337 Моңғол тілінде салаа сөзі 1) «шат, тау сілемдері»; 2) «бөлік» мағыналарында қолданылады. Оның түбірі сал- «ажырау, айырылу, екіге жарылу» етістігі болып табылады. Қырғыз тіліндегі салаа «тармақ, өзен сағасы; саусақтардың арасы» сөзін моңғол тілінен енген кірме сөз ретінде қарастырған Б.М. Юнусалиев Б.Я. Владимирцовтың: «моңғол тілінде созылыңқы дауыстылардың қалыптасу процесі ХІV-ХV ғасырлар тоғысында толықтай аяқталды» –деген пікіріне сүйене отырып, «қырғыз-алтай тілінде осы кезеңдерде екінші созылыңқылық дамыды, ал қазіргі қазақтардың бабалары бұл сөзді қырғыз-алтай тілі арқылы сала (созылыңқысыз) тұрпатында қабылдады» – деген қорытындыға келеді (Кайдаров, 1970, с.59). Моңғол тілінде салаа сөзінің «сай» деген мағынаны білдіретінін ескерсек, қазақ тіліндегі сай-сала географиялық терминін < қаз. сай + моңғ. салаа сөздерінің қосарлануынан жасалған, ХVІІ-ХVІІІғ. Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қалмақ-қазақ қостілділігіне байланысты қалыптасқан сөз деп тануға болады. Моңғ. айраг//arak «төбелер тізбегі, тау баурайындағы қар, жаңбыр сулары ағатын жыралар», «құрғақ арна» мағынасын беретін географиялық терминді (Казакевич, 1934, с.15.) түркі тілдері фонында салыстырсақ: тув., хак. айыр/айрық «өзендердің ашалануы», «өзен тарамдары» (Севортян, 1974, с.115); қырғ. айрық «сай», «екі өзеннің бір сағаға құйылар тұсы» (Конкобаев, 1980, с.145), қаз. айрық «тау өзендерінің түйіскен тұсы», «екіге жарыла беткен тау, төбелер». Осы айыр// айрық//айраг//arak географиялық терминдерінің моңғ. адар // қаз. адыр географиялық апеллятив лексикамен этимологиялық тұрғыда байланыста екендігін айта келе Е. Керімбаев: «...Көне түркі тіліндегі «бөліну, бұтақтану, тарамдалу» мағынасындағы бастапқы adir лексемасының семантикалық эволюциясы бірқатар түркі тілдерінің қазіргі географиялық аппелятивтік лексикасында «тау, бұйрат, адырлар қырқасы, төбелі жер, тау бөктері» орографиялық және «су айрығы, өзен сағасы, екі өзеннің түйілісі, өзен тармағы» гидрографиялық семемдерді пайда болдырды. Адыр терминінің орографиялық мағынасының гидронимдік мағынаға қарай ойысуы тарихи д/й сәйкестігіне сай лексеманың фонетикалық тұрпатының өзгеруімен қатарласа жүрілді»–деген қорытындыға келеді (Керимбаев, 1988, с.17.). Түрк. адыр /айыр / айрақ /арық және моңғ. адар/адармаг/айраг/ arak географиялық термині Моңғолия, Оңтүстік Сібір, Орта Азия, Қазақстан территорияларында Адырқай, Адыр, Шөладыр, Адармаг газар, Ақбашадыр, Арагтэс, Айыртау, Қызылайрық, Айры т.б. топонимдер құрамында кездеседі, түркі және моңғол тілдерінде актив қолданыстағы апеллятив лексика болып табылады. Сонымен, түркі (қазақ) және моңғол тілдеріндегі жоғарыдағы географиялық терминдердің қатысуымен жасалған топонимдердің атаулық және атауға негіз болушы географиялық апеллятив лексика тұрғысынан тіларалық топонимикалық сәйкестіктер қатарын түзуі, апеллятив лексикада түбір деңгейіндегі ортақтықтың орын алуы, яғни үш жақты сәйкестік (атаулық, апеллятивтік лексикалық, түбірлік) ол атауларды түркі–моңғол тілдік байланысының генетикалық сипатын танытатын тілдік деректер деп қабылдауға жетелейді. 338 ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Валиханов Ч. (1987) Избранные произведения. -М. Кайдаров А.Т. (1970) Уйгурско-монгольские языковые связи в области фонетики // Исследования по уйгурскому языку. -Алма-Ата Карпенко Ю.А. (1970) Топонимы и географические термины (Вопросы взаимосвязи) //Местные географические термины. - М., Сб.81. Казакевич В.А. (1934) Современная монгольская топонимика. Труды монгольской комиссии. N 13-21. Изд. АНСССР. Л. Керимбаев Е. (1988) Лексико –семантическая типология оронимов Казахстана//Автореферат дисс. канд. филол. наук. –Алма- Ата Конкобаев К. (1980) Топонимика Южной Киргизии. - Фрунзе Мурзаев Э.М. (1970) Местные географические термины и их роль в топонимии // Местные географические термины. -М.,. Сб.81. Орталық Қазақстан жер — су аттары (1989) Алматы. Очир-Гаряев В.Э. (1983) Термины гидрогеографии и их топонимизация в монгольском языках // Ономастика Калмыкии. – Элиста Подольская Н.В. (1988) Словарь русской ономастической терминологии. - М. Попова В.Н. (1969) Гидрономические термины Павлодарской области // Топонимика Востока. - М. Поспелов Е.М. (1967) Субстратная топонимика Волго - Окского междуречья // Топонимика.Вып.1. -М. Севортян Э.В. (1974) Этимологический словарь тюркских языков. - М. Теория и методика ономастичиских исследований (1986) М. 339 OSMANLI KRONİKLERİNE ÖZGÜ COĞRAFİ TERİMLERİN ADBİLİMSEL AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ EVALUATION OF GEOGRAPHICAL TERMS SPECIFIC TO OTTOMAN CHRONICLES IN TERMS OF ONOMASTIC SEHER ERENBAŞ PEHLİVAN43 ÖZET Yeradlarında bulunarak, yeradlarının yapısını, türünü gösteren ve bünyesinde kültürel kodları taşıyan coğrafi terimler, yeradlarının oluşumu ve yeradı verme geleneği hakkında derin izler taşır. Bu nedenle, bir sözcüğün yeradlaşmasında önemli bir etkisi olan coğrafi terimlerin, bir milletin tarihî ve kültürle kodlarını ortaya çıkarmak için, incelenmemiş tarihî ve edebî metinlerden tespit edilip ortaya çıkarılması gereklidir. Hem toponimi hem de leksikoloji bilimlerine katkısı olacak bu terimlerin tespiti için; Karahanlı, Harezm, Kıpçak, Eski Anadolu Türkçesi ve Çağatay Türkçesi sözlükleri ve metinleri incelenmiş ve bu eserlerde tespit edilemeyen ya da coğrafi terim olarak geçmeyen; yalnızca 15. Yüzyıl Osmanlı kroniklerinde bulunan (bazı terimler Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde de tespit edilmiştir; ancak incelenen Osmanlı kronikleri de yüzyıl itibariyle Eski Anadolu Türkçesi metinleridir) coğrafi terimler ortaya çıkarılmıştır. Daha önce yapılmış Erken Dönem Osmanlı Kroniklerinde Coğrafi Terimlerin Art ve Eş Zamanlı Dil İncelemesi adlı yüksek lisans tezinden hareketle 26 coğrafi terim tespit edilmiştir. Bu terimler, sahip olduğu anlam çerçevesinde değerlendirilmiş ve yapısal (toponimcil ek, indikatör vb.) olarak incelenmiştir. Çağdaş Türk lehçelerinde de geçen coğrafi terimlerin tanımları verilmiş, her bir terimin gerek kroniklerden gerekse çağdaş yeradlarından örneği eklenmiştir. Elde edilen bilgilerden hareketle; coğrafi terimlerin Türkçe kökenli toponimcil ek alabildiği gibi alıntı toponimcil ek de aldığı; bu eklerin coğrafi terimlerin yeradlaşmasında oldukça etkili olduğu, bazı terimlerin tek başına da yeradı olabildiği sonucu çıkarılmıştır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Kronikleri, Coğrafi Terimler, Yeradları, İndikatör (Yeradcıl Belirteç), Toponimcil Ek. ABSTRACT Geographical terms that show the structure and type of toponym and carrying cultural codes by being in toponym, carry deep traces about the formation of toponym and the tradition of giving toponym. Fort his reason, geographical terms which have an important effect on being Arş. Gör. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı, sehe.erenbas@erdogan.edu.tr 43 340 toponym of a word, need to be identified and from unanalyzed historical and literary texts in order to reveal the historical and cultural codes of nation. Fort he determination of these terms that will contribute to both toponymy and lexicology sciences; Karakhanid, Khwarezm, Kipchak, Old Anatolian Turkish and Chagatai Turkish dictionaries and texts are analyzed and they could not be identified or referred to as geographical terms in this works; geographical terms found only in 15th century Ottoman chronicles (some terms are also identified in Old Anatolian Turkish texts; however, the Ottoman chronicles analyzed are also Old Anatolian Turkish texts by the century). Based on master’s thesis named Diachronic and Synchronic Language Analysis of Geographical Terms İn The Early Period Ottoman Chronicles, 26 geographical terms were determined. These terms are evaulated within the framework of their meaning and analyzed structurally (toponymical suffix, indicatör etc.). Definitions of geographical terms used in contemporary Turkish dialects are given, examples of each term from both chronicles and contemporary toponym are added. Based on information obtained; geographical terms can haveTurkish origin toponymical suffix as well as quote toponymical suffix; it has been concluded that these suffixes are quite effective in the being toponym of geographical terms, and the some terms can be toponym alone. Keywords: Ottoman Chronicles, Geographical Terms, Toponyms, Indicator, Toponomical Suffix. GİRİŞ Yeryüzü şekillerinin adı olan ve coğrafyayla ilgili olan coğrafi terimler ad bilimin bir alt dalı olan toponimi için, yer adlarında belirli bir coğrafi şeklin türünü, görünüşünü ifade etmelerinden dolayı ayrı bir öneme sahiptir. Bu yüzden, coğrafi terimlerin özellikle ağızlarda kullanılması ve sıklıkla yer adlarının kuruluşlarında bulunması, yer adı yapımında kullanılan sözcükler olması, bu terimlerin yer adlarında yeradcıl belirteç (indikatör) göreviyle bulunduğunu gösterir. (Şahin, Köse 2014: 174). Yer adlarında indikatör olarak bulunan coğrafi terimler tek başına yer adı olabileceği gibi, bir milletin kültürel kodlarını aktarıp yer adı verme geleneğiyle ilgili tespitlerin ortaya çıkarılmasına da yardımcı olur. Bu nedenle yer adı verme geleneğine hizmet etmesi bakımından özellikle ağızlardan ve incelenmemiş edebî ve tarihî metinlerden coğrafi terimlerin tespit edilmesi gereklidir. Bu amaçla olmasa da coğrafya uzmanları tarafından hazırlanan coğrafya terimleri sözlükleri elbette mevcuttur; ancak bu uzmanlar tarafından hazırlanan coğrafi terim sözlükleri, terimleri ad bilim açısından inceleyen ve derleyen çalışmalar değildir. Bu amaçla öncelikle, Türk dil bilimcileri tarafından coğrafi terimleri ad bilim çerçevesinde değerlendiren yüksek lisans tezleri yapılmıştır. Bunlar; Nadıra Turdubai Kyzy’nın Dîvânu Lugai’tTürk’teki Coğrafî Terimlerin Tarihi ve Çağdaş Türk Lehçeleriyle Fonetik ve Semantik Açıdan Karşılaştırması, Maarina Samihullah’ın Bâburnâme’deki Coğrafi Terimlerin Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçeleriyle Fonetik ve Semantik Açıdan Karşılaştırması ve Seher Erenbaş Pehlivan’ın Erken Dönem Osmanlı Kroniklerinde Coğrafi Terimlerin Art ve Eş Zamanlı Dil İncelemesi’dir. Ad bilim çerçevesinde incelenen coğrafi terimlerle ilgili makaleler de bulunmaktadır. İbrahim Şahin ve Salih Köse Karaburun Silikyeradlarında (Mikrotoponimlerde) Görülen Coğrafi Terimler adlı makalelerinde 341 İzmir Karaburun ilçesinde silikyeradlarında bulunan yerel coğrafi terimleri tespit edip değerlendirmiştir. İbrahim Şahin, Bir Yerel Coğrafi Terim, Çok Sayıda Toponim: Türk Dili Coğrafyasında Eşme / Espe adlı bildirisinde, Türk dünyasının çeşitli ülkelerinde bulunan eşme / espe coğrafi terimini incelemiş; Organ Adları Temelinde Kırgızistan Yer Adlarında Ölü Deyim Aktarmaları ve Bunların Yer Adlarında Kuruluşu adlı makalesinde Kırgızistan yer adlarının kuruluşunda organ adlarına dayalı ölü deyim aktarmalarının bulunduğunu ve bu ölü deyim aktarmalarında 58 organ adının kullanıldığını tespit ederek, bu organ adlarının kendine özgü bir anlam dairesi kazanıp coğrafi terim niteliği kazanmış olduğunu ifade etmiştir. Ayşegül Kuşdemir, Yerköy Mikrotoponimlerinde Görülen Coğrafi Terimler adlı makalesinde Yozgat’ın Yerköy ilçesine bağlı köylerdeki alan araştırması sonucunda elde ettiği 65 coğrafi terime yer vermiş ve bunların geçtiği yer adlarını göstermiştir. Genel olarak yapılan bu çalışmalar daha çok yer adlarında ya da silikyeradlarında coğrafi terimlerin tespit edilmesi ve değerlendirilmesi üzerinedir. Bu çalışmada daha önce yapılan Erken Dönem Osmanlı Kroniklerinde Coğrafi Terimlerin Art ve Eş Zamanlı Dil İncelemesi adlı yüksek lisans tezinden yararlanılmıştır. Bu tezde tespit edilen coğrafi terimlerden hareketle Karahanlı, Harezm, Kıpçak, Çağatay Türkçesinde tespit edilemeyen veya tespit edilse bile coğrafi terim olarak kullanılmayan; ancak Osmanlı kroniklerinde bulunan coğrafi terimler ortaya çıkarılmıştır. Tezde incelenen; Anonim Osmanlı Kroniği, Cihânnümâ Osmanlı Tarihi, Oruç Beğ Tarihi, Selâtinnâme Manzum Osmanlı Tarihi, Târîh-i Ebu’l-Feth, Âşık Paşazade Osmanoğulları’nın Tarihi ve Düstûrnâme-i Enverî adlı kronikler XV. yüzyıla ait olduğu için yalnızca bu kroniklerden tespit ettiğimiz bazı coğrafi terimler ve yer adları Eski Anadolu Türkçesinin diğer metinlerinde de görülebilmektedir. Zira Eski Anadolu Türkçesi de 13. Yüzyılın başından 15. yüzyılın sonlarına kadar devam eden dönem olduğu için, bu kronikler tarihî metin olarak bu dönemin eserleri sayılabilir. Bu tezden hareketle Osmanlı kroniklerine özgü tespit ettiğimiz terimler: bāzārgāh, becene, cedvel, cengelistān, çıtılġu yir, deniz kulağı, depecik~depecük, derbend-dervend, dolamaç yol, ense, eşin, ılıca (yer adı), koltuk, kulak, köycügez, latîf bıŋar / latîf su, limūn-gāh, mazîk, mîve-hāne, sapa yer, sarplık, temāşāgāh, temāşālık, yamaca, yercügez, zeytunlık sözcükleridir. Bu sözcüklerin; tanımları, hangi kroniklerde geçtiği, çağdaş Türk lehçelerinden hangi lehçede coğrafi terim olarak yer aldığı, yer adı olarak hangi tarihî veya çağdaş yer adlarında kullanıldığı, bünyesinde hangi toponimcil eki veya yeradcıl belirteçi (indikatörü) barındırdığı, toponiminin alt dallarından (hidronim, oronim, oykonim vb.) hangi sınıflandırmaya girdiği, her bir terim başlığı altında verilmiştir. Bu çalışma, yalnızca Osmanlı kroniklerinde geçen coğrafi terimlerin tespit edilmesi ve değerlendirilmesi bakımından betimsel bir çalışmadır. Coğrafi Terimler ve Örnek Yeradları Bāzārgāh: Urbonimik bir terim olan bāzārgāh sözcüğü, Ötüken Türkçe Sözlük’te “[Fa. Bāzār-gāh] {OsT} Pazar yeri, çarşı” (Çağbayır I 2007: s.514) anlamıyla geçmektedir. Bāzārgāh sözcüğü, incelediğimiz kroniklerden yalnızca Târîh-i Ebu’lFeth’te “Hâllerine münâsib evler ihsân idüp temlik itti ve anlarun içün, âlî bezzâzistân 342 ve çârşûlar ve bâzârgâhlar ve âyende vü revende içün vâsi’ kârvânsarâylar yapturdı” (Tulum 1977: 67) cümlesinden hareketle ‘pazar yeri, çarşı anlamıyla’ tespit edilmiştir. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat’te “1.Pazar, çarşı. 2. Alışveriş. 3. Pazar yeri” (Devellioğlu 2013: s.84) anlamı verilen bāzār sözcüğü, tarihî lehçenin sözlüklerinde yer alırken bāzārgāh sözcüğü, bu sözlüklerde geçmemektedir. ‘Pazar yeri’ anlamıyla aynı manayı taşıyan bāzārgāh kelimesindeki –gāh (Fa. gâh) eki, yer ve zaman isimleri teşkilinde kullanılan, yer adcıl bir ektir. Ekin yer aldığı bazı örnekleri şunlardır: ikâmetgâh “yaşanılan yer”, hâbgâh “uyku yeri”, şâmgâh “akşam vakti”, sehergâh “seher vakti” (Develi 2006: s.119). Kroniklerden tespit ettiğimiz bazı coğrafi terim ve yer adlarında bulunan bu alıntı ek, yer isimleri yapması dolayısıyla toponimcil ek (yeradcıl ek) olarak değerlendirilebilir. Nitekim, Türkiye Türkçesinde işlevsel olmayan -gâh eki, bazı kuruluş isimlerinde ve coğrafi terimlerde yer almaktadır. Türkçe Sözlük’te “1. Yolüstü uğranılacak, geçilecek yer. 2. Yol boyu. 3. Çok geçilen yer, geçek” (Türkçe Sözlük 2011: s.1015) anlamı verilen Farsça güzergâh, “1. Bir birlik veya kurumun, kumandan ile yardımcı şube ve bölümlerinden oluşan kuruluş. 2.ask. Ordunun uzun bir süre veya geçici olarak konakladığı yer. 3. esk. Durulan veya kalınan yer” (Türkçe Sözlük 2011: s.1321) tanımı verilen ve Ar. karar + Far. -gāh ekinden oluşan karagâh, “T. ordu + Far. -gāh ekinden oluşan ve ordunun konakladığı yer” (Türkçe Sözlük 2011: s.1810) tanımı verilen ordugâh örnekleri, bu ekin toponimcil ek olduğuna dair örneklerdir. Bāzārgāh sözcüğü, Çağdaş Türk lehçelerinde tespit edilememiştir. Becene: Oronimik (dağadcıl) bir terim olan ve Karahanlı, Harezm ve Çağatay Türkçesinin sözlüklerinde geçmeyen becene sözcüğü için Derleme Sözlüğü’nde ağızlarda: becene [becena, becane, beccane, becena, beceni, becere, becna]: “1. Issız, tenha, korkunç (yer). 2. Sarp, taşlık, kayalık (yer). 3. Ördek avı için göl kenarında dal ve sazdan yapılmış kulübe” (DS II 1993: 592) tanımları verilir. Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü’nde de “(Sırp.) “1. Avcı kulübesi. 2. Kulübe. 3. Yüksek ve sarp yerlerdeki doğal korugan” (Kanar 2018: 102) anlamı verilen becene terimi, kroniklerde sıkça geçmektedir. Anonim Osmanlı Kroniği’nde becene ağızları (Öztürk 2015: s. 131 / 2); Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde bicene (Öztürk 2013: s. 296); Oruç Beğ Tarihi’nde biçeneler ağzı (Öztürk 2014: s.131), becene (Öztürk: s.132, 133/2) ve bicene (Öztürk: s. 133/2); Târîh-i Ebu’l-Feth’te becene ağzı örneklerinde (Tulum 1977: s. 124/2, 125, 140, 144, 203) tespit edilmiştir. Kroniklerden Anonim Osmanlı Kroniği’nde “Sarp yerlerde oturup ve becene ağızlarında durup hayli ceng eylediler” (Öztürk 2015: 131) ve Oruç Beğ Târihi’nde “Bu taraftan gâziler beceneleri yağma ve talan kılıp, ol vilâyetün deresine depesine, dağlar başında, dereler dibinde avcılar avşan, geyik, sürer gibi dereleri depeleri süzüp, erkekden ve dişiden nesne komayup aldılar” (Öztürk 2014: 133) cümlelerinden hareketle becene sözcüğü “sarp, taşlık, tenha yerler; doğal koruganlar” anlamıyla tespit edilmiştir. Becene sözcüğü yer adı olarak, kroniklerde ve çağdaş yer adlarında tespit edilememiştir; ancak günümüzde Eskişehir / Han’a bağlı Peçene ve Sivas / Suşehri’ne bağlı Peçene (Nişanyan 2020: s. 455, 868) yer adları becene sözcüğü olabilir. Nitekim Batı Türkçesinde kelime başında -b > -p ses değişimi mümkündür. Sözcük, Çağdaş Türk lehçelerinde tespit edilememiştir. 343 Cedvel: Hidronimik (suadcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde coğrafi terim olarak geçmeyen cedvel sözcüğü, “Su kanalı, ark < Ar. cadwal” (Tietze I 2002: 423) anlamına gelir. Sözcük, kroniklerden bir tek Târîh-i Ebu’l-Feth’te “Karadeniz’den bir cedvel ayrılup, Nîl’den a’zam ve Tuna’dan ziyâde bir halîc-i lücce revân olup, yir yir kulaklar ve koltuklar yapmış…” (Tulum 1977: s. 41) cümlesinde geçmektedir. Cümleden anlaşılacağı üzere cedvel sözcüğü “kanal, su kanalı” anlamını taşımaktadır. Sözcük, çağdaş Türk lehçelerinde coğrafi terim olarak tespit edilememiştir ve çağdaş Türkçe yer adlarında da yer adı örneğine rastlanmamıştır. Çengelistan: Drimonimik (ormanadcıl) bir terim olan cengelistan için Ötüken Türkçe Sözlük’te “{OsT} ormanlık, sık ağaçlık yer” (Çağbayır I 2007: s.776) tanımı verilir. Coğrafya Terimleri Sözlüğü’nde ise cengel “Hint dilinden alınmış (Yeni Hintçede cangal), sıcak ülkelerde bir çeşit ormanlık, yerine göre bataklık, çalılık bitki örtüsü” (İzbırak 1975: s.59) olarak açıklanmıştır. Bu durumda sözcüğün Hintçe + Farsça’dan oluştuğu söylenebilir. Tarihî lehçenin sözlüklerinde geçmeyen cengelistan / çengelistan sözcüğü ise kroniklerden yalnızca Târîh-i Ebu’l-Feth’te “Sava suyunın kenarlarında ormanlu, çengelistan, ma’mur memlekettür” ve yine “Tarafeyni, üsti yalım kaya, aşağısı uçurum, çengelistândur” (Tulum 1977: s. 97, 124) cümlelerinden hareketle “ormanlık alan, ağaçlık yer” anlamıyla tespit edilmiştir. Sözcükte bulunan Farsça +istân eki, yer ve zaman isimlerinin teşkilinde kullanılır. Bazı örnekleri şunlardır: Türkistân “Türk ülkesi”, Frengistân “Frenk ülkesi”, gülistân “gül bahçesi”, sengistân “taşlı yer”, zemistân “kış mevsimi”, bahâristân “bahar mevsimi”, tâbistân “yaz mevsimi” (Develi 2006: s.119). +istân ekinin bulunduğu yer adları Osmanlı kroniklerinde sıkça geçmektedir. Kroniklerde Türkistan, Âbilistan, Arabistan, Elbustan, Firengistan, Hindistan (Öztürk 2013: s.7, 21, 140, 279, 313, 348) +istân ekinin yer aldığı en çok geçen yer adlarıdır. Geldiği ismi yer adlaştıran +istân eki, aynı zamanda bir bölgede bir nesnenin çok olduğunu veya o nesneyle dolu olduğunu gösterir. Nitekim “ağaçlık alanın olduğu yer, ağaçlarla dolu olan yer” olduğu çengelistan bunun örneklerinden biridir. Dolayısıyla +istân eki de toponimcil ek görevinde bulunan alıntı bir ektir. Çengel sözcüğü, çağdaş Türk lehçelerinden bir tek Azerbaycan Türkçesinde: cengel “(Far.) Orman, koru, cengel” (Akdoğan 1999: s. 128) anlamıyla coğrafi terim olarak tespit edilmiştir. Çıtılgu yir: Drimominik (ormanadcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde geçmeyen çıtılġu sözcüğü için Tietze, “Birbirine girmiş ağaçlık, çalılık, orman; çıtılgı / çıdılgı / çıdırgı ‘çalı çırpı; söğüt ve kavak ağaçlarının ince dalları; su içinde, dal ve molozlardan meydana gelmiş duvar, mania’ < çatıl- fiilinin varyantı olan *çıtıl- + fiilden isim yapan –ġu / -gı eki” (Tietze I 2002: 512) olarak açıklar. Ötüken Türkçe Sözlük’te ise sözcüğün çıturgu versiyonu da “[çıt-ıl-ġu /çıt-ıl-ku / çıt-ur-ġu] is. 1. Birbirine geçmiş ağaçlık, çalılık ya da orman” (Çağbayır I 2007: 981) olarak açıklanır. Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü’nde de “çalılık, orman” (Kanar 2018: 175) anlamıyla geçen çıtılgu sözcüğü, kroniklerden aylnızca Târîh-i Ebu’l-Feth’te “Dâyire- i kal‘a bîşelü ve ağaçlü, çıtılgu yirdür” (Tulum 1977: s. 111) cümlesinde tespit edilmiştir. Bu cümleden hareketle de çıtılgu yir yapısının, verilen tanımlara uygun olarak “ağaçlı, 344 ormanlık yer, alan” anlamını taşıdığı söylenebilir. Çıtılgu sözcüğündeki –gu eki, Eski Türkçede yer alan isimden fiil yapım ekidir. Erhan Aydın, Eski Türk Yer Adları kitabında bu toponimcil ekin bulunduğu bir yer adı olan Antargu örneğini vermiştir. Antar sözcüğünün pek çok kimse tarafından farklı okunuşları olduğunu (andargu, urgu, antırgu, anta Argu vb.) ve sözcüğün tam olarak hangi okunuşunun doğru olduğunu bilmenin zor olduğunu söylemiş; ancak yapısında bulunan –gU+ ekinin fiilden ad yapan bir ek olduğunu ifade etmiştir (Aydın 2016: s. 39, 40). Çağdaş Türk lehçelerinde çıtulgu sözcüğü tespit edilememiştir; ancak Gagauz Türkçesinde çıtıran sözcüğü “sık orman” (Doğru, Kaynak 1991: s. 58) anlamıyla geçmektedir. Muhtemelen bu sözcük, çıtılgu sözcüğü ile aynı kökten olabilir. KırımTatar Türkçesinde de çıtırman “kapuz, sık orman” ve çıtırmanlık “çalılık, çığralık” (R. Muzafarov, N. Muzafarov 2018: s. 85) ve Kazan-Tatar Türkçesinde çıtırman “sık orman” ve çıtlık “sık ormanlık” (Öner 2015: s. 97) coğrafi terim olarak geçmektedir. Deniz Kulağı: Hidronimik (suadcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde yer almayan deniz kulağı sözcüğü için Coğrafya Terimleri Sözlüğü’nde “Körfezlerin, koyların birbiri ardınca sıralandığı kıyılarda, bu girintilerin önünde kıyı dilinin gelişmesi yüzünden körfezlerin, koyların göl biçimi almış durumu” (İzbırak 1975: 94) ve Derleme Sözlüğü’nde “1. Karaların denize uzanan kısmı, burun. 2. Kazılan bir yerden hızla fışkıran su” (DS IV 1993: 1424) tanımları verilir. Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü’nde “haliç” (Kanar 2018: 196) anlamıyla geçen deniz kulağı, kroniklerden yalnızca Târîh-i Ebu’l-Feth’te “Meğer ki emr-i Feyyâz-ı bîçûn ile, bu akar deryâçeden Kara-deniz ile Akdeniz arasında bir kısukta, Rûm-ili tarafına bir deniz kulağı ki arzı mîlden ziyâde tûli takrîben biş mil zemîni kat’ idüp lîmûn-gâh-ı vâsi’ olmış ki, vüs’ati on bin gemi alur” (Tulum 1977: 42) cümlesinde geçmektedir. Bu cümleden hareketle sözcüğün, “koy, körfez, haliç” anlamına sahip olduğu söylenebilir. Deniz ve kulak sözcükleri ayrı ayrı yer adı olarak bulunur; ancak deniz kulağı sözcüğü, bir yer adı olarak kroniklerde ve çağdaş yer adlarında tespit edilememiştir; fakat bu sözcüğün yapısına (tamlayan + tamlanan unsuru + iyelik) sahip pek çok yer adı mevcuttur. Kroniklerde: Ağaçdenizi, Akyazı, Ayangölü, Beğbazarı, İncirbınarı vb. Türkiye’de: Beypınarı, Dereboğazı, Denizdamı, Keklikpınarı, Günbağı, Paşayaylası, Yaylabaşı vb. Deniz kulağı sözcüğü, çağdaş Türk lehçelerinde tespit edilememiştir. Depecik ~ depecük: Oronimik (dağadcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde bulunmayan depecik ~ depecük sözcüğü, Derleme Sözlüğü’nde: depecük için “ufak tepe, toprak ve taş yığını” (DS IV 1993: 1427) ve Coğrafya Terimleri Sözlüğü’nde ise tepecik için “Bulundukları yerden olan yükseklikleri çok az bulunan tepeler” (İzbırak 1975: 309) tanımları verilir. Sözcük, Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde “Şol karşıda duran depecikden beri yerceğiz, dervişlerin havlısı olsun” (Öztürk 2013: s. 74) ve Âşıkpaşazade Osmanoğulları’nın Tarihi’nde “Şol karşuda turan depecükden berü turan yircügez dervişlerüñ havlusı olsun” (Paşazade 2003: s. 373) cümlelerinden hareketle “küçük tepe” anlamıyla tespit edilmiştir. Sözcüğün yapısında bulunan +cik ve +cük eki, yer adlarında üzerine geldiği kelimeye küçültme, sevimlilik anlamları katan bir ektir” (Şahin 2007: s. 7) Kroniklerde: Kal’acug. Türkiye’de: Gölcük, Köprücük 345 vb. gibi yer adlarında bulunur. Bu durumda /+CÜK/ eki de toponimcil, geldiği ismi yer adlaştıran bir ektir. Ayrıca bugün çağdaş yer adlarında Tepecik, Aydın, Balıkesir, Bursa, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Giresun, İzmir, Kastamonu vb. gibi pek çok ilde mahalle ve köy adı olarak geçmektedir (14. 05. 2022, https://nisanyanmap.co m/?y=Tepecik&lv=&t=&cry=TR&ua=10). Bu sözcük, Çağdaş Türk Lehçelerinden Gagauz Türkçesinde: tepecik “tepecik” (Doğru, Kaynak 1991: s. 241) Kazak Türkçesinde töbeşik “Küçük tepe” (KTTS 2008: 815), Kırgız Türkçesinde döpöçö “Küçücük tepe, yüksek olan yer” (KTS 2015: 395) coğrafi terim olarak tespit edilmiştir. Derbend ~ dervend: Oronomik (dağadcıl) bir terim olan ve Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Çağatay sözlüklerinde geçmeyen derbend sözcüğü için Tietze, “Bir dağ geçidini koruyan kale < Fa. darband, asıl mânası ‘kapı sürgüsü’ [dar ‘kapı’ ve –band ‘bağlayan, kapayan]; Çok şehrler ve vilâyetler, yollar, derbendler anuñ fermānındayidi. Eşkiyalardan korkulduğu tehlikeli geçit; dağlar arasında dar boğaz şeklinde geçiş” (Tietze I 2002: 592) açıklamasını yapar. Kroniklerden; Anonim Osmanlı Kroniği’nde “İzlâdi-derbendi” (Öztürk 2015: s. 73/2); Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde Söğüd dervendi (Öztürk 2013: s. 25), Ermeni dervendi (Öztürk: s.35, 180), derbend-i İzlâdi (Öztürk: s. 269), Oruç Beğ Tarihi’nde İzlâdi-derbendi (Öztürk 2014: s. 59/3, 60), derbend (Öztürk: s. 60/4, 158/3) ve derbend ağzı (Öztürk: s. 135, 153, 158); Selâtînnâme Manzum Osmanlı Tarihi’nde derbend (Öztürk 2018: s. 109/5); Düstûrnâme-i Enverî’de İrmeni Derbendi (Öztürk 2012: s. 16); Târîh-i Ebu’l-Feth’te derbend (Tulum 1977: s. 113, 126, 136/2, 140, 142, 177), sarp derbend (Tulum: s. 126), muhâtara derbend örneğinde (Tulum: s. 126); Âşık Paşazade Osmanoğulları’nın Tarihi’nde İzlâdi Dervendi (Paşazade 2003: s. 473/3) vb. gibi pek çok yerde bu sözcük geçmektedir. Derbentler, tehlikeli geçit, dağlar arasında dar boğaz olmasının yanı sıra Osmanlı Devleti’nde yolların ve seyahat emniyetinin sağlanması için bir nevi küçük kale şeklinde tesis edilmiş karakollardır (Halaçoğlu 2014: s. 176). “Osmanlı resmî vesikalarına göre bir yerin derbend olabilmesi için “korkulu, tehlikeli ve sık sık eşkıya baskınlarına maruz kalan yerler” olması lazım gelirdi. Derbendlerin önemli rollerinden biri ıssız yerlerin şenlendirilmesi, yani iskâna açılmasında bir vasıta olmasıdır. Derbenler; 1. Fırat Nehri dirseğindeki Caber Kalesi ve Ceyhan Nehri üzerindeki Misis kalesi gibi derbend mahiyetindeki kaleler. 2. Büyük vakıf şeklindeki derbend tesisleri. 3. Derbend olarak kullanılan han ve kervansaraylar. 4. Köprü yerlerinde bulunan derbendler, olmak üzere dörde ayrılır (Halaçoğlu 2014: 176, 177). Kroniklerden Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde “Sabah olıcak Hacı Evrenüz, Paşa Yiğid’ile birkaç dilâverler alıp karavul vaz’ında ol gece yürüyüp derbende erişdi. Gayet sık yerdi, atlı bir bir geçerdi” (Öztürk 2013: 115) cümlesinden hareketle derbend sözcüğü, “1. dağ geçidinde yer alan bir kale; 2. dağlar arasında yer alan tehlikeli geçit, dar boğaz” anlamlarına sahip olmasından dolayı hem bir coğrafi terim hem de Osmanlı Devleti tarafından bu tehlikeli yerlere inşa edilen tesisler” olarak tespit edilmiştir. Bugün Derbent Türkiye’de: “Uşak / Merkez’e, Ordu / Kumru’ya, Rize / Fındıklı’ya, Samsun / Bafra’ya, Diyarbakır / Bismil’e” (Nişanyan 2020: s. 967, 783, 800, 821) vb. gibi yerlere bağlı köy veya mahalle adı; yani yer adı olarak yaşamaktadır. 346 Çağdaş Türk lehçelerinden Türkmen Türkçesinde derbent “1. Dağ geçidi. 2. Tavan” (TDDS I 2016: 271), Azerbaycan Türkçesinde derbend “(Far.) 1. Derbent, boğaz. 2. Çıkmaz sokak. 3. Derbent (Dağıstan’da liman şehri)” (Akdoğan 1999: s. 190) anlamıyla coğrafi terim olarak geçmektedir. Dolamaç yol: Dromonimik (yoladcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde geçmeyen dolamaç sözcüğü için Tietze “dolamaç ‘viraj’ < dola- + -maç genişlemesi, krş. dönemeç /dönembeç ‘köşe başı; yolun kıvrım yeri’ *döne- ‘dönmek’+ fiilden, çeşitli manalara gelen isimler yapan –meç/mbeç genişlemeleri” (Tıetze I 2002: 640, 652) şeklinde açıklar. Derleme Sözlüğü’nde, ağızlarda; dolamaç, dolama, dolaman, dolamaş, dolambaç, dolame, dolanak, dolanbaç, dolangaç, dolay, dolayı, doley şekilleriyle ‘dönemeç, viraj’ (DS IV 1993: 1543), anlamıyla geçmektedir. Dolamaç yol, kroniklerden yalnızca Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde “Kankı yola gitmek âsandır? Cümlesi, sol kola gitmek kolaydır, sağ kol dolamaçtır, dediler” (Öztürk 2013: 112) cümlesinde geçmektedir. Bu cümleden hareketle dolamaç yol sözcüğünün, “virajlı, dönemecin çok olduğu yol” anlamını taşıdığı söylenebilir. Dolamaç sözcüğü çağdaş yer adlarında tespit edilememiştir. Çağdaş Türk lehçelerinden bir tek Gagauz Türkçesinde dolanmaçlı “dolambaçlı. Dolanmaçlı yol: dolambaçlı (kıvrımlı) yol” (Doğru, Kaynak 1991: s. 78) coğrafi terim olarak tespit edilmiştir. Ense: Oronomik (dağadcıl) bir terim olan ve Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesinde coğrafi terim olarak geçmeyen ense sözcüğü için Tietze, “Boyun arkası” (Tietze I 2002: s. 727) tanımını verir. Tarama Sözlüğü’nde ise ense “arka” (TS III 1995: 1474) anlamıyla yer alır. Ense, Târîh-i Ebu’l-Feth’te “Emr itti ki, kadırgalar ve fâyık kayıklardan bir niçe gemiler kal’a-i Kal’atâ ensesinden, boğaz denizinden kurudan çektürüp lîmûn denizine salalar. / Ber-vefk-ı merâm-ı Pâdişâh-ı İslâmi gemileri gûnagûn ve levnâlevn bayraklar ile bezeyüp, yelkenler açtılar. Kal’a-i Kal’atâ ensesinden havâda yörittiler, belki uçurdılar” (Tulum 1977: s. 52) cümlesinden hareketle “bir yerin ardı; arkası” olarak tespit edilmiştir. Dolayısıyla ense sözcüğü, tıpkı sırt kelimesinin “dağ sırtı, bir şeyin sırtı, arkası; dağın ardı” vb. gibi anlamları kazanması gibi bir anlam değişmesi yaşamış ve bir binanın arkası, sırtı anlamını kazanmıştır. Ancak ense sözcüğü gerek yer adlarında indikatör olarak gerekse yer adı olarak tespit edilememiştir. Eşin: Oronimik (dağadcıl) bir terim olan ve Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi sözlüklerinde geçmeyen eşin sözcüğünü Tietze, “çukur < eş- I + fiilden nomen actionis ve dolayısiyle nomen concretum yapan –in eki” (Tietze I 2002: 747) olarak açıklar. Ötüken Türkçe Sözlük’te ise eşin için “[eş-mek > eş-in] is. 1. Çukur; hendek. 2. Mezar” (Çağbayır II 2007: s. 1500) tanımı verilir. Kroniklerden yalnızca Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde “Ol Kalanoz kâfir dahi anda düşüp, Osman buyurdu, karnın yarıp dahi it gibi eşip gömdüler. Ol ecilden şimdi ol yere İt-eşini derler” (Öztürk 2013: s. 39) cümlesinden hareketle “çukur” anlamıyla tespit edilmiştir. Eşin sözcüğü, bu yer adında yeradcıl bir belirteç; yani indikatördür; ancak eşin sözcüğü, İt-eşin’i yer adı dışında kroniklerde başka bir yer adında ve çağdaş yer adlarında da tespit edilememiştir. Sözcük çağdaş Türk lehçelerinde de tespit edilememiştir. 347 Ilıca: Hidronimik (suadcıl) bir terim olan ılıca sözcüğü, incelediğimiz kroniklerden Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde Ilıca yöresi ve Ilıca (Öztürk 2013: s. 40, 112) örneğinde yer adı olarak tespit edilmiştir. Bu yer adı kroniklerde Eskişehir sınırları içerisinde geçmektedir (Öztürk: s. 40, 112). Tietze, ılıca için “sıcak su kaynağı < ılı/ ılık + -ca” (Tıetze III 2016: 537) tanımı verir. Tarama Sözlüğü’nde ise ılıca “(ılıcak su, ılısu, ılusu); sıcak su kaynağı, kaplıca, hamam” (TS III 1995: 1942) olarak geçer. Kaplıca ve sıcak suyun olduğu yerlerin adının Ilıca olması da /+CA/ ekinin üzerine geldiği kelimeyi yer adı yaparak ‘yakınlık, yakın olma’ anlamıyla (Şahin 2007: s. 7) geldiği ismi yer adlaştırdığı söylenebilir. Bugün Van / Erciş’in Ilıca mahellesi, Zilan (şimdiki adı Ilıca) ırmağı adını buradaki sıcak su kaynağından alır (Nişanyan 2020: 985), yine Rize / İkizdere’nin Ilıca köyünde de kaplıca bulunmaktadır (14. 05. 2022, https://www.rizedeyiz.com/icerik/Rize-Kaplicalari.). Ilıca sözcüğü, çağdaş Türk lehçelerinden bir tek Gagauz Türkçesinde: ılıca ~ ılıcacık “1. Ilıca. 2. Kanar su menbaı” (Doğru, Kaynak 1991: s. 119) coğrafi terim olarak tespit edilmiştir. Koltuk: Hidronimik (suadcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde coğrafi terim anlamıyla bulunmayan koltuk sözcüğü için, Ötüken Türkçe Sözlük’te “Omuz başlarının altında, kolun gövde ile birleştiği yer; koltuk altı. 2. Arkalığı ve kol dayayacak yeri bulunan geniş ve rahat oturma aracı. 3. gnşl. Tenha ve kuytu yer; kenar. 4.mecaz Yaranmak amacıyla söylenen söz veya yapılan iş; koltuklama. 5.mecaz Kayırma; destek; himaye; koruma. 6. Yüksek mevki veya makam” (Çağbayır III 2007: 2722) tanımları verilir. Tietze ise, koltuk sözcüğünü “koy, bük” (Tietze IV 2016: 350) olarak açıklar. İbrahim Şahin, Organ Adları Temelinde Kırgızistan Yer Adlarında Ölü Deyim Aktarmaları ve Bunların Yer Adlarında Kullanılışları adlı makalesinde koltuk terimi için “denizin, gölün karaya girdiği ya da karanın denize girdiği yer. Daha çok kara parçasının denize, göle girdiği yerin iki yanında bulunan koylar için kullanılır. İnsanın iki yanında bulunan koltuklara benzemeleri dolayısıyla böyle adlandırıldıkları görülmektedir” (Şahin 2010: 209) açıklamasını yapar. Sözcük kroniklerden yalnızca Târîh-i Ebu’l-Feth’te “Kara-deniz’den bir cedvel ayrılup, Nîl’den a’zam ve Tuna’dan ziyâde bir halîc-i lücce revân olup, yir yir kulaklar ve koltuklar yapmış ve câ-becâ kısuklar göstermiş nehr-i gazîr şeklinde aktı” (Tulum 1977: 41) cümlesinde geçmektedir. Bu cümleden hareketle koltuk sözcüğü “koy, bük” anlamını taşıyor olabilir. Koltuk, bugün Türkiyede: “Amasya / Gümüşhacıköy’e ve Karabük / Ovacık’a” (Nişanyan 2020: s. 138, 580) bağlı mahalle ve köy adı olarak geçmektedir. Çağdaş Türk lehçelerinden, Türkmen Türkçesinde goltuk “1. Kolun, sırt ile birleştiği yerin alt kısmı. 2. Yan ile kolun arasındaki kısmın gösterildiği boşluk. 3. Koltuk altı” (TDDS I 2016: 450), Özbek Türkçesinde koltik I “Kolun, omuz ile bitiştiği yerde hasıl olan açı, koltuk altı” ve koltik II “Kara içine sokulup giren su” (Magrufova II 1981: 636), Yeni Uygur Türkçesinde koltuk “1. Kol ile omuzun birleştiği yerin altındaki çukur kısmı; koltuk altı. 2. Deniz, derya ve benzerlerinin karaya sokulup giren yani uzanan kısmı” (UT IV 1994: 286), Başkurt Türkçesinde: kultık “1. Koltuk altı. 2. İki yandan çevrelenmiş dar aralık, geçit” (Özşahin 2017: s. 381), Kazak Türkçesinde 348 koltık I “İnsanların ve hayvanların kolunun göğüs ile birleşen kısmın altı, omuzların iç tarafı; koltuk altı” koltık II “1. Belirli bir evin ya da ormanın, dere yatağının kuytu yeri. 2. Okyanus, deniz, göl suyunun karaya, içeriye doğru giren ince kısmı, kuytu yeri; koyu” (KTTS 2008: 515, 516), Kırgız Türkçesinde koltuk “1. Kolun omuz ile birleşen iç tarafı, göğsün üst kısmı. 2. Dar, köşe, dip” (KTS 2015: 795), KaraçayMalkar Türkçesinde koltuk I “Koltuk” ve koltuk II “Dönemeç, viraj” (Tavkul 2020: s. 251), Kumuk Türkçesinde koltuk II “1. küçük koy; 2.bir şeyde kıvrım, kıvrıntı, dolambaç” (Pekacar 2011: s. 266), Kazan-Tatar Türkçesinde kultık “1. Koltuk, koltuk arası. 2. Merdiven, köprü vb. yerlerdeki korkuluk, parmaklık, tırabzan. 3. Bir koltuğa sığacak kadar. 4. Körfez, koy. 5. Şehir, meydan vb. için köşe bir yer” (Öner 2015: s. 304) coğrafi terim olarak tespit edilmiştir. Kulak: Hidronimik (suadcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde coğrafi terim olarak geçmeyen kulak sözcüğü için Tietze “İşitme organı <ET.ḳulḳaḳ” (Tietze IV 2016: 421) tanımını verir. Sözcük, Derleme Sözlüğü’nde “1. Yağmur ve sel sularının toplandığı çukur, su yatakları. 2. Küçük dereler. 3. Arkların ya da göl ve dereden tarlaya alınan suyun ağzı. 4. Küçük vadi. 5. İki yol arasında kalan toprak parçası. 6. Akarsuların karaya giren ve durgunlaşan yerleri. 7. Göllerin karaya giren sivri kısımları. 8. Tarlanın köşesi, dar yeri” (DS VIII 1993: 2993, 2994) anlamlarıyla coğrafi terim olarak geçer. Ayrıca, İbrahim Şahin, Organ Adları Temelinde Kırgızistan Yer Adlarında Ölü Deyim Aktarmaları ve Bunların Yer Adlarında Kullanılışları adlı makalesinde, kulak sözcüğünün insanın benzerliği dolayısıyla doğada üç taraflı kavisli, kapalı yer şekillerinin kulak terimiyle adlandırıldığını ifade eder (Şahin 2010: 210). Kroniklerden yalnızca TEF’te “Kara-deniz’den bir cedvel ayrılup, Nîl’den a’zam ve Tuna’dan ziyâde bir halîc-i lücce revân olup, yir yir kulaklar ve koltuklar yapmış ve câ-be-câ kısuklar göstermiş nehr-i gazîr şeklinde aktı” (Tulum 1977: 41) cümlesinde geçen kulak sözcüğünün, “koy; bük; su boğazı” anlamına sahip olduğu söylenebilir. Sözcük ayrıca, ayrı bir coğrafi terim olan ve hidronimik bir sözcük olan deniz kulağı’nda da yer alır. Kulak, bugün yer adı olarak “Afyon / Şuhut’a, Balıkesir / Manyas’a, Mersin / Akdeniz’e, Ordu / Fatsa’ya” (Nişanyan 2020: s. 114, 226, 731,780) bağlı köy ve mahalle adı olarak tespit edilmiştir. Çağdaş Türk lehçelerinden Azerbaycan Türkçesinde gulah “1. Mecra, akak. 2. Tırkaz. 3. Kenar, köşe. 4. Çıkrık kayışı (iplikçilikte)” (Akdoğan 1999: s. 407), Türkmen Türkçesinde gulak “1. İnsanların, omurgalı hayvanların işitme organı. 2. Su akan kapağın tarafına çevrilen su bölümü çizgisi, tarla sınırındaki suyun gittiği yer” (TDDS I 2016: 487, 488), Gagauz Türkçesinde kulak “vadi, dere, çukur” (Doğru, Kaynak 1991: s. 154), Kazak Türkçesinde ḳulaḳ I “1. İnsan veya hayvanların işitme organı. 2. Bilinen bir şeyi tutmak için yapılan yeri, tutmacı veya kolu.” ḳulaḳ II “Su arkındaki suyu bölüp vermek için her yerden koyulan su deposu” (KTTS 2008: 537), Kırgız Türkçesinde ḳulaḳ I “İnsanların, canlıların işitme organı. 2. İşitme duyusu, bir şeyin sesinin duyuş, kavrayış mümkünlüğü” (Akmataliyev vd. 2019: 87) ve “ḳulaḳ II “1. Sulama kanalının kolları. 2. Akar su ölçü vahidi; kulak. 3. Değirmenin yedek olduğu” (Yudahin II 1998: 517, 518), Karaçay-Malkar Türkçesinde kulak “kulak; sarp vadi, boğaz” (Tavkul 2020: s. 257) coğrafi terim olarak tespit edilmiştir. 349 Köycüğez: Oykonomik (orunadcıl) bir terim olan bu sözcük, “EOsm. Kūy ‘en küçük yerleşim birimi, köy; çiftlik; mahalle; etraf’ < Fa. kūy ‘kasaba, köy; kenar, etraf” (Tietze IV 2016: 405) ile –cüğez küçültme ekinden oluşur. Tarihî lehçenin sözlüklerinde ve Türkçe Sözlük’te geçmeyen köycüğez sözcüğü ise, kroniklerden Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde “Derviş eyitdi: Şol köycüğeze dahi râzıyım” (Öztürk 2013: 38) cümlesinde ve Âşıkpaşazade Osmanoğlulları’nın Tarihi’nde “Dervîş eydür: Bize şu köycügez yiter, şehirden vazgeldük, dir” (Paşazade 2003: 326) cümlesinde geçmektedir. Verilen cümlelerden hareketle sözcüğün ‘daha küçük bir yer’ anlamını taşıdığı söylenebilir. Sözcüğün yapısında bulunan +cügez eki, isimden isim yapım eki ve küçültme ekidir, küçültme ve sevgiden başka bir de merhamet, şefkat, acıma gösterir; zavallık ifade eder. /-cığaz/, /-ciğez/, /-cuğaz/, /-cüğez/ eki işlekliğini kaybederek yerini /-cağız/ ve /-ceğiz/ ekine bırakmıştır (Ergin 2013: s.166). Bu ek aslında yer adlarında pek sık görülen bir ek değildir; ancak kroniklerde bazı coğrafi terimlerde ve yer adlarında tespit edilmiştir. Kroniklerde geçen İncüğez yer adındaki –cüğez eki, tam bir toponimcil ek görevinde bulunarak ‘in’ sözcüğünü yer adlaştırmıştır. Bugün “Antalya / Gazipaşa’ya bağlı olan İnceğiz (eski şekli İncüğez) ve Kastamonu / Devrakani’ye bağlı İnceğiz (eski şekli İncüğez)” (Nişanyan 2020: s. 169, 608) yer adlarındaki -ceğiz eki de, -cuğaz, -cüğez eki gibi toponimcil bir ek görevine sahiptir. Türkiye’de “Amasya / Merkez’e, Karabük / Eskipazar’a, Erzurum / Karayazı’ya, Trabzon / Hayrat’a ve Muğla / Köyceğiz vb. gibi yerlere bağlı olan Köyceğiz yer adı mahalle, köy ve ilçe adı (Nişanyan 2020: s. 136, 580, 437, 941, 748) olarak pek çok yerde tespit edilmiştir. Latı̇̄f bınar / Latı̇̄f Su: Hidronimik (suadcıl) bir terim olan ve sözlüklerde geçmeyen latı̇̄f bıŋar sözcüğündeki latîf için Tietze, “Hoş, güzel, şirin, tatlı, nazik <Ar. latîf” (Tietze IV 2016: 519) tanımını verir. Latı̇̄f bıŋar kroniklerden Oruç Beğ Tarihi’nde “Girü Hak ta’âlânun kudretiyle hikmetiyle bir latîf bınar çıkdı” (Öztürk 2014: s. 96) cümlesinde geçmektedir. Türkçe Sözlük’te “suyu acı veya tuzlu olmayan akarsu, göl; acı veya tuzlu olmayan içilebilen su” (TS 2011: s. 2285) anlamıyla geçen tatlısu coğrafi terimi gibi, latîf bıŋar sözcüğünün de kronikte verilen cümleden hareketle “tatlı su; suyu tatlı veya içilebilecek olan pınar suyu” anlamını taşıdığı söylenebilir. Latîf su sözcüğü de kroniklerden Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde “Davud Paşa İstanbul’da bir imâret ve bir ulu câmi’ yapıp, ileyine bir latîf su getirdi” (Öztürk 2013: s. 353) cümlesinde ve Âşık Paşazade Osmanoğulları’nın Tarihi’nde de “Âsâr-ı Dâvud Paşa: İstanbol’da bir imâret ve bir câmi yapdı: cum’a namâzı içinde kılındı. Ve bir latîf su dahı getürdü” (Paşazade 2003: s. 563) cümlesinde geçmektedir. Buradaki cümlelerden hareketle latîf su sözcüğü de “tatlı; içilebilecek su” anlamıyla tespit edilmiştir. Her iki sözcük de çağdaş Türk lehçelerinde coğrafi terim olarak tespit edilememiştir. Lı̇̄mūn-gāh: Hidronimik (suadcıl) bir terim olan limūn-gāh sözcüğü, Mehmet Kanar’ın Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü’nde “[Yun.-Fa; lîmûn + gâh] liman” (Kanar 2018: 475) tanımıyla mevcuttur. Tarihî lehçenin sözlüklerinde yer almayan limūn-gāh (yalnızca liman sözcüğü yer alır), kroniklerden yalnızca Târîh-i Ebu’l-Feth’te “Rûmili tarafına bir deniz kulağı ki arzı milden ziyâde tûli takriben biş mil zemîni kat’ idüp lîmûn-gâh-ı vâsi’ olmış ki, vüs’ati on bin gemi alur; ve ol lîmûn-gâhun nefsi ve mâ350 yahvîsi ve kenârınun bâğ u eşcârı, eshârda nesâyim-i sabâdan ve revâhta şemâyim-i şimalden gayrı cins riyâhtan masun u me’mûn” (Tulum 1977: 42) cümlesinden hareketle “liman, liman yeri” anlamıyla tespit edilmiştir. Sözcüğün yapısında bulunan +gāh eki geldiği sözcüğü yer adlaştıran toponimcil bir ektir. Lîmûn-gâh sözcüğü, çağdaş Türk lehçelerinde tespit edilememiştir. Mazı̇̄k: Hidronimik (suadcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde coğrafi terim olarak geçmeyen mazîk sözcüğü için Redhouse, “1. Ar. Dar yer, geçit, boğaz, dar boğaz 2. Zorluk, zor mesele” (Redhouse 1981: 740) tanımını verir. Ötüken Türkçe Sözlük’te ise sözcük, “{OsT} Dar ve sıkıntılı yerler” (Çağbayır III 2007: 3093) olarak tanımlanmıştır. Mazîk sözcüğü, kroniklerden yalnızca Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde “Melik-i şüca’ u celîl ve kerimdi, azîmü’ş-şan olup ecnâd ve emvâli artıp şevketi ziyâde olup bilâd-ı Ermeniyye-i a’lânun küllîsine ve Canite’ye ve bilâd-ı Ermeniyye-i esfele ve bilâd-ı Leşkerî’ye ve bilâd-ı Fasleyos’a tâ mazîk-i bahr-i Rum’a, ya’ni İskender Boğazı’na gelince müstevli oldu” (Öztürk 2013: s. 18, 19) cümlesinde geçmektedir. Bu cümleden hareketle mazîk sözcüğünün, “boğaz; su boğazı” anlamını taşıdığı söylenebilir. Mazîk gerek kroniklerde gerekse çağdaş yer adlarında tespit edilememiştir. Sözcük, çağdaş Türk lehçelerinde de coğrafi terim olarak tespit edilememiştir. Mîve-hāne: Agronimik (bağadcıl) bir terim olan mîve-hāne; mîve/meyve/meyva ‘yemiş’ <Fa. mîva /mayva (Tietze V 2018: 237) ve hane “ev; ev halkı < Fa. hānā” (Tietze III 2016: 382) sözcüklerinden oluşmuştur. Tarihî lehçenin sözlüklerinde ve metinlerinde tespit edilemeyen mîve-hâne sözcüğü, kroniklerden yalnızca Selâtînnâme Manzum Osmanlı Tarihi’nde “Sorup kimdür bunuŋ issin bileyin / Baŋa lâyık durur bu mîve-hâne / Bu bakça gibi görmedüm didi şah” (Öztürk 2018: s.51) cümlesinden hareketle “meyve bahçesi, meyvelik” anlamıyla tespit edilmiştir. Sözcükte yer alan Farsça kökenli hâne sözcüğü Türkçe Sözlük’te “1. Ev, konut. 2. Ev halkı. 3. Bir bütünü oluşturan bölümlerden her biri, bölük, göz. 4. Mat. Basamak. 5. Müz. Klasik Türk müziğinde, peşrev vb. saz parçalarının bölümlerinden her biri. 6. Birleşik kelimelerde “bina, yapı, yer, makam” anlamlarıyla ikinci kelime olarak yer alan bir söz: Balıkhane, yazıhane” (Türkçe Sözlük 2011: 1041) tanımlarına sahiptir. Hâne sözcüğü tanımdan da anlaşılacağı üzere bir ek değildir; ancak Türkçede; abdesthane, baruthane, birahane, meyhane, çamaşırhane, gasilhane, mahpushane, misafirhane, şaraphane, kıraathane, kütüphane vb. gibi pek çok bina, yapı, kurum ve yer isimlerinde sıkça bulunan bir sözcüktür. Hatta, Türkçede pek çok yer adında da yine hâne sözcüğü geçmektedir. Türkiye’de illerimizden biri olan Gümüşhane, İstanbul’un Beyoğlu ilçesine bağlı bir semt olan Tophane, yine İstanbul’un bir semti olan Saraçhane ve ilçesi Kâğıthane yer adlarında hane sözcüğü, yeradcıl bir belirteç (indikatör) olarak bulunmaktadır. Ayrıca geldiği ismi yer adlaştırmasından dolayı toponimcil bir ek gibi görev yaptığı da söylenebilir. Mîve-hāne sözcüğü çağdaş Türk lehçelerinde coğrafi terim olarak tespit edilememiştir. Sapa yer: Oronimik (dağadcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde bulunmayan sapa sözcüğü için Redhouse, Yeni-Türkçe İngilizce Sözlüğü’nde “yolun dışında, ücra, tenha, dolambaçlı (yer)” (Redhouse 1981: 984) tanımını verir. Tietze ise 351 sapa için “kenar, merkezin dışında kalan” tanımını verip, kökeni içinse sap- ‘sapmak’ filini göstermiştir (Tietze VII 2019: 186). Ötüke Türkçe Sözlük’te “1. Gidilmekte olan yol üzerinde bulunmayan; ana yoldan sapılarak varılan; ana yol dışında kalan; yola uzak yer. 2. Dolambaçlı ve engelli yol. 3. Issız yol. 4. Dik yokuş” (Çağbayır IV 2007: 4064) şeklinde tanımlanan sapa sözcüğü, kroniklerden bir tek Anonim Osmanlı Kroniği’nde “Bir sapa yere gizlenüp gözlediler kim bir galaba bî-nihâyet kâfir leşkeri gelür” (Öztürk 2015: 27) cümlesinde geçmektedir. Bu cümleden hareketle sapa yer, “tenha, ıssız; gizlenilecek bir yer” anlamıyla tespit edilmiştir. Çağdaş Türk lehçelerinden bir tek Gagauz Türkçesinde sapa “sapa; sapa er: Sapa yer” (Doğru, Kaynak 1991: s. 208), coğrafi terim olarak tespit edilmiştir. Sarplık: Oronimik (dağadcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde bulunmayan sarplık sözcüğü, Ötüken Türkçe Sözlük’te “[sarp-lık] is. 1. Sarp olma durumu; sarp olan şeyin niteliği. 2. Güçlük” (Çağbayır IV 2007: 4082) olarak açıklanır. Sarplık sözcüğü kroniklerden Oruç Beğ Tarihi’nde “sarplık bend” ve “sarplık dağlar” (Öztürk 2014: s.113, 130); Düstûrnâme-i Enverî’de sarplık (Öztürk 2012: s. 57) ve Târîh-i Ebu’l-Feth’te “yir sarplığı” (Tulum 1977: s.93, 131, 142) vb. gibi örneklerde geçmektedir. Sarplık sözcüğü, sarplık dağlar, sarplık bend vb. gibi örneklerde aslında sıfat görevindedir; ancak sözcük aynı zamanda bulunulan yerin zorluğunu, geçilmesi ya da çıkılması güç bir yer olduğunu belirttiği için bir coğrafi terimdir de. Oruç Beğ Tarihi’nde “Leşkerini cemʿ edüp yeniçeri ve azeb ve Rum-ili leşkeri ve yirmi bin akıncıyla Kara Boğdan vilâyetine hücum edüp Tuna suyunu geçüp, Kara Boğdan vilâyetini yıkup yakup harâb edüp, Kara Boğdan beği mel’un İstefan dahi kaçup bir sarpluk derbendde tokat bağlayup..” (Öztürk 2014: s.113) cümlesinde bahsedilen derbend, çıkılması zor, muhtemelen dağlık bir yerdir. Nitekim, dağ, hisar, kal’a, yer, derbend gibi pek çok benzer adları nitleyen sarp sözcüğü de bir coğrafi terimdir. Reşat İzbırak, Coğrafya Terimleri Sözlüğü’nde sarp için “Çıkılması güç, dimdik kayalıkların bulunduğu yerler için kullanılan bir kelime” (İzbırak 1975: 274) açıklamasını verir. Bu durumda hem sarp hem de sarplık sözcüğü coğrafi terimdir. Sözcüğün yapısında bulunan +lIk eki ise toponimcil bir ektir. İbrahim Şahin, Türkçe Yer Adların Yapısı Üzerine adlı makalesinde /+lIg/ eki için “Doğrudan doğruya yer adı yapan eklerden olup en eski yer adlarında ve çağdaş yer adlarında en sık görülen eklerdendir. Eski Türkçede adların üzerine gelerek sıfat yapan bu ek yer adlarında da üzerine geldiği ada bağlı olarak “(o şeyin) çok bulunduğu yer” anlamını vermektedir” açıklamasını yapmış ve Çağdaş yeradlarında Eski Türkçe’deki +/lIG/ (sıfat yapım eki) eki ile /+lIk/ (ad yapım eki) ekinin birbiri yerine kullanılabildiklerini söylemiştir (Şahin 2007: s. 5, 6). Türkiye’de bu ekin bulunduğu pek çok köy, mahalle, ilçe vb. gibi yer adı örneği mevcuttur: Ayvalık, Çakallık, Çığlık, Çiftlik, Güvercinlik, Karlık, İncirlik, Temaşalık, Varlık, Yazlık. Dolayısıyla bu sözcükte bulunan /+lIk/ eki de toponimcil bir ektir ve yer adlarında sıkça bulunmaktadır. Kroniklerde Arnavultuk, Gemilik, Güğercinlik, Okluk vb. gibi yer adlarında bu toponimcil ek bulunmaktadır. Çağdaş Türk lehçelerinden bir tek Kırım-Tatar Türkçesinde: sarplık “sarplık, diklik” (R. Muzafarov ve N. Muzafarov 2018: s. 294) coğrafi terim olarak tespit edilmiştir. 352 Temāşāgāh: Horonimik (eladcıl) bir terim olan temāşāgāh sözcüğü için Redhouse “1. Halka açık gezinti yeri. 2. Tiyatro” (Redhouse 1981: 1134) tanımını verir. Kâmûs-ı Türkî’de temâşâgâh “seyir ve teferrüc yeri, eğlence mahali” (Sami 2011: 436) anlamıyla geçmektedir. Tarihî lehçenin sözlüklerinde yer almayan temāşāgāh sözcüğü, incelediğimiz kroniklerden yalnızca Târîh-i Ebu’l-Feth’te “Pâdişâh-zâde henüz şükûfe-i nâ-şüküftedür ve gonca-i tâzedür; âlem-i tufûliyyet temâşâgâhlarından ferâğ görmemiştür” (Tulum 1977: 34), cümlesinden hareketle “eğlence yeri, seyir yeri” anlamıyla tespit edilmiştir. Bu sözcükte bulunan -gāh eki de alıntı toponimcil bir ektir. Temāşālık: Horonimik (eladcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde geçmeyen temāşālık sözcüğü; Ar. tamāşā + Tü. lık ekinden oluşur. Tü. Tamaşa “…bakınma, gözleme <Ar. tamâşâ: gezinti, seyran” (Nişanyan 2020: s. 436) anlamına taşırken temâşâlık ise “Halka açık gezinti yeri; tiyatro” (Redhouse 1981: s. 1134) tanımına sahiptir. Sözcük, Kâmûs-ı Türkî’de de “seyir yeri” (Sami 2011: s. 436) anlamıyla geçmektedir. Kroniklerden Anonim Osmanlı Kroniği’nde “Seyr ederken nâgâh Aydıncuk’dagı Temâşâlığ’a vardılar” (Öztürk 2015: 18) cümlesinde geçmektedir. Bu kroniğin dışında Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde: temâşâlığ (Öztürk 2013: s. 75); Oruç Beğ Tarihi’nde: temâşâlığ ve temâşâlık (Öztürk 2014: s. 19, 75) ve Âşıkpaşazade Osmanoğullları’nın Tarihi’nde temâşâlıg (Paşazade 2003: s. 374/2) örneklerinde geçmektedir. Sözcük, bu kroniklerin hepsinde de Aydıncuk Dağı’nda yer alır. Bugün Mersin / Gülnar ilçesinin yakınında yer alan Aydıncık Dağı’nda ise Gilindire (Kelenderis) antik kenti ve tiyatrosu bulunur (https://tr.wikipedia.org/wiki/ Ayd%C4%B1nc%C4%B1k,_Mersin#).Temāşālık sözcüğünün verilen tanımlardan da hareketle “seyir yeri veya seyir tepesi; tiyatro” anlamıyla kroniklerde geçtiği söylenebilir. Temāşālık, Osmanlı Yer Adları II’de “Edremid (Karesi / Anadolu vilâyeti) kazasında bir köy adı, Güzelhisar kazasında (Saruhan / Anadolu vilâyeti) bir koruluk adı (Temaşalık korusu) ve Kenar-ı Irmak nahiyesinde (Kayseriye kazası / Karaman vilâyeti) mezra adı” (Özkılınç, Coşkun, Sivridağ 2013: s. 1345) olarak geçmektedir. Bugün temāşālık Türkiye’de çağdaş yer adlarında Balıkesir / Havran’a (Nişanyan 2020: 224) bağlı mahalle adı olarak geçmektedir. Çağdaş Türk lehçelerinden Azerbaycan Türkçesinde tamaşagah ve tamaşahana “tiyatro” (Akdoğan 1999: 716), Yeni Uygur Türkçesinde tamashana “eğlence, seyir yeri” (Necip 2016: s. 488), Kazak Türkçesinde tamaşalık “eğlence, seyir” (Koç vd. 2019: s. 546) coğrafi terim olarak tespit edilmiştir. Yamaca: Oronimik (dağadcıl) bir terim olan yamaca sözcüğü, tarihî lehçenin sözlüklerinde ve Türkçe Sözlük’te yer almaz. Sözcük; <yama + ca ekinden oluşmuş olabilir (Erenbaş Pehlivan 2021: s. 157). Nitekim Derleme Sözlüğü’nde yama [yalı, yalım, yalın] “dik yer, bayır, yokuş” (DS XI 1993: s. 168) sözcüğü geçmektedir. İncelediğimiz kroniklerden yalnızca Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde “Laz sınırında Sosmanos’un bir âli, muhkem hisarı varidi. Ardı yamaca, önü sazidi” (Öztürk 2013: s. 110) cümlesinden hareketle yamaca sözcüğü ‘yokuş gibi bir yer, dik yer’ ya da ‘yama olan yer’ anlamıyla tespit edilmiştir. 353 Yercüğez (yerceğiz, yircügez): Horonimik (eladcıl) bir terim olan, Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi sözlüklerinde tespit edilemeyen yercüğez sözcüğü için Ötüken Türkçe Sözlük’te “Barınacak küçük yer, yerceğiz” (Çağbayır V 2007: s. 5299) tanımı verilmiş. Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü’nde ise; yircügez “Küçük bir yer” (Kanar 2018: 764) olarak açıklanmıştır. Kroniklerden Cihânnümâ Osmanlı Tarihi’nde yerceğiz ~ yercüğez sözcükleri “Şol karşıda duran depecikden beri yerceğiz dervişlerin havlısı olsun” ve “Sultanımdan ümîd oldur ki, işbu oturduğum yercüğezi bana sadaka ede” (Öztürk 2013: 74, 135) cümlelerinden hareketle ‘küçük bir yer’ anlamıyla tespit edilmiştir. Yercüğez, yerceğiz ve yircügez sözcükleri; yer~yir + -ceğiz, -cüğez, +cügez küçültme eklerinden oluşmuştur. Bu coğrafi terimde yer alan -ceğiz, -cüğez ve -cügez ekleri de toponimcil bir ektir. Zeytunlık: Agronimik (bağadcıl) bir terim olan ve tarihî lehçenin sözlüklerinde bulunmayan zeytunlık sözcüğü için Ötüken Türkçe Sözlük’te “[zeytin-lik] 1. Zeytin ağaçları bulunan yer; zeytin yetiştirilen yer. 2. Zeytin konulan kap veya yer” (Çağbayır V 2007: 5465) tanımı verilmiştir. İncelediğimiz kroniklerden yalnızca Târîh-i Ebu’lFeth’te “Biri kal-a’i Dirigoz ki, tağı ve deresi hep zeytûnlıktur” (Tulum 1977: 176) cümlesinde geçmektedir. Cümleden anlaşılacağı üzere bu sözcük “zeytin ağaçlarının olduğu alan, tarla; zeytin tarlası” anlamındadır. Sözcüğün yapısında yer alan +lık eki yer adlarında bulunan toponimcil bir ektir. Ayrıca zeytinlik sözcüğü günümüzde Türkiye’de: “Artvin / Merkez’e, Trabzon / Akçaabat’a, İzmir / Ödemiş’e, Rize / Ardeşen’e” (Nişanyan 2020: s. 188, 936, 556, 796) bağlı köy, mahalle adı olarak bulunmaktadır. SONUÇ İncelediğimiz Osmanlı kroniklerinde tespit ettiğimiz; bāzārgāh, becene, cedvel, cengelistān, çıtılġu yir, deniz kulağı, depecik~depecük, derbend-dervend, dolamaç yol, ense, eşin, ılıca, koltuk, kulak, köycügez, latîf bıŋar / latîf su, limūn-gāh, mazîk, mîve-hāne, sapa yer, sarplık, temāşāgāh, temāşālık, yamaca, yercügez, zeytunlık coğrafi terimleri Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesinde coğrafi terim olarak tespit edilememiştir. Terimlerden çıtılgu, deniz kulağı, depecük, ense, eşin, ılıca, ̄ ūn-gāh ve yercüğez sözcükleri Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü’nde de geçmektedir. lı̇m İncelediğimiz kronikler arasında en fazla orijinal coğrafi terime sahip Osmanlı kroniği, Tursun Bey’in Târîh-i Ebu’l-Feth adlı eseridir. Nitekim, bāzārgāh, cedvel, cengelistān, çıtılġu yir, deniz kulağı, koltuk, kulak, limūn-gāh, temāşāgāh ve zeytunlık terimleri yalnızca bu kronikte bir yerde tespit edilmiştir. Coğrafi terimler, bir yer adı içerisinde bulunarak, yer adının yapısını, türünü gösterebileceği gibi tek başına da yer adı olabilir. Nitekim incelediğimiz sözcükler arasında bulunan: depecik~ depecük, derbent, ılıca, koltuk, köycüğez, kulak, temāşālık ve zeytunlık terimleri Türkiye’de çağdaş yer adı olarak da bulunmaktadır. Bu coğrafi terimlerin yer adı olmasında şüphesiz yapısında bulunan toponimcil ek’in etkisi olmakla beraber, yapısında herhangi bir toponimcil ek barındırmayan terimlerin de 354 yer adlaştığı görülmüştür. Tespit ettiğimiz terimler arasında; derbent, koltuk ve kulak sözcükleri yapısında toponimcil ek bulundurmayan; ancak yer adı örneği bulunan terimlerdir. Kroniklerden çıkardığımız coğrafi terimler arasında; bāzārgāh, cedvel, cengelistān, çıtılġu yir, deniz kulağı, dolamaç yol, ense, eşin, latîf bıŋar / latîf su, limūn-gāh, mazı̇k̄ , mı̇v̄ e-hāne, sapa yer, sarplık, temāşāgāh, yamaca, yercügez sözcükleri gerek kroniklerde gerek çağdaş yer adlarında bir yer adı örneği olarak tespit edilememiştir. Bu coğrafi terimlerin yer adı olamamasının nedenlerinden biri, sözcüklerin zamanla kullanım sıklığının azalmış olması olabilir. Örneğin, cengelistān, çıtılġu yir, latîf bıŋar / latîf su, mazı̇k̄ , mı̇v̄ e-hāne sözcükleri zaten kroniklerde yalnızca bir yerde tespit edebildiğimiz, dolayısıyla kullanımı sık olmayan sözcüklerdir. Bu sözcüklerin zamanla yerine başka eş anlamlı sözcüklere bırakması ya da aynı anlama gelen sözcüklerin kullanım sıklığının artması yer adı olmasında ya da olamamasında önemli bir etken oluşturabilir. Nitekim, bugün latîf su yerine onun Türkçe karşılığı olan “Tatlısu” coğrafi terimi kullanılmaktadır ki bu sözcüğün çağdaş yer adlarında; Balıkesir / Erdek’e bağlı mahalle, Çorum / Sungurlu’ya bağlı köy, Erzurum / Tortum’a bağlı mahalle (Nişanayan 2020: s. 221, 343, 448) yer adı örneği de bulunur. Ayrıca bir coğrafi terimin ya da sözcüğün yer adı olmasında bulunulan yerin baskın fiziki özellikleri, çevre şartları olduğu gibi, o coğrafyada yer alan bitki örtüsünün; efsanelerin, yaşanılan ve halkın hafızasında kalan önemli olayların da büyük etkisi olmaktadır. Dolayısıyla tek bir etkene bağlı olarak bir terimin yer adı olması söz konusu değildir. Coğrafi terimlerin yeradlaşmasına öncülük eden önemli etkenlerden biri toponimcil eklerdir. Osmanlı kroniklerine özgü tespit ettiğimiz coğrafi terimlerin yapısında hem alıntı (Farsça) hem de Türkçe toponimcil ekler bulunmaktadır. Alıntı Toponimcil ekler: +gāh ve +istān olup günümüzde bile bazı yer adlarında hâlâ bulunan eklerdir. Ek olmayıp birleşik isimlere gelerek indikatör bir sözcük olan +hane sözcüğü de Türkçede pek çok yapı ve kuruluş adlarında tespit edilmiştir. Dolayısıyla alıntı +hane sözcüğünün de gerçekte bir ek olmamasına rağmen toponimcil bir ek gibi görev gördüğünü söylemek yanlış olmaz. Türkçe Toponimcil ekler: /-gU/, /+cik~cük/, /+ca/, /+cüğez~ceğiz/, /+lık/ ekleridir. Bu ekler, coğrafi terimlere gelerek hem yeni bir coğrafi terim oluşturmuş hem de yer adı yapmıştır. Osmanlı kroniklerine özgü tespit ettiğimiz coğrafi terimler arasında; bazārgāh, becene, cedvel, çengelistān, çıtılġu, denizkulağı, ense, eşin, köycüğez, latîf bıŋar / su, limūn-gāh, mive-hāne, yamaca, yercüğez, zeytunlık sözcükleri çağdaş Türk lehçelerinde tespit edilememiştir. İncelediğimiz terimlerden koltuk ve kulak sözcükleri pek çok çağdaş Türk lehçesinde coğrafi terim olarak en çok geçen sözcüklerdir. Bunun nedeni koltuk ve kulak sözcüklerinin aslında organ adı olması; ağız, ayak, baş, göz, kol gibi temel organ adlarının da pek çok dilde olduğu gibi çağdaş lehçelerde de temel sözcükler olarak bulunmasından dolayı, pek çok lehçede üst bir anlam kazanarak coğrafi terim olması durumudur. 355 KAYNAKÇA Abduvaliyev, İ., Akmataliyev, A., Kadırmambetova, A. vd. (2015). Kırgız Tilinin Sözdügü. Birinçi Bölük. Bişkek: Avrasiya. Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesi’nden Türkiye Türkçesi’ne Büyük Sözlük. İstanbul: Beşir. Akalın, Ş. H. (Düz.) (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK. Akmataliyev, A., Abduvaliyev, İ vd. (2019). Kırgız Tilinin Sözdügü. Cilt II. Bişkek: Poligrafbumresı. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. (1993). Derleme Sözlüğü II., IV., VIII. Ankara: TDK. Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (1995). Tarama Sözlüğü III. Ankara: TDK. Aydın, E. (2016). Eski Türk Yer Adları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat. Baskakov, N. A. (1991). Gagauz Türkçesinin Sözlüğü. (Çev. İsmail Kaynak, Mecit Doğru). Ankara: Kültür Bakanlığı. Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe Sözlük I, II, III, IV, V. İstanbul: Ötüken. Develi, H. (2006). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 2. İstanbul: 3F. Devellioğlu, F. (2013). Osmanlıca-Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın. Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak. Erenbaş Pehlivan, S. (2021). Erken Dönem Osmanlı Kroniklerinde Coğrafi Terimlerin Art ve Eş Zamanlı Dil İncelemesi (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Halaçoğlu, Y. (2014). XIV.-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı. Ankara: TDK. İzbırak, R. (1975). Coğrafya Terimleri Sözlüğü. Ankara: MÖM. Kadir, İ., Abdurrahman, H., Nur, P. vd. (1994). Uygur Tilinin İzahlık Lügati IV. Şincan: Milletler. Januzakov, T. (2008). Kazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi. Astana: Dayk. Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Say. Kyyasowa G., Gledimyradov A., Durdyyew, H. (2016). Türkmen Dilinin Düşündirişli Sözligi I. Aşgabat: Ylym. Koç. K., Bayniyazov, A., Başkapan, V. (2019). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. Magrufova, Z. M. (1981). Üzbek Tilinin İzahlı Lugati II. Moskova: Rus Tili. Muzafarov R. ve N. (2018). Kırım-Tatar Türkçesi-Türkiye Türkçesi-Rusça Sözlük. (Çev. Neriman Seyityahya) Ankara: TDK. Necip, N. E. (2016). Uygurca-Türkçe Sözlük. (Çev. İklik Kurban). Şanghay: TDK. Nişanyan, S. (2020). Türkiye Yer Adları Sözlüğü. İstanbul: Liberus. Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. Özkılınç, A., Coşkun, A., Sivridağ, A. (Haz.) (2013). Osmanlı Yer Adları Sözlüğü II. Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. Öztürk, N. (Haz.) (2011). Anonim Osmanlı Kroniği. İstanbul: Kültür Sanat. Öztürk, N. (Haz.) (2012). Düstûrnâme-i Enverî. İstanbul: Çamlıca. Öztürk, N. (Haz.). (2013). Cihânnümâ Osmanlı Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat. Öztürk, N. (Haz.) (2014). Oruç Beğ Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat. Öztürk, N. (Haz.) (2018). Selâtînnâme Manzum Osmanlı Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat. 356 Paşazade, Â. (2003). Âşık Paşazade Osmanoğulları’nın Tarihi. (Çev. Yekta Saraç, K. Y.) İstanbul: Koç Kültür Sanat. Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. Redhouse, S. J. (1981). Yeni Türkçe-İngilizce Sözlük. İstanbul: Redhouse. Sami, Ş. (2011). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı. Şahin, İ. (2010). Organ Adları Temelinde Kırgızistan Yer Adlarında Ölü Deyim Aktarmaları ve Bunların Yer Adlarındaki Kullanılışları. Bilig (53). 199-218. Şahin, İ. (2007). Türkçe Yer Adlarının Yapısı Üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (32). 1-14. Şahin, İ., Köse, S. (2014). Karaburun Silikyeradlarında (Mikrotoponimlerinde) Görülen Coğrafi Terimler. Dil Araştırmaları (14). 171-187. Şahin, İ. (2018). Adbilim. Ankara: Pegem Akademi. Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati I (A-E). İstanbul: Simurg. Tietze, A. (2016). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati III (F-J), IV (K-L). İstanbul: TÜBA. Tietze, A. (2019). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati VII (S-Ş). İstanbul: TÜBA. Tulum, A. Mertol. (haz.) (1977). Tursun Bey-Târîh-i Ebü’l-Feth. İstanbul: Baha. Yudahin, K. (1998). Kırgız Sözlüğü II. (Çev. Abdullah Taymas) Ankara: TDK. https://nisanyanmap.com/?y=Tepecik&lv=&t=&cry=TR&ua=10). https://www.rizedeyiz.com/icerik/Rize-Kaplicalari.). https://tr.wikipedia.org/wiki/Ayd%C4%B1nc%C4%B1k,_Mersin# 357 АНТРОПОНИМДЕР СОБСТВЕННЫЕ ИМЕНА В КАЗАХСКО-ПОЛЬСКОМ СЛОВАРЕ PROPER NAMES IN THE KAZAKH-POLISH DICTIONARY HENRYK DUSZYŃSKI-KARABASZ44 АННОТАЦИЯ Собственные имена являются важной частью лексики каждого языка. Любой оним – это отдельный текст культуры. С помощью собственных имен передается культурное наследие определенного народа. Это особенно важно при изучении или преподавании иностранного языка. Изучая язык и культуру другого народа, студент знакомится не только с названиями общеизвестных объектов, напр. континентов или государств, но и личных имен, характерных для этого народа, локальных урбанонимов, а также других онимов, связанных с новой для учащегося культурой. О важной роли собственных имен в процессе изучения иностранного языка писали многочисленные глоттодидактики и языковеды. Темой статьи явлюятся собственные имена, запечатленные в единственном в польской лексикографии казахско-польском словаре, предназначенном для польских студентов, изучающих казахский язык. Цель – показать элементы казахской культуры, отраженные в собственных именах, указать типы онимов и особенности их перевода на польский язык. Анализ поможет ответить на вопрос, в какой степени двуязычный словарь может быть средством передачи лингвострановедческих знаний, необходимых современному тюркологу, особенно такому, родной язык которого сильно отличается от казахского. Ключевые слова: ономастика, казахский язык, польский язык, лексикография, собственное имя, словарь, глоттодидактика. ABSTRACT Proper names are an important part of the vocabulary of every language. Any onym is a separate text of culture. With the proper names, the cultural heritage of the specific nation is transmitted. This is especially important when learning or teaching a foreign language. Studying the language and culture of another nation, the student gets acquainted not only with the names of well-known objects, for example, continents or countries, but also personal names characteristic of this nation, local urbanonyms, as well as other names associated with a Университет Казимира Великого, Факультет языкознания, Быдгощ (Польша), henryk_duszynski@ interia.pl 44 358 new culture for the student. Numerous glottodidacticians and linguists have written about the important role of proper names in the process of learning a foreign language. The subject of this paper are proper names in the only Kazakh-Polish dictionary in Polish lexicography, intended for Polish students studying the Kazakh language. The goal is to show the elements of Kazakh culture reflected in proper names, to indicate the types of onyms and the ways of their translation into Polish. The analysis answers the question to what extent a bilingual dictionary can help by transferring linguo-cultural knowledge necessary for a modern Turkologist, especially one whose native language is very different from Kazakh. Keywords: onomastics, Kazakh languahe, Polish language, lexicography, proper name, dictionary, glottodidactics. Собственные имена – важная часть лексики каждого языка. Любой оним является отдельным текстом культуры. С помощью собственных имен передается культурное наследие народа. Этот факт имеет большое значение при изучении или преподавании иностранного языка. Изучая язык и культуру другого народа, студент знакомится не только с названиями общеизвестных объектов, напр. континентов или государств, но и личных имен, характерных для этого народа, локальных урбанонимов, а также других онимов, связанных с новой для учащегося культурой. О важной роли собственных имен в процессе изучения иностранного языка писали многочисленные глоттодидактики и языковеды (Afeltowicz, 2011, c. 73-80; Duszyński-Karabasz, 2018, c. 10-14; Fediukina, 2004, c. 151-165; Hofmański, 2022, c. 8-14). Изучающие иностранный язык знакомятся с собственными именами на первых занятиях. Онимы «аккумулируют историческую, культурную и социолингвистическую информацию. Правильное употребление онимов [...] способствует развитию совершенной языковой компетенции» (Fediukina, 2004, c. 151). Предметом настоящей статьи являются собственные имена, запечатленные в единственном в польской лексикографии казахско-польском словаре, предназначенном для польских студентов, изучающих казахский язык (Aqtay и др., 2011). Цель – показать элементы казахской культуры, отраженные в собственных именах, указать типы онимов и особенности их перевода на польский язык. Анализ поможет ответить на вопрос, в какой степени двуязычный словарь может быть средством передачи лингвострановедческих знаний, необходимых современному тюркологу, особенно такому, родной язык которого сильно отличается от казахского. Казахско-польский словарь написан известными польскими тюркологами, Х. Янковским и Г. Ахтай, сотрудниками Университета им. Адама Мицкевича в Познани. В этом университете находится единственная в Польше тюркология, где можно изучать казахский язык (наряду с турецким). Познаньские тюркологи издали два пособия для обучения казахскому языку (один на английском, второй на польском языке), научные монографии по тюркскому языкознанию и описываемый словарь. Словарь включает около 20 000 казахских слов и словосочетаний, 15 000 словарных статей, в том числе основные профессиональные термины, названия ра359 стений и животных с латинскими эквивалентами, историческую лексику, слова, связанные с казахской народной культурой (с их объяснениями), самые важные грамматические формы. Словарь является первым и пока единственным казахско-польским словарём. Польско-казахского словаря не существует. Во введении авторы обращают внимание на факт, что в польских работах о Казахстане и казахском языке нет единообразия относительно правописания собственных имен. Во многих работах — как утверждают авторы — онимы записываются на основе форм русского языка (Aqtay и др., 2011, с. 13). Г. Ахтай и Х. Янковски не придерживаются этому правилу, хотя если в польской традиции закрепилась данная форма, то в словаре она как правило не меняется. В качестве примеров приведены следующие формы: Қарағанды под влиянием русской формы Караганда передаётся как Karaganda, но прилагательное может выступать в разных вариантах: karagandzki, karagandyjski, karagandyński. Название города Алматы может в польском языке звучать: Ałmaty, Ałma Ata, Ałma-Ata (Aqtay и др., 2011, с. 13). Авторы ссылаются на правила Нового орфографического словаря ПВН (Nowy słownik ortograficzny PWN) от 1996 года, хотя во многих случаях предлагают своё правописание. Они применяют, между прочим, следующие правила: ә ө ұ ү і ы передаются как ä ö u ü i y қ к как k г ғ как g ң как ng х ж ш как ch ż sz u y в словах иностранного происхождения передаются как i u, а в казахских согласно их фонетике, но в упрощённой форме. Слово су в составе названий рек передаётся как su, так как эта форма распространилась в польском языке. Различаются l и ł за исключением случаев, в которых принято писать l: Aral (не Arał), но: Үшарал – Üszarał (Aqtay и др., 2011, с. 13). В словаре не приводится этимология собственных имён, в том числе этнонимов и географических названий, которая — по мнению авторов — является нередко сложной и не до конца прозрачной. Исключение составляют более новые онимы, заимствованные посредством русского языка: Бельгия Belgia <ros> (Aqtay и др., 2011, с. 22). В казахско-польском словаре встречаются разные типы собственных имен. Это: 1) географические названия (названия государств, населeнных пунктов, областей, озёр, гор и т.д.): Абай n geogr Abaj (nazwa kilku miejscowości kazachskich i okręgu we wschodnim Kazachstanie); Ақкөл n geogr 1. Akköl (jezioro w obwodzie żambylskim). 2. Akköl (miasto w obwodzie akmolskim); Ақмола n geogr Akmoła (dawna nazwa Astany); ~ облысы obwód akmolski (nazwa jednego z 14 obwodów Kazachstanu); 360 Ақсай n geogr Aksaj (miasto w obwodzie zachodniokazachstańskim); Ақсу n geogr Aksu (nazwa rzeki i okręgu w obwodzie ałmaackim); ~ өзені rzeka Aksu; Aksu (miasto w Chinach w prowincji Xinjiang); Алакөл n geogr Ałaköl (nazwa kilku jezior w Kazachstanie i okręgu w obwodzie ałmaackim); Арал теңізі n geogr Jezioro Aralskie; Арыстанбаб n geogr Arystanbab (miejsce słynnego mauzoleum w południowym Kazachstanie); Балқан түбегі n geogr Półwysep Bałkański (półwysep nad Morzem Kaspijskim w Turkmenistanie); Балқан түбегі n geogr Półwysep Bałkański (w Europie Południowej); Баян-Өлгий (Баян-Өлгей) n geogr Bajan Ölgij (nazwa ajmaku i jego stolicy w Mongolii, zamieszkanego głównie przez Kazachów); Бетпақ дала n geogr Step Betpacki (suchy, półpustynny step w południowośrodkowym Kazachstanie); Доңызтау шыңы n geogr Góry Dongyztaw (góry w zachodnim Kazachstanie); Үлкен Борсық құмы n geogr Pustynia Ülken Borsyk (pustynia w zachodnim Kazachstanie); Жетісу n geogr Siedmiorzecze. В словаре выступают также названия государств: Австралия n geogr Australia <ros>; Австрия n geogr Austria <ros>; ҚР (Қазақстан Республикасы) skrót RP (Republika Kazachstanu); АҚШ (Америка Құрама Штаттары) skrót USA (Stany Zjednoczone Ameryki). Как видно, в скобках даётся информация о данном названии. Такие дополнительные сведения не даются авторами только в случае общеизвестных онимов. Приводятся также аббревиатуры. Отдельную группу составляют названия исторических государств: Ақ Орда n wł hist Biała Orda. Алтын Орда n wł hist Złota Orda; КСРО (Кеңес Социалистік Республикалар Одағы) skrót hist ZSRR (Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich) и названия автономных республик: Аджария n geogr Adżaria <ros>, Қырғыз АКСР (Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы) skrót hist KirSS Kirgiska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka (nazwa Қазақ АКСР w latach 1920-1925). К другим географическим названиям принадлежат Алғы Азия n geogr Azja Przednia; Алтай n geogr Ałtaj; rz a~ Ałtajczyk, Ałtajka и др.; 2) этнонимы: австралиялық przym autralijski; rz Australijczyk, Australijka <ros+kaz>; австриялық przym austriacki; rz Austriak, Austriaczka <ros+kaz>; 3) антропонимы: а) личные имена (сакральные): Адам im bibl, isl Adam; Ажар iż bibl, isl Hagar; Әбіл n wł Abel; ~ мен Қабыл Abel i Kain; 361 б) имена калиов: Әбубекір n wł Abu Bakr (pierwszy kalif). Ғұмар n wł Omar (drugi kalif). Ғұсман n wł Osman (trzeci kalif); в) прозвища: Әзірет Сұлтан n wł przydomek Achmeta Jasawiego и др.; 4) названия родов в жузах: Адай n wł Adaj (jedno z plemion związku Bajuły w Młodszym Żuzie); Әлімұлы n wł Älimuły (jedno z plemion związku Bajuły w Młodszym Żuzie); Жетіру n wł (Siedem Rodów; związek siedmiu plemion w Młodszym Żuzie); Рамазан n wł Ramadan (jedno z 7 plemion związku Żetiruw w Młodszym Żuzie); Суан n wł Suwan (jedno z 11 plemion związku Żetiruw w Starszym Żuzie). Объяснение в скобках необходимо, чтобы передать полякам смысл данного слова. 5) названия политических партий: Азат n wł Azat (nazwa partii politycznej); 6) зоонимы: Ақбас n wł Ak Bas (imię nadawane zwierzętom, m.in. psom, dosł. Biały Łeb); Ақмойнақ n wł Ak Mojnak (imię nadawane zwierzętom, m.in. psom, dosł. Biała Szyja); 7) теонимы: Алда n wł Bóg, Allah; 8) имена ангелов: әзірейил n wł rel Azrail (anioł śmierci) <ar>; 9) имена сказочных персонажей: Ақшақар n wł Śnieżka; аяз rz mróz […] A~ ата Dziadek Mróz; 10) хрематонимы (названия продуктов материальной и нематериальной культуры человека): идеонимы (названия произведений): Алпамыс n wł Ałpamys (nazwa kazachskiego, także karakałpackiego i uzbeckiego, eposu poetyckiego); Таурат rz bibl Tora, Pięcioksiąg <ar.>; названия организаций: БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы) skrót ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych). Варшава n geogr Warszawa; ~ келісімі hist Układ Warszawski <ros>. Еуроодақ n wł zł Unia Europejska; названия учреждений: ҚР СА (Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігі) skrót Urząd Statystyczny Republiki Kazachstanu; ҚР ҰҒА (Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы) skrót Narodowa Akademia Nauk Republiki Kazachstanu; геортонимы: ата заңы rz zł ustawa zasadnicza; A~ З~ күні Dzień Konstytucji (święto państwowe w Kazachstanie, przypadające 30 sierpnia); жаңа przym 1. nowy, niedawny […] Ж~ жыл Nowy Rok (święto państwowe w Kazachstanie, przypadające 1-2 stycznia); республика rz republika; P~ күні Dzień Republiki (święto państwowe w Kazachstanie, przypadające 25 października) <ros.>; другие онимы: Ақ Орда (Ақорда) n wł Biały Pałac (nazwa pałacu prezydenckiego w Astanie); Ақарыс n wł Akarys (legendarny przodek Starszego Żuzu). Часто собственные имена не являются заглавными словами словарных статей, только приводятся в качестве примеров употребления нарицательного слова: жүр- cz nprzech […] 1. chodzić […] 2. jeździć […] 3. iść, jechać (dokądś) […] 4. (wyraża czynność ogólnego działania, czego nie tłumaczy się lub tłumaczy się innym domyślnym czasownikiem, np. być) […] Есмағамбет Исмаиловтың хатшысы сияқты ~дім pracowałem jako sekretarz Esmagambeta Ismailowa […]; ана² zaim wsk tamten (wskazuje na przedmiot dalszy) […] ~ кісі дағыстандық емес tamten człowiek nie jest Dagestańczykiem; 362 арал rz wyspa; Тайвань ~ы Wyspa Tajwan; aрасындағы przym będący pomiędzy; Ресей мен Украина ~дай дағдарыс jak kryzys będący między Rosją a Ukrainą; агентті|к (~гі) rz agencja; Хабар ~гі Agencja Chabar <ros+kaz>; ару rz rzad 1. piękna, nadobna (dziewczyna); Қазақстан ~ы miss Kazachstanu; Иногда как заглавным словом, так и иллюстрацией его употребления, являются онимы разных видов, например название государства и радиокомпании: Америка n geogr Ameryka; ~дауысы Głos Ameryki <ros>. Очень ценными для студентов являются лингвострановедческие сведения. Это можно увидеть на примере заглавного слова ағай: ағай rz pan (forma zwracania się do starszego mężczyzny; w szkole do nauczyciela; na uniwersytecie do nauczycieli akademickich); Байбақ ~ pan Bajbak. Байбақ ағай Учащиеся получают информацию не только о контекстах употребления слова ағай, но также о порядке слов в сочетании (обратном, чем в польском языке). Другой пример: әжей rz babcia; Тоты ~ babcia Toty. Стоит обратить внимание на ситуацию, когда казахскому ониму соответствуют два польских собственных имени с разным написанием, как в случаях: Аңқара n geogr 1. Ankara (stolica Turcji). 2. Angara (rzeka w Syberii); Есіл n geogr 1. Iszym (rzeka w północnym Kazachstanie i w Syberii). 2. Esil (miasto w obwodzie akmolskim); Сүлеймен im Salomon (biblijny), Sulejman (prorok islamski); Дулат n wł 1. hist Duwłat, Dugłat, Dogłat. 2. Duwłat (jedno z 11 plemion w Starszym Żuzie); Представлены и ситуации, когда возможны варианты полських транслятов: Жем n geogr Emba, Żem (rzeka w północno-zachodnim Kazachstanie); Түркістан¹ n geogr Türkistan (miasto w południowym Kazachstanie) <kaz.+ir.>; Түркістан² n geogr Turkiestan <kaz.+ir.>. В последней части словаря, на 40 страницах, приведен список около 30 000 мужских и женских казахских имён в алфавитном порядке (Aqtay и др., 2011, 601-640). В качестве примера назовем имена, начинающиеся с буквы П: Пазыл im Пазылбек im Палуанғали im Пана iż Панагүл iż Парасат iż Перизат iż Пірәлі im Поскольку для носителей польского языка, начинающих изучать казахский язык, не является простым определить, является ли данное имя мужским или женским, при каждой форме имеется помета im (мужское имя) или iż (женское имя). Если данная форма является как мужской, так и женской, то при ней 363 дана примета im, iż: Ақжан, Болған, Дәнеш, Жанат, Кәмшат, Мейiржан, Нұрзат, Таңсық, Іңкәр. Списку имен предшествует важная для изучающий казахский язык как иностранный информация об уменьшительных формах имен (Aqtay и др., 2011, c. 601-640). К суффиксам такого типа, выражающим уважение, принадлежит -еке (-ке, -қа), причем одна уменьшительная форма может образована от разных полных форм имен (например, Мұқа ← Мұрат, Мұса и др). Уменьшительные формы имен образуются, оставляя один слог полного имени и добавляя один из уменьшительных суффиксов. Авторы отмечают, что формы на -еке (-ке, -қа) употребляются при обращении к данному человеку, а когда мы говорим о данном человеке, используются формы -екең, -кең, -қaң, напр., Жақаң. Иначе выглядит ситуация с именами детей. К полным именам детей добавляется, в свою очередь, уменьшительный суффикс -жан: Айгулжан ← Айгул. В этой части словаря подчеркивается также факт существования фонетических вариантов некоторых имен, главынм образом арабского происхождения: Айша и Ғайша, Ғали и Қали (Aqtay и др., 2011, c. 601). Подытоживая наш анализ онимов в казахско-польском словаре, стоит привести слова Беаты Афельтович, что «отдельные элементы онимической подсистемы способствуют введению учащегося в иной мир истории и реалий, тому чтобы познакомить его с избранными элементами культуры» (Afeltowicz, 2011, c. 78). Благодаря собственным именам студенты расширяют свой словарный запас и информацию об изучаемой культуре. Онимы кодируют компоненты конкретной – в данном случае – казахской культуры, истории, религии, географии. Знакомясь с ними, учащийся, будущий тюрколог, приобретает не только лингвистическую, но и культурологическую компетентность. Развитию этой компетенции в описываемом казахско-польском словаре помогают дополнительные лингвострановедческие сведения в скобках и многочисленные примеры. Двуязычный словарь может быть хорошей дидактической помощью для всех, кого интересуют казахские собственные имена. БИБЛИОГРАФИЯ Afeltowicz, B. (2011). “Nazwa własna jako tekst kultury w nauczaniu języka polskiego jako obcego”. Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie polonistyczne cudzoziemców, 18, 73-80. Aqtay, G., Jankowski, H. (2011). Słownik kazachsko-polski. Kraków: Księgarnia Akademicka. Duszyński-Karabasz, H. (2018). Nazwy własne w podręczniku języka bułgarskiego dla Polaków. Анна М. Мезенко (Ed.), Региональная ономастика: проблемы и перспективы исследования. Сборник научных статей (s. 10-14). Віцебск: ВДУ імя П. М. Машэрава. Fediukina, H. (2004). Strategie nauczania nazw własnych języka polskiego studentów rosyjskojęzycznych. Anna Dąbrowska (Ed.), Wrocławska dyskusja o języku polskim jako obcym: materiały z międzynarodowej konferencji stowarzyszenia „Bristol” (s. 151-156). Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe. Hofmański, W. (2022). Z kim i dokąd? Nazwy własne w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Poziom B1/B2. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. 364 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕСІМШЕ ТҰЛҒАЛЫ АНТРОПОНИМДЕРДІҢ ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІ45 HISTORICAL BASIS OF ADVERBIAL ANTHROPONYMS IN THE KAZAKH LANGUAGE БЕКЖАН ӘБДУӘЛИҰЛЫ46 АННОТАЦИЯ Кісі есімін жасауға қатысатын тілідк құралдардың бірі – есімше жұрнақтары. Мақалада қазақ тіліндегі кісі есімдерінің құрамындағы есімше жұрнақтарының түрлері және олардың қызметіне талдаулар жасалады. Әр жұрнақтың қалыптасуы мен антропонимжасамға қатысу тарихына нақты мысалдар келтіре отырып, жазба ескрткіштер материалдары мен бүгінгі қолданыстағы нұсқалары өзара салыстырылады. Көне түркі дәуірлерінен бүгінге дейін жалғасып келе жатқан болымды -ған, -ген, -қан, -кен; -ар, -ер, -р; болымсыз -мас, -мес, сондай-ақ кісі есімдерінің құрамында сақталып қалған көнерген -мыш (-мыш) жұрнақтарының қазақ есімдері қорының қалыптасуындағы әрқайсысының өзіндік орны айқындалады. ABSTRACT One of the linguistic means involved in the creation of people’s names are pronoun suffixes. The article analyzes the types of pronoun suffixes and their functions as part of anthroponymy in the Kazakh language. Giving concrete examples of the history of the formation of each suffix and participation in anthroponymization, the materials of written memoirs are compared with the existing variants today. The place of each suffix in the formation of the fund of Kazakh names, continuing from the ancient Turkic epochs to the present day, is determined: positive -gan, -gen, -kan, -ken;- ar,- er, -r and negative -mas,- mo, as well as obsolete -mysh (-mys) preserved in the composition names of people. Қазақ есімдерінің морфологиялық құрылымында есімше жұрнақтарының өзіндік оны үлкен. Бізге жеткен жазба мұралар дерегі көне түркі дәуірлерінен бар екенін растайды. Сондықтан олардың анторопонимжасамға қатысу тарихы мен қазіргі қолданысы арнайы зерттеп, зерделеуді талап етеді. Есімше кісі есімдеріМақала «Қазақстан трансшекаралық аймақтарындағы топонимия» атты ҚР БҒМ-ның мемлекеттік гранты аясында әзірленді (2020–2022 жж.). 46 Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Қазақстан Республикасы, Нұр-Сұлтан қаласы, Bekzhan_A7@mail.ru 45 365 нің құрылымында дара тұлғалы және күрделі тұлғалы болып келеді. Жеке тұрып та, күрделі тұлғалардың құрамында да дербес мағыналы компонент ретінде жұмсала алады. Есім жасауға -ған, -мыш және -ар, кей жағдайда -ар тұлғасының болымсыз түрі -мас (Таймас, Елемес т.б.) жұрнақтары қатысады. Бұл жұрнақтардың жалпы есімдер құрамындағы қолданысы мен кісі есімін жасауында өзіндік ерекшеліктер бар. Кісі есіміне айналған соң сөз түбірі заттанады да, өзінің шақтық мағынасынан ажырайды. Етістік ретіндегі қимылдың нәтижесін білдіру қызметін тоқтатады. Сондықтан, есімше жұрнақтарының есім жасау қызметінің ерекшеліктері мен антропонимжасамдық табиғатына ғылыми болжам жасаудың маңызды жақтары бар. Тарихи тұрғыдан қарастыру есімше жұрнақтарын соған ұқсас формалардан ажыратуға мүмкіндік береді. Зерттеушілер ескерткіштер тіліне сүйене отырып, есімше -ған, -мыш жұрнақтарының шығу тарихын екі кезеңге тән деп көрсетеді. -мыш ерте дәуірлерден бар көне тұлға. «Қазіргі тіліміздегі өткен шақ есімше мәнін білдіретін -ған тұлғасы Орхон-Енисей жазбаларында кездеспейді, бірақ ХІ ғасырдағы Қашқари сөздігінен бастап аса жиі қолданыс тапқан формант... Тарихи жағынан екеуі (-мыш пен -ған) екі тайпа не тайпалар одақтары тіліне тән формалар болуы керек» [1, 229 б.]. Шығу дәуірінің екі түрлілігі бойынша бұл екеуінің антропонимжасамға қатысуында да өзгешеліктер болуы мүмкін, алайда бірі шығып, екіншісі келген деген болжам жасауға болмайды, өйткені жазба деректерден белгілі бір дәуірлерде қатар қолданылғаны байқалады. Бұл нұқсалар бір түбірден жасалған төмендегідей кісі есімдерінің құрылымында кездеседі. Мысалы, ХІІ-ХІV ғасырларға тән жазба ескерткіш мәтінінің ішінде Ašmїš ‘Ашмыш’ және Ašqan ‘Ашқан’ секілді есімдер қатар қолданылған. Кісі есімдері қай ғасырда да біртұтас тұлғасымен өмір сүреді. Құрамындағы қосымшаларының көнеруіне байланысты қызмет ету белсенділігі төмендемеуі мүмкін, сонымен қатар қосымшалар мағынасының бірдейлігіне қарамай, дыбыстық тұлғасының әртүлілігіне байланысты екі түрлі есім ретінде қолданыла береді. Кісі есімдерінің табиғатына тән осындай ерекшелік араларындағы диалектілік сәйкессіздікті жойып жібереді де, сол тайпаның дербес есімдерінің қатарында антропонимдік қорынан орын алады. Осыған байланысты аталған екі қосымшаның көне дәуірлердегі қолданысының ортақтығы мен ерекшеліктерін байқаймыз. Мағыналық тұрғыдан -мыш қосымшасы дамудың бірнеше сатысынан өткені белгілі [2, 192-193]. Көне түркі тілінде антропонимжасамдық белсенділігі жоғары болған секілді. Дара тұлғалы Bulmїš ‘Булмыш’, Otaмїš- ‘Өтеген’, Ozmїš ‘Озғанмыш’, Qasmїš ‘Қасмыш’, Qutadmїš ‘Құтадмыш’, Qutrulmїš ‘Қутрулмыш’, Tїnmїš ‘Тынмыш’, Tuvγan ‘Тувған’, Toqtamїš ‘Тоқтамыс’, Turmїš ‘Тұрмыш’ Tüzmiš ‘Түзміш’, «Құтадғу білік» шығармасының мәтінінде дыбыстық сәйкестікпен қолданылған Odγurmїš ‘Одғурмыш’ ~ Oδγurmїš ‘Одзғурмыш’, Qapaγan ‘Қапаған’, Qapan ‘Қапан’ секілді есімдер кездеседі (ДТС). Күрделі тұлғалы: Beg turmїš ‘Бектұрмыш’, Bötürmiš: bötürmiš tarqan ‘Бөтүрміш тарқан’, Qїz turmuš ‘Қыз турмыш’. Ілгерідегі мысалдарға қарағанда -мыш тұлғасының антропонимжасамға қатысу мерзімін Х-ХІV ғасырлар аралығы деп 366 санауға болады. Тілдің дамуындағы дивергендік құбылыстардың нәтижесінде -мыш оғыз тобындағы, -ған қыпшақ тобындағы тілдерде сақталып қалды. Есімшенің -ған жұрнағы арқылы жасалған антропонимдер ерте орта ғасырларға тән жазба ескерткіштерде Unaγan čur ‘келіскен, келісім берген’ (ДТС, 612 б.), Tuvγan qoz ‘Тік тұрған құз, жартас’ (ДТС, 593 б.) тұлғаларында кездессе, кейінгі орта ғасыр, яғни қыпшақ ескерткіштерінде Илдуган “Елтуған’ [3, 45 б.], Таsqan ‘Тасыған’, Unaγan čur ‘Ұнаған’ Qutqan ‘Құтайған’ (ДТС) секілденіп өзгеріссіз беріледі. Зерттеушілердің пікірінше -ған көбіне қыпшақ тілдеріне жататын қосымша [4, 141 б.]. Қазір чуваш, татар, құмық, қарашай, якут тағы басқа тілдерде қолданылады. Қазақ тілінде антропоним жасау қабілеті жоғары. Көптеген етістіктердің түбіріне жалғанып, осы қызметте жұмсалады. Мұны көне дәуірдегі антропонимдермен салыстырғанда лексика-грамматикалық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік туады. Лексикалық мағыналы бөлшектің, яғни сөз түбірінің көне дәуірде қолданыста болған нұсқалары бүгінгі күнге толық жетті дегенге нақты дәлел жоқ, алайда қолда бар деректерді пайдалана отырып, көне тұлғалы қосымшаның қызметі мен дыбыстық өзгерістеріне пайым жасауға мүмкіндік бар. Жазба ескерткіштердегімен салыстырғанда бүгінгі тілімізде -ған тұлғалы антропонимдердің саны артқан секілді, әрі лексикалық құрамы жағынан да дамыған. Дыбыстық өзгерістерінде ерекше айырмашылық жоқ (-гән ~ ген). -ған жұрнағы арқылы жасалған антропонимдер қазір мынадай тұлғаларда жұмсалады. Мысалы, Тілеген, Сұраған, Сақтаған, Ерген, Аптапберген, Тәңірберген, Сүйіпберген, Келгенбай, Тұрғанбек, Өскенбай, Жатқанбай т.б. көптеп санауға болады. -ған мен -мыш қосымшаларының өзара жақындығы жөнінде де сөз қозғап отырғандықтан, осы жұрнақтардың ортақ түбірге жалғану арқылы жасалған төмендегідей паралел есімдерге тоқтала кеткен жөн. Олар осы екі қосымшаның антропоним жасау қызметі бірдей екенін білдіреді. Көне дәуірлердегі нұсқасы -мыш тұлғасында болса, қазіргі қазақ тілінде, сонымен қатар -мыс түрінде де қолданылып жүр. Бұл аталғандар ішінде Қармыш, Күсеміс, Естеміс, Бектеміс (Беклеміш) секілді кейбірінің мағынасы көмескіленіп, түпкі тегіне талдаулар жасауды талап етеді. Қармыс (Қармыш) есімінің түбірі «ұстау» мағынасындағы «қар ‘қармау, қармақ’» сөздерімен түбірлес. Күсемістің түбірі «күсе» көне түркі тілінде ‘көксеу, армандау, сағыну’ мағынасындағы етістік. Ал Естеміс, Бектеміс есімдерінің құрамындағы -те есімнен етістік тудырушы жұрнақ. Оларды -ған қосымшасымен салыстырудың мұндайда маңызы бар. Өйткені, бұл екеуінің, Қармыстан өзгесінде сақталған, Күсеміс – Көксеген, Өтеміс – Өтеген, Тоқтамыс – Тоқтаған, Тілеміс –Тілеген, Төлеміс –Төлеген секілді дыбыстық варинттары қатар қолданылады. Көне түркі жазбаларындағы нұсқаларының -ш дыбысына аяқталуы Қапмыш, Қармыш антропонимдерінің сол дәуірден тікелей өзгеріссіз жеткендігін көрсетсе керек. Өйткені қазір қолданыста жүрген кісі аттары негізінен -мыс түрінде айтылады. Көне ескерткіштерде Ozmïš, El almïš saŋun, Еl qatmïš, Bulmïš (ДТС) т.б. тұлғаларда кездессе, қазіргі тілімізде Күсеміс, Тоқтамыс, Жайылмыс, Өтеміс, Тілеміс, Естеміс, Төлеміс тұлғаларында 367 қолданылады. С мен ш дыбыстарының сәйкестігі мен тарихы жөнінде алғанда ш-ның көне нұсқа екендігі анықталған. Бұл жұрнақтармен қазіргі кезде кісі есімдерінің жасалуы сирек, өйткені жалпы «аталмыш, сұралмыш» секілді сирек жағдайда болмаса, сөзжасау белсенділігі де төмен. Ал қазіргі қолданыстағылар тілде сақталып қалған тарихи есімдер Есімше жұрнақтарының ішінде антропоним жасауға қабілеттілерінің бірі -ар, -ер, -р. М.Томановтың зерттеулерінде тарихи тегі V-VIII ғ. жазба ескерткіштерінен басаталатыны және аталған дәуірдегі -р тұлғалы есмішелердің осы мағыналарымен көп өзгеріссіз орта ғасыр жазбаларының тілінде де көрінетіні айтылады [1, 230 бет.]. Ал Р.Досжанның еңбегіндегі М.Қашқаридан келтірілген «келір-келмек ‘келер-келмес’, бүтүрур-бүтүрмек ‘бітірер-бітірмес’ т.б.» мысалдардан осы екі қосымшаның орта ғасырларда қатар қолданылғанын көреміз. Осы деректі негізге ала отырып, М.Қашқари еңбегінде кездесетін TAPAR есімінің құрамын Тап+ар деп жіктеуге болады. Көне түркі тілінде tap- ‘табу’ мағынасындағы етістік, -ar (көне тұлғасы -ur, -ür, -ӓr) келер шақ есімше жұрнағы. Осы жұрнақтың ілгеріде аталған сыңарын Tapmaq сөзінің құрамынан көреміз, -мақ бұл қолданыста жуан нұсқасы. «Тапар» есімін есімше тұлғалы етістік ретінде тануға XII-XIV ғасырларға тән жазбалар арқылы жеткен Tapmïš есімі мүмкіндік береді. М.Қашқари зерттеулеріндегі айтылатын қатар қолданылған есімше тұлғалары, осы мысалдарға қарағанда, кісі есімдерінің құрамында да сақталған. Осы секілді тағы бір мысал UTAR есімінің құрылымынан көрінеді. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілінде Ұтар есімі, сонымен қатар осы түбірден тарайтын ұтмыш етістігі де қолданылған. Мағынасы ұтатын, жеңетін, яғни жеңімпаз. Тарихи ескерткіштер материалдарында тағы да мынандай нұсқалары кездеседі: Л.Н.Гумилевта Эльтебер ‘Уәли’ [5, 467 б.], Н.А.Баскаков зерттеулерінде Бұлғар ‘Бұлға-р’, Янур ‘Жан-ар’, Қабар «Қап-ар», Чакар ‘Чак-ар’ [3, 35-39 б.]. ХVII ғасырдарғы Қадырғалиы Жалайырдың еңбегінде: Басар; Әбілғазы Баһадүрдің еңбегінде Күнтуар батыр, Ұшар. Бұл есімдер -р есімше тұлғасының кісі есімін жасауға қатысу кейінгі ғасырлардағы тарихынан ақпараттар береді. Бүгінгі тілімізде бұл қосымша арқылы жасалған антропонимдер біршама. Мысалы, Айтуар, Елсүйер, Жылқыайдар, Көшербай, Көпжасаров, Күзеров, Күзербаева, Күнтуар, Қайнар, Құрарбекұлы, Малбағар, Мыңжасар, Өсербаев, Орынбасар, Сақтар, Сүйерқұл, Тауасарқызы, Тұрар, Тоқтар, Ұлтуар, Ізбасар т.б. секілді есімдер -р есімшесінің болымды түрі бойынша жасалғандар. Керісінше болымсыз түрі арқылы да жасалған есімдер бар. Қазақ тіл білімінде қалыптасқан заңдылық бойынша есімшенің -р қосымшасы болымсыз түрге айналғанда орнына -с дыбысы қолданылады (Таяр-Таймас -р қосымшасы қазір түркімен, гагауз тілдерінде өзгеріссіз сақталған, бұларда -мар, -мер тұлғаларында қолданылады. Сондай-ақ тағы бір ерекшелік чуваш тілінде бұл тұлға болымды, болымсыз түрінде де -с дыбысымен аяқталады. Мысалы, есле-с ‘істер’, есле-м-ес ‘істемес’ [6, 56 б.]. -ес қосымшасын монғол тілінде ‘эс’ болымсыздық -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе; -сыз, -сіз мағынасында қолданылады [7, 834 б.], Эс ‘болымсыздық тұлғасы’ қалмақ тілінде етістіктің алдынан келеді [8, 46.], орын тәртібі тұрғысынан қазақ 368 тіліндегі «еш» болымсыздық есімдігімен сәйкес келетін секілді, алайда арнайы зерттеулерді талап етеді. Кейбір антропонимдер болымсыз етістіктен кейін есімшенің -с жұрнағы арқылы жасалады. Мысалы, -мас (-мес) Бұлжетпес, Елемес, Ескермес, Италмасова, Өлмес, Таймас (Таймасханқызы), Тектұрмасова, Тергемес. Осы болымды, болымсыз тұлғалы есімдер бір етістіктен болмауы мүмкін. Бұл сөздің антропонимдік мағынасымен тікелей байланысты. Мысалы, аталғандардың өлер, таяр, тұрмас, тергер тұлғасы бар деу қиын. Болымсыз түрдегі бұл есімдердің мағынасы әсіресе ырымдармен байланысты болғанда ондай жайттардан безу енді қайталанбауын тілеуден туындайды. Сондықтан, бұл осындай тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Есімше тұлғалы кісі есімдері тілдің көне тарихы мен бүгінгі күнгі нұсқалары арасындағы байланыстың куәсі ретінде де құнды, сондықтан әр дәуірдегі нұсқаларына назар аударып, өзгерістері мен антропонимжасамдағы орнын анықтаудың маңызы зор. Кісі есімдерінің табиғаты өзіндік ерекшелігімен айқындалады. Өзіндік материалы болмағандықтан жалпы есімдерден жасалады да, олардың кейбірі тұрақты антропонимдік тұлға ретінде орнықса, енді біразы белгілі бір уақыттан кейін қолданыстан түсіп қалады. Уақыт сынынан өтіп, бүгінге жеткендері ғана «қазақ есімі» деген ұғымның талаптарына жауап бере алады, солардың біртұтас жиыны ғана антропонимдік қордың негізін құрайды. Олар тек байырғы антропонимдік комоненттерден, яғни түбір тұлғалардан ғана емес, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі қосымшалардан да құралады. Есімше жұрнақтарының антропонимжасамдағы орнына назар аударсақ, оларға түрлі формалар беруде және осыдан келіп жаңа есімдердің жасалуына үлкен қызмет жасағанын көреміз. Мысалы, Аңс-ар – Аңса-ған, Тұр-ар – Тұр-ған, Сақта-р – Сақта-ған, Таңат-ар – Таңат-қан, Айту-ар – Айту-ған т.б. болып, түрлі нұсқалары жасалды. Бұл антропонимжасамдағы байырғы дәстүр, сондықтан көне мен бүгіннің арасын жалғастырушы антропонимдік өзек мәселесінде қосымшаларға да өзіне лайық баға берілуі тиіс. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 262 б. Досжан Р. ХІ-ХІІ ғ. Жазба ескерткіштер тілінің морфологиялық құрылымы (монография). – Астана: «Астана полиграфия», 2012. – 328 бет. Баскаков Н.А. Тюркская лексика в “Слове о полку Игореве”. – Москва: «Наука», 1985. – 208 стр. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: “Қазақуниверситеті”, 1992. -192 бет. Гумилев Л.Г. Көне түріктер. —Алматы, “Білім”. 1994. – 480 б. Андреев И.А. Чувашский язык // Языки народов СССР. Тюркские языки. II том. — Москва: Наука. 1966. 532 с. Базылхан Б. Монгол-казах толь. —Улаанбаатор “Өлгеий”. 1984. 816 б. Тодаев Б.Х. Калмыцский язык // Языки народов СССР. Монгольские, тунгусо-маньчужурские и палеоазиатские языки. Ү том. —Ленинград: Наука. 1968. 524 с. 369 1518 YILINDA ADANA SANCAĞI KİŞİ ADLARI ADANA SANJAK PERSONAL NAMES IN 1518 YILMAZ KURT47 ÖZET 1516 yılında Osmanlı hakimiyetine giren Adana ve çevresinde ilk nüfus ve arazi sayımı 2 yıllık bir gecikme ile 1518 yılında gerçekleştirildi. Defterin baş kısmından yaklaşık 25-30 sayfa kayıptır. Son yıllarda Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi’nin Osmanlı toplum ve düşünce dünyasına etkileri konusunda çok değişik yorumlar yapılmaya başlanıldı. Biz Yavuz’un Mısır Seferi’nden önce adbilim dünyasında isimlendirmelerin neye göre ve ne şekilde yapıldığının somut bir işareti olabileceği düşüncesi ile 1518 tarihli bu defterdeki bütün kişi adlarını baba adları ile birlikte Excell programına kayıt ederek değerlendirmeye tabi tuttuk. 1518 yılında Adana sancağında yaşayan 6.795 vergi mükellefi erkek nüfus 828 farklı adla anılmaktaydı. Baba neslinde ise 6.628 kişi kayıtlı olduğu halde 1.527 farklı ad kullanılmıştı. En çok kullanılan adlar kişi neslinde de baba neslinde de Mehmed, Ali, Ahmed gibi Arapça kökenli İslâmî isimler olmakla birlikte kişi neslinde kullanım oranı daha da artmaktadır. Örnek olarak Mehmed ismi baba neslinde 278 kişi tarafından (% 4,19) kullanılmaktayken oğul neslinde 638 kişi tarafından (% 9,39) kullanılmaya başlamıştır. Baba neslinde kullanılan isim çeşitliliğinin daha fazla oluşu ve Arapça kökenli isimlerin kullanım oranlarındaki büyük artış birlikte değerlendirildiğinde Arapça isimlere yönelişin Yavuz’un Mısır Seferinden çok daha önce başladığı, bunun Mısırdan gelen Selefîlerle bir ilgisinin olmadığı anlaşılmaktadır. En çok kullanılan kullanılan Türkçe isimler içerisinde 21. Sıradan listeye giren Durmuş ismini görmekteyiz ( 55 kişi, % 0,81). Daha sonra Sevindik, Durak, Hüdaverdi, Çalabverdi, Tanrıverdi, Uğurlu, Güvendik, Durali, Bulgar ve Aydoğmuş gibi isimler gelmektedir. Bunların dışında 1 veya 2 kişi tarafından kullanılmakta olan Aydın, Bayramlı, Baytemür, Göçeri, Göçbeyi, Gündoğmuş, Güvendik, İlbey, İnebeyi, Karaca, Tuğrul gibi Türkçe adları görmekteyiz. Alaman, Toraman, Kocaman, Sokman, Torasan, Torumcan gibi ilginç isimler sırasına Ağzıkara, Bıçak, Boğa, Köpek, Çakal, Boynukara gibi birçok ismi de eklememiz mümkündür. Meslek ifade eden Debbağ, Temürci, Gemici Halil, Cüllah Mehmed, Yeniçeri Mehmed, Buzcu isimleri dikkat çekmektedir. Mezhep etkisi gösteren Aliverdi, Alikulu gibi isimler görülmüyor. “Veled-i Abdullah” adları üzerinden ihtida olayına baktığımızda kişi adlarında 29 Abdullah adına karşılık baba neslinde 28 Abdullah bulunması bölgede belirgin bir ihtida olayının yaşanmadığı şeklinde değerlendirilmektedir. Anahtar Sözcükler: Adana, Mufassal Tahrir Defteri, Yavuz Sultan Selim, Mısır Seferi, İhtida, Türkçe kişi adları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü, (Emekli), yilmazkurt2002@yahoo. com 47 370 ABSTRACT The first population and land census of Adana and its environs, which came under Ottoman administration in 1516, was conducted with a delay of two years, in 1518. From the beginning of the book, around 25-30 pages are missing. In recent years, several assessments of the consequences of Yavuz Sultan Selim’s Egypt Campaign on Ottoman society and philosophy have arisen. We used the Excell program to examine all of the names in this 1518 book, together with their father’s names, with the hope that it may be a tangible indicator of how and according to what naming was done in the realm of onomastics prior to Yavuz’s Egypt Campaign. Among taxpayer male population of 6,795 living in Adana sanjak in 1518, 828 different names were used. In the paternal generation, on the other hand, although 6,628 people were registered, 1,527 different names were used. Although Islamic names of Arabic origin, such as Mehmed, Ali, and Ahmed, are the most popular in both the son and father generations, the rate of usage in the younger generation is growing. For example, in the father’s generation, the name Mehmed was used by 278 individuals (4.19 percent), whereas in the son’s generation, it was used by 638 people (9.39 percent). When the larger diversity of names used in the father’s generation and the significant increase in the usage of Arabic origin names are considered together, it is clear that the trend toward Arabic names began long before Yavuz’s Egypt Campaign and had nothing to do with the Salafists came from Egypt. Among the most used Turkish names, we see the name Durmuş, which is on the 21st list (55 people, 0.81%). Later, names such as Sevindik, Durak, Hüdaverdi, Çalabverdi, Tanrıverdi, Uğurlu, Güvendik, Durali, Bulgar and Aydoğmuş appear later. Aside from these, we see Turkish names such as Aydın, Bayramlı, Baytemur, Göçeri, Göçbeyi, Gündoğmuş, Güvendik, İlbey, İnebeyi, Karaca, Tuğrul, which are used by 1 or 2 people. It is possible to add many names such as Ağzıkara, Bıçak, Boğa, Köpek, Çakal, Boynukara to the list of interesting names such as Alaman, Toraman, Kocaman, Sokman, Torasan, Torumcan. The names Debbağ, Temürci, Gemici Halil, Cüllah Mehmed, Yeniçeri Mehmed, Buzcu, which denote professions, draw attention. Names with sectarian connotations, such as Aliverdi and Alikulu, are not seen. When we examine the conversion event through the names of “Veled-i Abdullah,” the existence of 29 Abdullah in the names of the son and 28 Abdullah in the paternal generation is said to indicate that no big conversion event occurred in the region. Keywords: Adana, Mufassal Tahrir Notebook, Yavuz Sultan Selim, Egyptian Campaign, Conversion, Turkish personal names. Osmanlı Mufassal Tahrir Defterleri serisi adbilim tarihi açısından eşsiz örnekler sunan bir kaynaktır. Başta Çukurova olmak üzere Anadolu’nun birçok bölgesinde bu kaynak kullanılarak değişik araştırmalar yapıldı (Kurt, 2020, s.291-306). Ancak Çukurâbâd Vilâyeti olarak adlandırılan Adana, Tarsus ve Sis (Kozan) sancaklarının ilk tahrir defteri üzerine bir adbilim çalışması yapılmadı. Yapılan bu çalışma ile 1518 tarihli ilk mufassal defter verileri adbilim çalışmasının kaynağı olarak ilk defa kullanılmış olmaktadır. 1516 yılında Osmanlı hakimiyetine giren Adana ve çevresinde ilk nüfus ve arazi sayımı 2 yıllık bir gecikme ile 1518 yılında gerçekleştirildi. İstanbul Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde 69 numara ile kayıtlı bulunan bu defterin baş kısmından yaklaşık 25-30 sayfası kayıptır. Defter Çukurova’ya ait en eski tarihli Osmanlı tahrir defteri olmak özelliği yanında Memlûk Sultanı Kayıtbay kanunlarının Osmanlı döneminde nasıl uygulandığını gösteren bir örnek olması bakımından da önemlidir. 371 Son yıllarda Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi’nin Osmanlı toplum ve düşünce dünyasına etkileri konusunda çok değişik tartışmalar ve yorumlar ortaya çıktı (Emecen, 2016, s.340). Burada yapmış olduğumuz adbilim çalışması bu tartışmalara önemli katkı sağlayacak sonuçlar ortaya koymuştur. Defterde geçen bütün isimleri baba adları ile birlikte Excell programına kayıt etmiş olmamız kişi ve baba nesli arasındaki değişimi yüzdelik oranlarla ifade edebilmemize imkân sağladı. Bu sonuçların 1572 tarihinde Adana kişi adları ile karşılaştırılması yaklaşık 50 yıllık bir zaman dilimindeki gelişmeleri görmemize imkân verdi. 1518 yılında Adana sancağında yaşayan 6.795 yetişkin erkek, 69 numaralı tahrir defterine kayıt edilmişti. Bu 6.795 kişi 828 farklı adla çağrılmaktaydı. Bunların bazılarının kardeş olması dolayısıyla baba neslinde 6.628 kişi kayıtlıdır. Aslında bazı kardeşler deftere “birâder-i o” şeklinde kayıt edilmediği için baba sayısı yüksek görünmektedir. Bu konuda ileride örnekler verilecektir. Baba neslinde kullanılan isim sayısı 1.527 olarak tespit edilmiştir. Baba neslinde isim çeşitliliğin artması biraz da isimlerin başına gelen “Hacı, Hoca, Seyyid, Seydi, Kara, Sarı gibi sıfatlar sebebiyle gerçekleşmiştir. Örnek olarak 65 kişi “Kara Mehmed, Kara Ali gibi isimler almıştı. Defterde kayıtlı 6.795 kişiden 891’i henüz evlenmemiş ama iş güç yapabilecek yaştaki “mücerred” diye adlandırılan yetişkin erkeklerdi. Bekâr olan kişilerden daha az oranda vergi alındığı için kişilerin evli veya bekar olduklarının açıklanmasına gerek duyulmuştu. 4.678 kişi ise hâne veya çift deyimi ile adlandırılan evli erkeklerdi. Defterde 74 imam, 13 kethüdâ ve 1 müderrisin varlığına işaret edilmişti. Bunun dışında demirci, cüllah (çul dokumacısı) gibi meslekler çoğu zaman isimlerin başında veya sonunda bir sıfat veya unvan gibi belirtilmişti. I. En Çok Kullanılan Adlar En çok kullanılan adlar kişi neslinde de, baba neslinde de Mehmed, Ali, Ahmed gibi Arapça kökenli İslâmi isimler olmakla birlikte kişi neslinde kullanım oranı daha da artmaktadır. Örnek olarak Mehmed ismi baba neslinde 278 kişi tarafından (% 4,19) kullanılmaktayken oğul neslinde 638 kişi tarafından (% 9,39) kullanılmaya başlamıştır. Ali ismi baba neslinde 248 kişi (% 3,75) tarafından kullanılmakta iken oğul neslinde 452 kişi tarafından (% 6,64) kullanılmaya başlanmıştır. Himmet ismi baba neslinde 15 kişi tarafından (% 0,23) kullanıldığı halde oğul neslinde 85 kişi (% 1,25) tarafından kullanılır olmuştur. Himmet isminde bu kadar yüksek oranda bir artış yaşanması belki de bölgede etkin olan Himmet adlı tarihi bir kişi sebebiyle olmuştu. Nitekim Ulama ismi, Diyarbakır yöresinde kullanılan bir isim olmadığı halde Ulama Paşa’nın bölgede valilik yapmasından sonra oğul neslinde 15 kişi tarafından (% 0,141) kullanılmaya başlamıştı (Kurt, 1999, s. XXXII). Şeyh Şaban-ı Velî’nin bölgedeki etkisi sebebiyle Şaban ismi en çok kullanılan ilk 10 isim arasına girmişti (Kurt, 2020, s. 184, 279, 315, 358, 594). Bu etki sadece Kastamonu ile sınırlı kalmamış Kengırı (Çankırı) bölgesini de içerisine alabilmişti (Kurt, 2021, s.4). Yavuz Sultan Selim 1514 yılında Şah İsmail’i Çaldıran Ovası’nda yendiği zaman iki devlet arasındaki çatışma bitmiş olmadı. Şah İsmail İran’a kaçtı ve İran/Şii tehlikesi Osmanlı için devam etti. Safevîlerin kendilerini İslâmın kurtarıcısı ilan etmeleri iki 372 devlet arasındaki İslâmın liderliği yarışını kuvvetlendirdi (Emecen, 2016, s. 338). İran tehlikesini önleyebilmek isteyen Osmanlılar dinî motifleri daha çok kullanmaya, şeyhlere ve tarikatlara daha çok değer vermeye başladılar. Osmanlılarda dinî atmosferin yoğunlaşmasını doğrudan Mısır’dan getirilen bilgin ve sanatkârlarla açıklamaya çalışmak gerçeklere uygun düşmemektedir. Burada ortaya çıkan onomastik sonuçlar Arapça etkisinin artması eğiliminin 1516’dan önce başladığını açıkça göstermektedir. Bu değişimin izlerini II. Bayezid döneminde Çukurova üzerinde Memluk devleti ile gerçekleşen ilk çatışmalarda aranmalıdır ( Miljkoviç , 2016, s. 63-72). Tablo 1: 1518 Yılında Adana Sancağı’nda En Çok Kullanılan Kişi ve Baba Adları (% 1’den çok) Sıra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Kişi / Baba Adı KİŞİ BABA Sayı Yüzde Sayı Yüzde Mehmed Ali Ahmed İbrahim Hamza Hasan Halil Mustafa Hüseyin Yusuf Musa Mahmud Hızır 638 452 333 294 293 267 254 253 225 188 139 124 90 9,39% 6,64% 4,90% 4,32% 4,31% 3,92% 3,73% 3,72% 3,31% 2,77% 2,05% 1,82% 1,32% 278 248 228 192 178 161 156 157 128 133 87 89 81 4,19% 3,75% 3,44% 2,90% 2,69% 2,43% 2,35% 2,37% 1,93% 2,01% 1,31% 1,34% 1,22% Himmet İlyas Ümmet İsa 85 79 73 71 1,25% 1,16% 1,07% 1,04% 15 47 16 69 0,23% 0,71% 0,24% 1,04% Tablo 2: 1518 Yılında Adana Sancağı’nda Kişi ve Baba Adları (% 1- % 0,5) Sıra 18 19 20 Kişi / Baba Adı KİŞİ Süleyman Veli Seydi 373 BABA Sayı Yüzde Sayı Yüzde 64 60 58 0,94% 0,88% 0,85% 67 1 51 1,01% 0,02% 0,77% 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 Durmuş Yakub İsmail Evliya Ömer Sevindik Enbiya Kasım Piri İskender Osman Durak Seydi Ahmed Nasuh 55 50 47 44 43 43 41 38 37 37 36 35 34 34 0,81% 0,74% 0,69% 0,65% 0,63% 0,63% 0,60% 0,56% 0,54% 0,54% 0,53% 0,52% 0,50% 0,50% 29 39 32 37 40 42 45 9 8 13 18 2 13 7 0,44% 0,59% 0,48% 0,56% 0,60% 0,63% 0,68% 0,14% 0,12% 0,20% 0,27% 0,03% 0,20% 0,11% Tablo 3: Çok kullanılan Kişi ve Baba Adları (% 0,50- % 0,25) Sıra Kişi / Baba Adı Sayı 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 Emirza Hüdaverdi Abdullah Yunus Çalabverdi Emir Habib Salman Cavid Nazar Ramazan Tanrıverdi Uğurlu Dündar İshak Sülü Pir Ahmed Güvendik Seydi Ali Durali 30 30 29 27 26 22 22 22 20 19 19 19 19 18 18 18 18 18 17 17 374 Kişi Yüzde 0,44% 0,44% 0,43% 0,40% 0,38% 0,32% 0,32% 0,32% 0,29% 0,28% 0,28% 0,28% 0,28% 0,26% 0,26% 0,26% 0,26% 0,26% 0,25% 0,25% Sayı 4 2 28 13 8 17 16 22 11 17 10 7 5 9 29 39 12 15 11 8 Baba Yüzde 0,06% 0,03% 0,42% 0,20% 0,12% 0,26% 0,24% 0,33% 0,17% 0,26% 0,15% 0,11% 0,08% 0,14% 0,44% 0,59% 0,18% 0,23% 0,17% 0,12% Tablo 4: Çok kullanılan Kişi ve Baba Adları (% 0,25- % 0,15) Sıra 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 Kişi / Baba Adı Nebi Abdurrahman Bulgar Mezid Ali Fakih Beyazid Kara Hasan Hacı Karaman Hasan Fakih İzzet Kara Mehmed Aydoğmuş Hoca Ahmed Murad Halil Fakih Ahmed Fakih Budak Kara Şaban İbrahim Fakih Hamza Fakih Kara Ali Kişi Baba Sayı Yüzde Sayı Yüzde 16 15 15 14 13 13 13 12 12 12 12 12 11 11 11 11 11 11 11 10 10 10 10 0,24% 0,22% 0,22% 0,21% 0,19% 0,19% 0,19% 0,18% 0,18% 0,18% 0,18% 0,18% 0,16% 0,16% 0,16% 0,16% 0,16% 0,16% 0,16% 0,15% 0,15% 0,15% 0,15% 4 0 3 21 22 21 15 22 30 8 20 4 8 19 3 1 9 1 15 2 6 10 20 0,06% 0,00% 0,05% 0,32% 0,33% 0,32% 0,23% 0,33% 0,45% 0,12% 0,30% 0,06% 0,12% 0,29% 0,05% 0,02% 0,14% 0,02% 0,23% 0,03% 0,09% 0,15% 0,30% Türkçe İsimler En çok kullanılan kullanılan Türkçe isimler içerisinde 21. sıradan listeye giren Durmuş ismini görmekteyiz ( 55 kişi, % 0,81). Daha sonra Sevindik, Durak, Hüdaverdi, Çalabverdi, Tanrıverdi, Uğurlu, Güvendik, Durali, Bulgar gibi isimler gelmektedir. Karaman, Aydoğmuş, Budak, Kara gibi Türkçe isimler de % 0,15 ‘ten daha fazla kullanılan isimler arasına girmişti. Burada Hüdaverdi, Sübhanverdi gibi Türkçe ek alan isimleri de Türkçe saydığımız için Kara Ali, Kara Mehmed gibi isimleri de aynı mantıkla Türkçe saymak daha doğru olacaktır. Çukurova büyük çoğunlukla Kınık ve Afşar başta olmak üzere Üçok’lu Türkmenler tarafından iskân olunmuş olmasına rağmen bu Türkmen varlığı kişi isimlerine yeterince yansımamıştır. Yaptığımız çalışmalar sonucunda Türkçe kişi ve yer adların en yoğun olarak kullanıldığı ilin 375 Akkoyunlu Türkmenlerinin merkezi olan Diyarbekir ve çevresi olduğu tespit edilmiştir (Kurt, 1999, s. XXXI). En çok kullanılan adlar büyük çoğunlukla Arapça kökenli olsa da Üçoklu Türkmenlerin çocuklarına çok güzel Türkçe adlar koydukları da bir gerçektir. Ağacık, Ağca, Akkoca, Akbaş, Alagöz, Arık, Armağan (1-16), Atcı (0-4), Atlu Bey (0-4), Avunduk, Aydın (7- 7), Aykud (1-9), Balaban, Balı (1-4), Bayrak, Begüm, Beylik (812), Beymiş, Beytemür, Boğa, Cura (0-6), Çaka, Çalış, Çatal, Çerçi (2-3), Çevik (1-5), Çiçek, Çingil, Çoban, Çonkar, Dönmez, Duman (0-6), Durdu (5-4), Düğüncü, Ece, Eğlence, Eğri, Elbeyi, Erbeyi, Erdinç, Erdoğdu, Erdoğru, Erkara, Esen Bey, Esenlü, Eylük (3-2), Göçbeyi, Göçeri, Gökçe, Gündoğmuş, Gündüz, Hanbeyi, İl Bey, İlbeyi, İne Bey (4-14), Kaplan, Kenger, Kılıç, Kızıl, Koçi, Korkmaz, Koyun, Kökbar, Köşker (2-26), Kutlu Bey (2-3), Küçük (6-3), Kürekçi (0-4), Menteşe, Orçun, Orhan, Orhun, Otamış, Öztemür, Savulmaz, Savuran, Selcik, Selcük (0-8), Sevinç, Sülemiş, Sülük, Sümüklü, Şahan, Taşkun, Taştemür, Tilki, Tohtemür, Torasan, Toraman, Torbeyi, Toyran, Tuğrul, Uğurlu (19-5), Uzamış, Uzdil, Ürgüd, Yağmur, Yalman, Yanık, Yapal, Yaramış, Yayla Bey (3-3), Yeni (0-9), Yeşil (1-4), Yiğit, Yüreğir. Tablo 5: En çok Kullanılan Türkçe Adlar Sıra KİŞİ BABA Kişi / Baba Adı Sayı Yüzde Sayı Yüzde 1 2 3 4 5 Durmuş Sevindik Durak Hüdaverdi Çalabverdi 55 43 35 30 26 0,81 0,63 0,52 0,44 0,38 29 42 2 2 8 0,44 0,63 0,03 0,03 0,12 6 7 8 9 10 11 Tanrıverdi Uğurlu Dündar Güvendik Durali Bulgar 19 19 18 17 17 15 0,28 0,28 0,26 0,25 0,25 0,22 7 5 9 15 8 3 0,11 0,08 0,14 0,23 0,12 0,05 II. Kavim, Kabile ve Boy Adları Anadolu’da 24 Oğuz boyuna ait isimler özellikle Ankara ve Çorum çevresinde çok yoğun olarak görüldüğü halde Adana’da çok daha az oranda kullanılmıştır. Arap ve Acem isimleri ve bunları sıfat olarak alan isimler de çok az kullanılmıştır. 24 Oğuz boyundan kullanılan isimler ise Kınık, Döğer, Salır, Yuva (Yiva) ve Yüregir isimleridir. Bir Türk boyu olan Bulgar boyu ad olarak bölgede yoğun olarak yaşamış ve bugün Bolkar dağı olarak anılan dağa da adını vermişti. Bölgeye komşu olan ve 376 yoğun ilişkisi bulunan Maraş merkezli Dulkadiroğulları’nın adı da bölgede yaygın olarak kullanılan kişi adlarından birisi olmuştur. Defterimizde geçen kavim, kabile ve boy adları şunlardır: Arab, Arab Ali, Arab Ahmed, Acem (0-1), Acem Hüseyin, Bayat, Bulgar (15- 3), Çerkes, Koca Bulgar, Döğer, Dulkadir (7- 4), Dulkadirlü (0- 2), İnal, İsrail, Kavurgalu, Karkun, Kınık, Kuman, Gürcü, Özbek, Özer Fakih, Salır/ Salur, Kayı Bey, Menteşe, Oğuz, Özbek, Runkuş, Salar, Salır / Salur, Saruhan, Sülemiş, Tatar, Tatar Ahmed, Yuva (Yiva), Yüregir. III. Coğrafî Etki Gösteren Adlar Şehir ve Kasaba Adları Ayas veya Ayaş XVI. yüzyılda bugünkü Yumurtalık bölgesinde bulunan nahiyenin adıdır. Bayat hem bir boy adı hem de yerleşim yeri adıdır. Burnaz, Hatay, Dörtyol yakınında bir bölge adıdır. Ayas, Baflı, Bayat, Bayburt, Belanlıoğlu Hamza, Burnaz, Çorlu, Karaman, Karkun/ Karkın, Keşan, Kınık, Menteşe, Orhun, Palıtlu, Payasî, Saruhan, Şamlu/ Şamlı, Ulaş, Yüreğir. IV. Mühtediler ve Mezhep Etkisi Gösteren Adlar Osmanlı toplumunda yaşayan gayrımüslimlerden birisi Müslüman olmak istediğinde genel olarak Kadı efendiye gider ve kendi isteği ile Müslüman olmak istediğini bildirirdi. Bu kişiye İslâmî bir ad verilir ancak babasının Serkis veya Niko olan adı konulmaz Abdullah adı verilirdi. Burada Abdullah adının veya Abdurrahman veya Abdüllatif gibi aynı anlamdaki türevlerinin tercih edilmesi yeni Müslüman olan kişinin İslâm toplumu arasına daha kolay intibak sağlaması için tercih edilmiş olabilir. Bir de İslâm peygamberinin babasının adının Abdullah olmasına atıf yapılmış olması da mümkündür. Adana’da ve Osmanlı sarayı içerisindeki kul taifesi arasında Mübarek, Reyhan, Mercan, Beşir gibi belirli isimlerin tercih edildiğini bilmekteyiz (Kurt, 2020, s. 48). Ancak yeniçerilerde bu durum isim kargaşası yaratacağı için tercih edilmeyerek yeniçerilere Ahmed, Mahmud, Mustafa gibi İslâmi kökenli Arapça isimlerin verilmesinde hiçbir sakınca görülmemiştir. Adana’da 1518 yılında “Veled-i Abdullah” lar üzerinden ihtida olayına baktığımızda kişi adlarında 29 Abdullah adına karşılık baba neslinde 28 Abdullah adının bulunduğunu görmekteyiz. Bu durumda bölgede belirgin bir ihtida olayının yaşanmadığını rahatlıkla söylememiz mümkündür. 1572 yılında ise 1518’e kıyasla çok daha yoğun bir ihtidâ olayı yaşanmış olduğu “veled-i Abdullah” ların incelenmesinden açıkça ortaya çıkmıştır (Kurt, 1992, s. 48-49). Mezhep Etkisi Gösteren Adlar Mezhep etkisi gösteren Aliverdi, Alikulu gibi sivri isimler Adana bölgesinde görülmüyor. Özellikle 1526- 1527 yıllarında bölgede Safevî kökenli 4 ayrı ayaklanmanın görülmüş olması (Sümer, 1980, s. 172). 1525 tarihli Adana Mufassal Tahrir Defteri’nde bazı isimlerin üzerine “kızılbaş oldular” anlamında “sürhser şodend” yazılmış olması (COA, TD.450 (1525), s. 269, 287) bölge Türkmenleri arasında bir miktar Alevî 377 Türkmen olduğunu göstermektedir. Buna rağmen 1527 yılından sonra bölgede Safevî kökenli bir ayaklanma görülmemiştir. Aliverdi, Ali Kulu gibi sivri isimler olmamasına rağmen Kalemşah, Karamanşah, Sultanşah (8-10), Şah Ali, Şah Budak, Şah Kulu, Şahsüvar, Divanşah, Cihanşah gibi isimler oldukça yaygın kullanılmıştır. V. Renk ve Vücutça Sakatlık, Noksanlık Bildiren Adlar Renk Bildiren Adlar Ak, kara, kızıl, sarı gibi renk sıfatları ile yapılmış adlar arasında “kara” ve “sarı” sıfatları ile yapılmış adlar ilk sıraları almaktadır. Ağca (2-2), Ak Ali, Ak Bey, Ak Boğa, Ak Hasan, Akbaş, Aklu, Alaman (0-2), Alagöz, Ala Nebi,Alaca Mehmed, Akça Göl, Aladağ, Kara (11-15), Kara Ali, Kara Ahmed, Kara Mehmed (12-4), Kara Mustafa (5-8) (Parantez içerisindeki rakamlardan ilki kişi adı sayısını, ikincisi baba adı sayısını göstermektedir). «Kara» sıfatı almış olan 65 ayrı ad bulunmaktadır. İnsanların «kara» sıfatı ile anılması büyük ölçüde Adana’nın sıcağı ile ilgilendirilebilir. Sarı (4- 13), Sarı Ahmed (3- 5), Sarı Mehmed (4- 6) şeklinde “Sarı” sıfatı ile birlikte kullanılan 25 ayrı isim vardır. Ayrıca baba neslinde 3 kişi Saru (0- 3 ) şeklinde anılmaktayken “Saru” sıfatı ile birlikte kullanılan 11 ayrı isim var. Toplam 38 farklı isim “sarı/ saru” sıfatı ile kullanılmaktaydı. Kızıl, Kızıl Ahmed, Kızıl Ali, Kızıl Güvendik, Kızıl Hacı, Kızıl İbrahim, Kızıl Köke, Kızıl Süleyman, Kızıl Yusuf, Kızılca Mehmed gibi kızıl sıfatı ile yapılmış isimler de dikkat çekmektedir. Kızıl Ali adı kişi adında hiç görülmediği halde baba neslinde 7 kişi tarafından kullanılmıştı. Bu 7 kişiden 3’ü Döleklü cemaatinden, 2’si ise Karaca İsalu cemaatinden idi. Bu durum aynı kişinin farklı oğullarının “birâder-i o” şeklinde kayıt edilmeyip baba ismi ile kayıt edilmiş olmasından kaynaklanmış gözükmektedir. Gökçe, Gökmen “Gök” veya “göğ” çoğu zaman “mavi” renk anlamında kullanılmaktaydı. “Gök gözlü” denilince kişinin “mavi gözlü” olduğunu anlarız. Gökçe veya Gökçek ise “güzel” anlamında kullanılmaktadır. Ala kelimesinden hareketle “Alaca” denildiği gibi “Gök” kelimesinden “Gökçe” denildiğini de doğru kabul edersek o zaman Gökçe, “Maviye yakın, mavili” anlamında kullanılmış olabilir. Gökçe (1-2), Gökçe Halil, Gök (Göğ) Fakih, Gök Ali (1-2), Gök (Göğ) Hamza, Gök Halil, Gök (Göğ) Hasan, Gök Hızır, Gök Murad, Gök Musa, Gök Seydi, Gök Turhan, Gökmen, Göker, Gökeş, Gökoğlu isimlerini bu bağlamda sayabiliriz. Karaca- Saruca Karaca hem geyik türünden bir av hayvanıdır, hem de “alaca”, “alaman” gibi renk ifade etmek üzere “karası çok, karalı” anlamında kullanılır. Günümüzde daha çok soyadı olarak kullanılan Karaca ismini taşıyan kişi neslinde 5 kişi, baba neslinde 7 kişi bulunmaktaydı. Karaca Ali ismi ile çağırılan oğul neslinde 5 kişi baba neslinde ise 3 kişi bulunmaktaydı. Karaca ( 5- 7), Karaca Ahmed (0- 1), Karaca Ali (5- 3), Karaca İbrahim (1-0), Karaca İsa (0-1). 378 Saruca adında ise oğul neslinde 2 kişi varken baba neslinde 4 kişi Saruca adıyla çağırılmaktaydı. Vücut Özelliği Bildiren Adlar Ağzıkara, Boynueğri, Başıbüyük gibi isimler daha çok lakab olarak kullanılmaktayken defterimizde bunların doğrudan doğruya kişi adı olarak kullanıldıklarını görmekteyiz. Osmanlı sadrazamları arasında Mehmed adını taşıyan çok kişi olduğundan bunları biribirinden ayırt etmek için Tabanıyassı Mehmed Paşa, Boynueğri Mehmed Paşa gibi lakablar verildiğini bilmekteyiz. Defterde geçen bu türden isimler şunlardır: Ayağıbüyük, Ağzıkara, Ağzıdelü, Başıbüyük, Boynueğri, Boynukara, Boynuince, Çopur, Eğri, Kıllı/ Kıllu, Kıllı Avcı, Kısacık, Kör Durmuş, Köse Arap, Köse Hüseyin. VI. Dini ve İlmi Durum Bildiren Adlar Seyyid veya Seydi en genel anlamıyla Hz. Muhammed soyundan gelen erkekler için kullanılır, Çoğulu «Sâdât» olarak gelir. Defterimizde Seyyid kelimesi tek başına kişi ismi olarak kullanılmadığı halde Seyyid Ahmed (2-2), Seyyid Ali (2- 1), Seyyid Mehmed (2- 1) şeklinde isimlerin başında sıfat olarak kullanılmaktaydı. Şerif sıfat olarak da isim olarak da defterimizde hiç kullanılmamıştı. Seydi (58- 51), Kara Seydi, Musa Seydi, Salih Seydi, Seydi Ahmed (34- 13), Seydi Ali (17-11), Seydi Gazi (3- 0), Seydi Hacı (0- 3). Seydi Ahmed ismindeki yoğunlaşma (34- 13) dikkat çekmekte ve tarihi bir şahsiyetin bölgedeki izleri olarak değerlendirilmektedir. VII. Meslek Bildiren Adlar Defterimizde doğrudan isim olarak kullanılan meslek adları şunlardır: Atcı (04), Baytar, Bıçakcı, Câbi, Cellâd (0-3), Cüllâh, Çanakçı (0-3), Çerçi (2-3), Derzi (0-3), Dutçu, Düğüncü, Gazzâz, Hallâc (0- 17), Hayyât, Kalaycı (1-6), Kalpakçı, Kaplancı, Kayacı (2-1), Kayıkçı, Koyuncu (0- 4), Kömürcü (0-4), Köşker (2- 26), Kulağuz (Kılavuz), Kurdcu (0- 4), Kuşcu, Kürekçi (Kürkçü) (0- 4), Neccâr, Paşa, Papucî, Serrâc, Tabbâğ (Debbâğ), Tacir (0- 4), Taşçı, Tavcı, Teğekçi, Teğeltici, Temirci, Temürci (3-9). Kürekçi ve Kürkçü kelimelerinin Arap harfleri ile aynı şekilde yazılıyor olması dolayısıyla bu meslek türü konusunda bir belirsizlik söz konusudur. Bölgede çeltik işçileri deftere “kürekçi” olarak kayıt edilmekte olduğundan biz bunları “kürekçi” olarak okumayı tercih ettik. Ancak bir kısmının “kürkçü” olması da ihtimal dahilindedir. Bu mesleklerin pek çoğu aynı zamanda isimlerin başında sıfat olarak, veya isimlerin sonunda lakab olarak kullanılmıştır: Habbâz Yusuf, Hallâc Hamza, Köşker Ahmed, Köşker Ali, Çoban Halil, Derviş Mehmed (2-3), Temirci Hamza (1-2), Temürci Ümmet, Temürci Hüseyin, Haddad Ali, Yeniçeri Mehmed, Kazancı Ali, Çerçi Mehmed, Okçu Çoban, Müderris Fakih, Cüllah Hamza, Tatar Mehmed, Teğeltici Ahmed, Yaycı Halil. Meslek adlarını isimlerin sonunda lakab gibi kullananlar daha azdır: Ali Temirci, Evliya Köşker, Evliya Neccâr, Halil Tarakçı, Hamza Kethüda, Himmet Temürci, Hayri Cüllâh, Süleyman Temirci, Mehmed Avcı, Mahmud Neccâr, Mehmed Yaycı, İlbey Hallâc, Kara Çerçi. 379 VIII. Hayvan ve Bitki Adları Hayvan Adları Akboğa, Atgüden, Atcı, Atcıkoca, Atlu Bey, Atlu Han, Aygır, Aygur, Balaban, Boğa, Çakal, Çakır, Çakır Mustafa, Çomar, Çonkar, Deve, Dutî (Dudu), Ertene (Er Dana), Eşeklü, Genç Aslan, Geyik, Kaplan (0- 5), Kaplan Mehmed, Kara Tekir, Kara Esed, Kara Pelenk, Karga, Koç Kara, Koyun, Koyun Ahmed, Koyun Hasan, Koyuncu, Koduk (0- 2), Köpek (3- 5), Kurd (0- 2), Kurd Ahmed, Kurdcu, Leys, Melik Aslan, Sülük, Tekir Fakih, Kaplan (0-5), Sungur, Şahin (1-2), Pars, Tavşan, Tekir, Tilki, Tuğrul. Bitki Adları Bitki adları arasında Kabak, Kabak Derviş, Kabak Hızır, Kabaklı isimleri dikkat çekmektedir. Annenin doğumdan sonra gördüğü ilk nesne olduğu için kabak adı çocuklara isim olarak verilebilmekteydi. Anca Kabak Derviş, Kabak Hızır gibi isimlerdeki kabak kelimesinin bitkiyi ifade etmekten daha çok belki de “saçsız, kel” anlamında kullanıldığını düşünebiliriz. Çiçek, Çiçekli, Lale, Kenger de bitki adları olarak kullanılmıştı. IX. Ad Verme Geleneği ve Aile Büyüklüğü Tahrir defterleri verilerinden hareketle klasik dönemde Osmanlı aile büyüklüğünü ortaya çıkarabilmek için yapılmış olan çalışmalarda genellikle ailenin anne, baba ve 3 çocuktan oluşan 5 kişilik bir büyüklüğe sahip olduğu kabul edilmiştir. Ancak veriler üzerinde bizim yapmış olduğumuz çalışmalar bu sayının 5 rakamından daha fazla olabileceğini göstermektedir (Kurt, 2020, s. 400, 440). 1518 yılında tahrir yapıldığında Yahyalu cemaatinden Nazar isimli kişinin babası bulunan Ahmed ölmüş bulunuyordu. Ahmed’in vergi verecek yaşa gelmiş diğer 3 oğlu da deftere Hoca Ahmed, Mehmed ve Mahmud adları ile kayıt edilmişlerdi. Ahmed’in bir bu kadar da kızı olduğunu düşünürsek en az 8 çocuklu 10 neferli bir aile ile karşılaştığımızı söyleyebiliriz. Aynı cemaatten Ali oğlu Ahmed de tahrir defterimize Yakub, Hüseyin ve Şehab isimli 3 kardeşi ile birlikte yazılmıştı (TD.69 (1518), s. 55). Ancak defterin tamamında bu kadar büyük aile varlığına rastlamıyoruz. Kâtibimizin çoğu zaman kardeşleri “birâder-i o” şeklinde kayıt etmek yerine baba adı ile kayıt ettiğine şahit olmaktayız. Bu yüzden baba neslinde nüfus çok daha az çıkması gerekirken daha yüksek oranda çıkmıştır. Arap Hasanlu cemaatinden Mahmud veled-i Delü Hasan ile hemen ardından yazılmış olan Pir Ahmed veled-i Delü Hasan evli ve çiftlik tasarruf eden kimselerdi ve büyük bir ihtimalle kardeş idiler. Ancak kâtibimiz Pir Ahmed’in isminden sonra “birâder-i o” diye akrabalık ilişkisini belirtmek yerine “veled-i Delü Hasan” diye yazmayı tercih etmiştir (TD.69 (1518), s. 253). Fiilden Türetilen Kişi Adları Türkçe adlardan önemli bir kısmı fiillerden türetilen adlardır. Çocuk aileye katıldığında aile yeni gelen bebekle sevinir, avunur, övünür. Bu yüzden Sevindik, Güvendik, Avunduk, Avunmuş, Avunduran gibi isimler konulur. Ay ve gün/güneş hayatlarında önemli bir yer tuttuğu için bebek Aydoğmuş, Aydoğdu, Aydoğan, 380 Gündoğan, Gündoğmuş, Gündoğdu diye adlandırılır. Bebek ölmesin, yaşasın diye Dönmez, Durdu, Durmuş, Yaşar gibi adlar konulur. Kaçmaz, Korkmaz, Ürkmez gibi isimler çocuğun cesur olması özlemini ifade eden isimlerdir. Çocuk aileye uğur getirsin bereket getirsin diye Keygeldi, Şeyhgeldi, Devletgeldi gibi isimlerle anılır. İne/ Eyne Bu ismin Eyne şeklinde okunması galattır. İne veya İni Türkçe bir kelime olup «küçük» anlamına gelir (TDK, 1972, s. 50). İne Bolu, Küçük Bolu; İne Hoca, Küçük Hoca demektir. Hacı İne Beyi (0-2), İne Bey (4- 14), İne Hâce (Hoca) (3- 2), İne Bey Hacı (0- 2), İne Bey Koca (1- 2), İne Beyi (6- 4). Yayla ve Göç Çukurova’nın sıcağına insanların da hayvanların da dayanması oldukça zordu. Bu yüzden Mayıs ayı sonlarında yaylalara göç hazırlıkları başlardı. Göç sadece sıcaktan korunmak için değil hayvanlara yeni, taze otlaklar bulmak için de çok önemliydi. Bu yüzden yörede göç ile yayla ile ilgili birçok isim kullanılmıştı: Yayla (2-1), Yayla Bey (3-3), Yaylabeyi (2-2), Yaylacık (0-1), Yaylak (1-0), Yayla Hacı (1-1), Göçbeyi (3-5), Göçbey (0-2), Göçer (0-2), Göçeri (3-14), Göçgün (1-0). Burada Göçeri isminin baba neslinde 14 kişi tarafından kullanılmış olması dikkat çekiyor. Göçeri kelimesi Göç + Eri şeklinde Göç+ Beyi gibi birleşik bir isim olarak düşünülmekle birlikte Osmanlı kâtibi kelimeyi çoğu zaman “Eri” kelimesinin elif harfini koymadan yazmaktadır. Oğlan- Oğul Kırsal kesimde tarım ve hayvancılık yapan bir aile için oğlan çocuğu iyi bir yardımcıdır. Daha çocuk yaşta iken kuzuları gütmekle işe başlar. Bu özlenen bir hayaldir ve bu yüzden doğan erkek çocuğa “Kuzugüden”, “Atgüden” gibi isimler verilir. Çocuk doğduğunda “kara” değilse bile adı “Karaoğlan (1-2) olabilir. Oğlan doğunca ileride büyüyecek, “bey” olacak. Bu özlemle adı Oğlan Bey (1-0) konulur. Oğlan Beyi, Oğlu, Oğul Ali, Oğul Bey, Oğulkeş adı konulur ve “oğul” sahibi olmanın mutluluğu yaşatılır. Gün- Ay İle ilgili İsimler Gün, güneş, ay insanların hayatında çok önemlidir. Bu yüzden yeni doğan can pârelerine günle, ay ile ilgili isimler konulur: Günal (0-3), Gündeş (0-2), Gündoğan (0-4), Gündoğmuş (2-0), Gündüz (1-6), Gündoğdu (1-0), Günal (0-3), Gündeş (02), Ay (1-0), Aydoğan (2-10), Aydoğdu (12), Aydoğaç (0-1), Aydoğmuş (11-8), Aykud (1-9), Aygez (0-3). Gün ve ay ile yapılan isimler arasında en yaygın olarak Aydoğan ve Aydoğmuş isimleri öne çıkmaktadır. 4 Büyük Melek 4 büyük melek olarak bilinen meleklerden Azrail dışında diğer üçü çocuklara ad olarak verilmişti. İsrafil (1-1), Mihayil (Mikâil) (0-1), Cebrail (0-1). SONUÇ 1518 tarihli Çukurâbâd Vilâyeti tahrir defteri Çukurova’ya ait en eski tarihli tahrir olması bakımından önem taşır. Bölgenin Suriye’ye ve Arap coğrafyasına 381 yakınlığı yanında 200 yıl Memluk hakimiyetinde kalmış olması da adbilim açısından değerlendirildiğinde bölgenin Türkmen yapısı üzerinde fazlaca bir etki yapmadığını söylemek mümkündür. Bu yüzden sadece Araplar tarafından kullanılan Ebulleys, Ebudderdâ gibi isimler bölgede görülmemektedir. Yavuz Sultan Selim’in 1517 Mısır Seferi dönüşünde halifelikle birlikte pek çok Arap ulemasını İstanbul’a getirdiği ve bunların Osmanlı düşünce dünyasını olumsuz yönde etkiledikleri tezi bazı kesimlerde kanıtlanmış bir gerçeklik gibi sunulmaktadır. Kişi adlarında Mehmed, Mustafa, Hasan, Hüseyin gibi Arapça kökenli isimlerin kullanım oranlarının artması bu Mısır Seferi’nin etkisi ile açıklanmaya çalışılmaktadır. 1518 tarihli bu tahrir defteri üzerinde yapmış olduğumuz adbilim çalışması açıkça göstermiştir ki kişi isimlerinde Arapça etkisinin artmaya başlaması 1517 yılından çok önce başlamıştır. Çünkü 1518 tahririnde yer alan kişi adlarının baba adları ile karşılaştırılması Arapça isimlerdeki artış oranının yükselmesinin en azından1500 yıllarında başlamış olduğunu göstermektedir. Arapça kökenli isimlerin kullanım oranları zaman içerisinde artsa bile Türkçe kökenli Sevindik, Güvendik, İlbeyi, Gülbeyi, Göçbeyi, Yaylabeyi gibi isimler de tamamen unutulmamış ve az da olsa yaşamaya devam etmiştir. KAYNAKÇA A. Arşiv Kaynakları COA, TD.69 (1518). Adana, Tarsus, Sis (Kozan), Mufassal Tahrir Defteri. COA, TD.450 (1525), Adana, Tarsus, Sis (Kozan), Mufassal Tahrir Defteri. B. Basılı Eserler Demir, A. (2016). “1722 Tarihli Tahrire Göre Bozdoğan Yörüklerinde Şahıs Adları”, Tarihte Adana ve Çukurova, C.II, Editörler: Yılmaz Kurt – Fatih Sansar, Ankara: Akademisyen Kitabevi, s. 291- 306. Emecen, M. F. (2016). Yavuz Sultan Selim, İstanbul: Kapı Yayınları. Kurt, Y. (1992). “Adana Sancağı Kişi Adları”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XV/ 26, s. 48-49. Kurt, Y. (1999). “Yer ve Kişi Adları”, Diyarbekir Vilâyeti Mufassal Tahrir Defteri (Amid Sancağı), C. I, Defter No. 155, Ankara. Kurt, Y. (2020), “Kozan’da Şahıs Adları”, Anadolu’da Kişi ve Yer Adları, Yayına Hazırlayanlar: Ertan Ünlü- Fatih Mehmed Önal, Akçağ Yayınları, Ankara 2020, s. 437- 460. Kurt, Y. (2020). “1525 Tarihinde Adana Sancağı’nda Türkçe Kişi Adları Üzerine”, Anadolu’da Kişi ve Yer Adları, Yayına Hazırlayanlar: Ertan Ünlü- Fatih Mehmed Önal, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 25- 36. Kurt, Y. (2020). “İncesu Kişi ve Yer Adları”, Anadolu’da Kişi ve Yer Adları, Yayına Hazırlayanlar: Ertan Ünlü- Fatih Mehmed Önal, Ankara: Akçağ Yayınları, s.391- 418. Kurt, Y. (2021). “Kurşunlu Kişi ve Yer Adları”, 1.Uluslararası Kurşunlu Tarihi Sempozyumu, 25- 26 Aralık 2021, basılmamış tebliğ. Miljkoviç, E. (2016). “The Ottoman-Memluk Wars Ant The Role of Hersekzâde Ahmed Pasha”, Tarihte Adana ve Çukurova, C.II, Editörler: Yılmaz Kurt – Fatih Sansar, Ankara: Akademisyen Kitabevi, s. 63- 72. Sümer, F. (1980). Oğuzlar (Türkmenler), 3. Bs., İstanbul: Ana Yayınları. TDK (1972). Divanü Lugat-it-Türk Dizini, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 382 ОНОМАСТИКАЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯ ƏHMƏD CƏFƏROĞLUNUN ONOMASTİK TƏDQİQATLARI ONOMASTIC RESEARCH OF AHMED JAFAROGLU GULNARA ALİYEVA48* ÖZET Türk dillərində onomastik vahidlərin kökləri qədim dövrlərin tarixi, türk xalqlarının mənşəyi və onların dili ilə sıx bağlıdır. Onomastik tədqiqatlar müxtəlif xalqların keçmiş məskunlaşma yerlərini, dil və mədəniyyət əlaqələrini, dillərin daha qədim vəziyyətini, dillərin dialektlərlə nisbətini müəyyənləşdirməyə kömək edir. Türkiyədəki onomastik tədqiqatların başladığı dövrdə ən əhəmiyyətli işlərin müəllifləri sırasında əslən azərbaycanlı Prof. Əhməd Cəfəroğlunun da adı vardır. Əhməd Cəfəroğlu nəinki onomastik tədqiqatları, eləcə də dialektoloji araşdırmaları, dil tarixi, etnoqrafik və leksikoqrafik tədqiqatları ilə türk dilçiliyinə əvəzsiz xidmət göstərmiş, eyni zamanda, mətbuat sahəsində də yaradıcılığını və fəaliyyətini nümayiş etdirməklə Azərbaycan siyasi mühacirətində önəmli iz buraxmışdır. Əhməd Cəfəroğlu XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq apardığı onomastik tədqiqatlarla Türkiyə onomastikasının əsasını qoyan, eyni zamanda Türkiyə onomastikasını Qərb dünyasında ilk tanıdan alimlərdən olmuşdur. 1949-cu ildə Əhməd Cəfəroğlu Beynəlxalq Onomastika Cəmiyyətinin həqiqi üzvü seçilmiş və ömrünün sonuna qədər Türkiyə Cümhuriyyətini bu nüfuzlu elm ocağında təmsil etmişdir. O, 1951-ci ildən cəmiyyətin məşhur mətbu orqanı “Onoma” dərgisinin Türkiyə təmsilçisi seçilmişdir. Alimin “Onoma” dərgisində 1952-1979-cu illər arasında onomastikanın müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş yazıları dərc olunmuşdur. Araşdırmanın məqsədi Prof.Dr. Əhməd Cəfəroğlunun onomastika sahəsindəki tədqiqatlarını incələmək, onun önəmli tərəflərini araşdırmaqdır. Bu araşdırmada müəllifin əsərləri əsas elmi mənbə olaraq dəyərləndiriləcəkdir. Prof.dr. Əhməd Cəfəroğlunun onomastik tədqiqatları və fəaliyyəti ilə bağlı mühüm nəticələr, faktlar əldə edilmişdir. Açar sözlər: Əhməd Cəfəroğlu, Türk dilçiliyi, onomastik tədqiqatlar, antroponim, toponim, zoonim. ABSTRACT The roots of onomastic units in Turkic languages are closely connected with the history of ancient times, the origin of Turkic peoples and their language. Onomastic research helps to determine the former settlements of different peoples, language and cultural relations, the Bakü Slavyan Üniversitesi Filoloji Fakültesi Türkoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, gulnara. fakhraddin@gmail.com 48 383 older state of languages, the relationship of languages with dialects. Prof.Dr. Ahmad Jafaroglu, originally from Azerbaijan, was one of the authors of the most important works at the beginning of onomastic research in Turkey. Ahmad Jafaroglu rendered invaluable services to Turkish linguistics with his onomastic researches, as well as dialectological researches, language history, ethnographic and lexicographic researches, and at the same time left an important mark on Azerbaijan’s political emigration by demonstrating his creativity and activity in the press. Ahmad Jafaroglu was one of the first scholars to establish Turkish onomastics in the Western world with his onomastic research since the 1930s. In 1949, Ahmed Jafaroglu was elected a member of the International Society of Onomastics and represented the Republic of Turkey in this prestigious scientific institution until the end of his life. In 1951, he was elected a Turkish representative of the popular magazine Onoma magazine. The scientist’s articles on various problems of onomastics were published in “Onoma” magazine between 1952-1979. The purpose of the study is to examine Prof.Dr. Ahmad Jafaroglu’s research in onomastics and its important aspects. In this study, the author’s works will be evaluated as the main scientific source. Important results and facts related to Ahmad Jafaroglu’s onomastic research and activity were obtained. Keywords: Ahmed Jafaroglu, Turkish linguistics, onomastic research, anthroponyms, toponyms, zoonyms. Giriş Xüsusi adlar, müxtəlif amillərin təsiri altında formalaşan xalqın mədəni məlumatlarının qoruyucusudur. Türk dillərində onomastik vahidlərin kökləri qədim dövrlərin tarixi, türk xalqlarının mənşəyi və onların dili ilə sıx bağlıdır. Bu baxımdan, tarixi inkişaf müddətində antroponim, toponim, etnonim və s. sistemi tarixi, mədəni, sosial amillərin təsiri altında dəyişikliyə məruz qalmayan, lakin qədim adlandırma ənənələrini qoruyub saxlayan türkdilli xalqların onomastikasını araşdırmaq xüsusi maraq doğurur. Onomastik tədqiqatlar müxtəlif xalqların keçmiş məskunlaşma yerlərini, dil və mədəniyyət əlaqələrini, dillərin daha qədim vəziyyətini, dillərin dialektlərlə nisbətini müəyyənləşdirməyə kömək edir. Hər bir dildə xüsusi adların öyrənilməsi, onların ötürülməsi və qorunması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Türk dilçiliyində onomastik vahidlərin öyrənilməsinə XX əsrin 30-cu illərindən başlanmışdır. Türkiyədəki onomastik tədqiqatların başladığı dövrdə ən əhəmiyyətli işlərin müəllifləri sırasında azərbaycanlı alim Prof.Dr. Əhməd Cəfəroğlunun (18991975) da adı vardır. Əhməd Cəfəroğlu nəinki onomastik tədqiqatları ilə, eləcə də dil tarixi, dialektoloji, etnoqrafik və leksikoqrafik araşdırmaları ilə türk dilçiliyinə əvəzsiz xidmət göstərmiş, eyni zamanda, görkəmli türkoloq Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlərin müəllifi kimi tanınmış, mətbuat sahəsində də yaradıcılığını və fəaliyyətini nümayiş etdirməklə Azərbaycan siyasi mühacirətində önəmli iz buraxmışdır. Əhməd Cəfəroğlunun baş redaktoluğu ilə 1932 –1934-cü illərdə 36 nömrəsi işıq üzü görmüş, elmi, ədəbi-mədəni yazılar dərc olunmuş «Azərbaycan yurd bilgisi» dərgisindəki fəaliyyəti ilə Azərbaycan mühacirət mətbuatına göstərmiş olduğu xidmətlərini də qeyd etmək lazımdır. Prof.Dr. Fikrət Turan alimin türkologiya sahəsindəki fəaliyyətini tam xarakterizə etmişdir: “Türkologiya elmi üçün əvəzsiz sayılan Şərq və Qərb dillərinə hakimiyyəti; 384 dil, ədəbiyyat və mədəniyyət məsələlərinə elmi metodlarla yanaşma bacarığı və qabiliyyəti; kitabxana mənbələrini araşdıraraq türkcənin tarixi mətnlərini və dil xüsusiyyətlərini ortaya çıxarmaqla yanaşı, türkcənin yaşayan canlı variantlarının, dialekt və şivələrinin sənədləşdirilməsi və araşdırılması istiqamətində bitib tükənmək bilməyən enerjisi ilə, türkologiyanın geniş mövzu spektri üzrə apardığı tədqiqatları və nəşrləri ilə Əhməd Cəfəroğlu Cümhuriyyət tarixinin sosial və bəşəri elmlər sahəsində müstəsna bir yer qazanmış alimimizdir” (Turan, 2019, s.11). Əslən azərbaycanlı alim Əhməd Cəfəroğlu XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq apardığı onomastik tədqiqatlarla Türkiyə onomastikasının əsasını qoyan, eyni zamanda Türkiyə onomastikasını Qərb dünyasında ilk tanıdan alimlərdən olmuşdur. Qeyd edək ki, 1949-cu ildə Əhməd Cəfəroğlu Beynəlxalq Onomastika Cəmiyyətinin həqiqi üzvü seçilmiş və ömrünün sonuna qədər Türkiyə Cümhuriyyətini bu nüfuzlu elm ocağında təmsil etmişdir. O, 1951-ci ildən cəmiyyətin məşhur mətbu orqanı “Onoma” dərgisinin Türkiyə təmsilçisi seçilmişdir. Alimin “Onoma” dərgisində 1952-1979-cu illər arasında onomastikanın müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş yazıları dərc olunmuşdur. Əhməd Cəfəroğlu XX əsrin 40-cı illərində Türkiyənin Anadolu bölgəsində apardığı dialektoloji tədqiqatlarında, topladığı dialektoloji materiallarda onomastik leksikaya da yer vermişdir. Alimin “Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar” (1942) əsərində Qars vilayətində işlənən qadın və kişi adları, “Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar” (1944) əsərində qadın adları, “Güney Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar” (1945) əsərində Malatyada işlənən qadın adları göstərilmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Türk dilçiliyində “insan adları”, “kişi adları”, “şahıs adları”, “insan isimleri”, “türk adları” və s. kimi müxtəlif terminlərlə adlandırılan şəxs adlarını Əhməd Cəfəroğlu onomastik tədqiqatlarında daha çox “kişi adları” termini ilə təqdim etmişdir. Əhməd Cəfəroğlunun onomastikaya həsr olunmuş məqalələri Elmi yaradıcılığında onomastika, xüsusilə türk xalqlarının antroponimikası məsələləri xüsusi yer tutan Əhməd Cəfəroğlu bu mövzuda yazılmış “Çuvaşlarda Türk adları” (1931), Tukyu və uyğurlarda xan titulları” (1931), “Çuvaşlarda ay adları” (1933), “Türk onomastikasında at kultu” (1953), “Türk onomastikasında ov” (1958), “Dədə Qorqud hekayələrinin antroponimik quruluşu” (1959), “Türk onomastikasında ‘başlıq’ yaxud ‘sərpuş’” (1960), “Türkiyə balıq adları” (1960), “Türk onomastikasında “köpək” kultu” (1961), “Türk onomastikasında Ay və Günəş ünsürləri” (1965), “Osmanlı İmperatorluğu onomastikasında ‘Epitheta Ornantia’nın xarakterik cizgiləri” (1965), “Kaşğarlı Mahmuda görə qohum adları” (1972), eləcə də Azərbaycan onomastikasına həsr olunmuş “Azərbaycan antroponimikasına dair notlar” (1958), “Azərbaycan və Anadolu folklorunda qorunan iki şaman tanrısı” (1958), “Azərbaycan onomastikasında ağa” (1962) kimi məqalələri bu istiqamətdə yazılmış fundamental tədqiqatlardandır. Əhməd Cəfəroğlunun əhəmiyyətli onomastik tədqiqatlarından biri “Türk onomastikasında köpək kultu” məqaləsidir. 1961-ci ildə “Türk dili araşdırmaları yıllığı” dərgisində Türkiyə Türkcəsində nəşr olunan məqalə 2020-ci ildə Almaz Həsənqızı tərəfindən Azərbaycan Türkcəsində nəşrə hazırlanaraq yenidən çap 385 olunmuşdur. Türklərdəki köpək (it) kultunu araşdıran Əhməd Cəfəroğlu köpəyin türk onomastikasında və əfsanələrində yer aldığını, İslam dininin, xüsusilə Şəfi məzhəbinin köpəyi murdar heyvan olaraq təqdim etməsinin əksinə olaraq on iki heyvanlı türk təqvimində it sözü ilə adlandırılan köpəyə qarşı hörmətin olduğunu, bu təqvimin bir substratum olaraq bugünkü bir çox türk xalqlarında mövcud olduğunu bildirmişdir. Alim mənşəyi məlum olmayan köpək sözünün XII-XIII əsrlərdən əvvvəlki mətnlərdə adının çəkilmədiyini göstərmişdir (Caferoğlu, 1961, s. 1-11). Türk onomastikasında “it” sözü ilə bir sıra adlara rastlandığını qeyd edən alim Qazax türklərinin Ala gölə verdikləri İt-işpes, Çimkent əyalətindəki bir yaşayış məntəqəsinin adı olan İt-arka, qırğızlarda boy adı olan İtemgen, bir toponim kimi Astraxan əyalətindəki İtkoja, Anadoluda şeyx Edebalinin təkkəsi olan Əskişəhər yaxınlığındakı İtburnu onomastik vahidlərini nümunə gətirmişdir (Caferoğlu, 1961, s.7). Köpək məfhumu İt-Barak yaxud Barak şəklində türk əfsanələrində və dastanlarında rastlanır. Qədim keçmişə malik olan Barak sözü Türklərin yaşadığı ərazilərdə həm toponim, həm antroponim, həm də etnonim olaraq geniş istifadə edilmişdir. Bu söz ilk dəfə Oğuz xaqan dastanında Oğuzun düşməni əfsanəvi bir tayfanın adı kimi işlənir. Eyni zamanda bu söz əfsanəvi bir padşahın adı olmuşdur. Alim ilkin lüğəvi mənası ilə türk dilinin dialekt və şivələrində bu gün də istifadə olunan Barak lekseminin bir tərəfdən Anadoludakı Barak yörüklərini, digər tərəfdən qədim qəbilə simvolu kimi tüklü köpəyi ifadə etməkdə olduğunu bildirmişdir. Müəllif “Kitabi – Dədə Qorqud”dakı köpək kultuna da diqqət çəkmişdir: “Türk kultlarının bir növ qaynağı saya biləcəyimiz “Dədə Qorqud”da köpək qəhrəmanın onunla xəbərləşə biləcəyi bir dost, ya da “Barak” adı daşıması ilə bələdçi rolunu oynayan bir varlıq kimi görünür. Köpəyin “Dədə Qorqud”dakı vəsfi, şübhəsiz, ona türk mühitində heç də mənfi görüşlə baxılmadığını meydana qoymuşdur. Bütövlükdə kuman, yəni qıpçaq türklərində köpək əfsanəvi qutsallığını real həyatda eynilə mühafizə etmişdir (Caferoğlu, 1961, s.5). Əhməd Cəfəroğlu “Türk onomastikasında at kultu” (1953) məqaləsində qədim türk inanışlarında ilahi mənşəyə malik, qüdrət təmsilçisi kimi bilinən at kultunun ümumtürk onomastikasının formalaşmasında oynadığı roldan bəhs etmişdir. Orxon-Yenisey abidələrində ata verilən dəyər, Türklərin cənnətə at üstündə getməsi, kitabələrdə bəzi at adlarına yer verilməsi məsələləri işıqlandırılmışdır. Alim, əslində, Kültiqinin “Bayurku” ağ ayğırı və “Yeginsil bəyin” zirehli atına minərək müharibəyə qatılması türk folklorunda rast gəldiyimiz “at” antroponiminin bir növ özəyi olduğunu göstərir. Müəllif VII-VIII əsrlərdə Göytürklərdə «at» kultu ilə əsası qoyulan onomastikaya XI əsrdə peçeneq türklərində də rast gəlindiyinə diqqəti cəlb etmişdir. İlk köçəri türklərdə “at” bəzi etnonimlərin, hətta qəbilə bəyləri antroponimiyasının yaranmasında əsas amillərdən biri olmuşdur. Ə.Cəfəroğlu eyni zamanda atın türk onosmastikasına təkcə döyüşdəki üstünlüyü, qələbəsi, titul və ləqəbləri ilə deyil, həm də heyvan adı kimi daxil olduğunu, toponim, etnonim, antroponim və hətta oronim sahələrində də geniş istifadə edildiyini qeyd etmişdir. Qədim Göytürklərdə və Uyğurlarda on iki heyvan adlı Türk təqvimində bir 386 ilin adının “at” mənasını verən “yund, yond” ilə adlandırılması qədim türklərdəki “at kultunun” canlı simvolundan başqa bir şey deyildir. Bu gün də bu təqvim Anadolu, İran, Əfqanıstan və Azərbaycan`da arxaik xarakter alan “yund” sözünü “at” sözü ilə əvəz etməklə davam etmiş, lakin türk onomastikası “yund//yond” sözünü qoruyub saxlamışdır. Məsələn: “Yont daği», «Yund sahəsi», “Yund kəndi», «Yund oğlanı», «Yunt» qəsəbəsi (Caferoğlu, 1953, s.207). Bütün bunlarla yanaşı, Ə.Cəfəroğlu Türk onomastikasına məxsusi müxtəliflik və zənginlik verən ünsürlərdən olan qədim at kultunu yaşadan “at rəngləri”nə də diqqət yetirmişdir. Belə ki, alim adətən atlar üçün istifadə edilən “toru//doru” rənginin Nayman tayfasına mənsub qəbilə adı, “kır//qır” rənginin özbəklərdə tayfa, “boz” isə Çerik qəbiləsinə mənsub tayfanın adı olduğunu, «Kır» sözünün türk onomastikasında “boz yer” - «kıraç yer» mənasında işləndiyi kimi, boz sözü ilə birlikdə «boz kır» şəklində çöl mənasında və Anadoluda toponim olaraq işləndiyini, at sözü ilə birləşərək “Kırat”, bəzən isə sadəcə “Kır” şəklində toponim kimi işləndiyini göstərmişdir. Müəllif “At kultu” ilə bağlı olan “Karatay” və “Diliboz” terminlərini də unutmamış, onların etnonimə çevrilsə də, az hallarda işləndiyini vurğulamışdır. Onomastik vahidlərin tarixi müstəvidə tədqiqindən danışarkən Ə.Cəfəroğlunun “Dədə Qorqud hekayələrinin antroponimik quruluşu” məqaləsini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Tədqiqatçı onomastik tədqiqatlarında Oğuz abidəsi olan Dədə Qorqud Dastanlarının dilindəki tarixi türk onomastikasının tədqiqinə, antroponimik vahidlərin quruluşuna toxunmuş, onların leksik-semantik şərhini vermişdir. Alim məqalədə xüsusilə qədim Oğuz ellərində, Səlcuqoğullarında, Osmanlı dövlətində türk ağsaqqallarının, böyüklərinin, əyalətlərin, tayfaların, şəcərələrin mənşəyinin göstərilməsində antroponimlərin struktur baxımından əhəmiyyətli olduğunu vurğulayır. Əhməd Cəfəroğlu Dədə Qorqud dastanındakı bəzi antroponimlərin qədim olmadığını, lakin Bayındır xan, Dədə Qorqud, Bamsı Beyrək, Salur Qazan yaxud Qazan beg kimi antroponimlərin qədim oğuz elinə aparıb çıxardığını, Dədə Qorqudun tanrılaşdırılmasının da qədim Oğuz elinin yadigarı olduğunu qeyd edir. Dastanın dilində bir sıra antroponim, bəzən isə toponimlərin tərkibində yer alan Dədə - Ata, Alp, Bay, Şer, Dəlü, Qara, Niqablı, Kamlı, Qan və Qanlı, Qoca, Dölək leksemləri leksik-semantik cəhətdən şərh olunmuşdur. Tədqiqatçı Şahnamə və Manas dastanı ilə müqayisədə Dədə Qorqud dastanının antroponimikasının struktur cəhətdən daha geridə qaldığını, ona görə də dinləyənləri coşdurmaq məqsədilə bəzi antroponimlərin əvvəlinə həmin titulların əlavə olunduğunu göstərmişdir. Bu tədqiqatın özünəməxsus araşdırma metodu ilə apardığını qeyd edən müəllif həmin leksemləri zəngin elmi mənbələr əsasında şərh etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, dastandakı antroponimlərin tərkibində müşahidə olunan türk mənşəli Ata, Alp, Qoca, Qara kimi titul adları bu gün bir sıra müasir türk dillərində müstəqil şəxs adları kimi özünü göstərir, hətta bədii əsərlərin personajları kimi diqqət çəkir. Təhlil olunan antroponimlər arasında maraq doğuran sözlərdən biri Dədə - Ata leksik vahididir. Dastanda Dədəm Qorqud yaxud Qorqud Ata obrazı bütün boyların mərkəzində dayanır. Bayat boyundan çıxmış Oğuz elinin bilicisidir. Dediyi hər şey 387 olardı, çünki kəramət sahibi kimi tanınırdı. Müəllif göstərir ki, Rəsul əleyhüssəlamın zamanına yaxın bir dövrdə yaşadığı üçün Dədə Qorqud müqəddəs insan olmuş, ona görə də xalq ona “Dədəm” və ya “Atam” antroponimləri ilə xitab etmişdir. Alim hər iki titulun Dədə Qorqudun təsirilə Azərbaycan antroponimikasında geniş yer tutduğunu, hətta Şamaxı şəhərinin 7-8 kilometrliyində bir təpədə yatan pirə sultan Dədə Günəş adının verildiyini və həmin yerin həm də toponim olaraq eyni adı daşıdığını şərh etmişdir. Digər onomastik vahidlər arasında dölək leksik vahidinin izahı ilə kifayətlənirik. Dastanda yalnız bir igidə verilən ləqəbdir. Uran sözünün əvvəlində işlənərək Dölək Uran antroponimi əmələ gəlmişdir. Dölək, dülək, tölək kimi fərqli şəkillərdə oxunan bu antroponim müəllif tərəfindən dölək şəklində verilir. Ə.Cəfəroğlu Dölək Uran antroponimini “cəsarətlə, üsul ilə vuran” mənasında qəbul edir. Ardınca müəllif Mahmud Kaşğarlının “Divanü Lüğəti-t-Türk” əsərində söz tölək şəklində olub “könlü sakit insan” mənasında olduğunu, Anadolu dialektlərində isə “fərasətli, hiyləgər, üsuluna görə iş görən” mənalarında bu gün də istifadə olunduğunu yazır (Caferoğlu, 1959, s.80). Əhməd Cəfəroğlu onomastikaya həsr olunmuş məqalələrindən birində Osmanlı İmperiyasındakı onomastik vahidlərin, xüsusilə yer adlarının müəyyən zaman kəsiyində qazandıqları epitetlərin müxtəlif xarakterik xüsusiyyətlərini təhlil etmişdir. O, 1965-ci ildə nəşr olunmuş “Osmanlı İmperatorluğu onomastikasında ‘Epitheta Ornantia’nın xarakterik cizgiləri” məqaləsində yazır: “Osmanlı imperiyasının əsrlər boyu istifadə etdiyi və özünəməxsus üslubuna uyğun olaraq meydana gətirdiyi onomastik nomenklaturaya “epiteta-ornantiya”nın özünəməxsus təsiri olmuşdur” (Caferoğlu, 1965 a, s. 25). Sərhədləri üç qitəyə yayılan Osmanlı imperiyası öz idarəçiliyinə daxil etdiyi müxtəlif xalqların və ölkələrin toponimiyası ilə yanaşı, xüsusilə şərq ölkələrində ənənə halını alan ornantiya epitetasını qəbul etməyə məcbur olmuşdur. Bu səbəbdən islamiyyətlə bağlı şəhərlər Osmanlı imperiyasının hakimiyyəti altına keçdikdə onlar xalq arasında məşhur olan epitetlərlə xatırlanmışlar. Əks halda bu, İslam dininin mənbəyi və hətta yatağı sayılan şəhərlərin xalq arasında etibarının sarsılmasına səbəb ola bilər və ardından dövlətin nüfuzuna xələl gətirə bilərdi. Beləliklə, ilk dəfə olaraq Şərqi İslam ölkələri toponimlərinin «epitheta ornantia» qurumu dinlə bağlı şəhərlər arasında inkişaf etməyə başladı. Əhməd Cəfəroğlu göstərmişdir ki, qədim sxolastik təfəkkür əsasında qurulan bu qurumun əsaslandırılmasına görə, Məkkə şəhəri “Məkkə-i müəzzəmə”, Mədinə şəhəri “Mədinə-i münəvvərə”, Qüds şəhəri “Qüds-i şərif” şəkillərini alaraq bu epitetləri dövrümüzə qədər qoruyub saxlamışdır. Müəllif bəzi mənbələrdə Məkkə şəhərinin «Bəldə-i təyyibə» və ya «Bəldə-i müəzzəmə» kimi, Qüds şəhərinin «Beytü’l-müqəddəs» kimi xatırlandığını yazır. Osmanlı imperiyası tarixində mühüm yer tutan, Şərq və Qərb ölkələrinin rəsmi yazışmalarında müxtəlif adlarla təqdim olunan İstanbul şəhərinin adı Əhməd Cəfəroğlunun diqqətindən kənarda qalmamışdır. Müəllif göstərir ki, zaman keçdikcə xalq etimologiyasına daha uyğun gələn İstanbul sözü “İslamın mərkəzi” mənası ilə İslambol formasına salınmış və bir müddət şərq ölkələri tərəfindən qəbul edilmişdir. 388 Almaniya ona Kaiserstodt, Balkanlar Sultanqrad, Çar Rusiyası Çarqrad, avropalılar Konstantinopel adlandırmış və hətta yazışmalarda belə istifadə etmişlər. Osmanlı imperiyası da İstanbula ornament kimi yeni ləqəblər verməklə öz toponimikasını zənginləşdirmişdir. Tədqiqatçı İstanbula verilən uzunömürlü eptitetlər arasında Asıtâne-i aliyyə\Dersoâdet, Dəraliyyə, Dârül-xilafə, Dârü’s-səadət, Dârü’l-İslam, Asitânə-i’səadət, Dârü’l-mülk-i İstanbul, Dârü’n-nasr-ı Kostantiniyyə və s. adlarını göstərir. Müəllif Osmanlı imperiyasındakı toponimlərə verilən epitetlərin əksəriyyətinin “dar” ilə başladığını, hətta bir epitetin bəzən bir neçə şəhərə verildiyini qeyd edir və onları qruplaşdıraraq oxucuya təqdim edir: Dârül-İslâm – İznik, Mârus-selâm-ı İslâm – Osmanlı dövləti, Dârü’l-xilâfə – Bağdad , Dârus-saltana – Ədirnə, Dârü’s-səlâm – Bağdad, Dârus-sədâd – Bağdat, Dârü’l-Əziziyə – Xarəzmin mərkəzi, Dârü’z-zəfər – Aksaray, Dârü’l-izz – Amasya, Dârü’s-suğr – Antakya, Dârul-bağî – Dəməşq, Dârü’ləsir – Həmədan, Dârü’l bâb – Qəzvin, Dârü’l-buğât – Hələb, Dârü’l-fevz – Harput, Dârü’r-rifa – Malatya, Dârü’n-necat – Bayburt, Dârul-pəhlivâniyyə – Niğdə, Dârûnnusra – Tokat, Dârü’s- surûr – Tiflis və s. (Caferoğlu, 1965 a, s.31-33) epitetləri nümunə göstərmək olar. Alim eyni zamanda “dar” ilə təsvir edilən bir çox digər İslam ölkələri şəhərlərinin də olduğunu vurğulayır və mövzudan kənara çıxmamaq üçün Dârülərşəd; Dârü’l-bərəkât; Dârûl-cihad; Dârü’s-safa; Dârü’l-adə; Darul-mübârək; DârülMəcîd; Dârü’l-müminîn kimi epitetlərin adlarını çəkməklə kifayətlənir. Nəhayət, alim bir irs olaraq bu qurumun ən məşhur xatirəsinin unudulmuş “Qızılalma” rəmzinin, hətta hər bir Osmanlı hökmdarına Avropa şəhərlərindən birinin fəthindən bəhs edən əlyazma “Qızılalma” fal kitabının olduğunu xatırladır, Türkiyə Cümhuriyyətinin bu epitetlərdən “Qazi”nin Ayıntaba, “Âsi” adını isə Yozqata verməklə kifayətləndiyini (Caferoğlu, 1965 a, s. 36) göstərir. Türk xalqlarının onomastik vahid yaratma tarixində göy cisimlərinin adlarına müraciət olunması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan Əhməd Cəfəroğlunun “Türk onomastikasında Ay və Günəş ünsürləri” (1965) məqaləsi maraq doğurur. Bildiyimiz kimi, türk dillərində ay və gün komponentli antroponimlər, xüsusilə şəxs adları geniş yayılmışdır. Yusif xas Hacibin “Kutadqu-bilig” poemasında, “Oğuznamə”də, “Manas” dastanında ay və gün komponentli onomastik vahidlərə rast gəlinməsi onların türk inanışında mühüm yer tutmasından və türk tarixinin müxtəlif dövrlərində işlənməsindən xəbər verir. Alim türk xalqlarında Ay kultu ilə yaranan xüsusi adları qədim totemizm dövrü ilə əlaqələndirir və türklərdə qədim şamanizm çağının ünsürləri olduğunu diqqətə çatdırır. Müəllif qədim totemizm dövrü türk kultlarının yadigarları olan ay və gün türk toponimikasının bütün qollarında müəyyən nisbətdə yer almaqla yanaşı, türk damğalarına da sirayət etdiyini vurğulayaraq yazır: “Hər iki kultun epik əsərlərdə tutduğu geniş və əhəmiyyətli vəzifələrlə yanaşı, həm də din sahəsində diqqətəlayiq bir xüsusiyyəti vardır. Bu da qədim ənənəyə görə hər hansı bir dinsizin dinə dəvət edilməsi vəzifəsi, yaşlı bir pirə həvalə edilməsidir. Manas dastanında bu ənənəyə qarşı sədaqət göstərilərək kafirin İslamlığa dəvət edilməsi “Ay-Koca”ya həvalə edilmişdir” (Caferoğlu, 1965 b, s.75). Əhməd Cəfəroğlu türk dillərinin onomastik sistemində ay 389 ünsürünün gün ünsürü ilə müqayisədə daha çox işləndiyini və bunun başlıca səbəbinin gün ünsürünün daha çox qadın adlarında rastlanması ilə bağlı olduğunu göstərmiş, buna rəğmən, qıpçaqlardakı “Kün-dingiz”, Kün-toğdı”, “Kün-toğmış”, Anadoludakı “Gündoğdu” kimi bəzi kişi adlarına da rastlandığını qeyd etmişdir. Əhməd Cəfəroğlunun onomastik tədqiqatlarında Azərbaycan onomastikası xüsusi yer tutur. Azərbaycan onomastikasına həsr olunmuş “Azərbaycan antroponimikasına dair notlar” (1958), “Azərbaycan və Anadolu folklorunda qorunan iki şaman tanrısı” (1958), “Azərbaycan onomastikasında ağa” (1962) kimi məqalələrdə onomastik vahidlər tarixi-linqvistik müstəvidə tədqiq edilmişdir. Əhməd Cəfəroğlu 1958-ci ildə Azərbaycan onomastikası ilə bağlı yazırdı: “Çox zəngin və müxtəlif quruluşa malik olan Azərbaycan onomastikası haqqında indiyə qədər ən sadə bir araşdırma belə aparılmamışdır. Hər nə qədər zaman-zaman tarixi əsərlər və qaynaqların işlənməsində bu və ya digər şəhər, qəsəbə, qəbilə və boylar haqqında onomastik elementlərə bəzi qeyd və düzəliş üsulları ilə toxunulsa da, reallıqda bu mövzu hər iki Azərbaycanda hələ ki, müstəqil bir elm sahəsi olaraq qəbul edilə bilməz” (Caferoğlu, 1958 a, s.1). Bu məqamda bir haşiyəni qeyd etmək istərdik ki, XX əsrin 60-cı illərindən başlayaraq Azərbaycan dilinin onomastik sisteminə həsr olunmuş yüzlərlə əhəmiyyətli dilçilik əsərləri yazılmışdır. A.M.Qurbanov, Ə.M.Dəmirçizadə, A.A.Axundov, T.İ.Hacıyev, Q.İ.Məşədiyev, R.H.Eyvazova, M.N.Çobanov, M.İ.Adilov, N.M.Xudiyev, A.Paşayev, Ə.Tanrıverdi və digər alimlər Azərbaycan onomastikasının inkişafında xüsusi xidmət göstərmişlər. Azərbaycan dilçiliyində onomastik sistem linqvistik baxımdan geniş şəkildə tədqiq edilmişdir. Monqol istilasının təsirsiz ötüşmədiyini qeyd edən Əhməd Cəfəroğlu Azərbaycan antroponimikasında dil yadigarlarından Qanboy, Ulağay, Arçil, Noğay və s. kimi şəxs adlarıyla yanaşı, monqol dövlət təşkilatından qalma qaraul, yasaul, darğa kimi təxəllüs, ləqəb və soyadların bu gün də müşahidə olunduğunu, lakin dini cəhətdən fərqləndikləri üçün bu ünsürlərin geniş yayılma imkanı əldə etmədiklərini yazır. Hər hansı bir dilin antroponimik və toponimik sistemi, insan şüurunun açıqlanması, müəyyən bir millətə və ya bölgəyə mənsub insanların psixologiyasını, xarakterini və s. anlamaq üçün əsas material rolunu oynayır. Bu mənada məqalədə xüsusilə Azərbaycan antroponimlərinin tamamilə unudulmuş vəziyyətdə olduğunu vurğulayan alim Osmanlı və İran dövlət idarə sisteminin təsiri nəticəsində Azərbaycanda daha çox qeydə alınan Sultan, Damad, Paşa, Əsgər, Alay, Zabit, Şah, Mirzə, Nəvvab kimi antroponimlərin leksik-semantik mahiyyətindən bəhs etmiş, eləcə də həmin antroponimik kateqoriyaların müqayisəli şərhini vermişdir. Tədqiqata cəlb olunan bu antroponimlərin geniş işlənmə mövqeyini göstərən alim damad sözünün Azərbaycan dilində Osmanlı tarixində istifadə olunan mənada heç vaxt işlənmədiyini, yerini yeznə və ya monqolca kürəkən sözünə verdiyini, çox nadirən antroponim şəklində (Mir Damad) rastlandığını qeyd etmişdir. Alimin üzərində durduğu başqa bir leksik vahid də Mirzədir. Müəllif göstərmişdir ki, Azərbaycan antroponimikasında xalq arasında hər adın əvvəlində işlədilə bilən, bəzən də müstəqil istifadə olunan Mirzə, Mirza “müəllim, katib” mənalarını ifadə etməklə hər təbəqəyə mənsub insanlara verilmişdir. 390 Məqalədə Mirzə sözünün onomastik vahid kimi istifadəsinə dair Azərbaycan dilindən bir çox nümunələr öz əksini tapmışdır. Müəllif eyni zamanda Ağdaş rayonu şivəsində yeni gəlinlərin böyük qayınlarını adlandırmaq üçün ağamirzə, kiçik qayınlarını adlandırmaq üçün balamirzə şəklində istifadə olunduğunu vurğulamışdır. Qeyd edək ki, həmin sözlər Azərbaycan ədəbi dilində müstəqil şəxs adı kimi bu gün də işlənməkdədir. Müəllif Mirzə sözünün digər türk dillərində də rastlandığını bildirir: “Mərkəzi Asiya türk xalqlarında, xüsusilə özbəklərdə Mirza boylu-buxunlu, qamətli insanlara verilən addır. Həmin sözdən əmələ gələn mirzoi leksemi dəridən hazırlanan hündürdaban kişi başmaqları mənasında istifadə olunmaqdadır” (Caferoğlu, 1958 a, s. 6). Əhməd Cəfəroğlu “Azərbaycan və Anadolu folklorunda qorunan iki şaman tanrısı” (1958) məqaləsində Azərbaycan və Anadolu folklorunda özünü qoruyub saxlayan Kudu və Sayaçı adlı iki şaman tanrısından bəhs etmiş, monqol istilası və ondan sonrakı dövrlərdə yazılan mənbələrdə şamanizm və türk şamanlığı ilə bağlı çox zəngin və faydalı məlumatlara rast gəlindiyini göstərmişdir. Məqalədə günəş və yağış haqqında xalq duaları, heyvanların himayədar tanrısı haqqında məlumat verilir. Yerinə görə günəşi, yerinə görə isə yağışı çağırmaq üçün istifadə edilən Kudu tək bir işi yerinə yetirərək, əslində uşaq ruhunu öz içində yaşadan bir tanrı, Sayaçı isə sürünü qoruyan Allah və ya tanrı olduğundan maldarlarla yanaşı, uşaq folkloruna da aid olan xalq mərasimi olduğu geniş şəkildə şərh edilir. Müəllif gizli inancları ehtiva edən folklor materiallarını təsnif edərkən uşaq oyunlarında və əyləncələrində ən qədim həyat xətlərinə, ailə münasibətlərinə rastlandığını yazır. Tədqiqatçı şamanizmlə bağlı müxtəlif fəsil və ya mərasimlər münasibətilə təşkil edilən uşaq əyləncələri arasında “Azərbaycanda hər cümə axşamı gecəsi “ölülərin” ruhuna yeyilən “aş”; hər il “Novruz” bayramından əvvəl gələn axır çərşənbə axşamı gecəsi pis ruhlardan qurtulmaq qayğısı ilə qədim od kultu tanrısı olan Odçigin=Odkan=Kalakan xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq həyətdə yandırılan Tonqal adlı odun üstündən tullanmaq; qədim Şamanizm dövrünün xalq bayramı kimi tanınan Şölənə istinadən Şilan qonaqlığı təşkil etmək; “Yağış-Günəş” tanrısı ilə heyvan sürüsünü qəzəb və fəlakətdən qoruyan köhnə Şamanizm tanrılarından biri olan Sayaçı” (Caferoğlu, 1958 b, s.67) kimi oyunları göstərirdi. Alim Azərbaycanda və Anadoluda Kodu = Qodu = Qodu- qodu və Qode-qode adlarıyla uşaqların təşkil etdiyi mərasimlərin eyni olduğunu, onun iqlimdən asılı olaraq, Azərbaycanda Günəşi, Anadoluda isə Yağmuru çağırış məqsədilə istifadə edildiyini göstərir. “Günəş-Yağış” ətrafında toplanan bu mərasim mövzu etibarilə eyni motivdən doğulmuşdur və bu motiv vəhdəti şaman dininə sadiq xalqlarda bu gün də yaşamaqdadır. Saya və ya Sayaçılıq Anadoluda “Saya gəzməsi” adı altında köhnə ənənənin yadigarları olaraq uşaqlara verilən bir oyun və ya mərasim kimi özünü qoruyub saxlamışdır. Alim sözün semantikası ilə bağlı müxtəlif alimlərin fikirlərini şərh edərək göstərmişdir ki, saya yüksək ruhlu bir heyvan himayədarı, ilahdır, sürünü hər cür bəladan, fəlakətdən uzaq tutmaq üçün taktika qurub uzaqlaşan, nəhayət, sürünü şər ruhlardan qorumağa çalışan tanrı tipidir. Orta Asiya türk xalqlarının həyatında olduğu kimi monqolların həyatında da inkişaf dövrünü yaşamış, zaman keçdikcə kulta 391 çevrilərək tanrıya çevrildiyini göstərən alim sayaçı sözünün monqol mənşəli olduğunu qeyd etmişdir. Tədqiqatçı fikirlərinə əsrlər boyu Azərbaycan və Anadolu folklorunda, məişətində öz adət-ənənələrinə sadiq qalan hər iki Şaman tanrısının yerinə və zamanına görə müxtəlif dəyişikliklərə uğramasından asılı olmayaraq, əslində qədim milli türk varlığının əbədi simvolu kimi qalacağı şəklində yekun vurmuşdur. Əhməd Cəfəroğlu Azərbaycan dilinin onomastik sistemində əsasən titul ifadə edən ağa lekseminin əhəmiyyətini və yerini “Azərbaycan onomastikasında ağa” adlı yazısında şərh etmişdir. Alim bu leksemin Azərbaycan türkcəsində Cağatay dilinin və ədəbiyyatının təsiri nəticəsində yarandığı qənaətindədir (Caferoğlu, 1962, s. 92). Ə.Cəfəroğlu ağa sözünün türkmənşəli olduğunu vurğulayır və digər sözlərlə birləşərək onomastik vahid əmələ gətirdiyi təqdirdə semantikasındakı titul mənasını itirir. Azərbaycan türkcəsində Ağabəy, Ağadadaş, Ağakişi, Ağacan, Ağası kimi kişi adlarının, eləcə də Ağabəyim kimi qadın adlarının tərkibində rastlandığını göstərir. Nəticə olaraq deyə bilərik ki, Prof.Dr. Əhməd Cəfəroğlunun araşdırmalarının, dilçilik görüşlərinin öz aktuallığını bu gün də saxlaması ortaq türkoloji dəyərlərin meydana çıxarılmasını şərtləndirir. Onun elmi yaradıcılığının mühüm qolunu onomastik tədqiqatlar təşkil edir. Alim sadəcə Anadolu şəxs adları və yer adları ilə deyil, araşdırmalarına cəlb etdiyi onomastik vahidlərin leksik-semantik, tarixi-linqvistik xüsusiyyətlərini sistemli şəkildə araşdırmaqla, türkdilli xalqların onomastikasının müxtəlif tərəflərini, Dədə Qorqud kitabının antroponimik quruluşunu, müxtəlif zoonimlərin türk onomastikasında yerini göstərməklə, eləcə də Azərbaycan onomastikasına dair tədqiqatları ilə Türk onomastikası üçün dəyərli töhfələr vermişdir. Tanınmış türkoloq Əhməd Cəfəroğlu nəinki onomastika, dilçiliyin müxtəlif sahələrində apardığı araşdırmaları ilə müasir türkologiyanın əsas istinad mənbələrindən birinə çevrilmişdir. Alimin onomastik araşdırmalarının bu qısa təhlili də onun Türk onomastikasının inkişafında mühüm xidmətləri olduğunu bir daha sübut edir. ƏDƏBIYYAT Caferoğlu, A. (1958). Azerbaycan Antroponimisine dair notlar. // TDED.VIII, 1-7. Caferoğlu, A. (1962). Azerbaycan Onomastiğinde Ağa. Nemeth Armağanı, TDK, 89-92. Caferoğlu A. (1958). Azerbaycan ve Anadolu Folklorunda Saklanan İki Şaman Tanrısı, AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14, s. 65-75. Caferoğlu, A. (1959). Dedem Korkut Hikâyelerinin Antroponim Yapısı, TDAY Belleten, 59-80. Caferoğlu, A. (1965). Osmanlı İmparatorluğu Onomastiğinde, Epitheta Ornantia, Karakteristik Çizgileri, Türkiyat Mecmuası, XIV, s. 25-36. Caferoğlu, A. (1953). Türk Onomastiğinde At Kültü, Türkiyat Mecmuası, 201-211. Caferoğlu, A. (1965). “Türk Onomastiğinde Ay ve Güneş Unsurları”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XIII, İstanbul, s. 19-28. Caferoğlu, A. (1961). Türk Onomastiğinde Köpek Kültü, TDAY Belleten, 1-11. Turan, F. (2019). Ön söz. Doğumunun 120. Yılında Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu Hatıra Kitabı. İstanbul. Əhməd CƏFƏROĞLU. Türk onomastikasında “köpək” kultu. Dədə Qorqud. Bakı, 2020/I, s.61-67. 392 KONYA’DA DEĞİŞTİRİLEN VEYA KALDIRILAN KÖY, MAHALLE, CADDE VE SOKAK ADLARI ÜZERİNE BAZI TESPİTLER SOME EVALUATIONS ON CHANGED OR REMOVED VILLAGE, NEIGHBORHOOD, STREET AND STREET NAMES IN KONYA SAİM SAKAOĞLU49 ÖZET Uzun tarihinde iki kere Selçuklu İmparatorluğu’na başkentlik yapan ve günümüzde çok geniş bir alana yayılan Konya ilimizin ad konusunda oldukça dikkati çeken özellikleri vardır. Biz, bu uzun tarih boyunca yaşanılan ad olaylarını değil tamamına yakının yaşadığımız dönemlerden alarak görüşlerimizi ortaya koyacağız. Babamın, daha sonra da ağabeyim meslek olarak ilgi alanına özellikle il merkezindeki cadde ve sokak adlarıyla ilgili tabelaların yazım işi de giriyordu. Belirli sürelerde yenilenen bu ad tabelalarını yazma işi evimizde gerçekleştirilirdi. Bunun sonucu olarak önce il merkezindeki cadde ve sokak adlarıyla tanışmış olduk. Zamanla bu işi biraz hobi, biraz da bilim dalımızın gereği olarak ele almış, il merkezindeki ad yanlışları üzerine eğilmek durumuyla karşı karşıla kalmıştık. Gördük ki bu olay yalnız Konya’nın değil bütün ülkenin sorunu imiş. İstanbul’daki bir sokakta yaşatılan, Atatürk’ün telgrafçısı Hamdi Bey’in adını bir haftada kaldırıp öldüğü zaman o sokakta oturan tiyatro oyuncusu Toto Karaca adını veren belediye yine bir hafta sonra eski ada dönmek zorunda kalmıştı. Gaziantep’te bir ana caddenin adını beş yıl içinde iktidardaki bakanlarının adına göre iki kez değiştiren belediyenin davranışları aynı yanlışı paylaşmaktan pek de farklı değildi. Sokağının adını taşıyan kişiden şikâyet eden komşu, o adın bir olimpiyat şampiyonuna ait olduğunu bilmiyordu. Konya’nın nüfusu bir zamanlar 50.000 civarında idi. Günümüzde ise bu sayı iki buçuk milyona yaklaştı. Bu arada yeni oluşturulan mahallelere anlamlı adlar verildi. Zamanla mahalle sayısının azaltılması gündeme geldi. O zaman da pek çok sevilen kişilerin adları kaldırıldı. O hâlde anılan yerlere verilecek adlar dikkatle seçilmeli, çeşitli sebeplerle kaldırılan adlar başka ortamlarda yaşatılmalıdır. Ayrıca, sokak tabelalarına verilen adların kimlikleri de birkaç kelime ile belirtilmelidir: Mesela, bugün belki sadece Denizli ilimizde hatırlanan Bayram Şit tabelasının altına, 1952 Olimpiyat Şampiyonu Güreşçi bilgisi eklenmelidir. Anahtar Kelimeler: Konya, köy, mahalle, ad, değiştirme, kaldırma. ABSTRACT Konya City, which had been the capital of the Seljuk Empire twice in its long history and is spread over a wide area today, has quite distinctive features in terms of name. We will express our opinions only on the name events throughout this long history but also almost entirely on 49 Emekli öğretim üyesi, saimsakaoglu@hotmail.com 393 the periods we lived. My father’s and then my brother’s professional interests also included writing the signboards for the avenue and street names, especially in the city center. The work of writing these name signs, which were renewed at certain times, was carried out in our house. As a consequence, we were first acquainted with the names of avenues and streets in the city center. In the course of time, we dealt with this job partly as a hobby and partly as a requirement of our discipline, and we found ourselves concerning with the name mistakes in the city center. We saw that this incident was not only the issue of Konya, but the issue of the whole country. The municipality, which removed the name of Hamdi Bey the telegrapher of Atatürk, who was honored on a street in Istanbul, in a week and gave the name of theatre player Toto Karaca, who lived on that street when she died, had to return to the old name a week later. The behaviour of the municipality, which changed the name of a high street in Gaziantep twice within five years according to the names of its ministers in power, was not much different from sharing the same mistake. The neighbour who complained about the person whose street was named after him did not know that that name belonged to an Olympic champion. Once upon a time, the population of Konya was around 50,000. Today, this number has approached two and a half million. Meanwhile, the newly created neighbourhoods were given meaningful names. Over time, the reduction of the number of neighbourhoods was brought to the agenda. At that time, the names of many loved ones were removed. Then, the names to be given to the above-cited places should be chosen carefully, and the names removed due to several reasons should be kept alive in other environments. In addition, the identities of the names given to the street signs should be stated with a few words: For instance, the information of 1952 Olympic Champion Wrestler should be added under the sign of Bayram Şit, who might be remembered only in Denizli today. Keywords: Konya, village, neighbourhood, name, change, removal Ad bilimi çalışmalarına başladığımız tarihten itibaren bütün adlar ilgi alanımıza girmişti. İlkokul öncesi çağlarımızda ise bu dağarcık çok sınırlı adlardan oluşuyordu. Tarihinden coğrafyasına, siyasetinden edebiyatına kadar her gün yeni yeni adlarla tanışmamız bizi alanının içine çekivermişti. Hatta bu konuda dünyanın dört bir yanıyla ilgili coğrafya adları da bize örnek olabilecek yenilikleri sunuyordu. Şu, yurdumuzun dışından, belki de bildiğimiz hâlde pek de ilgimizi çekmeyen birkaç yer adını örnek olarak vermeyi uygun buluyoruz: Amerika’nın keşfinden sonra Avrupa’dan başlayan göçler, beraberinde adları da götürüyordu. İngiltere’nin York şehrinden gidenler New York’u, Fransa’nın Orleans bölgesinden gidenler New Orleans’ı, İtalya’nın Atalanta şehrinden gidenler ise Atlanta’yı kuruyorlardı. Yeni keşfedilen topraklara da bu özellikleri ad olarak veriliyordu. Kuzey Amerika’nın kuzeydoğusundaki topraklara Newfoundland (yeni bulunan toprak), Rusya’nın kuzeyinde, Kuzey Buz Denizi’ndeki takımadalara ise Novaya Zemlya (yeni toprak) adları veriliyordu. Günümüzde bağımsız bir ülke olan ve ülkemizde Yeni Zelanda’ya da deniz ülkesi anlamına gelen New Zealand denilmektedir. Bu konuda ülkemizden de bazı örnekleri hatırlatmak isteriz. Ancak bizim adlarımız Asya’dan Anadolu’ya gelirken bir değişikliğe uğramamış, çoğunluğu aynen getirilmiştir. Salur, Çiğil, Bayat vb. adları bu arada sayabiliriz. Ancak bazıları kabul gören ses olayları veya başka sebeplerle küçük değişikliklere uğramışlardır. AfşarAvşar, Kargın-Karkın, Iğdır-İğdir, Çepni-Çetmi, vb. 394 Tarihi boyunca pek çok devletlere mekân olan Konya, Türkiye/Anadolu Selçukluları döneminde de iki kere başkent olmuştur. Konya, tarihi boyunca çok değişik adlarla anılmış ve sonunda günümüzdeki kalıcı şeklini almıştır. Önemli bir kaynağa Konya maddesini yazan Tuncer Baykara, adın tarihî serüvenini şöyle özetlemektedir: “Konya adının Frig dilindeki Kawania’dan geldiği ve bunun Konion şekline dönüştüğü, daha sonra Roma çağında ve Bizans döneminde İkonion/İkonium olarak söylendiği belirtilir. İslâm coğrafyacılarının eserlerinde şehrin adı Kūniye (‫)ةينوق‬ şeklinde geçer. Bu yazılış tarzı Türkler tarafından da benimsenmiş ve Konya olarak söylenmiştir. Bununla birlikte XIII. yüzyıla ait bilgileri de içeren Saltuknâme’deki, ‘Kavâniyye ki ona Konya derler’ ifadesi dikkat çeker. Ayrıca XI. yüzyıldan itibaren Batı kaynaklarında İconium’dan başka Conia, Conium, Como, Cunnyo ve Konn şekillerinde de zikredilir.” (Baykara, 2007: s.189). Ancak Konya adı, yerli halk tarafından, bir ağız özelliği sonucu olarak Gonya şeklinde söylenilmektedir. Bildirimizde ele alacağımız mekânlar, kaldırılan veya değiştirilen mekânlar; köy, mahalle, cadde ve sokaklardır. Bu değişikliklerin önemli bir bölümü İçişleri Bakanlığı tarafından gerçekleştirilmiştir. Buradaki amaç, Türkçe olmayan adların yerlerine yenileri konulurken bazı hoş olmayan adların yerine de güzel adların konulması söz konusu idi. Özellikle topluca diyebileceğimiz köy adlarının değiştirilmesi bizi yakından ilgilendirmekte idi. Bir esnaf çocuğu olarak Konya çarşımızın içinde büyüyen biri olarak alıştığımız pek çok adın piyasadan kaldırılıp yerlerine yenilerinin getirilmesini belki yadırgamadık ama hangi köyün hangi yeni adla anıldığını öğrenmekte de zorluk çektik. İş yerlerine köylerinin adların verdikleri için; Zıvarık, Gödene, Eğiste vb. yerleşim birimlerinin yeni adlarını öğrenmekte acemilik çekmeye başlamıştık. Bu adların sırasıyla; Değirmenaltı, Dikmeli ve Bağbaşı şekillerine dönüştürülmesini kabullenmek de pek kolay olmadı. O dönemlerin en ünlü manifatura mağazası Zıvarıklılar adını taşıyordu. Gödene, il merkezine çok yakın olan, günümüzde il merkezinin banliyösü gibi algılanan köyün adı, halk arasında dolaşan bir tekerlemenin içinde de geçiyordu: Hatıp ile Gödene / Selam olsun gidene. Eğiste insanının farklı özelliklerinin olmasının yanında bu adı taşıyan iş yerleri de vardı. Son yıllarda yapılan bir yolun da Eğiste Viyadüğü olarak anıldığını da hatırlatmak isteriz. Kısacası ad değişiklikleri kabul edildi ama hâlâ eskiler köylerini eski adlarıyla anmaktadırlar. Biz, hemen belirtelim ki Türkçe olmayan adlar dikkatle seçilmeli ve uygun adlar verilmelidir. Bu konuda şu ilgi çekici örneği vermek isteriz. 1969 yaz aylarında Gümüşhane ilimizin bütün ilçeleriyle pek çok belde ve köylerini dolaşmıştık. Gençler dâhil pek çok kişi yeni adları öğrenmekte zorluk çekiyorlardı. Bizim şanslı yönümüz, elimizde eski ve yeni adlara göre hazırlanmış iki haritanın olması idi. Köy adları ile ilgili bazı belirlememizi şöylece gösterebiliriz: Sopran köyü: Bozkır’ın bu köyünün adı günümüzde Bağyurdu’dur. Sobran: Ankara’nın Nallıhan ilçesinin aynı adlı mahallesidir. Sobran: Kütahya ilimizin merkez ilçesinin ayrı adlı köyüdür. Aynı Sopran/Sobran adı bir yerde, belki de daha fazla yerde değiştirilmiş, iki yerde ise korunmuştur. 395 İsmil Mahallesi: Konya’nın Karatay ilçesinin aynı adlı mahallesidir. Bir ara adı Demirkent olarak değiştirilmişti. Yaşadıkları yerin demir ile hiçbir ilgisinin olmadığını ileterek aslında bir Türk topluluğunun adı olan İsmil’i geri almışlardı. Günümüzde birkaç köy veya beldemiz de yeni ad olarak Demirkent’i kullanmaktadır: YusufeliArtvin, Akyaka-Kars, Erzincan merkez köyü, Gülnar-Mersin köyü, vb. Gelişmesini tamamlayamamış bazı kelimelerimiz günümüze eski şekillerini koruyarak gelirken anlam kaymasına uğramaktadır. Konumuzu yakından ilgilendiren Ankara’nın Keçiören ve Isparta’nın Keçiborlu ilçelerinin adlarımızın ilk bölümleri bilinen hayvan ile ilgili değildir. Kiçiğ (küçük) kelimesi Kiçiğören ve Kiçiğborlu şekillerini koruyamamış ve benzeşme yoluyla Keçiören ve Keçiborlu oluvermiş. Konya’nın günümüzde bir mahallesi olarak bilinen Sille önceleri bir nahiye merkezi idi. Oraya bağlı kardeş iki köyün adları da ilgimizi çekmektedir. Bunlar da yukarıdaki örneklerimizi hatırlatmaktadır. Ancak bu iki köyümüzün adı aşırı derecede mahallî söyleyişin etkisinde kalmıştır. Köylerimizin adları, önceleri Kiçiğmuhsine ve Uluğmuhsine olmalıydı. Nitekim bölge tarihi ile bir çalışma yapan Sarıçiçek, adları 15. yüzyıldan başlayarak Keçimuhsine ve Ulumuhsine olarak vermektedir (2008: 124). Bu iki ad devletin resmî yayını olan bir eserde de aynı şekilde görülmektedir (Türkiye’de Mülkî İdare Bölümleri/Belediyeler Köyler, 1977: s.536). Köylerimiz ise Konya Valiliğinin kayıtlarında Küçükmuhsine ve Ulumuhsune şeklinde verilmektedir. İlk köyümüzün adı halk arasında çok değişmiş olarak söylenmektedir: Gicimusla. Bu ad değişiklikleri sırasında, ilgililerin tarih bilgisi eksikliği veya dikkatsizliği sebepleriyle bazı tarihî değeri olan adlar da değişikliğe uğratılıvermiştir. Çeltik ilçemizin Honamlı köyünün adı Gökpınar oluvermiş. Ya Honamlı Yörüklerinin adı nerelere kaydırılıverdi acaba? Bu adların kaldırılması veya değiştirilmesi konusunda vaktiyle pek çok makale yazıldı, bildiri sunuldu da bazı yerler adlarını geri alıverdiler. Yukarıda anılan İsmil bunların güzel bir örneğidir. Bu arada Honamlı Yörükleri adı ile ilgili bir de kitap yayımlandı (Tanyıldız, 1990). Masa başı ad bulma/değiştirme/yenileme işini üzerlerine alanların ölçülerinin biri de o köyün, ilçenin okuryazarlığı ile ilgili idi. Konya’nın Ereğli ilçesinin İvriz köyünde bir köy enstitüsü vardı. O hâlde oradan okuryazarlar çıktı, aydın insanlar çıktı. Bunun sonucu olarak da modaya/elimizdeki kalıba uyarak oraya da sonu kent ile biten bir ad buluverelim! Bu da olsa olsa Aydınkent olmalı… Böyle düşündüklerini varsayıyoruz. İşin ilgi çekici yanı, ad değişikliği için 2010 yılında Konya il merkezinde yürütülen resmî çalışmalardan sonra konu Ankara’ya taşınır ve bu adı geri alma işlemi tamamlanır. Ancak Ereğli ilçe merkezine 12 kilometre uzakta olan bu köy günümüzde, 1962 yılında, Zanapa olan adı Halkapınar’a çevrilen ilin en küçük ilçelerinden birine bağlanıverir. Bu arada bir konuyu hatırlatmak isteriz. Nice sporcumuz bir zamanlar ülke çapında tanınırken köy, kasaba veya ilçelerinin adlarıyla tanınmışlardı. Biz de döneminde şampiyonluklar elde eden Hanefi’nin Zanapalı olduğunu öğrenmiştik. Ancak o dönemde Zanapa adı yürürlükte idi. Böyle tanınan pek çok pehlivanımız vardır: Dinarlı Mehmet, Kızılcıklı Mahmut, Sındırgılı Şerif, Ordulu Mustafa, vb. Neyse ki sonuncusu ilinin adıyla anıldığı için bir ad değişikliğine uğramamıştır. 396 Ancak bu yöntem Antalya’nın, önceleri Akseki ilçesine bağlı bir belde iken adı İbradı olan yerleşim birimi, statüsünün ilçe olarak değiştirilmesi aşamasında adı da Aydınkent’e çevriliverir. Bu ad değişikliği beldedeki herhangi bir okuldan kaynaklanmamıştır. Ancak sebep sonuç itibariyle benzerdir. Beldeden pek çok aydın insanın (profesör, devlet adamı, siyasetçi, vb.) çıkması adın yenilenmesinde göz önünde bulundurulmuş ve Aydınkent adı verilmiştir. Adların bölge halkı tarafından değerlendirilmesi oldukça uzun zamana bağlı olmaktadır. Halk benimsese bile ağız alışkanlığı ile eski adı kullanmayı sürdürmektedir. Bu konuda, halk bilimi araştırıcısı Ali Işık yaşadığı bir olayı şöyle anlatır: “Kurada Karapınar ilçesinin Belkaya köyü çıkmıştı. Yola düşüp ilçe merkezine ulaştık. Ancak Belkaya köyüne gidecek bir araç bulabilmek için birilerine köyün yerini sormaya başladık. Hiç kimse böyle bir köyün varlığından haberdar değilmiş. Sonuçta, kıyafetinden biraz okumuş biri olduğu anlaşılan bir kişiye bu köyü sorduk. Aldığımız cevap şöyle oldu: “Oranın eski adı Arısama’dır… Buralılar hep öyle der. Siz de orayı sorup yolunuza devam ediniz.” “İşin ilgi çekici yönü ise şöyledir: Yapılan halk oylamasında köylüler beş kilometre yakınlarındaki Karapınar ilçesine değil de 90 kilometre uzaklıktaki Ereğli ilçesine bağlanmayı seçmişlerdir.” Konya’nın merkez Selçuklu ilçesine bağlı köylerden birinin adı Tepeköy idi. Şehre oldukça yakın olan ve kendileri vaktiyle köy iken sonradan mahalle olarak adlandırılan köylüler yeni bir ad aramanın peşine düşerler. Pek çok yerde gördüğümüz (Aydınkent, Demirkent, (vb.) modasına uyarak Tepekent olmayı isterler ve istekleri kabul edilir. Köy adlarının değiştirilmesi sırasında tutulan yollardan biri de, addaki viran kısmını ören ile değiştirmek şeklinde oluyordu: Kutviran-Kutören (Ereğli merkez), Akvirankışla-Akörenkışla (Obruk), Akviran-Akören (yeni ilçe), Kızılviran-Kızılören (Konya Selçuklu). Sokaklarımızla ilgili değişme ve gelişmeler oldukça renklidir. Bu tür ünlü sokaklarla ilgili ad yazıları daha çok gazete haberi olarak ele alınır. Özellikle en çok sokağın bulunduğu İstanbul sık sık gündeme getirilir. İşte, bizleri güldüren veya düşündüren İstanbul sokaklarından bazıları: Sormagir, Eşek Bağırtan, At Geçmez, Attan Düşen Ali Ağa, Altı Patlar, Otello Kâmil, Tomtom Kaptan, vb. Sonuncu ad, 1592’de yapılan bir camiin de adıdır (Candan, 2015). Ya Konya’daki sokak adları? Burada öncelikle söyleyeceğimiz, kentsel dönüşüme kurban edilen sokaklardır. Konya’da kentsel dönüşüme uğrayan ilk evler topluluğu bizim evimizi de içine almıştı. Ancak koca site birkaç sokağı da alıp götürdü. En büyük tesellimiz bu sokakların bazıları çıkmaz sokak türü yerler oldukları için zaten adları da yoktu. Böylece adları feda edilen sokak sayısı aza inmiş oluyordu. Günümüzde il merkezinin sınırları içinde kalan, 1950’li yılların başında ise Hacıkaymak’ın Tarlası olarak bilinen alan daha sonra iskâna açılır ve oralar pek çok sokağın oluştuğu bir şehir şeklini alır. Yakın zamanlarda kentsel dönüşüm oradaki adları da yeni verilmiş olan sokakları da ortadan kaldırır. İşte o artık günümüzde 397 olmayan sokaklardan birkaçı: Rubabname, Turhan Sultan, Şair Yahyazade, Hazerifen Ahmet Sokakları. Bu konuda Şair Seyfi Sokağı son derece şanslı olarak yerini üst perdede koruyabilmiştir. Bu sokak genişletilip ikisi de yeni olan Rauf Denktaş ve Şefik Can Caddelerini birbirine bağlayan çift yönlü geniş bir caddeye dönüştürülür: Şair Seyfi Caddesi. Mahalle adlarımızın adlarının değiştirilmesine de son çeyrek yüz yılda birkaç defa başvuruldu. Özellikle şehrin gelişip büyümesi yeni adların konulmasına yol açarken bazı dar sınırlı mahallelerin birleştirilmesi yoluna da gidildi. Nedense bazı mahalle adlarında ortak olan bir ilk addan sonra getirilen ikinci adlarla yeni mahalleler oluşturulmuş. Mesela, Uluırmak ilk adını taşıyan üç mahallemiz vardı: U. Burhandede, U. Ali Hoca ve U. Saka. Keza Dolap ilk adının arkasına getirilen farklı kelimelerle farklı mahalleler oluşturuluyordu: Dolapmektep, Dolappare, Dolaphalil. Doğup büyüdüğümüz, hakkında bir de kitap yazdığımız Fahrünnisa Mahallesi için söyleyeceklerimizi, büyük ölçekte ilimizin tamamı için de uygulayabiliriz. Mahalle sayısının çok olduğu geçen yüzyılın ortasından itibaren çevremizde yer alan ve aklımızda yer eden pek çok mahalle adı vardı. Bunları saat yelkovanı yönüyle şöyle bir hatırlayıverelim: Külahçı, Gurbucedit, Dedemoğlu, Sarıyakup, Uluırmak Burhandede, Dr. Ziya Barlas, Gemalmaz, Aksinn(l)e, Emir Halil (Şoför Eğitim Kitabı, 1994). Mahallemizle birlikte sayıları ona ulaşan bu mahallelerin acaba günümüzde kaçı adını koruyabilmiştir? İşte alınan son karara göre asıl mahalle olarak kalan Uluırmak ve onun şemsiyesi altında toplanıp tarihe gömülen yedi mahalle: ULUIRMAK (Fahrunnisa, Uluırmaksaka, Uluırmak Alihoca, Gazanfer, Dr. Ziyabarlas, Turgutreis, Zafer). Tabii bu arada Uluırmak Burhan Dede de sizlere ömür… Gelelim bizim Yavuz Sultan Selim zamanından kalma Fahrünnisa Mahallemizin başına gelenlere. Bu konuda biz fazla bir şey söylemeyeceğiz, sadece değişik dönemlerde tarafımızdan çekilen üç fotoğrafı sunacağız. Birinci fotoğraf: 2007’de çekildi. İkinci fotoğraf: Bir süre sonra çekildi. Üçüncü fotoğraf: Bu da bir süre sonra çekildi. Sağ köşesinde ev sahibinin göründüğü ilk fotoda mahallenin adı Fahrünnisa’dır. Bir kâğıt üzerinde yazılı olan ad ise Gurbucedid’dir. Bu ad arka sokağı da içine alan farklı bir mahallenin adıdır ve o ad da daha sonra bütünüyle kullanımdan kaldırılan mahallemizin ikinci adıdır. Uygulamanın aceleye getirilmesi sonucu yeni kapı numarası bile takılmamıştır. Sonuncu ad, 2019’da mahalleler alt üst edildiği sıradaki addır. Artık Yavuz ve oğlu Kanûnî dönemlerini görmüş olan caddemiz şimdi, ırmağı bile olmayan bir mahalleye, Uluırmak Mahallesi’ne birkaç mahalle ile birlikte yamanmıştır. Böylece öbür mahallelerin adları da kullanımdan kaldırılmıştır. Küçük bir hatırlatma: Kaybolan mahallemize adı veriler hanım, Hz. Mevlâna’nın öğrencisidir ve Mesnevî’de de adı geçer. Kabri de Çaybaşı Caddesi üzerindeki Fahrünnisa Camii’nin avlusundadır. Yeni uygulama ile dağ başındaki küçücük köyler bile mahalle olarak değerlendirilen 398 birkaç köyden daha kalabalık olan merkez ilçelerdeki kaldırılan mahalle adı değil, tarih ve kültürümüzün tanınmış simalarıdır. İşte son düzenleme ile tarihe gömülen, belki de bazılarının yaşı 25, 30 yıl bile olmayan o tür mahallerin adları: Dede Korkut, Yunus Emre, Şeyh Sadreddin, Abdülaziz, Hacı Fettah (Adını taşıyan büyük bir cami ve büyük bir mezarlık vardır), Hacı Şaban, Ali Hoca, Mehmet Vehbi, Arif Bilge, Ladikli Ahmet Ağa (Son yılların velisi gibi yaşatılan zat). Cadde adlarına gelince… Buraya örnek olarak pek çok yeni caddeyi sayabiliriz. Bunlar arasında üç merkez ilçenin en çok bilinenlerini hatırlatmak isteriz: Şefik Can (Selçuklu), Ahmet Özcan (Meram) ve Ali Ulvi Kurucu (Karatay). Bunlardan ilki Konyalı olmayıp Mesnevi çalışmalarıyla tanınmıştır. İkinci ad ise Konyalı olup ömrünü ilimizde çeşitli kurumlarda hizmet ederek geçirmiştir. Sonuncu ad Konyalı olmakla beraber ömrünün önemli bir bölümünü yurt dışında geçirmiş ve orada vefat etmiştir. Köy, mahalle, cadde ve sokak adları üzerinde daha çok şeyler söylenebilir. Bir bildiri çerçevesi içinde ancak bunları söylememiz mümkündür. Ancak unutulmasın bu konu yalnız Konya ilimizin sorunları ile ilgili değildir, bütün illerimizle ilgili olarak benzer şeyleri söyleyebiliriz. Bir sivil cumhurbaşkanının adını kaldırıp bir sivil başbakanın adını verilmesi (neresi olursa olsun) hoş karşılanmayabilir. Ayrıca, siyasi ortama göre aynı caddeye kısa aralarla üç ayrı bakanın adının verilmesi de aynı kefede tartılmalıdır. Bildirimizi bir öneri ile noktalamak istiyoruz. Kişi adlarının verildiği sokak, cadde ve mahalle adlarının yazıldığı tabela/levha benzeri hatırlatıcı unsurların uygun yerlerine öz bilgi verilmelidir. “Kim bu Bayram Şit? Ne işi var bizim sokakta?” diye isyan bayrağını çeken sıradan mahalle sakinini belki, “1952 Olimpiyatında altın madalya kazanan güreşçimiz” benzeri bir ifade sokak sakininin sinirlerini yatıştırabilir. Yoksa yarın Ali Ulvi Kurucu’yu da, Ahmet Özcan’ı da kaldırabilirler. Tıpkı Dr. Ziya Barlas ve Arif Bilge gibi geçen yüzyılda bu şehirde kaybettiklerimizin adlarını kaldırdığımız gibi. KAYNAKLAR Baykara, T. (2007). “Konya”, TDV İslam Ansiklopedisi, C 26, Ankara: 182-187. Candan, M. (2015). “İstanbul’daki 12 İlginç Sokak İsmi ve Hikâyeleri”, Listelist sitesi, 01 Ocak 2015. Sarıkaya, B. (2008). Osmanlı Döneminde Sille. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih ABD Doktora Tezi. Şoför Eğitim Kitabı/Konya Rehberi. (1994). Konya. Tanyıldız, A. (1990). Orta Asya’dan Gedikli Köyü’ne Honamlı Yörükleri (2. bs.), Isparta. 399 ТОПОНИМЫ КАРАБАХА КАК ПАМЯТНИКИ ИСТОРИИ И КУЛЬТУРЫ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО НАРОДА TOPONYMS OF KARABAKH AS MONUMENTS OF HISTORY AND CULTURE OF THE AZERBAIJANI PEOPLE ФИРАНГИЗ ПАШАЕВА ЮНУС50 АННОТАЦИЯ Топонимы представляют собой именно тот вид онимов, который как никакой другой связан с историей и культурой народа. Разные виды топонимов, находящиеся на территории Азербайджана имеют важное этнокультурное значение. Азербайджанские топонимы сформировались под воздействием различных лингвистических и экстралингвистических факторов. Изучая топонимы, мы можем думать об объективном взгляде на взаимосвязь и взаимовлияние различных культур. Это дает возможность раскрыть национальный колорит в топонимии. Мировоззрение людей проявляется в основном в назывании небольших географических названий. Поскольку метафора отражает художественное созерцание людей, только в этой группе имен можно встретить наиболее метафорические имена. В выступлении мы остановимся на особенностях менталитета азербайджанского народа и его отражении в топонимической системе Азербайджана, который является одним из старых и важных центров Кавказского региона. Актуальность темы проистекает из точки зрения ономастики, особенно большого лингвокультурологического значения топонимического материала, а также междисциплинарного изучения топонимии. В исследовании будут использоваться описательный, ареальный и сравнительный методы. В нашем исследовании когнитивный подход также играет важную роль в исследовании топонимов. Ключевые слова: географические названия, топонимическая система, менталитет, культурно-исторический фон, лингвокультурология ABSTRACT Toponyms are exactly that kind of onyms, which, like no other, is associated with the history and culture of the people. Different types of toponyms located on the territory of Azerbaijan have an important ethno-cultural significance. Azerbaijani toponyms were formed under the influence of various linguistic and extralinguistic factors. By studying toponyms, we can think about an objective view of the relationship and mutual influence of different cultures. This makes it possible to reveal the national flavor in toponymy. The worldview of people is 50 Кавказский университет, Карс, Турция, firanqiz@yahoo.com 400 manifested mainly in the naming of small geographical names. Since the metaphor reflects the artistic contemplation of people, only in this group of names can one find the most metaphorical names. In the speech, we will dwell on the peculiarities of the mentality of the Azerbaijani people and its reflection in the toponymic system of Azerbaijan, which is one of the old and important centers of the Caucasus region. The relevance of the topic stems from the point of view of onomastics, especially the great linguistic and cultural significance of toponymic material, as well as the interdisciplinary study of toponymy. The study will use descriptive, areal and comparative methods. In our study, the cognitive approach also plays an important role in the study of toponyms. Key words: geographical names, toponymic system, mentality, cultural and historical background, linguoculturology Топонимы представляют собой именно тот вид онимов, который как никакой другой связан с историей и культурой народа. Разные виды топонимов, находящиеся на территории Азербайджана имеют важное этнокультурное значение. Азербайджанские топонимы сформировались под воздействием различных лингвистических и экстралингвистических факторов. Окружающая географическая среда, материальная и духовная культура народа, этнический состав населения, языковые и культурные связи имеют большое значение для топонимических названий. Топонимия тесно связана с историей и культурой народа. Изучение путей развития топонимической системы с учетом культурно-исторического фона, в котором возникли и использовались географические названия, важны для систематического понимания языка в целом. Своеобразие азербайджанской топонимии, ее культурно-историческая специфика обусловлена тем, что территория этой страны издавна находилась на перекрестке важных дорог, формирование топонимии происходило в сложные периоды истории. В азербайджанской топонимической системе существует множество фактических источников, которые отражают территориальные характеристики наименования, связаны с историческими событиями страны и несут культурно-исторический фон различных периодов. Изучая топонимы, мы можем думать об объективном взгляде на взаимосвязь и взаимовлияние различных культур. Это дает возможность раскрыть национальный колорит в топонимии. Мировоззрение людей проявляется в основном в назывании небольших географических названий. Поскольку метафора отражает художественное созерцание людей, только в этой группе имен можно встретить наиболее метафорические имена. Семантическое пространство географического названия занимает важное место в лингвокультурной системе и вызывает выявление актуальности ментальных и национально-культурных характеристик этноса, языка и менталитета, языка и национальной идентичности. Чтобы объяснить значение и метафоназвания георгафического объекта, необходимо опираться на культурно-психологические коннотации названия (коннотации, культурные отношения) в менталитете людей. Семантика топонимов - важная область исследований с точки зрения лингвистики и межкультурной коммуникации. В докладе мы остановимся на особенностях менталитета азербайджанского наро401 да и его отражении в топонимической системе Азербайджана, который является одним из старых и важных центров Кавказского региона. Актуальность темы проистекает из той точки зрения, что в ономастике имеет особенно большое лингвокультурологическое значение изучение топонимического материала, а также междисциплинарное изучение топонимии. В исследовании будут использоваться описательный, ареальный и сравнительный методы, а также когнитивный подход играет важную роль в исследовании топонимов. Лингвистический анализ топонимов Карабаха важен как с точки зрения определения исторических корней, его происхождения и названий проживающих здесь древних племен, так и для выявления социокультурных, исторических, политических и географических характеристики региона. Экстралингвистические факторы также важны при образовании топонимических названий. Когда одно образование сменяет другое, географические названия теряют свою силу и заменяются новыми. Этот процесс в языке напрямую связан с историей, происхождением, географией и этнографией нации, поэтому иногда выбираются положительные и удачные имена, но иногда в процессе переименования замена старых национальных имен новыми приводит к тому, что мы забываем наши старые географические названия. Многие этнонимы на терриротрии Карабаха сохранились и превратились в топонимы. Для истории очень важно знать правду о постепенной арменизации топонимов азербайджанского происхождения, это информация должна быть доведена до мировой общественности Армяне были целенаправленно переселены на Южный Кавказ, особенно в Азербайджан, в начале 19 века. Сегодняшняя Армения была создана на земле исторического Азербайджана. Переселение армян из Восточной Анатолии и Ирана на азербайджанские земли - этот процесс, начавшийся в начале девятнадцатого века, а в дальнейшем получивший более широкое распространение. Этому подтверждением являются карты, изданные царской Россией в начале ХХ века. Поэтому в Азербайджане началась работа по изучению этого вопроса, были начаты мероприятия по подготовке книг, состоящих из исследований, проведенных специалистами из различных областей. Следующие шаги будут предприняты для повторного изучения и публикации исторических карт, обнаруженных в Институте истории имени Аббасгулу ага Бакиханова, Институте географии имени Гасана Алиева, Институте почвоведения и агрохимии. В то же время Институт истории, географии и языкознания расширил сферу исследования топонимов азербайджанского происхождения, искусственно измененных Арменией в разные периоды ХХ века, сравнив их с досоветскими картами и картами после 1990-х годов. В целом, в целях непрерывного и систематического изучения вопросов, связанных с топонимией, Институт языкознания имени Насими готовится к созданию научно-исследовательского отдела под названием «Терминология и топонимия». Академик Иса Габиббейли отметил, что гражданским долгом и важной задачей истинной науки является объективное 402 изучение и выявление исторических реалий, донесение их до народа и воспитание новых поколений в духе патриотизма. Как известно, в начале XX века 2000 из 2310 географических названий на территории современной Армении имели турецкое происхождение. Именно в этой местности и в Нагорном Карабахе время от времени массово менялись топонимы, связанные с историей Азербайджана. Поэтому нашему обществу, особенно молодому поколению, следует больше знать о наших топонимах. В 18281830 годах на Южный Кавказ было депортировано 40 тысяч армян из Ирана и 84 тысячи из Турции. В 1893-1895 годах в нынешнюю Армению переселилось 900 тысяч армян. Только после этого количество армян в Ереванской губернии превысило количество азербайджанцев. Следующим шагом армян было изменение топонимов тюркского происхождения, изменененные имена либо были переведены, либо им были даны новые армянские имена. Таким образом в результате вторжения Армении на территорию Азербайджана были захвачены не только земли, но и агрессии подверглись тюркские топонимы Для исправления этого положения важная роль принадлежит историкам, проливающим свет на этот вопрос. Географические названия являются образцами материальной культуры столь же глубокой, как национальные монументы и памятники, как этнодуховный фактор, лишний раз доказывает, что задолго до нашей эры в историческом Западном Азербайджане (нынешней Армении), генетически связанном с ним в Карабахе, жили только племена тюркского происхождения, племена, жили и оставили неизгладимый след в мире топонимии, подтвержадющим их историческое существование. Древний народ Карабаха на протяжении веков принимал непосредственное участие в создании этнодуховного богатства азербайджанского народа: Гуручайская культура (5-4 тыс. до н.э.) и Ходжалы-Гадабекская культура (17-13 вв. до н.э.) находятся в Карабахе. Среди прочих факторов, то, что азербайджанские тюрки издавна проживали в Карабахе и были исконными жителями и владельцами этих земель, научно подтверждается языком топонимов. До VIII века н.э. то есть до оккупации Кавказской Албании арабами, в Карабахе не было армянского этноса. У разных авторов есть разные точки зрения по этимологии названия Карабах. Общеприянтой является точка зрения о происхождении из слвовосочетания «черный сад». В тюркских древних первоисточниках мы встречаем слово «черный», в орхоно-енисейских памятниках, в трудах Абу Хая XIV века «Китабул идрак», «Китаби Деда Горгуд» и других. Изучая этимологию слова черный в древних, средневековых источниках, мы обнаруживаем наряду со значением цвета в нашем языке, еще и значение «сила, твердость, мощь». При взгляде на сегодняшние тюркские языки наряду с азербайджанским, кумыкским, татарским, башкирским, ногайским, каракалпакским это слово произносится одинаково без каких-либо орфографических и орфоэпических различий, черный в туркменскомм заменяется согласный q~g, слово черный в гагаузском 403 заменяется согласный q~k. Хотя слово кара имеется в турецком языке в его диалектах, в литературном языке употребляется слово персидского происхождения. Также в литературе тюркоязычных народов слово черный означает не только цвет, но и величие, величие (сельджукский правитель Гара Арслан переводится в иностранных источниках в виде могучего льва), северный (по Гарахану А. Ф. Габе, Ханлар хан Гарахан имя означает хан, правящий на севере). Согласно общепринятому мнению, топоним Карабах представляет собой сочетание слов черный - густой/густой и сад, что означает большой сад, густой сад. Слово сад образовано в древнетюркских источниках сочетанием суффиксов и глагола *ба, являющемуся прообразом глагола закрывать, и со временем приобрело значение сад. Таким образом, понятие сад означает закрытую, огороженную территорию. По мнению некоторых лингвистов, топоним Карабах образован от слов черный (густой, густой, большой) и сад. Другие лингвисты считают, что это географическое название произошло от названия племени (Aydın Garabağlı, s. 2008, 341). Автор основывает свое мнение на том, что на территории Карабаха в составе древних кангар-печенегов существовало племя под названием Карабах. Племена печенегов проживали в Азербайджане с начала нашей эры. Сторонники этой гипотезы связывают этимологию топонима Карабах с существующим племенем. По мнению другой группы лингвистов, анализирующих топоним Карабаха, этот ойконим образован от слов гара (в значении «великий») и бак (в древнетюркских языках в значении «род» - тайфа/сой) и означает великое племя, великий род. Судя по всему, как ни подходить к топониму Карабах, он тюркского происхождения. Этимология топонимов этого региона , находки археологических раскопок подтверждают, что эта земля является тюркской землей. Одноименный город Карабах известен науке с VII века нашей эры. Ареал карабахского этнонима широк. Зарегистрирован как Карабахлы (в Узбекистане), Карабах (в Туркмении, Афганистане, на Северном Кавказе, в Турции и др.). Хотелось остановиться на другом очень значимом для азербайджанцев топониме Ходжалы, очень важным потому что является по сей день нашей кровоточащей раной. В этом городе было осуществлено массовое исстребление азербайджанского мирного населения 26 февраля 1992 года. Ходжалы - этноним. Поскольку поселение было построено ходжалинским тюркским племенем, это название продолжает жить. В Ходжавендском районе есть одноименная река, в Сальянах – село, в Аскеране и Физули – гора. В 1905-1907 годах Ходжалы был сожжен армянскими националистами, затем было построено новое село Ходжалы. Согласно данным переписи населения за 1991 год, в Ходжалы проживало около 7000 азербайджанских тюрков. Вокруг города расположены некрополи бронзового и железного веков, курганные поля, на которых найдены древние материальные и культурные образцы. И последний топоним, на котором хотелось бы остановиться – Ханкенди, образованный от ойконима. Он расположен на левом берегу реки Гаргар и был постороен Мехдигулу ханом, сыном Ибрагимхалил хана, основателя Карабаха. 404 Территория Карабахского ханства была передана Бадырджахан, жене владельца Ханкенди, через 17 лет после присоединения к Российской империи (Куракчайский договор 1805 г.). После образования Нагорно-Карабахской автономной области областной центр был перенесен из Шуши в Ханкенди и переименован в Степанакерт. Первоначальное название было восстановлено в 1991 году. Таким образом, географические названия определяют систему знаний о мире, способствуют формированию мировоззрения людей. Кроме того, географические названия являются характерной чертой географической реальности и позволяют отразить их в человеческом сознании. Это лежит в основе концепции топонимии как сложной системной формы языка, которая является независимой, но также связана с общими языковыми отношениями и процессами. Система топонимов каждого народа отражает не только его историю, социальные, языковые и этнокультурные особенности этого этноса, но и его боль и радость. БИБЛИОГРАФИЯ AÇA, M. (2003) Orta Asya’da Ulusla ma Süreci ve Türkiyat Ara tırmalarında Rus lminskiy ve Ardıllarının Rolü, Orta Asya’nın Sosyo-Kültürel Sorunları, Gündo an Yayınları, Istanbul. AKINER, S. (1995) Islamic Peoples of The Sovyet Union (Sovyet Müslümanları), Çev. Tufan Buzpınar-Ahmet Mutu, nsan Yayınevi, stanbul. AKSAKAL, H.(2009) Stalin ve kinci Dünya Sava ı Ba lamında Milliyetler Politikası, KARAM, Bahar 2009, C. 6, S. 21, s. 23-30. ATTAR, A. (2006) Aran’ın etnik Yapısı (Yakın Dönem ve Günümüzde), Divan yayıncılık, Ankara. AYDIN QARABAĞLI (2008) Qarabağ Onun Qədim Tayfaları və Toponimləri. Mütercim, Bakı. KURBANOV, E. (1996/97) Azerbaycan’ın Güvenlik Kaygıları: Da lık Karaba Üzerinde Ermenistan’la Çatı ma ve Di er Ülke çi Anla mazlıklar, Avrasya Etüdleri, C. 3, S. 4, 1996/97 405 GÜNEY KAFKASYA’DA RUS-ERMENİ POLİTİKASININ HEDEF ALDIĞI MEVCUT ONOMASTİK BİRİMLER CURRENT ONOMASTIC UNITS TARGET BY RUSSIAN-ARMENIAN POLICY IN SOUTH CAUCASUS GALİBE HACIYEVA51 ÖZET XVIII. yüzyılın sonlarından Rusya’nın Kafkasya’yı işgalinden sonra Kafkasya’ya toplumsal bir şekilde Ermeni göçlerini organize etmesi ve onların elleriyle bölgede terör hücresi oluşturmak Rus politikasının amaçlı bir planıydı. Rusya’nın Kafkasya’ya girişi ve Ermenilerin bölgeye toplumsal göçlerinden sonra Azerbaycan, Türkiye, Gürcistan gibi komşu devletler, özellikle de bu arazilerde kendi topraklarında yaşayan Türk halkı Ermeni terörüyle yüz-yüze kalmışlardır. Ermeni terörizminin belli zamanlarda ortaya çıkan her yeni dalgası bölgedeki yerli Türklerin toplu halde göçe maruz kalmasına neden olmuş, sayısız facialar, katliamlar getirmiş, diğer halkaların tarih ve kültürlerine karşı büyük ölçekli vandallık yapmaları için bir yol açmıştır. Rusya’nın eliyle terörist bir topluma çevrilen ve Kafkasy’da Rus imparatorluğunun işgal planlarını gerçekleştiren Ermeniler Azerbaycan’ın çeşitli bölgelerinde sadece katliam yapmakla ve Azerbaycan Türklerini kendi topraklarından çıkarmakla yetinmemiş, bu topraklarda M.Ö. devirlere ait eski Türk tarihini yansıtan ve birçok eski kaynaklarda, özellikle eski dönem Osmanlı tahrir defterlerinde adı geçen Az, Avşar, Alpout, Bayandırlı, Biçenek, Beydilli, Çul//Sul, Çepni, Çinçavat, Celairli, Eymur, Kimmer, Kenger, Karakoyunlu, Kıpçak, Oğuz, Teke, Terekeme, Tırkeş ve başka bu gibi yüzlerle eski Türk kökenli tarihi toponimleri ermenileştirmeğe çaba göstererek tarihimizi de açık şekilde teröre maruz koymuşlardır. Tarihi kaynaklar Ermeniler’in son 80-90 yılda Güney Kafkasya’da, “Şimdiki Ermenistan’daki” Türk kökenli yer adlarının sahte bir şekilde ermenileştirmek gibi çirkin siyasetinin kökünden yalan üzerinde dayandığını kanıtlıyor. Bu yüzden, çeşitli dillerde olan birçok tarihsel kaynaklarla beraber, Osmanlı dönemi arşiv belgelerine dayanarak zaman-zaman Osmanlı idareciliğine geçmiş Azerbaycan’ın tarihi arazilerine ait olan Güney Kafkasya’nın en eski tarihi bölgeleri Nahçıvan, İrevan, Gence-Karabağ, Tiflis, Lori ve başka sancakları üzerine ayrıca onomastik araştırmaların yapılması oldukça önemlidir. Eski kaynaklar ve arşiv belgeleri esasında yapılan çalışmalar Güney Kafkasya’da Rus-Ermeni politikasının hedef aldığı noktalardan birinin de onomastik birimler olduğunu gösteriyor. Anahtar Sözcükler: Azerbaycan, Türk, Az, Avşar, Alpout, Bayandırlı, Biçenek, Güney, Kafkasya, Rus-Ermeni, politika, onomastik. 51 Azerbaycan, Nahçıvan Devlet Üniversitesi, oguz.haciyev@gmail.com 406 ABSTRACT After Russia’s occupation of the Caucasus at the end of the 18th century, it was a purposeful plan of the Russian policy to organize the social migration of Armenians to the Caucasus and to create a terrorist cell in the region with their hands. After Russia’s entry into the Caucasus and the social migration of Armenians to the region, neighboring states such as Azerbaijan, Turkey and Georgia, especially the Turkish people living on their own lands in these lands, were confronted with Armenian terrorism. Each new wave of Armenian terrorism that emerged at certain times caused the local Turks in the region to be exposed to mass migration, brought countless disasters and massacres, and opened a way for largescale vandalism against the history and culture of other peoples. The Armenians, who were turned into a terrorist society by the hands of Russia and carried out the invasion of the Russian empire in the Caucasus, were not content with only committing massacres in various regions of Azerbaijan and expelling the Azerbaijani Turks from their own lands, but still lived inAz, Avşar, Alpout, Bayandırlı, Biçenek, Beydilli, Çul//Sul, Çepni, Çinçavat, Celairli, Eymur, which still reflect the old Turkish history in these lands before Christ and are mentioned in many ancient sources, especially in the cadastral registers of the old Ottoman period, Kimmer, Kenger, Karakoyunlu, Kipchak, Oguz, Teke, Terekeme, Tırkeş and many others have openly exposed our history to terror by trying to Armenianize hundreds of ancient Turkic historical toponyms. Historical sources prove that the ugly policy of Armenians in the South Caucasus in the last 80-90 years, such as the false Armenianization of Turkish place names in “present Armenia”, is based on lies. Therefore, together with many historical sources in various languages, the oldest historical regions of the South Caucasus, Nakhchivan, Irevan, Ganja-Karabakh, Tbilisi, Lori and other historical lands belonging to the historical lands of Azerbaijan, which passed from time to time under Ottoman rule, based on Ottoman period archive documents. It is very important that onomastic researches are also carried out on the sanjaks. Studies based on ancient sources and archival documents show that onomastic units are one of the targets of Russian-Armenian policy in the South Caucasus. Key words: Azerbaijan, Turkish, Az, Avşar, Alpout, Bayandırlı, Biçenek, South, Caucasus, RussianArmenian, politics, onomastic. Giriş Kafkasya adlandırılan, Doğu Avrupa ile Asya arasındaki sınır hattında, Karadeniz ile Hazar Denizi arasında bulunan geniş coğrafi bölge Büyük Kafkasya ve güneydeki Küçük Kafkasya olmak üzere iki kola ayrılmaktadır: 1. Kuzey Kafkasya coğrafi alan bakımından Dağıstan, Çeçenistan ve Rusya Federasyonu’nun bir parçası olan Kabardino-Balkarya, Karaçay-Çerkesya gibi diğer küçük özerk cumhuriyetleri ve bölgeleri içerir. 2. Güney Kafkasya ise üç bağımsız devlet olan Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan’dan oluşmaktadır. Güney Kafkasya’nın arazisi Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan gibi 3 devleti, Rusya Federasyonunun 2 bölgesini (Krasnodar, Stavrapol) ve Adıgey, Dağıstan, İnguşetya, Çeçenistan, Kabardin-Balkar, Karaçay-Çerkes, Osetiya gibi 7 cumhuriyeti içerir. Batıdan-doğuya ve kuzeyden-güneye giden eski ticaret yolları ve çağdaş TRACECA (İpek yolu) Kuzey-Güney koridoru Kafkasya’dan geçer. Eski zamanlardan Kafkaslar Bizans, Sasaniler, Arap Hilafeti, Altın Orda, Rusya İmparatorluğu ve Avrupa gibi güçlerin siyasi ve kültürel çatışmalarına tanıklık etmiştir, ancak hiçbiri bu araziye tamamen hükmetmeye nail olmamıştır. Bölge, zengin yeraltı ham madde rezervlerine sahiptir ve tarihsel olarak ticaret yollarının bir kavşak noktasıdır. Coğrafyada büyük kitle hareketlerine elverişli bir geçiş yoktur. Kafkasya son derece engebeli ve geçit vermeyen özellikleri nedeniyle Rusya’ya karşı direnen halkların son sığınaklarını teşkil etmiştir [https://turkau.com/kafkasya-nedir]. 407 Habip Yıldırım ise Kafkasya’yı Don ve Volga nehirleri arasında kalan bozkırları kapsayan, önemli bir tarım potansiyeline sahip “Step Kafkasyası” veya kuzeydeki “Bozkır Bölgesi”, ikincisi “Büyük Kafkas Dağları” Bölgesi ve sonuncusu da Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’ı içine alan “Transkafkasya” veya “Küçük Kafkaslar” Bölgesi gibi üç bölgeye ayırmıştır [Yıldırım, s.19]. Kafkasya etnik – kültürel açıdan çeşitliliğe sahiptir. Kafkas dağları, tarihsel olarak bölgesel güçlerce aşılması güç doğal bir set olarak kabul edilir. Kafkasların dağlık yapısı ve doğal engeller, bölgedeki birçok grubun yüzyıllar boyunca komşu ülkelerden izole edilmiş olarak yaşamasını sağlamıştır. 2019 itibariyle nüfusu 20 milyon civarında olan bu yoğun bölgede 50’den fazla etnik grup yaşamaktadır. Bölgede yaygın olarak konuşulan dil Azerbaycan Türkçesidir. Bölgenin ülkelerindeki insanlar dini inançlarına göre farklıdır. Azerbaycan Müslüman devleti olsa da, dini inançlarına göre burada azınlık olan Yahudiler İudaizim, Ruslar ise Hristiyan’dır. Şimdiki Ermenistan’da ise Hristiyan Ermeniler dışında başka hiçbir milletin temsilcisi yoktur. Gürcistan’da ise Hristiyan çoğunlukla birlikte, Türk Müslüman ve Gürcü Müslüman topluluklar da yaşamaktadır. Farklı inançlarına Kafkasya’da yaşamakta olan toplulukları etnik açıdan şu şekilde gruplandırılabilir: 1. Türk toplulukları: Azerbaycan Türkleri, Karaçay Türkleri, Balkar Türkleri, Kumuk Türkleri, Nogay Türkleri. 2. Hint-Avrupa toplulukları: Tatlar, Ermeniler, Dağ Yahudileri, Ruslar ve Osetyalılar. 3. Kafkas dilli topluluklar: Abhazlar, Adıgeylər, Çerkezler, Kabardinler, Çeçenler, İguşlar, Lezgiler, Avarlar, Darginler, Vernikler, Gürcüler ve diğerleri. [https://turkau. com/ kafkasya-nedir]. Bugünkü Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan Devletlerini kapsayan, İran, Rusya ve Türkiye arasında, Büyük Kafkas Sıradağlarının Güneyinde yer alan Güney Kafkasya siyasi açıdan tamamen Doğu Avrupa’nın bir parçası olarak tanınmaktadır. Ortadoğu ile Avrupa’nın karadan bağlandığı en önemli geçiş bölgelerinden biri olan ve onlarca etnik grubun yaşadığı Kafkasya bölgesinin Karadeniz ile Hazar Denizi arasında, İran, Türkiye ve Rusya’nın kesiştiği bir noktada, enerji kaynaklarını arz-talep eden bölgeler arasında yer alması ve bu bölgeler arasında en kısa yoldan geçiş güzergahı üzerinde bulunması, Kafkas Sıradağları’nın devletler arasında doğal sınır teşkil etmesi ve bu sınırlar arasında geçiş yollarının kısıtlı olmasından dolayı bu bölge oldukça büyük stratejik bir öneme sahiptir. Aynı coğrafya üzerinde yaşayan Kafkas halkları arasında yüzyıllar boyunca tarihsel ve sosyo-kültürel etkileşimler olmuştur. Bu etkileşimler sonucu Kafkas toplulukları, akraba topluluğu haline gelmiştir. Avrupa’yla Asya arasında ulaşım ve iletişim hatlarının kesişme noktasında, jeopolitik, jeoekonomik ve askeri-jeostratejik açılardan büyük önemli zengin enerji rezervlerine sahip bulunan bir coğrafyada yer alması Azerbaycan’ın ulusal, bölgesel ve küresel ölçekli çıkarlarının ana istikamet ve mekanizmalarının şekillenmesi üzerinde belirleyici ölçüde büyük etkiye sahiptir. Kafkasya, konumu itibariyle ilk çağlardan günümüze kadar farklı coğrafyalardan kopup gelen çeşitli etnik halkların uğrak yeri olmuş, onları çok uzun zaman misafir 408 etmiş ve birbirleri ile kaynaştırmıştır. Avrasya kıtası üzerinde doğuyu batıya, kuzeyi güneye birleştiren bir köprü olan Kafkasya’nın sosyo-kültürel yapısındaki bu zenginlik, taşıdığı jeopolitik ve jeostratejik konum, bölge ülkeleri ve Süper Güçler arasında yıllardır süren rekabete ve anlaşmazlıklara neden olmuştur. Zbigniew Brzezinski’nin “Büyük Satranç Tahtası” adlı kitabında “Avrasya’nın Balkanları” olarak değerlendirilen Güney Kafkasya, 20. yüzyılın sonlarından itibaren uluslararası ilişkilerde bölgesel ve küresel etken olmak isteyen devletlerin mücadele alanı olduğunu gösteriyor. Karadeniz ve Hazar Denizi arasındaki bu bölge, kuzeygüney, doğu-batı enerji ve ulaşım hatlarının kesiştiği bölgede yerleşmesi ve Hazar havzası enerji kaynaklarına sahip olması açısından dünya çapında büyük önem arz etmektedir. Güney Kafkasya tarih boyunca Osmanlı İmparatorluğu, Rusya ve İran arasında mücadele alanı olmuş ve bu devletler bölge üzerinde kendilerinin kültürel ve siyasi izlerini bırakmıştır. Son 300 yıllık tarihe göz atarsak bölgenin bu devletlerden birinin egemenliği altında olduğu için güvenlik sorunları ortaya çıkmamıştır, fakat bölge askeri ve güvenlik açısından ikiye ayrıldığı zaman ciddi çatışmalar ortaya çıkmıştır. 19. yüzyılın başlarından itibaren Rusya’nın kontrolüne geçen Güney Kafkasya’da Rusya hakimiyeti Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, 1918-1920 yılları dışında 20. yüzyılın sonlarına kadar (Aralık 1991) devam etmiştir [Aşırlı, 2016, http://soyledik. com/tr/makale/2501/guney-kafkasyada-guvenlik-sorunu]. Güney Kafkasya bölgesi tarih boyu siyasi, dini ve medeni mücadelelerin alanı olmuştur. Çar Rusya’sı döneminden Sovyet döneminin sonuna kadar olduğu gibi, bu bölgeyi bugün de dışarıya kapamak için yeterince uğraşmaktadır. Tarih boyu Selçuklu Hanedanının, Moğolların ve Türk hanlıklarının egemenliğinde olan bölge, 1501’de Safevi Devleti’nin yönetimine geçmiştir. 17. Yüzyılda Osmanlı egemenliğinin, 18. yüzyılın ortalarına kadar bölge genel olarak Safevi egemenliğinde kalmıştır. 1736’da Safevi Devleti’nin çöküşünden sonra, sembolik olarak İran yönetiminde olan Güney Kafkasya’nın güney kesiminde fiilen bağımsız Türk hanlıkları kurulmuştur. 19. yüzyılın başında gerçekleşen iki Rus-İran savaşının sonucunda, Güney Kafkasya tamamen Rus İmparatorluğu tarafından ilhak edilmiştir. Osmanlı kaynakları ve arşiv belgelerine dayalı olarak yapılan onomastik araştırmalar XVIII. Yüzyıldan sonra Rusların yardımıyla Ermeniler’in Anadolu, Nahçıvan, Erivan’a göçleri sonucunda bu alanlardaki eski Türk kökenli toponimlerin değiştirildiğini gösteriyor. Güney Kafkasya’nın Azerbaycan bölgesinde değiştirilmiş onomastik birimler. 1918 yılında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin çöküşünden sonra, Sovyet rejiminin ideolojisine uygun olarak, Kuzey Azerbaycan’daki birçok onomastik birim, özellikle makro ve mikrotoponimler çok ciddi şekilde değişikliğe uğradı. Vwgar Rehimzade’nin verdiği bilgilere göre, 20. yüzyılın başında, 1920 yılında Rusya’nın Azerbaycan topraklarında şimdiki Ermenistan devletini yarattıktan sonra bölgedeki 2.310’den fazla Türk kökenli coğrafi adlar tamamen değiştirildi [Rehimzade, http:// ikisahil.az/post]. Kuzey Azerbaycan’ın Rusya tarafından yeniden işgal edilmesinden sonra, İrevan Hanlığı arazisinde olduğu gibi, Azerbaycan’ın Karabağ ve diğer bölgelerinde de Sovyetlerin politikasına uygun olarak, Azerbaycan-Türk kökenli eski tarihi yer adları zaman zaman toplu olarak değiştirilmiştir. 409 1987-1990’ı yıllarda Ermeniler tarafından Karabağ işgal edilince oradaki Azerbaycan-Türk kökenli eski yer adları değiştirilmiş ve tahrif edilmiştir. Ağdere bölgesinin adı 1923.yıldan Crabert, 1930. yıldan ise Mardakert adlandırılmıştır. Azerbaycan’ın Karabağ bölgesiyle birlikte, Ermeniler tarafından Azerbaycan’ın işgal edilmiş diğer ilçelerinin de adları değiştirilerek ermenileştirilmiştir: Azerbaycan ilçelerinin adları Ağdam Xankəndi Xocavənd Füzuli Şuşa Kəlbəcər Qubadlı Laçın Zəngilan Füzuli Ermenileştirilmiş varyantları Akna, Stepanakert Martuni Varanda, Şuşi Karvaçar, Sanasar, Berdzor, Korvasar, Maranda, Çarlık Rusya’sı döneminde Azerbaycan’ın eski tarihi olan büyük kentlerinden Gence’nin adı önce Çar 1. Alexander’in karısı Rus kraliçesi Yelizaveta Alekseyevna’nın adıyla Yelizavetapol adlandırılmıştır. AHC döneminde Gence’nin tarihi adı geri dönüştürülmüş, Sovyetlerin Azerbaycan’ı yeniden işgalinden sonra, 1935’de Rusya tarafından Gence’nin adı değiştirildi ve Rus Bolşeviklerinden biri olan Sergey Mironoviç Kirov’un adıyla ilgili Kirovabad adlandırıldı [https://az.wikipedia.org/ wiki/Gəncə]. 1987-1990’lı yıllarda Rus ordusunun desteğiyle Ermeniler tarafından Karabağ işgal edilince oradaki yer adları da yeniden değiştirilmiş ve tahrif edilmiştir. Araştırmaya göre, bölgedeki 700’den fazla toponim değiştirilerek Ermeniler tarafından yeniden adlandırıldı. Görünen o ki, Rusya Ermenistan’ın desteğiyle sadece Azerbaycan topraklarını değil, tarihini ve yer adlarını da işgal etmiştir. Rusya Kuzey Azerbaycan’daki Azerbaycan Türklerini Türk dünyasından koparmak, tarihinden uzaklaştırmak için ad değiştirme politikasını birkaç yöne yönlendirildi. Öncelikle, Azerbaycan-Türk kökenli kişilerin adlarına, antroponimlerin sonlarına [-ov//-yev] ekleri eklenir ve Ruslaştırılır, çocuklara yabancı dillere ait yeni özel isimler verilmesi için propaganda yapılıyordu. Aynı zamanda, Azerbaycan’da saygı ifadesi olarak şahıs isimleriyle birlikte kullanılan Türk kökenli “bey”, “hanım”, “ağa” gibi kelimeler siyasi tehditlerle ortadan kaldırılırdı. Azerbaycan’da Rus ideolojisini daha da güçlendirerek, ulusal tarihi halkın hafızasından silmek için daha çok insanların günlük yaşamıyla ilgili olan mikrotoponimlerin, yani mahalle, sokak, cadde adlarının Rusçalaştırılması tercih ediliyordu. Sovyet döneminde gerçekleştirilen bu Ruslaştırma politikası özellikle, 410 Azerbaycan’ın başkenti Bakü’nün eski Türk kökenli sokak ve mahalle adları üzerine yönlendirilmişti. Kaydetmek gerkiyor ki, Bakü’deki sokak, mahalle ve cadde adları siyasi-tarihsel süreçlerle bağlantılı olarak 3 veya 4 aşamada değiştirilmiştir: 1.Çarlık Rusya’sı döneminden önce; 2. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti dönemi; 3. Sovyet dönemi; 4. 1991 yılında Azerbaycan yeniden bağımsızlığını kazandıktan sonra. Ağ şehir prospekti Aşağı Çəmbərəkənd Nobel prospekti Saraykin Sovyet döneminde değiştirilmiş adlar Fəhlə prospekti Aziatski Balaxana Basin Basin Barıt küçəsi ----------------- Buxara 1.Çəmbərəkənd Dar kücə Dəvəçi Əyri kücə Kərpiç döngəsi 1-ci Qanlıtəpə 7-ci Qanlıtəpə Sahil Dağlıq Tver küçəsi 2-ci köndələn küçəsi Gertsen ----------------Poçtovaya Sereteli Kolomiytsev Kirpiçni Spandaryan küçəsi --------Lermontov Ostrovski ----------- Bakü’nün eski mahalle Çarlık döneminde ve sokak adları değiştirilmiş adlar Yeni adlar 8 Noyabr Montin, Balaxana şosesi; Moskva pr. – Xətai pr. Füzuli Qarabağ küçəsi Vəli Məmmədov ----------Süleyman Tağızadə ---------- --------Abay döngəsi Sverdlov Salatın Əsgərova ---------------İzzət Həmidov Naberejni Sahil Naqornı Hacı Murad küçəsi ---------------Mirzə Mansurov küçəsi ÜİYKQİ-nin 70 Ələsgər Qayıbov illiyi küçəsi [Meşediyev, s. 32-33, ] Dobrolyubov Naberejni -------------------------------- 1918’de Ermeniler Rus Silahlı kuvvetleriyle birlikte Bakü’ye ve Azerbaycan’ın Nahçıvan, Şamahı, Guba gibi diğer şehirlerine saldırdılar. Bu saldırıda yapılan katliamlar sonucunda oluşan toplu mezarların saklanması ve unutulması için Rusya tarafından çeşitli projeler yürütüldü. Ermeni Taşnakları Nahçıvan, Zengezur, Karabağ’da ve Azerbaycan’ın diğer bölgelerinde sivillere karşı saldırganlık, yıldırma, soygun ve şiddet uyguluyor, bütün köyleri yakıyor, suç propagandası yaparak, bölgeye yerleşen Ermeniler ile Azerbaycanlılar arasında kanlı çatışmalar yaratıyorlardı. Onların ana hedefleri, başta Karabağ, Nahçıvan ve Zengezur olmak üzere Azerbaycan topraklarını ele geçirmekti. G.K. Orjonikidze 11 Haziran 1920’de Rus ordusu komutanı Levandovski’ye yazdığı bir telgrafta, “Taşnaklar’ın, Gedebey bölgesinde Müslümanları ve Ermenileri öldürdüğünü ve karşı-devrimcilerin bulunduğu 411 Çardaklı köyünün silahsızlandırılması gerekir” diye yazıyordu. 19 Haziran 1920’de Komintern’in İkinci Kongresinde konuşan Ermeni Komünist Partisi’nin bir temsilcisi şunları söylemiştir: “Bağımsız ve birleşik Ermenistan”, Ermeni hükümeti tarafından bu arazileri Müslümanlardan temizleyerek, Müslüman köylerini yakarak ve kılıçtan geçirerek bu kutsal arzuyu fiilen gerçekleştiriyorlar [Azerbaycan tarihi, 2008, s. 39; Elçibekyan, 1957, s.372]. 1918. yıl 30 Mart - 3 Nisan tarihleri arasında Bakü ve Bakü’nün çeşitli bölgelerinde, ayrıca Şamahı, Guba, Haçmaz, Lenkeran, Hacıgabul, Salyan, Zengezur, Karabağ, Nahçıvan ve diğer bölgelerde, Bakü Sovyeti ve Taşnak Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından Azerbaycanlıları vahşice katlettiler. Resmi kaynaklara göre, bu soykırım sonucunda yaklaşık 12.000 (on iki bin) Azerbaycanlı vahşice öldürüldü ve on binlercesi kayboldu. O korkunç günlere tanık olan Kulner isimli bir Alman, 1925 yılında Bakü’de yaşananlar hakkında şunları yazmıştır: “Katliamdan birkaç gün sonra 87 Azeri’nin kulakları, burnu, mideleri ve cinsel organları bir çukurdan çıkarıldı. Ermeniler ne çocuklara ne de yaşlılara üzüldüler.” Genç kadınların diri diri duvara çivilenmesi ve Ermeni saldırılarından sığınan 2 bin kişinin yaşadığı bir şehir hastanesinin yakılması bu korkunç gerçekler arasındadır. Birleşik Ermeni ve Rus ordularının bu gibi faaliyetleri ile Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin devrilmesinden sonra, Sovyet döneminde Azerbaycanlıların toplu mezarlıklarının üzerine beton döküldü. Üzerine beton dökülmüş bu mezarlıklardan biri de Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de, Hazar denizinin kıyısındaki Çemberekent mezarlığı idi. Sovyet Rusya’sı tarafından Çar Rusya’sının türetmiş olduğu bu soykırım tarihini unutturmak için katliam edilmiş Azerbaycanlıların toplu halde gömüldüğü Çemberekent mezarlığı üzerinde Rus Bolşevik’i Sergey Mironoviç Kirov’un büyük ölçüde heykeli dikilerek, orada bir eğlence parkı inşa edildi. 1990. yılda Ocak ayının 19’dan 20’ne geçen gece Rus birliklerinin Bakü’de gece saatlerinde insanlar uykudayken silahsız sivil insanlara karşı gerçekleştirdiği XX. Yüzyılın en büyük soykırım sonucunda Azerbaycan halkı tarafından Kirov’un heykeli alandan kaldırılarak “Şehitler Hiyabanı”na çevrildi. 1990 yılında bu şehitlerin defnedilmesi sırasında yeni açılan mezarların altında bulunan toplu cesetler bölgenin tarihini yeniden yüze çıkardı ve aydın oldu ki, bir zamanlar “Çemberekent” olarak adlandırılan bu bölgenin adı Sovyet döneminde değiştirilmiş ve “Kirov Parkı” olarak adlandırılmıştır. Bu tarihi olaydan Azerbaycan’ın büyük yazarlarından Cafer Cabbarlı’nın “Firuza” adlı öyküsüne de bahsedilmektedir. Güney Kafkasya’nın Ermenistan bölgesinde değiştirilmiş onomastik birimler. Uluslararası ırkçı terörlerden biri olan Rus-Ermeni tehtidi tüm dünyanın barış ve huzur içinde yaşaması için büyük bir tehlike olarak engel türetmektedir. Diğer terör örgütlerinden farklı olarak Ermeni terörizmi ekonomik ve sosyal talepler peşinde değildir. Bu terör grubunun esas ideolojisi bir etnosun diğer etnosa karşı hiç bir nedeni olmayan psikolojik kin, nefret ve kısas üzerinde kurulmuştur. Tarihin tüm dönemlerinde olduğu gibi, günümüzde de Ermeni terörü kendini “etnik terörizim” şeklinde ortaya koyuyor. Rusya ve Fransa gibi ülkelerin desteğine güvenen dünyanın bir 412 çok bölgelerinde örgütlenmiş Ermeni lobbisinin yardımıyla Kafkasiya’ya göçürülmüş Ermeniler mevcut uluslararası yasalara uymuyor, her alanda çeşitli yönlerde terörlerini gerçekleştiriyorlar. XX.Yüzyılın başlanğıcında Rus bolşevikleri tarafından Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti devrildikten sonra Azerbaycan’ın batı bölgesindeki İrevan Hanlığı’nın tarihsel topraklarında 29,743 km. 2 bir arazide Rusya’nın desteğiyle Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti yaradıldı. Eski Türk yurdu Azerbaycan’ın tarihi arzisinde yeni bir devlet yaradan Rusya’dan devamlı destek alan Ermeni teröristleri bununla yetinmeyerek, 1903-1905, 1918-1920, 1948-1953 yıllarında Azerbaycan Türklerine karşı yaptıkları katliamın devamı olarak 1987-1990’lı yıllarda yeniden Azerbaycan’dan toprak iddiasında bulunarak, 1990. Yıl Ocak ayının 20’i Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de ve 1992. yıl Şubat ayının 25-26’ında Karabağ’ın Hocalı kentinde Azerbaycan Türklerine karşı XX.Yüzyılın en büyük katliamını yaparak Azerbaycan için yeni Karabağ sorununu yaratmış oldular. XX. Yüzyılın sonlarından, 1988’lerden yeniden anti Türk propagandası ile Azerbaycan Türklerine karşı politika yürtmeye başlayan Ermeniler Rus ordusunun desteğiyle Azerbaycan’ın çeşitli bölgelerinde yaptıkları katliamlarla sonuncu defa Azerbaycan’ın Karabağ bölgesini de işgal ettiler. Rus ordusuyla birlikte Ermeni askerleri tarafından gerçekleştirilen silahlı saldırıyla Karabağ’da ve Batı Azerbaycan’da (İrevan Hanlığı’nda – şimdiki Ermenistan’da), eski dede-baba yurtlarında yaşayan tüm Azerbaycan Türklerine karşı tarihte görülmemiş bir katliam yapıldı ve bölgede sağ kalan bir kısım Azerbaycan Türklerinin ise evleri yağmalanıp yakılarak Ermeni teröristleri tarafından kendi topraklarından çıkarıldı. Bölgeyi Ermenilerin vasıtasıyla tamamen ele geçirmek isteyen Rusya’nın temel hedeflerinden biri de bölgeni Türk halkının elinden aldıktan sonra, bölgedeki Türk tarihinin izlerini tamamen yok etmekti. Sadece Azerbaycan’dan değil, “Denizden denize büyük Ermenistan” fantezisi ile bu gün Gürçüstan’dan, aynı zamanda Türkiye’nin Anadolu bölgesinden de toprak ve arazi iddiasında bulunan Ermenilerʼin kendine yaratmış oldukları sahte tarihin uydurma bir yalan olduğunu eski döneme ait bir çok tarihi kaynaklar, özellikle Osmanlı devletinin arşiv belgeleri ortaya koymaktadır. Çeşitli devrlerin gelişme aşamalarında ciddi anlamda değişikliğe uğramış bu tür toponimlerin bir kısmının kaynağını kesinleştirip açıklamak bir az zor olsa da, eski tarihi belgelere dayanarak bu coğrafi adların çoğunu tarihsel karşılaştırmalı yöntem ile araştırmak ve tarihi gerçekleri ortaya çıkarmak mümkündür. Bu bakımdan eski çağlara ait çeşitli dillerde olan tarihsel kaynaklar, özellikle Osmanlı dönemine ait tarihi belgeler onomastik araştırmalar için çok büyük önem taşıyor. Osmanlı dönemi arşiv belgeleri Ermeniler’in son 80-90 yılda Güney Kafkasya’da “Şimdiki Ermenistan’daki” Türk kökenli yer ve şahıs adlarının sahte bir şekilde ermenileştirmek gibi çirkin siyasetinin kökünden yalan üzerinde dayandığını bir daha kanıtlıyor. Eski kaynaklar ve arşiv belgeleri esasında yapılan çalışmalar Güney Kafkasya’da Rus-Ermeni politikasının hedef aldığı noktalardan birinin de onomastik birimler olduğunu gösteriyor. 413 Azerbaycan ve Türk kökenli yer adlarıyla ilgili Ermeniler her zaman önyargılı bir pozisyonda olmuşlardır. Batı Azerbaycan’da, günümüz Ermenistan’ında uzun yıllar boyunca Türkçe kökenli yer adlarının uzun yıllar boyu değiştirilip ermenileştirilmesi Türklerin, özellikle de Azerbaycanlıların binlerce yıldır bu bölgede yaşadığını kanıtlayan gerçekleri sahteleştirip tahrif etmeyi amaçlamıştır [Samedova, s.3]. XVIII. yüzyıldan başlayarak, Çar Rusya’sı tarafından Ermeniler’in İrevan Hanlığı’na yerleştirilmesi ve XX. Yüzyılın başlarında Azerbaycanın tarihi arazisinde 1920 yılında, Sovyet döneminde şimdiki Ermenistan devletinin yaratılması Ermeniler’in eski Türk tarih ve medeniyetinin kökünden yok edilmesi pilanlarını daha da hızlandırdı. 1918 yılında M. Resulzade ve onun düşünce arkadaşları tarafından kurulmuş Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Rus Bolşevikleri tarafından devrildikten sonra, 1920. Yıllarda Sovyet imperiyasının yardımıyla eski Azerbaycan topraklarında Ermenistan devletini yaratmış Ermeniler Azerbaycan’dan işğal etmiş oldukları topraklarla ve Azerbaycanʼın ayrı-ayrı şehirlerinde yapdıkları soykırımlarla yetinmemiş, sonradan Nahçıvanʼın kuzey-doğu bölgesinde yerleşen Zengezur kazasında yaşayan Azerbaycan Türklerini de öz dede-baba yurtlarından tamamen çıkarmış ve bu yörenin nüfusunu da bütünlükde ermenileştirdikten sonra bu bölgeni de tamamen ele geçirmişler. 28 nisan 1920ʼde Rusların Kızıl Orduʼsunun Azerbaycanʼa girişinden sonra, Zengezur Gafan, Gorus, Karakilse ve Meğrı bölgeleri de 1 aralık 1920ʼde Ermenistanʼa bağlanmıştır [Azerbaycan tarihi, 2008, s.193]. XIX. yüzyılın ortalarında Sofulu, Sultanlı, Bablı, Şadmanlı, Hocamusalı, Kapan, Karaçorlu, Hacısamlı, Tehmezli gibi Azerbaycan-Türk kökenli tayfaların büyük bir kısmı Zengezur kazasında yaşamktaydı [Budagov, Geybullayev, 1998, s.92]. Osmanlı kaynaklarında Azerbaycanʼın toprakları olarak kayıta alınmış Zengezur bölgesini ele geçirmekle startejik bir siyasetle Nahçıvanʼın toprak bağlarını Azerbaycanʼdan koparmış ve bununla da Rus devletinin kararıyla 1924 yılında Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti yaratılmıştır [Nahçıvan Muhtar Respublikası: 2001, s.9]. 1929. yılın şubat ayında Transkafkasya Merkezi İcraye Komitesinin (MİK) Kars Antlaşmasını bozan kararnamesiyle Nahçıvan’ın 657 km.2 arazisi yeni yaratılmış Ermenistan’a verildi [Nahçıvan Muhtar Respublikası: 2004, s.23]. Son olarak 1990ʼlı yıllarda Ermenilerin Karabağ’ı işgali sonucunda Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin Sederek ilçesinin Kerki köyünün de Türkleri tamamen buradan çıkarılmış ve köy ermeniler tarafından tamamen işgal edilmiştir. Kendi baba yurtlarından zorla çıkarılmış mecburi göçmenler için Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin Kengerli ilçesinde Yeni Kerki kasabası kurulmuştur.. Şimdiki Ermenistan arazisi XVIII. yüzyılda Erivan Hanlığının Kirkbulag, Zengibasar, Garnibasar, Vedibasar, Talin, Seyidli, Aksaglı, Serdarabad, Karnibasar, Abaran, Dereçiçek, Göyçe mahalları, Nahçıvan Hanlığı, Dereleyez ilçesi, XIX yüzyılın 30’lu yıllarına kadar ise Erivan ilinin Yeni Bayezid, Eçmiadzin, Erivan, ŞerurDereleyez, Aleksandropol (Gümrü) ilçeleri, Gence (Yelizavetapol) ili, Lori-Pemek ilçesinin idari-bölgesine dahil olmuştur [Bayramov, 2002, s.17] . XIX. yüzyılda Ermenilerin İran ve Türkiyeʼden şimdiki Ermenistan arazisine toplum halinde göçürülmesinden sonra, İrevan eyaletinin Gırxulag, Zengibasar, Körpübasar, 414 Vedibasar, Şerur, Sürmeli, Derekend, Parçanis, Seedli, Talın, Seyidli, Ağsaggallı, Serdarabad, Garnibasar, Abaran, Dereçiçek, Göyçə, Nahçıvan eyaletinin Elinceçay, Mevazixatun, Xok, Nahçıvan, Dereleyez mahallarının, Ordubad dayiresinin Ordubad, Eylis, Deste, Bilev ve Çennep gibi mahallarında yaşayan Azerbaycan Türklerinin çoğu Türkiye ve Güney Azerbaycanʼa (İranʼa) göç etmek zorunda kalmıştır. İster Kuzey, isterse de Güney Azerbaycan’da antitürk propogandasını gerçekleştiren Rusya ve İranʼda Ermenilerin aracıyla Azerbaycan Türklerine karşı 200 yıl düşünülmüş şekilde devam eden bu büyük ölçekli soykırım binlerce Azerbaycan Türküʼnün amansızlıkla katliam edilmesine, aynı zamanda Azerbaycan Türkleriʼnin yaşadığı yüzlerce tarihi şehir ve köyün tamamen yakılarak yerle yeksan edilmesine neden olmuştur. Ulusal azınlıklar için cehenneme dönüşen Rus İmparatorluğu Kafkasya’daki jeopolitik konumunu güçlendirmek için Ermenileri silah olarak kullanmakla, Ermenilerin eliyle uzun yıllar Azerbaycnʼa karşı devamlı şekilde yaptığı katliamlarla gerçekleştirmiş olduğu etnik temizleme binlerce insanı kendi topraklarından didergin salmış (sınır dış etmiş), bu halkın tarihi geçmişini yaşatan en eski milli medeniyet abideleri tamamen yok edilmiştir. Çağdaş onomastik araştırmalar gösteriyor ki, Rusya’nın eliyle terörist bir topluma çevrilen ve Kafkasy’da Rus imperiyasının işğalçılık pilanlarını gerçekleştiren Ermeniler Azerbaycan’n çeşitli bölgelerinde sadece katliam yapmakla ve Azerbaycan Türklerini kendi topraklarından çıkarmakla yetinmemiş, bu topraklarda hayla M.Ö. devirlere ait eski Türk tarihini yansıtan ve bir çok eski kaynaklarda, özellikle eski dönem Osmanlı devrinin tahrir defterlerinde adı geçen Az, Avşar, Alpout, Bayandırlı, Biçenek, Beydilli, Çul//Sul, Çepni, Çinçavat, Celairli, Eymur, Kimmer, Kenger, Karakoyunlu, Kıpçak, Oğuz, Teke, Terekeme, Tırkeş ve başka bu gibi yüzlerle eski Türk kökenli tarihi toponimleri ermenileştirmeğe çaba göstererek tarihimizi de açık şekilde teröre maruz koymuşlardır. XVI.-XVIII. asırlarda Osmanlı idareciliğine geçmiş İrevan Sancağı’nda mevcut olan Dereçiçek (değiştirilmiş sonraki adı Tsaxkadzor), Karakilse (değiştirilmiş sonraki adı Lerinhovit), Delikdaş, Ağkilse (değiştirilmiş sonraki adı Kraşen), Gozluca, Gızgalası, Quşçu (değiştirilmiş sonraki adı Keçid), Elibeyli, Hacılar (değiştirilmiş sonraki adı Margastan), Garxun, Muğan (değiştirilmiş sonraki adı Hovtaşen, Dzovazard), Qaraqoyun (değiştirilmiş sonraki adı Enzeli), Gamışlı (değiştirilmiş sonraki adı Zartonk), Goturbulag (değiştirilmiş sonraki adı Ttucur), Garaxanlı, Kıpçak (değiştirilmiş sonraki adı Ariç), Gazançı (değiştirilmiş sonraki adı Meğraşen), Gızılkilse (değiştirilmiş sonraki adı Karmravan), Ağcaqala (değiştirilmiş sonraki adı Tsax) ve başka bu gibi yüzlerle eski Türk kökenli tarihi coğrafi adların son devirlerde tamamen Ermenileştirilmesi çirkin Ermeni siyasetinin Türk tarihine karşı manevi soykırımından başka bir şey değildir. Eski Osmanlı kaynaklarında kadim Türk toprakları olarak adı geçen İrevan Hanlığı’nın Rusya tarafından işğalı ile bölgede Ermenistan adlı bir devletin kurulmasıyla bölgedeki mevcut tarihi-coğrafi adların devlet kararlarıyla tamamen değiştirilmesi ve aradan kaldırılması Ermenistan devleti tarafından Azerbaycan – Türk tarihine ve kültürüne yapılmış terörün ve katliamın açık 415 bir göstergesidir. Bölgedeki Türk tarihini unutturmak, Türk medeniyetini kökünden yok etmek amacıyla Ermenistan’ın antitürk siyasetinin neticesi olarak gerçekleştirmiş olduğu bu proje buradaki mevcut tarihi Türk menşeli toponimlerin açık şekilde teröre uğradığını gösteriyor. Ermenilerin tüm çabalarına rağmen eski kaynaklar ve Ermenistan’ın Sovyet dönemine ait arşiv belgelerinde kayıta alınmış onomastik birimler, özellikle kent, köy, dağ, ırmak, pınar ve b. bu gibi özel adlar bu bölgenin en eski dönemlerden Azerbaycan-Türk yurdu olduğunu kanıtlayan inkar edilemez tarihsel faktörlerdir. Şimdiki Ermenistanʼda eski Türk menşeli Bayat, Gargar, Kenger, Gugar, Kayı ve Şirak gibi onlarca etnotoponimin adını yansıtan oronimlerin (dağ adları) mevcut olması bu alanların eskiden Türklere ait olduğunu kanıtlayan tarihi faktörlerden birisidir. B.Budagovʼun yazdığı gibi, çok ilginçdir ki, çağdaş ve tarihi kaynaklarda bu dağ adlarının hiç birinin son yıllara kadar Ermenice variyantı olmamıştır [Budagov, Geybullayev, 1998, s.17]. Şu anda ise bu adların Ermeniler tarafından değiştirilipdeğiştirilmemesi hakkında hiçbir bilgimiz yoktur. Tarihi kaynaklar ve bilimsel araştırmalar ister Anadolu, isterse de XV-XVIII. yüzyıllarda Osmanlı imperiyasının idareçilik sisteminde olan eski Oğuz – Türk yurdu olan Azerbaycanʼın batısında, yani şimdiki Ermenistanʼda çok sayıda eski Türk menşeli tarihi coğrafi adların (Büyük Karakilse–Gukark, Gorus–Goris, Karvansaray–İçevan, Zengibasar – Masis, Düzkent – Axuryan, Basarkeçer –Vardanes veb.) sonraki devirlerde çeşitli şekillerde değiştirilerek ermenileştirildiğini veya anlamı belirli olmayan sözlere çevrildiğini kanıtlamaktadır. Toponimik araştırmalar gösteriyor ki, Osmanlı dönemi kaynaklarında inzibati arazi bakımından Bütöv Azerbaycaʼnın terkib hissesi olan Kuzey Azerbaycan’ın batı bölgesi İrevan Hanlığı’nda, yani şimdiki Ermenistan ve onun çevresindeki mevcut tarihi Türk menşeli toponimlerin bir kısmı Sovyet döneminin sonuna, hatta günümüze kadar korunup yaşanmış olsa da, üzgünlükle kayıt etmek gerekiyor ki, bu toponimler şimdiki Ermenistan’da siyasi-ideyolojik amacla 1927. yılından başlayarak Ermenistan devletinin 3.01.1935., 4.01.1938., 27.12.1938., 22.02.1939., 19.09.1939., 2.03.1940., 1.06.1940., 30.06.1945., 15.07.1946., 26.041946., 10.09.1948., 1.12.1949., 31.07.1950., 19.04.1950., 4.07.1951., 30.06.1956., 8.07.1957., 30.06.1959., 18.06.1960., 2.02.1963., 15.08.1964., 5.11.1966., 30.09.1967., 21.10.1967., 11.11.1970., 3.07.1968., 5.01.1978., 25.01.1978., 1991 ve en son olarak 1994. yıl tarihlerine kadar özel, resmi devlet kararlarıyla değiştirilmiş ve eski Türk kökenli coğrafi adlar tamamen aradan kaldırılmıştır [Elekberli, 1994, s.4-201]. XVI-XVIII. yüzyıllarda Osmanlı idareçiliğinde olmuş Azerbaycan’ın batı bölgesi İrevan Hanlığı, şimdiki Ermenistan’da değiştirilerek tahrif edilen ve aradan kaldırılan Türk menşeli tarihi toponimlerin kasıtlı olarak bir kaç yönde değiştirildiğini görüyoruz. Bu bakımdan hem eski tarihi kaynaklarda, hem de Sovyet dönemine ait belgelerde olduğu gibi, Aziz Elekbeli’nin araştırmalarında Ermenilerin eski Türk toponimlerini kasıtlı olarak çeşitli prinsiplerle değiştirmeleri hakkında verilen bilgiler dikkat çekiyor; 1. Sovyet idyolojisini tebliğ etmek behanesiyle değiştirilmiş toponimler: Büyük Karakilse –Kirovakan, Gümrü – Aleksandropol, Leninakan, (Düzkent ilçesi), 416 Karanlıkdere – Lusadzor (tercümesi İşıklıdere, Karvansaray ilçesi), Çanaxçı – Sovetaşe (Vedi ilçesi); 2. Ermeni milletinden olan ayrı ayrı şahısların adlarını ölümsüzleştirmek bahanesiyle değiştirilmiş toponimler: Eller–Abovyan, Kever –Yeni, Beyazid –Kamo, Büyük Şehriyar –Nalbandyan (Serdarabad ilçesi); 3. Harfi tercüme (kalka) yoluyla değiştirilmiş toponimler: Daşgala – Karaberd (ermenice “kar”-daş, “berd” kale ), Gödekbulag – Karpçaxpyur (ermenice “karç”gödek, “axpyur”-bulag//pınar Basarkeçer ilçesi), Göl – Liçk (ermenice “liçk” – göl, Aşağıkaranlık ilçesi), 4. Bazı cöğrafi adlardakı “büyük”, “küçük”, “yukarı”, “aşağı” sözlerini ermenileştirerek değiştirilmiş toponimler: Büyük Ayrım – Medz Ayrum (ermenice medz – büyük demekdir, Allahverdi ilçesi), Kiçik Vedi – Pokr Vedi (ermenice pokr – kiçik // küçük, Vedi ilçesi), 5. Bazı adlardaki “kend” (köy) sözünün ermenileştirilmesiyle değiştirilen toponimler; Melikkent – Melikgyuğ (ermenice gyuğ – kent//köy), Tezekent –Tazegyuğ , Lalakent – Laligyuğ ve.b 6. Ermeni diline uyğunlaştırılarak fonetik deformasiyona uğramış toponimler: Hekeri – Akori , Uzunlar – Odzun, Şınıx – Şnox (Allanverdi ilçesi), Erzekent – Arzakan; 7. Bazı yaşayış meskenlerinde tamamen Azerbaycan Türkleri yaşadıkları için bu adları tüm şekliyle ermenileştiremedikleri için eski Türk menşeli tarihi adları yeni Azerbaycan adlarıyla değiştirilen toponimler: Sultanabad – Şurabad, Qaraçanta – Ezizbeyov, Haggıxlı – Samed Vurğun ve b.; 8. Eski tarihi adları kökünden mahvetmek için yaşayış mıntakasının adı bir kaç defa değiştirilmiş toponimler: Hacıgara – Makaraşen – Lerhapat (Böyük Garakilse ilçesi); Garadağlı – Tsaxkaşen – Mrqavet (Gemerli ilçesi); Sultanaligışlag – Canahmet – Güneşli (Basarkeçer ilçesi). [Elekberli, 1994, s.6]. A.Elekberli sosyolojik ve siyasi faktörleri dikkate alarak Ermenistan’da değişen coğrafi adları ağırlıklı olarak bu şekilde 8 gruba ayırmış olsa da, bu toponimlerin değişimi genelde 4 şekilde ortaya çıkmaktadır. 1. Fonetik yapısı tahrif edilerek değiştirilen toponimler:Kemerli (Gomaretti), Gorus (Goris), Gərgər (Gerger), Destgird (Dastakert), Dereköy (Derekent), Tezekent (Tasik), Egerek (Agarak), Kemrez (Kamaris), Erzkend (Arzkan), Şam (Şamb), Erefse (Arivis), Daşdı (Daştakar), Sakavar (Sakoyvar); 2. Türk dilinden yabancı dillere çevrilmiş toponimler: Gırmızıkend rus diline tercüme edilerek Krasnoselsk, Daşqala ermenice Karaberd, Galacatoponimi Berdavan kimi tercümelerle değiştirilmiştir. 3. Türk dilinde olan eski coğrafi adların ermeni dilinde yeni adlarla evezlenmesi: Calaloğu toponimi Stepanavan, Goturbulag toponimi Katnaxpyur adlandırılmıştır. Eski Türk adlarının yeni Türk adlarıyla evezlenmesi: Garanamaz-Yeniyol, Alakilse-Baytar, Hozukent-Kuzukent, Eller oyuğu-Eller, İlanlı-Çaybasar, GaraçantaEzizbeyov ve b. [Elekberli, 1994, s.36]. 417 Tarihi toponimik araştırmalardan görüldüğü gibi, Azerbaycan Türklerinʼin etnogenezinde aktif röl oynamış eski Türk kavim adlarının şimdiki Ermenistanʼın coğrafi adlarında bu şekilde büyük alana sahip olması hiç de tesadüfi değildir. Genelde, bu etnosların her birinin ümum Türk tarihinde olduğu gibi, Azerbaycan Türklerinʼin de tarihinde bıraktığı izler hakkında dünyanın çeşitli dillerinde olan antik kaynaklarında yeterince bilgi verilmektedir. Eski kaynaklarda tarihen yaranmış bu coğrafi adlar hakk;nda verilen bu bilgiler şimdiki Ermenistanʼın eskiden Azerbaycan Türklerinin en eski dönemlerden bu topraklarda iskan ettiği alanlar olduğunu kanıtlıyor. Şimdiki Ermenistanʼın tarihi Türk toprakları olduğunu kanıtlayan faktörlerden birisi de kadim Türk tayfa dillerinden bir çok sözlerin Ermeni diline geçmesidir. Araştırmalardan belli oluyor ki, Türk dilinden çağdaş Ermeni diline geçmiş bu tür sözlerle ifade edilen bir çok tarihi toponimlerin fonetik yapısı ve semantikası, menşei tamamen Türk dilinin özelliklerini taşıyor. Ermenistanʼın devlet kararlarıyla daş, kent, kan, ağ+kilse, azad, gızıl+veng, xan+cığaz (hancığaz), baş, taza, daş+tavan, saru+xan, alaçıx, çay+kent, güney, çiçekli, gözel+dere gibi eski Türk menşeli leksemler esasında “Ermenileştirilmiş” toponimlerin bir kısmına dikkat etmek yeterlidir: Ermeniceye geçmiş Daş+takar, Erze+kent, Arza+kan, Ağ+kilse, Azad, Gızıl+veng, Xan+cığaz, Taza+gyuğ, Baş+gyuğ, Daş+tavan, Saru+xan, Ala+çıx, Çay+kent, Güney, Çiçek+li, Deller, Gözel+dere gibi Türk kökenli sözlerle değiştirilmiş bu gibi yüzlerle toponimlerin semantik anlamlarının lengüistik esaslarla aydınlaştırılması genelde, Türk dilinin Ermenicenin üzerindeki tarihsel etkisini göstermekle, bu alanın yerli nüfusunun Türkler olduğunu kanıtlıyor. Sadece toponim ve hidronimler değil, genelde çağdaş Ermeni onomastik sistemi araştırıldıkta belli oluyor ki, Ermenice tanıtılmaya çalışılan ister etnonim, ister toponim, isterse de antroponim ve apelyativ seksemlerin her birinde Türk dilinin izleri aydın şekilde görülmektedir. Şu faktörü çağdaş Ermeni antroponimik sistemi daha aydın ve daha net ifade ediyor. Azerbaycan-Türk dilindeki mevcut zor, bala, demir, köç, ar+sen gibi çok sayıda sözleri benimseyen Ermeniler kendi şahıs adlarını da çoğunlukla Türk sözleri ile ifade etmişler. Örneğin: Zori Balayan, Demirçiyan, Arsen, Köçeryan, Baxşı ve b. 1921 yılından sonra yaratılmış Ermenistan’ın resmi devlet belgeleri olan kararnamelerine ve akademisyen Budag Budagov, Giyaseddin Geybullayev (Ermenistanda Azerbaycan Menşeli Toponimlerin İzahlı Lüğeti. Bakü: 1998), Aziz Elekberli (Eski Oğuz-Türk Yurdu Ermenistan: Bakü:1994), İbrahim Bayramov (“Gerbi Azerbaycanın Türk Menşeli Toponimleri. Bakü:2002), Azerbaycan Ulusal Bilimler Akademisi A.A.Bakıhanov adına Tarih Enstitüsünün tarihçileri tarafından yazılmış “Vandalizm: Tarihi isimlere Yönelik Soykırım” (Bakü: 2014) gibi bir çok tarihi bilimsel araştırmalardan ve arşiv belgelerinden aydın olur ki, eski Türk kökenli toponimler Ermenistan devletinin resmi kararnameleriyle toplum halinde Ermeniceye çevrilerek değiştirilmiştir. Aziz Elekberli’nin “Eski Oğuz-Türk Yurdu Ermenistan” adlı eserine dayalı olarak Ermenistan devletinin çeşitli tarihlerde aldığı kararnamelere göre değiştirilmiş Türk kökenli toponimlerin bir kısmının eski ve yeni adları aşağıdaki tablolarda gösterilmiştir. 418 Tablo 1. Ermenistaʼnin 3.01.1935 yil devlet kararlaryla değiştirilmiş Türk kökenli coğrafi adlar s№ 1. Ermenistanʼın ilçeleri üzere değiştirilmiş köy adları ABARAN (APARAN) 2. AGİN (ANİ) 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Sovet Ermenistandaʼki eski Türk kökenli adlar Damcılı Boğazkesen Bozdoğan Molla Göyçe AMASİYA Garanamaz AXTA (HRADZAN) Paşakent Guru Fontan AŞAĞI GARANLIG Avdalağalı (MARTUNİ) Algırıx Zolaxaç BASARKEÇER Ağkilse (VARDANİS) Zerzebil Büyük Garagoyunlu Gırxbulag//Kırkbulak Sətənəxaç BÜYÜK GARAKİLSE Gamışgut (GUGARK) Hacıkent VEDİ (ARARAT) Develi Keşişveren V O R O N T S O V K A Gızılkilse (KALİNİNO) Cücekent GEMERLİ (ARTAŞAT) Deliler Aysoru Düyünü İmanşalı Ermenileştirilmiş yeni adlar Mravyan Dzorakan Sarakap Maralik Yeni yol Marmarik Fontan Vavaşen Astxadzor Zolakar Azad Zarkend Ezizli Akunk Güney Yeğekunt Debed Ararat Zovaşen Gızıldaş Gızışafak Deller Erin Divin Mxçyan Tablo 2. Ermenistaʼnin 15.07---26.04. 1946 yil devlet kararlarıyla değiştirilmiş Türk kökenli coğrafi adlar s№ 1. Ermenistanʼın ilçeleri üzere değiştirilmiş köy adları ABARAN (APARAN) Ermenistandaʼki eski Türk kökenli adlar Bazarçıg Hacı Halil Gülablı Garabulag Məlikkent Danagirmez Şirekgala 419 Ermenileştirilmiş yeni adlar Arayi Tsaxkahovit Dzoraglux Yerncətap Melikkyuğ Ovit Vardenut 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. AMASİYA İlanlı Garamemmed AXTA (HRADZAN) Tayçarıx BASARKEÇER (VARDENİS) Gödekbulag Aşağı Zağalı Ganlı BÖYÜK GARAKİLSE Hacıgara (GUGARK) Sarımsaxlı Yagublu GIZILGOÇ (GUKASYAN) Bozyoxuş Düzxaraba Çorlu Samurlu Korbulag Cızıxlar Böyük Şiştepe Küçük Şiştepe Başkent DÜZKENT (AXURYAN) Direkler İlxıyabı Yuxarı Ganlıca Aşağı Ganlıca Ocaggulu Ortakilse ELLER (ABOVYAN) Başkent Avdallar Ağaderesi Ertiz ERTİK (ARTİK) Armudlu Başkent Gözeldere Gazançı Gıpçag//Kıpçak Gırxdeyirman Gulucan Tomardaş KEŞİŞKENT (YEĞEGNADZOR) Arpa Başkent Yengice Gurdgulax Ortakent Erdapin SERDARABAD (HOKTEM- Ağcaarx BERYAN) Armudlu Köçerli Ceferabad Tepedibi Çubuxçu 420 Çaybasar Meğraşat Meğradzor Karçaxpyur Tsovak Gamışlı Makaraşen Karaberd Meğrut Musaelyan Artaşen Lernantsk Saparat Tsaxkaşen Tsoxamarg Medz Sepasar Pokr Sepasar Başgyuğ Karnut Hayğabats Marmaraşen Bahramberd Arapi Maisyan Akunk Atsavan Katnaxpyur Gehard Tufaşen Saralanc Gehadzor Meğraşen Ariç Xnaberd Spandaryan Vardakar Areni Vernaşen Gandzak Boloraberd Gladzor Yeğegis Arevik Tanduzt Mrgaşat Getaşen Haykavan Vardanaşen 12. TALİN 13. ÜÇKİLSE (EÇMİEDZİN) 14. HAMAMLI (SPİTAK) Adyaman Gözlü Dedeli Yaşil Garagulag Gırmızılı Susuz Yxarı Eylenli Aşağı Eylenli Elibeyli Varmaziyar Gemerli Yuxarı Garxun Xanauz Ağbulag Göy Yoxuş Goran Galtaxçı Garaboya Garal Gaçağan Gızılören Muncuğlu Çotur Efendi Hamamlı Granhovit Akunk Yeğnik Kakavadzor Getap Karmraşen Tsamakasar Tsaxkunk Lenuqi Atarbekyan Arevşat Metsamor Crarat Aragats Lusaxpyur Saralanc Gögaran Artagyux Xikoyan Katnacur Lernavan Şenavan Tsilkar Sarameç Karadzor Spitak Tarihi kaynaklar ve bilimsel araştırmalar ister Anadolu, isterse de XV-XVIII. yüzyıllarda Osmanlı imperiyasının idareçilik sisteminde olan eski Oğuz – Türk yurdu olan Azerbaycanʼın batısında, yani şimdiki Ermenistanʼda çok sayıda eski Türk menşeli tarihi coğrafi adların (Büyük Karakilse–Gukark, Gorus–Goris, Karvansaray–İçevan, Zengibasar – Masis, Düzkent – Axuryan, Basarkeçer –Vardanes veb.) sonraki devirlerde çeşitli şekillerde değiştirilerek ermenileştirildiğini veya anlamı belirli olmayan sözlere çevrildiğini kanıtlamaktadır. XVI-XVIII yüzyıllar Osmanlı egemenliğinde olan İrevan sancağında adı geçen Türk köyleri Ağkilse Ağcaqala Garakilse Garabulag Guşçu Garagoyun Sovet döneminde Ermenistan tarafından değiştirilmiş yeni ermenice adı Azad Tsaxgalanc Hartavan Yernicetap Keçid Ferik 421 Ermenistaʼnın devlet kararlarına esasen Osmanlı dönemine ait Türk menşeli adların değiştirilme tarihi 3.01.1935 25.01.1978 19.04.1950 15.07.1946 12.11.1946 25.01.1978 Gamışlı Goturbulag Qazançı Yuxaı Garxun Aşağı Garxun Hacılar Dereçiçek Delikdaş Zartong Katnaxpyur Meğraşen Crarat Araks Mrqastan Tsaxkadzor Tsakkar ----------31.05.1946. 4.04.1946 15.07.1946 3.01.1935 ------- Ermeni Taşnakların ihanetiyle Göyçe Gölü’nün adı Sevan Gölü olarak değiştirildi. Farklı yıllarda hazırlanan haritaların çoğunda Göyçe ilçesine ait olan göle Göyçe gölü denilmektedir. Göyçe ilçesinin Kavar bölgesinde yer alan “Guyukend”, “Çenlibel” dağları, Şorca’da “Ada tepe” dağı, Başarkeçer’ın Kesemen köyünde “Köroğlu tepesi”, Dere köyünde “Demirçi oğlu”, Ardanışın örüşünde “Galaca” ve diğer Azerbaycanlılara ait toprakların adların hepsi Ermeniler tarafından değiştirilmiştir. Bugün Ermenistan’daki 30’dan fazla idari bölgenin tamamı bir zamanlar Azerbaycan Türklerinin yerleşim alanları olmuştur. Ermeniler bu bölgelere yerleştirildikten sonra, zaman zaman o bölgelerdeki köylerin isimleri Ermenileştirildi. Azerbaycanlılara ait anıtlar yıkıldı. 1980’lerin sonlarında Ermeni Taşnakları, Göyçe ilçesinin Başarkeçar ilçesine bağlı Ağkilse, Aşagi Şorca, Yukarı Şorca, Çakırlı, Gamışlı, Kerkibaş, Boyuk Mezre, Kiçik Mezre, İnekdağı, Babacan, Kesemen ve diğer köyleri yasadışı olarak yeniden adlandırdı ve Ermenileştirildi. 1969 yılında Basarkeçer ilçesinin adı Ermenileştirilerek Vardenis olarak değiştirildi. Tüm bunları düzenleyen Ermeni Victor Hambartsumyan’dı [Gadir Aslan, https://respublika-news.az/news/cografi-adlar-niye -ermenilesdirilir]. Ermenistan’ın resmi devlet belgelerine dayalı olarak yapılan çağdaş toponimik araştırmalara ait olan bu kaynaklardaki mevcut coğrafi adlar XVI-XVIII. yüzyıl Osmanlı devrinin kaynaklarıyla karşılaştırıldığında şimdiki Ermenistan’ın eski Türk toprakları olduğunu ve bu coğrafi adların sonradan Ermeniler tarafından bilinçli ve kasıtlı olarak siyasal amaçla değiştirildiğini kanıtlıyor. Ermenistan devletinin resmi devlet belgelerine dayalı olarak yapılan çağdaş toponimik araştırmalara ait olan bu kaynaklar XVI-XVIII. yüzyıl Osmanlı devrinin kaynaklarıyla karşılaştırıldığında bölgede ermenilere ait hiç bir devletin bulunmadığı ve şimdiki Ermenistan’ın tarihsel etno-coğrafi manzarası net bir şekilde ortaya çıkıyor. Çağdaş Ermenistan devletinin yüksek yasama organları tarafından özel kararlarla bu alandaki mevcut eski Türk kökenli coğrafi adların toplu şekilde sonradan değiştirilmesi Türk tarihi üzerinde Ermeni terörünün izlerinin inkar edilemez kanıtıdır. Tarihsel onomastik araştırmalardan belli olur ki, 1590-1727. Yıllarda Osmanlı kaynaklarında Azerbaycan’ın tarihi bölgesi olarak adı geçen İrevan Hanlığı’ndaki mevcut Azerbaycan-Türk kökenli coğrafi adların sonradan Ermenistan’da değiştirilen büyük bir kısmı, eski Türk kabilelerinin adlarını yansıtan etnotoponimlerdir. 422 Ermenistan’daki mevcut bu gibi eski etnotoponimlere örnek olarak tarihi M.Ö. en eski dönemlere ait olan Türk boylarından Kimmerlerin adını taşıyan Sisyan bölgesindeki Eskemor; İrevan Hanlığı’nın Garnıbasar mahalındaki Kemerli köyü; Araz nehri kıyısında bugünkü Ermenistan’ın Artaşat bölgesinin geçmiş adı Gemerli, diğeri İrevan ilinin Şerur – Dereleyez mahalında Çul//Sul kavimlerinin adını yansıtan Çul köyünün, günümüzdeki Ermenistan’ın Sisyan mahalında Çul, Çullu köylerinin adı, Güney Azerbaycan’da ise Çülon, Çollu, Çolpaçay gibi etnotoponimlerin her biri bu bölgede eski Türk tarihin izlerini yaşatan coğrafi adlardır. 4. Gürcistan’da mevcut değiştirilmiş Azerbaycan-Türk kökenli toponimler. Güney Kafkasya’da eski Türk tarihini yaşatan bölgelerden biri de Gürcistan’dır. Hüsniye Çobanova eski Gürcü, Rus, Azerbaycan ve diğer kaynaklarda kayıtlı 500’den fazla etnik grubun adı Gürcistan’da yerli Türklerinin yaşadığı köyler, dağlar, bozkırlar, ovalar, vadiler, yataklar, tepeler, kayalar, nehirler, kaynaklar, göller vb. adlarında taşlaşmıştığını söylemekle, Gürcistan’daki mevcut etnotoponimleri köken açısından üç ana gruba ayırmıştır: 1. Gürcü kökenli etnotoponimler; 2. Türkmen kökenli etnotoponimler; 3. Diğer kökenlerin etnotoponimleri [Çobanova, 2021, s. 3-7]. Melikaşvili’nin yazdıklarına göre, Gürcistan’da Türk boylarının adlarına dayalı olarak oluşturulmuş etnotoponimlerin bulunmadığı hiçbir bölge yoktur. Eski Türk boylarının, çağımızın ilk yıllarından itibaren Gürcistan’a güçlü bir akını olduğunu, en elverişli idari, stratejik, önemli yerleri işgal ettiğini ve güçlü konumlarıyla tanındığını da ayrı ayrı kaynaklar gösteriyor [Мelikaşvili, s. 105; Şengeleya, s.76]. Rusya Güney Kafkasya’da yerli halkın tarihini yok etme politikasını sadece Ermenistan’da değil, aynı şekilde Gürcistan’da da gerçekleştiriyordu. Sovyet döneminde önce bu bölgede yaşayan Ahıska (Meshete) Türklerini bölgeden toplumsal şekilde göç ettirip, sonra da Rusya’ya bağlı yerel yönetim tarafından bölgedeki eski adları yeni adlarla değiştirerek tamamen ortadan kaldırmaya başladı. Güney Kafkasya’da Azerbaycan Türklerinin kompakt yaşadığı en eski ve en ünlü tarihi semtlerden biri de Borçalı’dır. Gürcü Sovyet Ansiklopedisi’nde “Borçalı” kelimesinin en büyük Türk boylarından birinin adı olduğu geçiyor. Kaynakların verdiği bilgilere göre, Eski Türk boyları (Hunlar, Buntürkler, Barsiller, Bulgarlar, Hazarlar, Oğuzlar, Kıpçaklar, Karapapaklar) Borçalı’ya milattan önce yerleşmişlerdir. “Borçalı, Güney Kafkasya’da en eski yerleşim merkezlerinden biridir. Bu toprakların ilk sakinleri Türkler olmuştur. Karapapaklar, M.Ö. bu topraklara hayat getirmiş, tarihte Oğuz, Kıpçak, Yörük adları ile Doğu Anadolu’nun ilk sahipleri olarak tanınmışlardır...” [Memmedli, 1991, s.3]. Borçalı tarihsel olarak çeşitli dönemlerde bölgede kurulmuş Türk-Azerbaycan devletlerinin bir parçası olmasına rağmen, Güney Kafkasya’nın Sovyetleştirilmesinden sonra, bu toprakların bir kısmı Ermenistan’ın (Lori bölgesi) bir kısmı da Gürcistan’ın bir parçası oldu. Eski dönemlerde egemenliğini koruyup muhafaza eden Karapapak yurdu Borçalı bölgesi (Mahalı), XVIII. yy.’ın ilk yıllarında Gence Beylerbeyliği içerisindeydi [Halacoğlu, 2004, s.19]. 423 Kaynaklarda 1895 yılında Borçalı kazasının nüfusu 89.076, 1926 yılında ise 86. 537 (50.979 Türk, 14.969 Ermeni, 7.949 Gürcü) idi. 1929’da Gürcistan’ın Borçalı ilçesi kaldırıldı ve bu bölge üç ilçeye ayrılmış oldu: Borçalı (Marneuli adlandırıldı), Lüksemburg (Bolnisi adlandırıldı), Başkeçid (Dmanisi adlandırıldı). 1949. yıla kadar bölgenin adı Borçalı olsa da, 1949’dan sonra şimdiki yer adı Marneuli ile değiştirildi. Borçalı topraklarında oluşturulmuş rayonların 62 köyünde (Ağgula, Ağamemmedli, Arıhlı, Ağtekle, baydar, Beyler, Bey Terefçi, Gaçağan, Gızıl hacılı, Gullar, Guşçu, Qoçulu, Demirçi Hesenli, Demye Geyrahı, Daşlı, Gullar, Muğanlı, Mollaoğlu, İlmezli, İmir, Kepenekçi, Keşeli, Kürdler, Candar, Ceferli, Sadahlı, Salar, Sarvan, Saraçlı, Tekeli, Tehle) Azerbaycan Türkleri yaşamaktadır [Halacoğlu, s.20]. Gürcistan’ın bağımsızlığı döneminde bu bölgelerin temelinde daha yeni bir bölge, Kvemo-Kartli eyaleti kurulmuştur. Günümüzde tarihi Borçalı bölgesinin adı Gürcistan Cumhuriyeti’ndeki Aşağı Kartlidir. 1948 yılında ise yeniden şehir olarak kurulan Rustavi’nin tarihi adı Bostanşeher olmuştur [https://az.wikipedia.org/wiki/Rustavi]. 1940-1950. yıllardan başlayarak Borçalı’da yer adlarına uygulanan Gürcüleştirme politikasının temel amacı, yerel nüfusu uzak tarihsel geçmişiyle bağlayan bağları koparmak, onların bu bölgelere sonradan geldiğini ikna etmek ve yerel nüfusun ulusal ve etnik kökenli maddi ve manevi anıtlarını yok etmek idi. Araştırmalar, Gürcistan’daki Türk kökenli toponimlerin değiştirilerek yeniden adlandırılması sürecinin Bolnis (Bolnisi) bölgesinden başladığını gösteriyor: Bolnis (Bolnisi) bölgesindeki eski Türk kökenli toponimler Qoçulu Cəfərli Mığırlı İmirhəsən Aşağı Qoşakilsə Muğanlı Kolagir Daşlıqullar Həsənxocalı Əsmələr Faxralı Arıxlı Daşlıqullar İmirhəsən Molla Əhmədli Saraçlı Yuxarı Qoşakilsə Bolnis (Bolnisi) bölgesindeki eski Türk adlarının Gürcüleştirilmiş şekli Çapala, Samtreti, Vanati, Savaneti, Kvemo Arkvani, Farizi, Surtava//Tsurtavi Muxrani, Xidiskuri, Mskneti Talaveri Naxeduri Mixrani Savaneti Xataveri Mamxuti Zemo Arkvani 424 Sarallar İncioğlu Aşağı Güləver Yuxarı Güləver Dəmirli Kibirçik Arakel Babakiçilər Beytəkər Abdallı Qaratikan Siskala Tapan Çatax Qaradaşlı Kəpənəkçi Soğanlıq Zvateri Şua Bolnisi Geta Cipori Xaxlojvari Jresi Cecpariani Musaprian (sonradan Poçxveriani) Bartakari Cavşantaş Saberiti Brlaxauri Disleli Xaissopeli İçrita Kvemo Bolnisi Poniçala (1970) İlginçtir ki, Gürcistan’ın resmi devlet gazetesi “Sakartvelos Respublika” 10 Haziran 1992 tarihli sayısında Türklerin tarihine yapılan bu darbeyi “Tarihi gerçeğin zaferi” olarak nitelendirilmiştir. Bölgede eski Türk kökenli yer adlarının değiştirilmesine karşı Bolnisi ilçesi Türk halkının ve cumhuriyette temsil ettikleri sosyo-politik örgütlerin ilçe ve cumhuriyet başkanlarına çok sayıda çağrıları ve protestosu sonucu değiştirmedi. Gürcistan hükümeti, yerel belediyelerin ve köy konseylerinin yeniden adlandırmayı protesto etme kararlarını da görmezden geldi. Bütün bunlara rağmen, Resmi Tiflis, Türklerin yeniden adlandırma konusunun hoşgörülü olduğunu iddia etti. Gürcü araştırmacı M. Komakhetiya, “Eduard Shevardnadze’nin destekçileri, 35 Azerbaycan köyünün (1993 yılında) yeniden adlandırılmasının nüfusu rahatsız etmediğini yazıyor. Şu anda, Azerbaycan Türklerinin daha yoğun yaşadığı bölgelerde köylerin veya nehirlerin iki adı vardır, biri sonradan Gürcü dilinde resmileştirilmiş, diğeri ise eskiden Azerbaycanca ve yerlilerin günlük yaşamlarında kendi dillerinde kullandıkları addır ki, bu da ülke içinde bazı sorunlar yaratıyor. Yazar, bu durumun Gürcistan’ın iç entegrasyonunu olumsuz etkilediğini de bu şekilde itiraf ediyor: “Yerli nüfus devletin bu şekilde onların tarihi hafızasını yok etmeye çalıştığını düşünüyor. Bu da bölgede Azerbaycanlıların entegrasyonunu olumsuz etkiliyor.” M. Komakhetiya’nın bu itirafı şimdiki Gürcistan topraklarında Azerbaycan-Türk kökenli yer adlarının oluşum tarihi, bu topraklarda yaşayan Azerbaycanlıların tarihi kadar eskidir. Eski zamanlardan beri insanlar coğrafi nesnelere isimler verdiler. Bu isimler tesadüfen gelmemiş, halkın bilinçli faaliyetini, sosyal, ekonomik ve siyasi ilişkilerini ifade etmeye hizmet etmiştir. Coğrafi bir isim olmadan insan toplumunu hayal etmek nasıl mümkün değilse, bu isimleri de bir halk olmadan hayal etmek 425 imkansızdır. Yer adlarının insanların tarihinde, dilinde ve kökenindeki büyük önemi her zaman araştırmacıların ilgi odağı olmuştur. Eski tarihçiler, yer adlarına ve etnonimlere yetkili belgeler olarak atıfta bulunmuşlar. Eski zamanlardan beri Gürcistan topraklarında yaşayan Türk etnolarının bu coğrafyaya gelme veya buradan göç etme tarihine dikkat etmeden, bu bölgedeki mevcut etnotoponimlerin hanki kabile, aşiret veya etnosun adından türediğini belirlemek çok zor olardı. 4. Ahısga Türklerinin Gürcüleştirme Politikası. Günümüz Gürcistan topraklarında topluca yaşayan bir diğer Türk topluluğu, günümüz sözlüğünde Ahıska (Meshete) Türkleri olarak adlandırdığımız Ahıska, Adıgün, Aspinza ve Ahalgalak bölgelerinde yaşayan Türklerdir. Sovyet hükümetinin kurulmasından sonra Ahıska bölgesinde göreve başlayan Ermeniler ve Gürcüler yerel Türklere baskı yapmaya başladılar. İktidardaki Ermeni milletinin temsilcileri, çeşitli bahanelerle Türklerin eğitimli, ileri düzey temsilcilerine ya saldırdılar ya da onları Uzak Sibirya’ya sürdüler. 30 Mayıs 1921’de Türk dünyasının önde gelen tarihi şahsiyetlerinden yazar, gazeteci ve siyaset adamı Ömer Faig Nemanzade, Tiflis İhtilal Komitesi’ne bu konularda kapsamlı bilgiler yazmıştır. Ancak, aydınların bu isteklerini görmezden gelen yöneticilerin ülkenin Türk karşıtı politikası devam ediyordu. Sonuç olarak, 1924’ten sonra Gürcistan’daki Türk okulları kapatıldı. Ahıska Türklerinin çocuklarına Gürcüce okumaları teklif edildi, göreve gelmek isteyen temsilcilere Gürcü soyadları sunuldu... Gürcü milliyetçileri bu sakinlerin milli-manevi dünyasını sakin bırakmadılar, onları ezmek ve yok etmek için yer adlarını “yakalamaya” başladılar. Eski Türk kökenli yer adlarını ya tamamen değiştirmişler ya da Gürcüleştirmişler. Bölgede bu gibi değiştirilmiş birkaç örneği dikkatinize sunmakta fayda var: Ahıska ilçesi üzere Eski ad An Siryox Qurgəl Sür Cunta Qurutuban Sxaltuba Oral Minazə Adıgün ilçesi üzere Yeni ad Eski ad Abastuban Adıgün Aral Beynarə Varxan Sakraze Səbuzər Qorgül Ani, Sirioxi, Qurgeli Sviri, Çvinta, Kurtubani Tekoltibila Orali, Minadze Aspiniza ilçesi üzere Eski ad Qəmze Aşağı Oşora Yeni ad Abastum Adıqeni, Arali Benara, Varxani, Tsaqradze, Sabuzara, Qorquli, Ahalgelek ilçesi üzere Yeni ad Kamza, Aşoranij, Eski ad Azmana Miraşxana 426 Yeni ad Dzmana, Miraşxani Van Qoyundərə Varxan Vani, Koiundara, Varxani Dabana Damğalı Kaxaşen Dabania Damkali Qoqaşeni İ.kazımov Gürcistan’da çeşitli Türk boylarının tarihen yerleştiklerini yerel toponimler, o cümleden Mesheti’deki coğrafi isimlerde tespit olunduğunu gösteriyor [Kazımov, 2012, s.29]. Hagani İsmail’in verdiği bilgilere göre, yukarıda belirtilen bölgelerde Ahıska Türklerinin 202 köye yerleştiği ve toplam sayılarının 195.000 olmuştur. İosif Stalin’in kışkırtması ve emriyle Sovyet (Rus) askerinin tüfeği altında, vagonlara yüklenen bu insanlar kendi topraklarından Orta Asya’ya ve Ural Dağları’na (Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan bozkırlarında iklim koşulları sert olan bölgeler) sürüldüler. Orta Asya’ya ulaştıklarında ölü sayısı 17.000’e ulaşmıştı. Yol boyunca bu çaresiz Türk topluluğu, Çeçenler, Karaçaylar ve Ermenistan Türklerinin (eski Batı Azerbaycan) benzer kaderinden söz ediyor ve bununla teselli bulmaya çalışıyorlardı [Hagani, 2010, s.14]. Sonuç Tarihi kaynaklar üzere yapılan onomastik araştırmalardan görüldüğü gibi, XVIII. yüzyıllardan başlayarak eski Azerbaycan-Türk topraklarına göz diken ve bu toprakları işgal eden Rusya Güney Kafkasyaʼdaki farklı uluslar arasında çatışmayı yoğunlaştırmakla, Türk tarihinin tüm izlerini bu bölgeden tamamen silmek için eski Türk kökenli toponimlere karşı sistematik bir terör düzenlemiştir. Rusya Güney Kafkasyaʼdaki politikasıyla Azerbaycanʼın tarihi topraklarında, İrevan Hanlığı arazisinde başka hiçbir milletin yaşamadığı “Türksüz Ermenistan” gibi monodevlet oluşturdu. 14 Kasım 1944’te Gürcistan SSC’nin (şimdi Gürcistan Cumhuriyeti) Ahıska bölgesinde yaşayan tüm Ahısga Türklerinin Orta Asya’ya zorunlu sürgününü organize etmeyi başardı. Ama tüm bunlara rağmen, çeşitli yazılı ve sözlü kaynaklara, kitaplara, makalelere, tarihi arşiv belgelerine, istatistik sorgulamalara, ifadelere dayanılarak yapılan araştırmalar, Rus-Ermeni birliklerinin organizesiyle Güney Kafkasyaʼda zaman zaman Türk tarihi ve kültürü üzerinde gerçekleştirmiş olduğu bu vandalizmi unutmaya izin vermeyecektir. KAYNAKLAR Azerbaycan tarihi. (2008). Cilt.6. Bakü: “Elm”. Aşırlı E. (08 Aralık 2016). Güney Kafkasya’da Güvenlik Sorunu. http://soyledik.com/tr/ makale /2501/guney-kafkasyada-guvenlik-sorunu---ehtiram-asirli.html. Bayramov İ. (2002).Gerbi Azerbaycanın Türk menşeli toponimleri. Bakü: “Elm”. Budagov B., Geybullayev G. (1998). Ermenistan’da Azerbaycan Menşeli Toponimlerin İzahlı Lüğeti, Bakı: “Oğuz Eli”. Celilova G. Ermenilər 900-dən çox coğrafi adımızı deyişib - İşğalçılar bizə bu sahədə də ağır iş saxlayıblar. https://www.baki-xeber.com/sosial/112376.html 427 Çobanova H. M. (2021). Gürcistan Arazisindəki Türk menşeli etnotoponimlerin lingvistik hususıyetleri. (Doktora derecesi için sunulan tez.) Bakü. Ehtiram Aşırlı. Güney Kafkasya’da Güvenlik Sorunu http://soyledik.com/tr/makale /2501/ guney-kafkasyada-guvenlik-sorunu--ehtiram-asirli.html Elekberli A., (1994). Gadim Türk-Oğuz Yurdu Ermenistan. Bakü. “Sabah”. Elçibekyan (1957). Velikaya Oktyabrskaya Soçialistiçeskaya Revolyuçiya i pobeda Sovetskoy vlasti v Armenii. (1957). Erivan: İzdatelstvo Akademii Nauk Armyanskoy SSR. Великая Октябрьская Социалистическая Революция и победа Советской власти в Армении. Эриван: Издательство Академии наук Армянской ССР). Gedir Aslan (2022-06-21). Coğrafi adlar niye ermenileştirilir? Bakü: “Respublika” gazetesi. Habip Yıldırım. (2007). Kafkasya’da Etnik Çatımalar ve Türkiye Açısından Bölgenin Önemi. Sakarya: SAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Hacaloğlu Recep Albayrak. (2004). Toponim Teknikleri ve Kafkasya-Borçalı Yer adları. Maltepe-Ankara: “Berikan”. Hagani İsmayıl. (2010). Ahıska Türklerini gürcüleşdirme siyaseti. Bakü: “Medeniyyet” qazetesi, 7 aprel (nisan). Kazımov İ. (2012). Ahısga Türkleri: dil, tarih ve folklor. Bakü: “Elm”. Memmedli Ş. (1991). Parçalanmış Borçalı... veya Ermeniler 1918-de Borçalının güney gismini işgal etmişler. Meşediyev, G. (1990). Zagafgaziyanın Azerbaycan toponimleri. Bakü: “Elm”. Meşediyev. G. (2013). Bakı küçeleri: adlar ve taleler. Bakı: “Elm ve Tehsil”. Melikiaşvili G.A. (1959). K istorii drevney Gruzii. Tibilisi: İzdatelstvo Akad.Nauk Gruz. SSR. (Меликишвили, Г.А. К истории древней Грузии. Тбилиси: Изд-во Акад. Наук Груз. ССР, 1959). Nahçıvan Muhtar Respublikası. “Elm”, Bakı 2001, s.9. Nahçıvan Muhtar Respublikası. Tarihi-statistik mecume. Seda Basımevi, Bakı 2004, s.23. Nazim Mustafa: Ermeniler ister Ermenistan arazisinde, isterse de Karabağda bu adları öz istedikleri kimi deyişibler” https://www.baki-xeber.com/sosial/112376.html Rehimzade V. Azerbaycan menşəli toponimlər merhele-merhele ermenileşdirilerek təcavüzə meruz galıb. İki Sahil” qəzeti: http://ikisahil.az/post/155549-vuqar-rehimzade Samedova K.İ. (2008). Gerbi Azerbaycan-şimdiki Ermenistan etnotoponimlerinin arealları. Bakü: “Nurlan”. Şengeleya N.N. (1975).Gruzinskie istoriki XI-XIIIvv. o seldjukax. Tyurkoloqiçeskiy Sbornik 1973. Moskva: İzdatelstvo “Nauka” Glavnaya redakçiya Vostoçnoy Literaturı. (Шенгелия Н. Н. (1975). Грузинские историки XI-XIII вв. о сельджуках. Тюркологический Сборник 1973. Москва: Издательство «Наука» Главная редакция Восточной Литературы). https://az.wikipedia.org/wiki/Gürstanın_adlar_dəyişdirilmiş_kəndlərinin_siyahısı https://az.wikipedia.org/wiki/Rustavi https://turkau.com/kafkasya-nedir 428 DOĞU TÜRKİSTAN YER ADLARINA YANSIYAN İDEOLOJİK UNSURLAR ÜZERİNE ON IDEOLOGICAL ELEMENTS REFLECTED IN EASTERN TURKISTAN PLACE NAMES ALIMCAN İNAYET52 ÖZET Onomastiğin bir alt dalı olan toponomi yer adlarının etimolojisi, kökeni, anlamı, kullanım biçimi ve alanlarını taksonomik olarak inceleyen, bununla birlikte yer adlandırma sürecindeki politik güç ilişkilerini analiz eden bir disiplindir. Yer adlandırma sürecindeki politik güç ilişkileri sömürgecilik, milliyetçilik, kimlik ve toplumsal hafıza gibi ideolojik ve politik alanları da kapsar. Bilindiği üzere, toplumsal hafızanın yönlendirilmesi ve ulusal kimliğin inşası sürecinde yer adları politik ve ideolojik araç olarak kullanılmaktadır. Toponominin ideolojik araç olarak kullanımının en çarpıcı örneklerini Doğu Türkistan yer adlarına yansıyan ideolojik unsurlarda görmek mümkündür. Çin komünistleri 1949 yılında Doğu Türkistan’ı işgal ettikten sonra, bölgedeki tüm kasaba ve köyleri gongshe 公社 “komün”, dadui 大队 “büyük üretim tugayı” ve xiaodui 小队 “küçük üretim tugayı” adını verdikleri idari birimler altında topladılar. Bu idari birimlere kendi ideolojisini yansıtan Çince isimler verdiler. Bunun için Hong-xing 红星 “Kızıl Yıldız”, Hong-qi 红旗 “Kızılbayrak”, Hong-guang 红光 “Kızıl Işık”, Shi-yue 十月 “Ekim”, Wu-xing 五星 “Beş yıldız”, Dong-fang hong 东方红 “Doğu Kızardı”, Chang-zheng 长征 “Uzun yürüyüş”, Hong-wei 红卫 “Kızıl gardiyan”, Hong tai-yang 红太阳 “Kızıl Güneş”, Hong shi-yue 红十月 “Kızıl Ekim”, Tai-yang sheng 太阳升 “Güneş Doğdu” gibi yer adlarını göstermek mümkündür. Böylece söz konusu kasaba ve köylerin yerel ve tarihi adlarını 1980’li yıllara kadar kullanım dışı bıraktılar. Çin yönetimi toponomi bu tür yer adlarıyla a) toplumsal hafızayı yönlendirmeye, b) kurmuş olduğu politik system ve düzeni korumaya, c) sosyalist kimlik inşa etmeye, 4) toplumun tarihsel ve kültürel köklerini unutturmaya, 5) bölge üzerinde meşruiyet sağlamaya çalışmıştır. Bu bildiride Doğu Türkistan yer adlarına yansıyan ideolojik unsurlar eleştirel toponomi ve sosyolinguistik bağlamında değerlendirilecektir. Anahtar sözcükler: Uygur, Doğu Türkistan, Çin, Çin Komünist Partisi, toponomi, sosyolinguistik ABSTRACT Toponomy, a sub-branch of onomastics is a discipline that taxonomically examines the etymology, origin, meaning, usage and fields of place names, and also analyzes the political 52 Ege Üniversitesi, Türkiye, alim1962@hotmail.com 429 power relations in the place-naming process. Political power relations in the place-naming process also include ideological and political fields such as colonialism, nationalism, identity and social memory. As it is known, place names are used as a political and ideological tool in the process of guiding social memory and building national identity. It is possible to see the most striking examples of the use of toponymy as an ideological tool in the ideological elements reflected in East Turkestan place names. After the Chinese communists occupied East Turkestan in 1949, they gathered all the towns and villages in the region under administrative units they called gongshe 公社 “commune”, dadui 大队 “large production brigade” and xiaodui 小队 “small production brigade”. They gave these administrative units Chinese names reflecting communist ideology. It is possible to show place names as an example such as Hongxing 红星 “Red Star”, Hong-qi 红旗 “Red Flag”, Hong-guang 红光 “Red Light”, Shi-yue 十月 “October”, Wu-xing 五星 “Five stars”, Dong-fang hong 东方红 “East Glow”, Changzheng 长征 “Long walk”, Hong-wei 红卫 “Red guard”, Hong tai-yang 红太阳 “Red Sun”, Hong shi-yue 红十月 “Red October”, Tai-yang sheng 太阳升 “Sunrise”. Thus, the local and historical names of the mentioned towns and villages remained out of use until the 1980s. The Chinese administration tried to a) to direct the social memory, b) to protect the political system and order it had established, c) to build a socialist identity, 4) to make the historical and cultural roots of the society forget, and 5) to provide legitimacy over the region with such toponyms. In this paper, the ideological elements reflected in East Turkestan place names will be evaluated in the context of critical toponymy and sociolinguistics. Keywords: Uyghur, East Turkestan, China, Communist Party of China, toponymy, sociolinguistic Giriş Doğu Türkistan hem coğrafi hem de politik olarak “Türk dünyası” kavramı ve sınırları içerisinde bulunan kadim Türk yurdudur. Türklerin ilk ve ana yerleşim merkezlerinden birisi olan bu coğrafya 19. yüzyılın sonlarına doğru Mançu İmparatorluğu tarafından işgal edilmiş ve hemen ardından pek çok yer adı değiştirilmiştir. “Doğu Türkistan”, “Ürümçi”, “Barköl” “Altay”, “Manas” gibi yer adları bunların bazılarıdır. Örneğin 1884 yılında “Doğu Türkistan” adı Çince “yeni hudut” anlamına gelen Xinjiang 新疆 adıyla, “Ürümçi” adı Mançuca “tabi kılınmış”, “boyun eğdirilmiş eyalet” anlamındaki ven-de-daha buha-ceo (Tursun 2014: 72), Çince “eğitilmiş”, “aydınlatılmış” anlamına gelen Dihua 迪化 adıyla (ZHANG 2006: 145) , “Barköl” adı Çince «heybetle bastırılmış batı bölgesi» ya da «bastırılmış batı» anlamına gelen zhenxi 镇西 adıyla (ZHANG 2006:145), “Altay” adı Çince “ Chenghua 承化”, Manas adı “ Suilai 绥来” adıyla değiştirilmiştir. Çin komünistleri 1949 yılında Doğu Türkistan’ın işgal ettikten sonra, 16 Mayıs 1951’de dönemin başbakanı Zhou Enlai’in onayıyla “Hükümet Konseyi’nin Azınlıkları Aşağılama ya da Tahkir İçeren İfadeler ; Yer Adı, Tabela ve Levhaları İle İlgili Talimatı” yayımlanmış, talimatta milliyetler arasındaki birlikteliği güçlendirmek ve milliyetler arasında aşağılamayı ve hakareti yasaklamak için, Çin Halk Siyasi İstişare Kurulu’nun Ortak Programı’nın 50. maddesi uyarınca, azınlıklarla ilgili eskiden kalmış ifadeler ve yer adları, tabela ve levhalarda azınlıkları aşağılayıcı ve tahkir edici olanlar varsa, yasaklanacağı, değiştirileceği, mühürleneceği ve kaldırılacağı belirtilmiştir (Jin 2006: 448). Bu talimatın yayımlanmasından sonra, 1 Şubat 1954’de Şincang (Doğu Türkistan) Eyaleti Halk Hükümeti Halk İşleri Nezareti 430 yeni yer adlarının kullanımı ile ilgili bir duyuru yayınlayarak (Wu 2006:105) hakaret içerdiği gerekçesiyle Mançu-Çin işgal dönemi ve Milliyetçi Çin işgali döneminde kullanılan Dihua 迪化, Chenghua 承化, Suilai 绥来, Zhenxi 镇西 gibi Çince yer adları değiştirilerek bunların eski isimleri geri getirilmiştir. Ancak Doğu Türkistanlıların Xinjiang / Şinciang adının yerine “Şerkiy Türkistan”, “Türkistan” ya da “Uyguristan” adını kullanma talepleri kesin olarak geri çevirilmiştir. Çin Komünist Partisi (ÇKP) iktidarının ilk yıllarında, bir taraftan Mançu-Çin işgal dönemi ve Milliyetçi Çin iktidarı döneminden kalan hakaret ve aşağılama içeren yer adlarını değiştirmeye çalışırken, diğer taraftan çok sistemli bir şekilde Doğu Türkistan›daki tüm yer adlarını ortadan kaldıracak bir projeyi yürürlüğe koymuştur. Şöyle ki, Çin komünistleri 1950›li yılların sonlarına doğru Doğu Türkistan›da yeni idari birimler tesis etmiş, kasaba ve köyleri bu birimlere bağlayarak, buraların tarihi ve yerli adlarının yerine komünist ideolojiyi yansıtacak Çince isimler vermişlerdir. Doğu Türkistan’daki bütün kasaba ve köyleri Gong-she公社 “komün” → da-dui 大队 “büyük üretim tugayı” → dui 队 “üretim tugayı” ya da xiao-dui 小队 “küçük üretim tugayı” şeklinde idari birimlere ayırmış, bu birimlere bağlı kasaba ve köyleri Çin Komünist Partisi’nin ideolojisi ve politikalarını yansıtan Çince isimlerle ifade etmişlerdir. Bu olguyla ilgili temel kaynağımız 1981 yılında Şincang (Doğu Türkistan) Xinhua Basımevi tarafından Uygur Latin yazısıyla basılmış Xinjiang Uyğur Aptonom Rayoni Yer Namliri Toplimi (Şincang/Doğu Türkistan Uygur Otonom Bölgesi Yeradları Toplamı) adlı kitabın 2. Cildidir. Söz konusu 2 ciltli kitapta 14000 yer adı bulunmaktadır. Çalışmamızda ayrıca Şincang Helk Neşriyatı tarafından 1994 yılında yayımlanan 30000›den fazla yer adı içeren Henzuçe-Uyğurçe Şincang Yer Namliri Luğiti (Çince-Uygurca Şincang Yer Adları Sözlüğü), Abdulla Suleyman’ın 2006 yılında Şincang Universiteti Neşriyatınca yayımlanan Dunyada Birla Hoten Bar (Only One Hoten in the World) - Yer Namliri adlı kitabı ek kaynak olarak kullanılmıştır. Çalışmada odak noktamız ideolojik unsur içeren yer adları olmuştur. Örnekler tarama yöntemiyle elde edilmiştir. Onlarca benzer yer adlarından sadece bir tanesi tercih edilmiştir. Tarama sonucunda elde ettiğimiz örnekler aşağıdaki gibidir: Hong-xing 红星 “Kızıl Yıldız” (XUARYNT-2 1981:1), Yan-an 延安 (XUARYNT-2 1981:2 ), Hong-qi 红旗 “Kızılbayrak” (XUARYNT-2 1981:2), Hong-guang 红光 “Kızıl Işık” (XUARYNT-21981:8), Shi-yue 十月 “Ekim” (XUARYNT-21981:2), Fan-xiu 反修 “Anti-revizyonizm” (XUARYNT-2 1981:2), Tuan-jie 团结 “Birlik Beraberlik” (XUARYNT-21981:2), Xing-huo 星火 “Kıvılcım” (XUARYNT-2 1981:2), Dong-feng 东风 “Doğu Rüzgarı” (XUARYNT-2 1981:3), Wu-xing 五星 “Beş yıldız” (XUARYNT-2 1981:7), Wei-xing 卫星 “Uydu” (XUARYNT-2 1981:7), Qian-jin 前进 «İleri» (XUARYNT-2 1981:8), Tong-yi 统一 “Birlik” (XUARYNT-2 1981:8), Min-zhu 民主 “Demokrasi” (XUARYNT-2 1981:8), Xin-guang 新光 “Yeni Işık” (XUARYNT-2 1981:8), Sheng-li 胜利 “Zafer” (XUARYNT-2 1981:4), Yuejin 跃进 «İleri Sıçrama» (XUARYNT-2 1981:8), Dong-fang hong 东方红 “Doğu Kızardı” (XUARYNT-2 1981:8), Gong-qing tuan 共青团 “Komünist Gençlik Birliği” (XUARYNT-2 1981:8), Ai-guo 爱国 “Vatanı sevme” (XUARYNT-2 1981:8), Xian431 feng 先锋 “Avangart” (XUARYNT-2 1981:9), Jie-fang 解放 “Kurtuluş” (XUARYNT-2 1981:9), Guang-rong 光荣 «Şeref» (XUARYNT-2 1981:9), Fa-zhan 发展 “Kalkınma” (XUARYNT-2 1981:9), Xing-fu 幸福 “Baht/Mutluluk” (XUARYNT-2 1981:9), Wuyi 五一 “ 1 Mayıs” (XUARYNT-2 1981:9), Gao-chao 高潮 “Doruk” (XUARYNT-2 1981:9), Huo-jian 火箭 “Roket” (XUARYNT-2 1981:17), Ba-yi 八一 “1 Ağustos” (XUARYNT-2 1981:44) , Wei-dong 卫东 “Doğuyu koruma” (XUARYNT-2 1981:54), Chang-zheng 长征 “Uzun yürüyüş” (XUARYNT-2 1981:104), Zhan-dou 战斗 “Savaş” (XUARYNT-2 1981:106), , Yu-gong 愚公 (XUARYNT-2 1981:183), Hong-wei 红卫 “Kızıl gardiyan” (XUARYNT-2 1981:270), Guo-qing 国庆 “Devlet bayramı” (XUARYNT-2 1981:270), Yong-hong 永红 “Ebedi kızıl” (XUARYNT-2 1981:283), Hong-yun 红云 “Kızıl bulut” (XUARYNT-2 1981:289), Meng-jin 猛进 “şiddetle ilerleme” (XUARYNT-2 1981:291), Hong shi-yue 红十月 “Kızıl Ekim” (XUARYNT-2 1981:306), Dong-guang 东光 “Doğunun ışığı” (XUARYNT-2 1981:324), Xin dao-lu 新道路 “Yeni yol” (XUARYNT-2 1981:332), Tu-ji 突击 “Ani saldırı” (XUARYNT-2 1981:340), Fen-dou 奋斗 (XUARYNT-2 1981:350), Fandi 反帝 “Antı-emperyalizm” (XUARYNT-21981:369), Ge-ming 革命 “Devrim” (XUARYNT-2 1981:369), Hong tai-yang 红太阳 “Kızıl güneş” (XUARYNT-2 1981:374), Tai-yang sheng 太阳升 “Güneş Doğdu” (XUARYNT-2 1981: 385 ). Bunlardan “Kızıl Yıldız”, “Yan-an”, “Kızılbayrak”, “Kızıl Işık”, “Ekim”, “Antirevizyonizm”, “Anti-emperyalizm”, “Kıvılcım”, “Doğu Rüzgarı”, “Beş yıldız”, “İleri”, “Yeni Işık”, “İleri Sıçrama”, “Doğu Kızardı”, “Komünist Gençlik Birliği”, “Avangart”, “Kurtuluş”, “Uzun yürüyüş”, “Savaş”, “Yu-gong”, “Kızıl gardiyan”, “Devlet bayramı”, “Yeni yol”, “Kızıl Güneş”, “Kızıl Ekim”, “Doğunun ışığı”, “Ani saldırı”, “Güneş Doğdu” gibi isimler doğrudan komünist ideolojiyi yansıtan ya da çağrıştıran simgelerdir. “Kızıl Yıldız”, “Kızılbayrak”, “Kızıl Işık”, “Kızıl gardiyan”, “Kızıl Güneş”, “Kızıl Ekim” isimlerindeki “kızıl” komünist ideolojiyi sembolize eden renktir. Literatürdeki “Kızıl Çin”, “Kızıllar” gibi isimler komünistliği imler. “Doğu Kızardı”, “Doğunun ışığı” , “Doğu rüzgarı” , “Yeni Işık” gibi isimler de komünist Çin’in doğuşunu simgeler. “Kızıl Ekim” Rus bolşevik devrimini ifade eder. Yan’an Çin komünistlerinin Milliyetçi Çin iktidarına karşı verdiği savaş sürecinde merkez üs olarak kullandıkları bir bölgenin adıdır. Çin komünist Parti tarihinde çok önemli yeri vardır. “Beş yıldız” Marks, Engles, Lenin, Stalin ve Mao Zedong’u simlgelemektedir. “Uzun yürüyüş” Çin komünistlerinin kurduğu kızıl ordunun Çin’de meşru yönetim olan Milliyetçi Çin hükümetini devirmek için Çin’in güneyinden kuzeyine doğru yaptığı tahminen 6000 km’lik uzun yürüyüşü ifade eder. “Yu-gong” Çin halk edebiyatındaki “Yu Gong’un Dağı Taşıması” (愚公移山) adlı efsanede geçen kişidir. 90 yaşına girmiş olmasına rağmen, evinin önünü kapatan Taihang ve Wangwu adındaki iki dağı taşımaya karar verir. Hanımı ve komşularının karşı çıkmasına rağmen, oğullarıyla birlikte dağları taşımaya girişir. Karşı çıkanlara da şöyle der: Ben ölürsem oğullarım var, oğullarım ölürse torunlarım var, ama dağdaki taşlar taşıdıkça eksilecek, bir gün dağ taşınmış olacak. Yugong ve ailesinin azmi Tanrıyı etkiler ve Tanrı iki meleğini göndererek iki dağı başka yere taşır. Çin komünistleri bu efsaneyi üyelerine komünizm 432 yolunda azimli ve kararlı olmayı telkin etmek için kullanırlar. “Anti-emperyalizm” Çin komünistlerinin Milliyetçi Çin iktidarını devirmek için giriştiği mücadelede kullandığı sloganlardan biridir. “Anti-revizyonizm” uluslararası komünist harekette kullanılan bir terimdir. “Ani saldırı” ifadesi Çin komünistlerinin Milliyetçi Çin ordusuna karşı savaş sürecinde kullandıkları bir saldırı yöntemine gönderme yapar. “İleri Sıçrama” Çin Komünist Partisinin iktidara geldikten sonra tarımsal üretimde uyguladığı politikaları ifade eder. “Güneş Doğdu” deyimi Çin komünistlerinin lideri Mao Zedong’un zuhurunu ifade eder. Bunlar “komün” ve “büyük üretim tugayları”nı ifade etmek için kullanılmış yer adlarıdır. Örneğin Doğu Rüzgarı Komünü, Kurtuluş Komünü, Avangart Komünü, İleri Komünü, Kızılbayrak Komünü, Kızıl Yıldız Komünü, Doğu Kızardı Komünü, Birlik Komünü gibi. Bu isimler sadece bir bölge için değil, Doğu Türkistan sınırları içerisinde bulunun tüm il, ilçe ve köylerdeki yer adları için kullanılmıştır. Örneğin “Kızılbayrak” yer adına Doğu Türkistan’ın tüm bölgelerinde rastlamak mümkündür. Komün ve büyük üretim tugaylarına bağlı kasaba ve köyler pratikte ideolojik unsur içeren bu Çince yer adlarıyla anılmış, kasaba ve köylerin asıl yer adları unutulmuştur. Örnek-1: (XUARYNT-2 1981:22) Büyük üretim tugaylarına bağlı köyler ise sıralı sayılarla ifade edilmiştir. Örneğin Toksun ilçesine bağlı Hongqi 红旗公社 “Kızılbayrak komünü”ne bağlı 8 köy bulunmaktadır ki, bunlar aşağıdaki şekilde adlandırılmıştır: Hongqi yi dadui 红旗一大队 Kızılbayrak 1. büyük üretim tugayı Hongqi er dadui 红旗二大队 Kızılbayrak 2. büyük üretim tugayı Hongqi san dadui 红旗三大队 Kızılbayrak 3. büyük üretim tugayı Hongqi si dadui 红旗四大队 Kızılbayrak 4. büyük üretim tugayı Hongqi wu dadui 红旗五大队 Kızılbayrak 5. büyük üretim tugayı Hongqi liu dadui 红旗六大队 Kızılbayrak 6. büyük üretim tugayı Hongqi qi dadui 红旗七大队 Kızılbayrak 7. büyük üretim tugayı Hongqi ba dadui 红旗八大队 Kızılbayrak 8. büyük üretim tugayı Oysa bu köylerin hepsinin yerli adı vardır. 1. Kırsay. 2. Bulakbeşi (Bulakbaşı). 3. Karasu. 4. Oymanmehelle. 5. Serikjilğa. 6. Yengimehelle. 7. Tetir. 8. Gongxiang (XUARYNT 1981:12). 433 Xianfeng gongshe 先锋公社 “Avangart Komünü” bünyesinde 10 büyük üretim tugayı olup bunlar da şu şekilde adlandırılmıştır: Xian-feng yi dadui 先锋一大队 Avangart 1. büyük üretim tugayı Xianfeng er dadui 先锋二大队 Avangart 2. büyük üretim tugayı Xianfeng san dadui 先锋三大队 Avangart 3. büyük üretim tugayı Xianfeng si dadui 先锋四大队 Avangart 4. büyük üretim tugayı Xianfeng wu dadui 先锋五大队 Avangart 5. büyük üretim tugayı Xianfeng liu dadui 先锋六大队 Avangart 6. büyük üretim tugayı Xianfeng qi dadui 先锋七大队 Avangart 7. büyük üretim tugayı Xianfeng ba dadui 先锋八大队 Avangart 8. büyük üretim tugayı Xianfeng jiu dadui 先锋九大队 Avangart 9. büyük üretim tugayı Xianfeng shi dadui 先锋十大队 Avangart 10. büyük üretim tugayı (XUARYNT 1981: 12). Aslında burada numaralarla adlandırılan üretim tugaylarının, yani köylerin Uygur Türkçesindeki adları şöyleydir: 1. Karabulak. 2. Oymanbulak. 3. Hedung. 4. Kaskır. 5. Çekmen. 6. Çilantağak. 7. Karaş. 8. Saytügmen. 9. Şor. 10. Eğri (XUARYNT 1981:12). Örnek-2: (XUARYNT-2 1981:73) Çin yönetimi Doğu Türkistan›daki yer adlarını ideolojik içerikli Çince yer adlarıyla değiştirmekle kalmamış, Çince yer adlarına da müdahale ederek büyük bir karışıklığa yol açmıştır. Örneğin Lop ilçesine bağlı «Sampula yezisi» (Sampula köyü)nin adı 1950 yılında «3-rayon» (3. Bölge), 1958 yılında «Kızılbayrak kommunisi» (Kızılbayrak komünü), 1979 yılında «Sampul kommunisi « (Sampul komünü), 1984 yılında «Sampul yezisi» (Sampul köyü) diye değiştirilmiştir (Suleyman 2006: 25 ). Hoten iline bağlı Karakaş ilçesindeki Karasay köyünün adı da 1952 yılında «Nurluk yezisi» (Nurlu köy), 1956 yılında 6- rayon (6. Bölge), 1958 yılında «Kızılbayrak kommunisi 434 « (Kızılbayrak komünü), 1978 yılında Karasay kommunisi « (Karasay komünü), 1984 yılında «Karasay yezisi» (Karasay köyü) olarak değiştirilmiştir (Suleyman 2006: 2526). Guma ilçesine bağlı «Koştağ» köyü de 1950 yılında «Guma nahiye 2- rayon» (Guma ilçesi 2. Bölge), 1958 yılında «Yöcin Helk kommunisi « (İleri Sıçrama Halk komünü), 1978 yılında «Koştağ kommunisi « (Koştağ komünü), 1981 yılında «Pişna Helk kommunisi « (Pişna Halk Komünü), 1984 yılında «Koştağ yezisi» (Koğtağ köyü) olarak değiştirilmiştir (Suleyman 2006: 26). Yine Guma ilçesine bağlı Guma Bazırı (Guma Kasabası) 1958 yılında Çince Shu-guang 曙光 (Tang Nuri / Tan Işığı) olarak adlandırılmış, 1959 yılında ise Çince Hong-guang 红光 (Kızıl Işık) olarak değiştirilmiştir. 1978 yılında ise “Hong-guang” adı “Nişanda” diye değiştirilmiştir (XARGNYN1987: 8-9). Çin Komünist Partisi yönetimi 1979 yılından sonra dışa açılma kararı almış, merkezi planlı ekonomiden sosyalist piyasa ekonomisine geçiş söz konusu olunca, kolektif tarım uygulaması durdurulmuş, üretimle ilgili mevcut yapılar ve idari birimler de değiştirilmiştir. Böylece komünler, büyük ve küçük üretim tugayları, işletmeler ortadan kalkmış, bunları ifade eden ideolojik yer adları da hâliyle kullanımdan düşmüş, köy ve kasabaların tarihi ve yerli yer adları tekrar kullanılmaya başlamıştır. Ancak bu duruma rağmen, bazı kişiler uyduruk Çince yer adlarını kullanmaya devam etmişlerdir. Örneğin Hoten ilçesinin Buzak köyüne «şienfeng» (Avangart ) denmiş, kişiler «Buzak köyünden geldim» demenin yerine «Şienfengdin keldim» demeyi tercih etmektedirler. Karakaş ilçesine bağlı Koyçı köyünün adına «Veyşin» (Uydu) denmiş, dolayısıyla kişiler «Koyçı köyüne gideceğim» demenin yerine «Veyşing (Uydu)e gideceğim» demeyi tercih etmektedirler (Suleyman 2006: 27 ). Yani Çin komünist yönetimi 1979 yılından sonra Çin komünist partisinin ideolojisini yansıtan Çince toponimleri kullanımdan kaldırılmış ise de, kişiler bu tür ideolojik içerikli toponimleri kullanmaya devam etmişlerdir. 1994 yılında Şincang Helk Neşriyatı tarafından Urumçi›de yayımlanmış «Henzuçe-Uyğurçe Şincang Yer Namliri Luğiti» (Çince-Uygurca Şincang Yer Adları Sözlüğü)nde Çin Komünist Partisi›nin ideolojisini ve söylemlerini yansıtan yer adları da bulunmaktadır. Ba-yi nan-cun 八一南村 “1 Ağustos Güney Köyü “ (HUŞYNL 1994: 52 ). Bei-jing lu 北京路 “Pekin Yolu” (HUŞYNL 1994: 73 ). Chang-jiang lu 长江路 “Chang Jiang nehri yolu” (HUŞYNL 1994: 95 ). Dong-fang cun 东方村 “Doğu Kızardı Köyü” (HUŞYNL 1994: 113). Hong-guang cun 红光村 “Kızıl Işık Köyü” (HUŞYNL 1994: 158). Hong-qi cun 红旗村 “Kızılbayrak köyü” (HUŞYNL 1994: 159). Jie-fang xiang-cun 解放乡村 “Kurtulmuş köy” (HUŞYNL 1994: 188). Wu-xing lu 五星路 «Beş yıldız yolu» (HUŞYNL 1994: 492). Xian-feng cun 先锋村 “Avangard köyü” (HUŞYNL 1994: 512). 435 Sonuç Çinliler Doğu Türkistan’ı işgal ettikten sonra il olarak bölge ait yer adlarını değiştirmeye çalışmışlardır. Doğu Türkistan’a ait yerli ve tarihi yer adlarının yerine küçümseme ve aşağılama içerikli Çince yer adlarını ikame etmişlerdir. Çin komünist yönetimi iktidarının ilk yıllarında önceki iktidar dönemlerinden kalan küçümseme ve aşağılama içerikli yer adlarını değiştirmeye çalışmış, ancak bunların yerine ideolojik içerikli Çince yer adlarını koymuşlardır. Şöyle ki, Çin Komünist Partisi Doğu Türkistan’daki tüm kasaba ve köyleri “komün” (公社), “büyük üretim tugayı”( 大队) ve “küçük üretim tugayı” (小队) şeklinde adlandırdıkları idari birimlere ayırmış, bu birim ve bu birimlere bağlı kasaba ve köylere ideolojik içerikli Çince yer adları vermişlerdir. Doğu Türkistan Türkleri söz konusu Çince yer adlarını Çince söyleniş biçimleriyle ya da tercümesiyle kullandıkları için bölgenin asıl ve tarihi yer adları unutulmaya yüz tutmuştur. Bu durum 1980’li yıllara kadar devam etmiş, Çin Komünist Partisi iktidarı reform ve dışa açılma kararı aldıktan sonra, ideolojik içerikli yer adlarının kullanımı sonlandırılmıştır. Ancak ideolojik içerikli bu Çince yer adlarını kullanmaya devam eden kişiler de bulunmaktadır. Çinliler bu sistem ve yöntemle, bir taraftan, kendi düzen ve hakimiyetini korumaya ve işgal ettikleri topraklar üzerinde meşruiyet kazanmaya çalışırken, diğer taraftan toplumsal hafızayı manipüle ederek Uygur Türklerinin tarihi hafızasını ve milli kimlik bilincini silmeye çalışmışlardır. KAYNAKLAR: Abliz, Amine Abliz - Abdureşit Yakup. “Şincangdiki Kısmen Yer Namliri Toğrısida” (Doğu Türkistandaki Bazı Yer Adları Üzerine) “, Ötmüşning Tamğısı - Yer Namliri (Geçmişin Damgası - Yer Adları). Milletler Neşriyatı, Beyjing, 2014. Buğra, Muhemmed Emin. Kalem Kürişi (Kalem Mücadelesi). 2. Baskı. Yayına hazırlayan: Fatma Buğra, Ofset Repromat Ltd. Şti, Ankara, 1990, s. 24 Ehmed, Gazi. “Yer Namlırını Halığançe Özgertmeyli” (Yer adlarının Rastgele Değiştirmeyelim), Ötmüşning Tamğısı - Yer Namliri (Geçmişin Damgası - Yer Adları). Milletler Neşriyatı, Beyjing, 2014, s. 87-92. HUŞYNL: Henzuçe-Uyğurçe Şincang Yer Namliri Luğiti (Çince-Uygurca Şincang Yer Adları Sözlüğü), Şincang Helk Neşriyatı, Ürümçi, 1994. Suleyman, Abdulla. Dunyada Birla Hoten Bar (Only One Hoten in the World) Yer Namliri, Şincang Universiteti Neşriyatı, Ürümçi, 2006, ŞARGNYN: Şincang Aptonom Rayonı Guma Nahiyisining Yer Namliri ( Şincang “Doğu Türkistan” Özerk Bölgesi Guma İlçesi Yer Adları). Guma Nahiyesi Yer Namlırı Komiteti . (Dahili Materyal). Beyjing Milletler Basma Zavuti, 1987, Tursun, İmin. Toponomiğa Dair İzdinişler (Toponomiye Dair Araştırmalar). Ötmüşning Tamğısı - Yer Namliri (Geçmişin Damgası - Yer Adları). Milletler Neşriyatı, Beyjing, 2014. WANG Zhi-juan 王智娟, “文化整合”语境下的西域文化 https://www.sinoss.net/ uploadfile/2010/1130/1643.pdf (Erişim tarihi 13. 05. 2022, saat 13:00) XUARYNT-2: Xinjiang Uyƣur Aptonom Rayonining Yər Namliri Toplimi (Şincang / Doğu Türkistan Uygur Otonom Bölgesinin Yer Adları Toplamı), Xinjiang Uyƣur Aptonom Rayoni Yər Namliri Komiteti (Şincang /Doğu Türkistan Uygur Otonom Bölgesi Yer Adları Komisyonu, Xinjiang Xinhua Basma Zawuti, Ürümçi, 1981. 436 Yıldırım, Kürşat. Doğu Türkistan’ın Tarihi Coğrafyası. Ötüken Neşriyatı, 2016, s. 33 ZHANG Yang 张洋. 新疆汉语方言的中原文化之根. 新疆大学学报(哲学· 人文社会科学版), 2006 第34卷第6期 / Journal of Xinjiang University ( Philosophy Social Science), 2006, Vo l. 34, No. 6, s. 145. 437 МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ ОНОМАСТИКА ҚЫРҒЫЗ ТІЛІНДЕГІ САЙҚАЛ ЕСІМІНІҢ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ* USE OF THE KYRGYZ NAME SAIKAL IN TURKIC LANGUAGES АЙНҰР МАЕМЕРОВА53 АННОТАЦИЯ Қазіргі қырғыз тілінде Сайқал есімі қыз балаға ең жиі берілетін есімдердің арасында орын алады. Сайқал - қырғыз халқы ардақтаған Манас батырдың үзеңгілес досы іспетті болған батыр қыз. Қырғыз халқының әдеби мұраларындағы Сайқал есімді әйел образы - ақылды, парасатты, қайратты, ержүрек әйелдің символы. Сол себепті қырғыз халқы елінің намысын қорғай алатын батыл қыз болып өссін деген мақсатпен қыз балаларға Сайқал есімін береді. Қазіргі түркі тілдерінің арасында түрік тілінде Сайқал есімінің тек ретінде, яғни фамилия ретінде ғана қолданылатыны белгілі. Қазіргі қазақ тілінде бұл сөздің болымды және болымсыз мәндерінің бар екені белгілі. Қазақ тілінің аймақтық қолданыстарында татар тіліндегі болымды мәнін байқауға болады. Маңғыстау аймағында «әсемпаз, кербез» мағынасына келетін «сайқал» сөзінің қолданылатыны белгілі. «Жеңіл жүріске салынған, жүргіш» тәрізді болымсыз мағынасының болуы себепті бұл сөз қазақ тілінде адам есімі ретінде қолданылмайды. Кілт сөздер: кісі есімі, қырғыз есімі, Сайқал, қырғыз тілі, түркі тілдері ABSTRACT In modern Kyrgyz, the name Saikal is one of the most common names for girls. Saikal is a heroine who was like a close friend of Manas batyr, who was honored by the Kyrgyz people. The image of a woman named Saykal in the literary heritage of the Kyrgyz people is a symbol of a smart, reasonable, strong and brave woman. That’s why the Kyrgyz people give the name Saikal to girls with the goal of growing up to be brave girls who can protect the honor of their country. Among modern Turkic languages, it is known that the name Saikal is used only as a surname in Turkish. It is known that this word has positive and negative meanings in the modern Kazakh language. In regional uses of the Kazakh language, it is possible to observe the essence of the Tatar language. It is known that the word “saykal” is used in the Mangistau 53 Назарбаев университеті, Қазақ тілі және түркітану департаменті, a.mayemerova@gmail.com “Study of Standardization and Unification of Kazakhstan toponyms on the basis of Latin alphabet”, SSH2020001 жобасы аясында жазылды. * 438 region, which means “beautiful, attractive”. This word is not used as a person’s name in the Kazakh language due to its negative meaning, such as “woman of easy virtue”. Key words: personal name, Kyrgyz name, Saikal, Kyrgyz language, Turkic languages Адам өмірінде есім беру дәстүрінің ерекше мәні бар. Адамбаласы шыр етіп, дүние есігін ашқан сәтте оны басқалардан өзгеше ететін және өзімен бірге өмір бойы алып жүретін есім беріледі. Қырғыз ғалымы Шералы Жапаров балаға берілетін есімді ата-анасынан, қоғамнан алатын алғашқы сыйлық және енші ретінде анықтай келе, кісі есімдерін халық қазынасы және халық шығармашылығының бір түрі деп бағалаған (Жапаров, 2009, 11-б.). Сәбиге мәнді де мағыналы есім таңдалады. Себебі кісі есімі оның болашақ тағдырына әсер етеді деген сенім бар. Осыған байланысты қазіргі қырғыз тілінде қыз балаға ең жиі берілетін есімдер арасында орын алған Сайқал есімінің мән-мағынасы, түп-төркіні және басқа түркі тілдеріндегі көрінісі зерделенеді. Қырғыз тілінде кісі аттары арасында қолданысқа жиі түсетін Сайқал есімі қырғыз халқының рухани азығы іспеттес әйгілі «Манас» эпосында алғаш аталады. Сайқал - қырғыз халқы ардақтаған Манас батырдың үзеңгілес досы болған, кейбір жорықтарына бірге шыққан батыр қыз. Сайқал - «Манас» эпосын жырлаған С.Каралаевтың вариантында нойғұттың ханы Қарашаның, ал С.Орозбаковтың нұсқасында қалмақ Қарашаның (Қатқалаң) қызы. Манас батыр Сайқал қызбен жекпе-жекте танысады. Манас Текес ханды жеңгенде ұйымдастырылған тойда Қыз Сайқал алып батырлармен күш сынасады, сонда батыр қызды ешкім жеңе алмаған соң, Манастың өзі шығып, жеңіліп қала жаздап барып жеңеді. Кейбір варианттарда Манас пен Чубак нойғұттың қызы Сайқалдың жылқысын айдап кетіп бара жатқанда Сайқал артынан қуып жетіп Манаспен жекпе-жекке шығады. Манас жанындағы Чубактың көмегімен әрең дегенде Сайқалды жеңеді. Осындай жағдайда Манаспен танысқан Сайқал оның ақыреттік жары болуға ант береді. Манас ажал аузында жатқан кезде Сайқал берген уәдесі бойынша келіп, тұлға отырып, өз үйіне қайтқан соң дүние салып, Манастың ақыреттік жары болады («Манас» энциклопедиясы, 1995). Қырғыз тарихындағы Сайқал есімді батыр қыз ХІХ ғасырда болған оқиғалар желісінде де орын алады. Қырғыз халқы Кетментөбе алқабының тұрғыны Рыс құлбек Нарботоев деген манаптың жұбайы Сайқалды да жақсы біледі. Сайқал есімді жауынгер әйелдің жараланған ері мен өз руын басқыншылардан аман алып қалу үшін қару асынып, аянбай соғысқаны белгілі (Бектурганова, 2006). Қырғыз халқының әдеби мұраларындағы Сайқал есімді әйел образы - ақылды, парасатты, қайратты және ержүрек әйелдің символы. Сол себепті қырғыз халқы елінің намысын қорғай алатын батыл қыз болып өссін деген мақсатпен қыз балаларға Сайқал есімін береді. Сондай-ақ көптен бері ұл бала сүймеген, қыз баласы көп отбасылар Қыз Сайқалдай, Жаңыл Мырзадай батыр болып, елдің намысын қорғап, шепке шықсын, ер баланың орнын бассын деген мақсатпен қыздарының есімдерін Сайқал, Жаңыл қойған (Бектурганова, 2006). Рысқұл439 бек Нарботаевтың жұбайы болған Сайқал есімді әйелдің жаралы ерінің орнына руластарын жауға қарсы бастауы отбасында осындай тәрбие көргеніне және жоғарыдағы пайымдарға дәлел іспетті. Қырғыз ғалымдары қырғыз тіліндегі «сайқал» сөзінің түп-төркінін араб тілінен енген сөздер арасында қарастырады (Абдиев, 2020, 141-б.). «Жылтырату» мәнді араб тілінен енген «сайқал» сөзінің Қырғызстанның оңтүстік аймағына тән қолданыс екені де белгіленіп көрсетіледі (Киргизско-русский словарь, 1985, 122-123 бб.). Қырғыз тілінің түсіндірме сөздігінде де сайкал сөзінің диалектілердегі «жылмалоо, жылмакайлоо, одур-будурун кетирүү», яғни «жылтырату, жылтыр ету, кедір-бұдырын кетіру» мәндері беріледі (Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү, 2019, 365-б.). Қазақ тілінде сайқал сөзі кісі есімі немесе кісі тегі ретінде қолданылмайды. Бұл сөздің қазіргі қазақ тілінде болымды және болымсыз мәндері бар. Қазақ әдеби тілінде сайқал сөзінің 1. «жеңіл жүріске салынған, жәлеп, жүргіш» және 2. «алдамшы, әзезіл, жалған, сиқыр» тәрізді болымсыз мағыналары көрсетіледі (Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық, 12-том). Сын есім қызметіндегі сайқал сөзін сайқал әйел, сайқал күлкі, сайқал саясат, сайқал өмір, сайқал қала, сайқал заман тәрізді болымсыз мәнді сөз тіркестерінде байқауға болады. Қазақ тіліндегі жоғарыда келтірілген болымсыз мәндеріне байланысты бұл сөз адам есімі ретінде қолданысқа енбеген. Қазақ тілінің аймақтық сөздігінде бұл сөздің болымды мәнін байқауға болады. Мысалы, сайқал сөзі Маңғыстау аймағында «әсемпаз, кербез» мағынасында қолданылады (Қазақ тілінің аймақтық сөздігі, 572-б.). Қазіргі түрік тілінде Сайқал/Saykal есімі кісі тегі ретінде ғана қолданылады: Saniye Saykal, Neslihan Saykal, Mahmut Saykal, Yücel Saykal, Deniz Saykal, Hasan Saykal және т.б. Түрік тіліндегі saykal сөзі араб тілінен енген көнерген сөздер арасында көрсетіледі. Бұл сөздің «айна, металл тәрізді заттарды жылтыр ету үшін қолданылатын арнайы лак», «лакты жағатын құрал» немесе «осы лакты жасайтын кісі» деген мәндері беріледі (https://sozluk.gov.tr/?q=saykal&aranan=). Түрік тілінің диалектологиялық сөздігінде saykal сөзінің жеті түрлі мағынасы беріледі: Saykal (I) [sayḫal, sıyhal] 1.Düz, düzgün, doğru, pürüzsüz (yol, iş) «түзу, дұрыс, кедір-бұдырсыз (жол, жұмыс)». 2.Eğri, büğrü, kıvrımlı «қисық, бұдыр, ирелеңдеген». 3.Eğikli, eğim «иілген»; Saykal (II) Yabancı maddelerden arınmış, temiz «жат заттардан тазарған, таза»; Saykal (III) Yağlı yemek «майлы тағам», Saykal (IV) Şekerli kahve «қанты бар кофе»; Saykal (V) Ana arktan ayrılan kollar «негізгі арықтан бөлінген иірімдер»; Saykal (VI) budaksız, kolay yarılan ağaç «бұтағы жоқ, оңай жарылатын ағаш»; Saykal (VII) gösterişli «әсемпаз, кербез» (Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, 2009). 440 Бұл сөздің түрік тілінің аймақтық қолданыстарында қазақ және қырғыз тілдеріндегі «әсемпаз, кербез», «кедір-бұдырсыз» мәндерінде жұмсалатыны байқалады. Сондай-ақ түрік тілінің диалектологиялық сөздігіндегі saykallamak «boşa vakit geçirmek, oyalanmak», яғни «босқа уақыт өткізу, босқа кідіру» мәні Моңғолия қазақтарының тіліндегі сайқалдау «босқа жүру, қыдыру» мәнімен толық үйлеседі. Сайқал сөзінің қазіргі қазақ, қырғыз және түрік тілдеріндегі мағыналарын зерделеген соң, қырғыз тілінде адам есімі ретінде қолданылған кездегі мәнін талдауға тырысамыз. Қыз есімі ретінде қолданылатын сайқал сөзінің араб тілінен енген «жылтырату, жылтыр ету, лак жағу» мәнінен «әсемпаз және кербез» мағынасы өрбуі мүмкін. Сонымен қатар «әсемпаз, кербез» мәнін түркі тілдерінің этимологиялық сөздігінде берілген «сай» сөзімен де байланыстыруға болады. «Сай» сөзі түрікмен және қырғыздарда жылқыға қатысты «көрнекті, әйгілі», түрікмендерде «мықты, көрнекі», «ірі, үлкен», чуваштарда «жақсы» деген мағыналарда жұмсалған (Этимологический словарь тюркских языков, 2003, 158-б.). Осы сөздікте М.Рясяненнің осман түрік тілі мен қырғыз тіліндегі saj сөзін моңғол тіліндегі sajin «жақсы, дені сау» сөзімен байланыстырғаны алға тартылады. Қырғыз тілінің түсіндірме сөздігінде де «сай» сөзі тұлпарға қатысты «сай күлүк», «сай тулпар» тәрізді теңеулерде «мықты, белгілі, атақты» мәнінде жұмсалатыны белгіленеді (Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү, 2019, 364-б.). Адамға қатысты сипаттама сөз тіркестерінде де «мықты, батыр, асыл адам» мәніндегі «сай кашка» мысалы келтіріледі (Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү, 2019, 365-б.). Бұл тұрғыдан татар тіліндегі «әдемі, әсем» мағынасына келетін моңғол тілінен енген «сай» сөзінен жасалған ер бала есімдеріне назар аударған жөн. Мысалы, Сайбек, Сайдар, Сайкай, Сайман, Сайморза, Саймөхәммәт, Сайхан~Сайкан есімдері қазіргі татар тілінде жиі қолданылатын ұл бала есімдері қатарында көрсетіледі (https://magarif-uku.ru/tatar-isemnere/ir-at/s/). Бұл есімдер моңғол тілінен енген «сай» сөзіне түрікше (бек) арабша (мөхәммәт), парсыша (морза) сөздер қосылып жасалған. Есімдердің барлығында «жақсы, даңқты, әсем, шебер» деген мағыналар бар. Моңғол тіліндегі сайхан «әдемі, сұлу, жақсы», сайтар «жақсылап, әдемілеп, толығымен», сайн «жақсы, бақуатты, керемет, сау, сәтті, ең жақсы, биік» деген мәндердегі сөздерді бұған дәлел ретінде келтіруге болады (Большой академический монгольско-русский словарь в четырех томах, 20012002, 776-б., 779-б.). «Сай» сөзінің бұл мәнін қазақ тілінің аймақтық қолданыстарындағы сайқылық (Маңғ.) «серілік, салдық, әсемпаздық»; сайлау (Орал, Жән.) «әдемілеу, әбден жақсылау»; сайлы 1. (Қост., Жанг.; Маңғ.) «жақсы», 2. (Орал, Жен.) «аман, қол-аяғы сау» сөздерінен де табуға болады (Қазақ тілінің аймақтық сөздігі, 572-б.). 441 Сайқал сөзінің қазақ тіліндегі «жүргіш, жалған, алдамшы» мәні түркі тілдерінің этимологиялық сөздігіндегі сай- сөзінің 1. «жала жабу»; 2. «алдау, өтірік айту» мағыналарымен сәйкеседі (Этимологический словарь тюркских языков, 2003, 160-б.). Қазіргі түрік тілінде қолданыстағы sayıklamak «сандырақтау» сөзінде сақталып қалған осы say- түбірін байқауға болады. Көне түркі тілінің сөздігінде де Saj (Usp 22 33), Sajïq (USp 122 7) және Sajda (USp 14 3) жалқы есімдері кездеседі (Древнетюркский словарь, 481-б.). Қырғыз тіліндегі Сайқал есімі қыз балаларға ең жиі берілетін есімдер қатарында орын алады. Қырғыз халқы алып Манас күш сынасқан батыр қыздың және бертін келе басқыншылардан руластарын құтқаруға тырысқан қайратты әйелдің образдарын жадында сақтап, дүниеге келген қыз бала ержүрек, батыл, парасатты болып өссін, болашақта халқының қорғанышы болсын деген тілекпен қыздарына Сайкал есімін берген. Сайқал сөзінің түп-төркіні зерделенгенде араб тілінен енген «жылтырату, жылтыр ету, кедір-бұдырын кетіру» мәніндегі көнерген сөз екені айқындалды. Бұл мәні түрік тілінде де сақталған. Түрік тілінің және қазақ тілінің диалектілерінде бұл сөздің «әсемпаз, кербез» мағыналары анықталды. Қырғыз тіліндегі Сайкал есімінің мәні көнерген сайкал сөзінің «жылтыр» мағынасынан «әсемпаз, кербез, әдемі» деп өрбуі мүмкін. Татар тіліндегі ер балаларға берілетін есімдер арасында кездесетін Сайбек, Сайкай, Сайкан, Сайморза тәрізді есімдердің құрамындағы моңғол тілінен енген «әдемі, сұлу, әсем» мәніндегі «сай» сөзі қырғыз тіліндегі Сайкал есімінің негізінде де болуы мүмкін деп болжанды. Түрік тілінде тек ретінде қолданылатын saykal/сайкал/сайқал сөзі қазақ тілінде «алдамшы, қу», «жеңіл жүрісті, жүргіш» тәрізді болымсыз мәндерге ие. Бұл мәнінің түркі тілдеріндегі «жала жабу», «алдау, өтірік айту» мағынасына келетін сай- сөзімен сәйкесетіндігі анықталды. Ғалым Т.Жанұзақовтың пікірі бойынша, кісі аттарының көбі шығу тарихы жағынан көне түркі заманы мен орта ғасырларда пайда болған антрополексеманың жалғасы болып саналады (Жанұзақов, 1971, 27-б.). Жалқы есімдердің тарихын, шығу тегін анықтау және түркі тілдері арасында өзара салыстыра зерттеу арқылы тіл қорының көне сөздік құрамын анықтауға мүмкіндік алатын боламыз. ӘДЕБИЕТ: Абдиев Т. К.К.Юдахиндин «Кыргызча-орусча сөздүгүндөгү» арабизмдер. Бишкек, 2020 (https://new.bizdin.kg/media/books/Kyrgyz-tilindegi-arabizmder-Abdiev_pdo32qX.pdf) Бектурганова К. Кыргызстандын асыл кыздары. – Бишкек: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. – 416 б. Большой академический монгольско-русский словарь в четырех томах. – Москва: “Academia”, 2001-2002. Древнетюркский словарь. – Ленинград: «Наука», 1969. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. - Алматы: «Ғылым», 1971. Жапаров Ш. Адам аттары – эл байлыгы. – Бишкек: “Текник” ББ, 2009. - 343 б. 442 Киргизско-русский словарь. Сост.К.К. Юдахин. – Фрунзе: Главная редакция Киргизской Советской энциклопедии, 1985. Кн.2-я. Л-Я. – 480 с. Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү. Экинчи бөлүк. - Бишкек: «Полиграфбумресурсы», 2019. – 800 б. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 12-том / Құраст. А.Үдербаев, О.Нақысбеков, Ж.Қоңыратбаева және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б. Қазақ тілінің аймақтық сөздігі /Құраст. Ғ.Қалиев, О.Нақысбеков, Ш.Сарыбаев, А.Үдербаев және т.б. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2005. - 824 б. «Манас» энциклопедиясы. 2 том. – Бишкек, 1995. https://sozluk.gov.tr/ Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 6 cilt. - Ankara: TDK Yay., 2009 Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и межтюркские основы на буквы «Л», «М», «Н», «П», «С». - Москва: Восточная литература РАН, 2003. - 446 с. 443 TABİATI, EŞYAYI VE İNSANI ADLANDIRMANIN TEO-STRATEJİK BAĞLAMI ÜZERİNE BİR TAHLİL ANALYSIS ON TEOSTRATEGICAL CONTEXT OF NAMING NATURE, THINGS AND HUMAN BEING NADIM MACİT54∙ ÖZET Yaratılış teorisine dayanan ilahi dinler, Tanrı “ol dedi, oldu” ve “önce söz vardı” kalıbı ile yaratma ile ad vermeyi aynı düzlemde zikreder. Tanrı “Işık olsun dedi, ışık oldu.” Bu ifade insan dışında kalan varlıklar için kullanılır. İnsana gelince o, Tanrı suretinde yaratılan, diğer bir deyişle kendini ve dış dünyayı bilen, her nesneyi ve eylemi adlandırma ve ona hâkim olma yeteneğine sahip varlık olarak tanımlanır. Nitekim insan akleder, konuşur ve birlikte yaşamaya ihtiyaç duyar. Öyle ki insan konuşma yeteneği ile tanımlanır. Bu yönüyle insan ilahi kelamdır. Dilbilimde ad terimi, bir nesnenin ve bir eylemin veya bir niteliğin bilgisini temsil eden ayırt edici ifadedir. Felsefi dilde bunun karşılığı kavramdır. İnsanın varoluşunu ve egemenliğini “ad verme yeteneğine bağlayan ilahi dinler” onun söylem inşa etme ve kültürel dünya kurma yeteneğine ve iradesine sahip olduğunu söylemiş olurlar. Bu anlam örgüsü içinde ad verme ve adlandırma üzerine konuşmak aslında insanın konuştuğu dilin göstergelerini hayata taşıyarak dünya dil sistemi kurma yeteneği ve inşa ettiği kültürel dünya üzerine konuşmaktır. Bu tebliğde yaratılış teorisine dayanan ilahi dinlerin “kaosa söz ile düzen verme” ifadesini, ad verme yöntemini ve ad verme bağlamında yer alan teolojik yorumların stratejik boyutunu son derece özel ve sınırlı bir bağlamda tahlil edeceğiz. Anahtar Sözcükler: Eşya, Tabiat, İnsan, Adlandırma, Teoloji, Strateji. ABSTRACT Divine religions based on creation theory, handle creation and naming in the same context with the phrase “God said to be, it was” and “first there was the Word.” God said “Let there be light, there was light.” This expression is used for non human beings. As for human beings, they are defined as beings created in the image of God, in other words, knowing themselves and the outside world, and they have the ability to name and organize objects and actions. As a matter of fact, human beings can reason, speak, they need to live together. In fact man is defined by his ability to speak. In this respect, man is the divine word. In linguistics, the term of noun is the distinctive expression that represents knowledge of an object and an action or a quality. Equilavent of this in philosophical language is the concept. The divine religions that relate 54 Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Öğretim Üyesi, nadim.macit@ege.edu.tr 444 human existence and sovereignty to “the ability of naming” indicate that he has the ability and will to construct discourse and construct a cultural world. Discussing name and naming within this meaning pattern is actually discussing the ability of human beings to establish a world language system and the cultural world they have built by bringing the signs of the language they speak to life. In this paper, we will analyze the expression of “ordering chaos by word” of divine religions based on the theory of creation, the method of naming, and the strategic dimension of theological interpretations in the context of naming in an extremely special and limited context. Keywords: Things, Nature, Man, Naming, Theology, Strategy. Giriş Sözün /adın olmadığı yerde hiçbir şey var olamaz. Martin Heidegger Adlandırma meselesi, her ne kadar modern kavramlarla dile getirilse de insanın tarihi kadar eskidir. Bu konu gerek içerik gerek çıkarım açısından varlık ve bilgi anlayışıyla alakalıdır. Sözgelimi ilahi dinlere göre vahiy yoluyla kendisini bildiren ve adlandıran Allah her şeyi yaratmıştır. Yaratılış ile adlandırma aynı düzlemde gerçekleşir. Kendi suretinde yarattığı insan / Âdem ad verme yeteneğine sahiptir. Kendini ve dış dünyayı fark eden, bu bilinçte olan Âdem’in üstünlüğü eşyayı adlandırma yeteneği ile ortaya çıkar. Ad verme yeteneğine sahip olmak bilgi yoluyla diğer varlıklar üzerinde egemenlik kurmak ve hayatın akışı içinde değişimi gerçekleştirmek anlamına gelir. İlahi kitaplarda yer alan yaratılış ve adlandırma sürecine ilişkin kelimeler, mitler ve semboller çok farklı yorumlanır. Dini ifadelerin yorumuna ilişkin bu farklılık birçok teolojik metinde görülür. İnsanın varoluşunu doğal süreçlere ve konuşma yeteneğini kültürel süreçle izah eden felsefi görüşler ise çok farklı gerekçelere dayalı olarak adlandırma meselesini farklı yorumlarlar. Diğer bir deyişle bu konu gerek içerik ve gerekse çıkarım açısından varlık ve bilgi anlayışlarına göre değişir. Adbilim, herhangi bir dil evrenin ve adlandırma tarzının sözel bir meselesi değildir. Dilin, daha özelde adlandırmanın varlık ve bilgi anlayışlarıyla olan bağlantısı üzerinden sürdürülen bir tartışma anlam ifade eder. Bu konuyu her hangi bir başlık üzerinden tartışmaya niyetlenmiş ilim adamının, meseleyi hangi varlık ve bilgi anlayışına dayalı olarak ele aldığını belirtmesi gerekir ki bilimsel bir tartışma ve eleştiri mümkün olsun. Çünkü bilimsel metin eleştiriye açık olan metindir. Bir metnin eleştiriye açık olması için kullanılan kavramlarının tanımlanması, dayandığı varlık ve bilgi anlayışının ana unsurlarının gösterilmesi, ele alınan konunun içerdiği sorunların açık-seçik olarak belirtilmesi gerekir. Kişi, yer, bitki ve benzeri alanlarda yer alan adların veya ad verme yöntemlerinin değişmesi sadece dil meselesi değildir. Çok farklı unsurların ve etkilerin tesir ettiği bir alandır. Yaşanan değişimin izahı ve bu izahın dayandığı varlık ve bilgi anlayışı, değişimin anlam sınırlarını gösterir. Değişime karşı tutum alma biçimi de buna göre belirlenir. Farklı varlık ve bilgi anlayışlarının ana çizgilerini göstermek için birkaç örnek sunabiliriz. (a) “Evrenin ve insanın yaratılışından önce söz vardı” anlayışı 445 adlandırmanın yaratma fiilini izlediği görüşünü benimser. “Ve Allah dedi: Işık olsun; ve ışık oldu…” (Tekvin: 1/ 5) En son Tanrı “suretimizde ve benzeyişimiz de insan yapalım… Yerin toprağından insanı yarattı… Âdem oldu.” Suret ve benzeyiş ilahi zihnin / ilahi sözün tecellisine mazhar olma anlamındadır. “Yüce Tanrı yerdeki her hayvanı, havada uçan her kanatlıyı topraktan yarattı; onları adlandırmak üzere Âdem’e götürdü. Âdem her canlı yaratığa ne ad verdiyse bu onun adı olarak kaldı. Âdem bütün büyük başlara, havadaki kanatlılara ve yerdeki her hayvana bir ad taktı…” (Tekvin 2 / 19-20) Bu anlayışa göre dilin, kelamın menşei aynen yaratma fiili gibi ilahidir. Allah, kendi suretinde yarattığı insana konuşma ve ad verme yeteneği bahşetmiştir. Kur’ân-ı Kerim birçok yerde “Allah, ol dedi, oluverdi” ifadesini kullanır. “Allah’ın emri / işi bir şeyin olmasını istedi mi ona sadece ol demektir, hemen oluverir.” (Yasin 36 / 82) Bu, Kitab-ı Mukaddesin tekvin bölümünde ifade edilen Allah “ol dedi, oldu” kalıbı ile aynıdır. İnsanın yaratılışı ile ilgili olarak “Allah yarattığı her şeyi güzel yaptı ve insanı yaratmağa çamurdan başladı. Sonra onun neslini bir özden-hakir suyun özünden-yaptı. Sonra ona biçim verdi, ona kendi ruhundan üfledi…” (Secde: 32: 7-9) “Allah, Âdem’e her şeyin adını öğretti…”. Sonra: Ey Âdem! Bu (şeylerin) adlarını meleklere bildir, buyurdu. Âdem adları onlara bildirdi...”. (Bakara: 2: 30-33) “Kendi suretinde insan yarattı / Sonra ona biçim verdi, kendi ruhundan üfledi” ifadeleri arasında üslup farkı var, fakat içerik olarak aynı. İlahi zihnin, kelamın sınırsızlığının bir tezahürü olarak insanın bitmez tükenmez kelamı ve yorumu farklı dillerin, dil sistemlerinin, farklı kültürel evrenlerin ve yorumların olmasının arka-planını oluşturur. Varlık anlayışının temeline “Eşyanın hakikati / varlığı sabittir / insan aklı eşyanın hakikatini kavrar” (İsmail Hakkı, 1981, s.38)önermelerini yerleştiren teologlar buna uygun ad ve ilim tanımı yapmışlardır. Onlara göre ad; bir şeyin zatının kendisiyle bilindiği bir kelimedir. Adlandırılanın zikri onunla yükselir ve onunla bilinir. Adları bilmek adlandırılanların zatlarındaki suretleri bilmekle gerçekleşir. (İsfehânî, 1986, s.356) İlim ise bir şeyi olduğu hal üzere bilmektir. Bir şeyi olduğu hal üzere bilmek “şey ile ad arasında koparılmaz bir ilişki, doğru adın taşıyıcısının bir parçası olduğunu kabul eder. Şey / eşya, en geniş anlamıyla bir biçimde varolan herhangi bir şey anlamına gelir. Şeyi temsil eden kelimenin varolduğu yerde şey bir şeydir. Yalnızca bu sebeple o vardır. Dolayısıyla sözün, adın bulunmadığı yerde hiçbir şey yoktur. Şey’e yalnızca söz varlık verir.” (Heidegger, 2002, s. 32) Mahlûkat içinde sadece insan düşünme ve konuşma yeteneğine sahiptir. “İnsan evvela düşünür, düşündükten sonra bilir, bildikten sonra anlar. ( İsmail Hakkı,1981, s.143) Demek ki insan akılla eşyayı tasarlar, tasarladığı eşyayı dille tasvir ve ifade eder. Diğer bir deyişle akıl ve dünya sözle / kelime ile kurulur. “Kelime ise öncelikle ad olarak anlaşılır. Ad, varlığın belirleyicisi ve onu zihinde canlandıran bir gösterge niteliğindedir. Zira ad, özel bir şeyin varlığına delalet eden kelimedir. Adlandırma ise bir anlamın karşılığında onu anlatacak bir ad vermedir. Heidegger’in (1889-1976) deyişiyle “Ad, bir şeye sözlü ve yazılı bir gösterge, işaret, bir şifre sağlayan lakap. Adlandırmak ise bir şeyi bir adla mücehhez kılmak demektir. Sözün / kelimenin; belirli bir şeye adını veren kelimenin bulunmadığı yerde hiçbir şey varolamaz.” (Heidegger, 2002, s.31) 446 Marifet anlayışını manevi tecrübeye üzerine kuran mutasavvıflar, âlemin ve insanın yaratılışı, Âdem’in adları öğrenmesi ve bildirmesi konusunu sembolik olarak yorumlarlar. Onlara göre gerçek bilgiye ulaşmak “ manevi hayatı tecrübe eden insanın kalbinin hakikate açılması ve manevi tecrübe ile hakikatin sırlarını keşfetmekle mümkündür. Eşyanın iç yüzünü anlamak, ilahi zevk, akla ve cedele dayanmadığından akli istidlal ile değil, ancak irade ve vicdanla gerçekleşir. (Suphî, 1969, 199) Sufî dilinde zevk; sezgi değildir. Sezgi, vasıta olmaksızın bir şeyi doğrudan idrak etmektir. Oysa zevk belli bir manevi sisteme dayalı olarak yol yürümektir. Hakikate öğretim ile de ulaşılamaz. İlahi zevk ve hal ile ulaşılır. Onların yolu, dinleme ve akli delil getirme değil, manevi yürüyüşte kararlı ve dirençli olmaktır. (Suphi, 1969, s.199-200) Manevi terbiye ile kalbin hakikate açılması ve tanıklık etmesi üzerine inşa edilen bu anlayış lafzi ve akli yorumların ötesine geçmeyi amaçlar. İnsanın yaratılışı konusunda “Allah, Âdem’i kendi suretinde yarattı. İnsan, Hakk’ın en kâmil tecellisidir. Çünkü varlığın hakikatinin tümünü kendinde toplayan bir varlıktır. O büyük âlemin varlık aynasında yansıyan küçük âlemdir. (Suphi, 1969, s.211) Her şey ilahi tecellinin, zuhuratın ve ilahi adların yansımasından ibarettir. Evren tümüyle mutlak varlık olan Allah’ın tecellisi ve gölgesidir. Hakikatte Allah’tan başka bir varlık yoktur. Eşya, tecellinin ve zuhuratın tezahürüdür. Eşyanın hakikatini bilmeye Âdem gerek. Yani eşyanın hakikatini bilmek ancak mana âlemini bilmekle gerçekleşir. Bunu Vahdet-i Vücud meselesine aşına olanlar bilir. Hayatın zahiri ve batini yönleri, iki âlemin varlığını yansıtır. Duyularla bilinen âlem, oluş ve yok oluş âlemidir. Keşf ve murakabe yoluyla erişilebilen âlem-i misal vardır ki bu âlem ilahi kitaplar ve kalp gözüyle bilinir. Duyulur dünya, görünmeyen dünyanın bir yansımasıdır. Duyular, yalnızca maddi nesneleri ve onların sonuçlarını algılayabildiği için araz /ilenek, kesret / çoğulluk ve öze ait olmayan şeylerle yolunu şaşırmış, bir kargaşa içine düşmüştür. Yine de iki âlem arasında nedensellik bağıntısının ötesinde bir sembolik bağıntı vardır. Duyulur âlemde bir tek nesne yoktur ki, öteki âlemde bir şeyin sembolü olmasın. Demek ki eşyanın hakikati, âlem-i temsildedir. Duyulur âlemdeki objeler, âlem-i temsildeki asıllarının birer sembolü, birer metaforu, istiaresidirler. Kalbi hakikate açılanlar için her lafzın bir manası, her ismin bir müsemması, her kelamın bir tevili ve her tevilin bir temsili vardır. Dolayısıyla mana âleminin ifşası, duyulur âlemde var olanların istiareler / metaforlar olarak ifşası dolayımında kavranmasıyla mümkündür. (Yavuz, 2009, s.95, 98) Dini gelenekte varlık ve bilgi anlayışı ağırlıklı olarak iki konum üzerine kurulur. Görünen âlemden görünmeyene geçiş her iki konumun yöntemidir. Fakat birisi, eşyanın hakikatinin sabit, aklın bunu anlama yeteneğinde olduğunu kabul eder. Diğeri ise eşyanın hakikatini, mana âlemine açılmış kalbin keşfedeceğini söyler. Birinci anlayışa göre bir şeyi, nesneyi adlandırma, nesnenin duyu ve akılla kavranan özelliklerine bağlı olarak yapılır. Ayrıca ad, kişinin çağrıldığı ve onunda cevap verdiği şey olduğu için var olan şeydir. Dolayısıyla ad, taşıyıcısına aittir. Kalbi mana âlemine açılmış olanların ise Allah’tan başka varlık yoktur. İlahi kitapların verdiği isimler üstü örtük bir gerçeğin ifşasıdır. İlahi adların tecellisini bir adla göstermedir. 447 Bu iki konumun dışına düşen, gayri ilahi dinlerde ve felsefi anlatılarda farklı varlık ve bilgi anlayışları vardır. Açıklayıcı olması açısından çok yaygın olan, günümüzde de kabul gören birkaç anlayışa değinebiliriz. Tarihi tecrübe içinde bazen sınırlı ve bazen geniş tabanlı bir söylemle varlık gösteren anlayışlara atıf yaparak ad verme ve adlandırma meselesinin sadece bir dil meselesi olmadığını, onun arkasında farklı unsurların olduğuna işaret edeceğiz. (b) Kelimelerin adlandırdıkları şeye doğal uygunluğu üzerine kurulan dil-dünya bağıntısı: Resim kuramı “dünya, olduğu gibi olan her şeydir, dünya olguların toplamıdır, şeylerin değil” (Wittgenstein, 1985, s.15) önermesi üzerine kurulur. Dünyanın yapısını çözümlemeye olgudan, dilin yapısını çözümlemeye cümleden başlamamız gerektiğini söyleyen Wittgenstein dilin yapısını incelerken, olguları tahlil sonucu elde edilenleri hesaba katarak dünyanın resmini çıkarabileceğimizi savunur. (Soykan, 1995, s.49) Ona göre “tümcede kullanılan yalın imlere ad denir… Ad nesneyi imler, nesne onun imlemidir” Wittgenstein, 1985, s.31) “Cümle, bir şey durumunun betimlenmesidir.” (Wittgenstein, 1985, s.36) Bu durumda resmi yapılacak şey olgu, başka bir deyişle şey durumudur. Fakat resmin kendisi de bir olgudur. Zihnimizde oluşturduğumuz ve dile getirdiğimiz resimler ait oldukları objelerine, şey durumlarına ya uyarlar ya uymazlar. Uyarsa doğru, uymazsa yanlış resimlerdir. (Wittgenstein, 1985, 27) Buna göre bir önerme ancak fiziksel mahiyette bir olguya ilişkin olduğunda anlama sahiptir. (Hadot, 2009, s.28) Gerçekliğin resmini çıkarmak şey durumlarının var olmasının veya olmamasının bir olağan tasvirini çıkarmakla mümkündür. Ona göre “Ad, objeyi gösterir. Obje onun gösterimidir. Adın gösterimi, cümlenin anlamı vardır. Cümlenin gösterimi olmaz. Çünkü cümle şey durumlarının betimlenmesidir. Şey durumları betimlenebilir, ama adlandırılamaz. Ad, cümlede objeyi temsil eder. Bir ad, ancak cümle bağıntısında gösterime sahiptir. Sözgelimi Aristoteles adının tek başına bir gösterimi yoktur. Çünkü adın bir nesneyi göstermesi durumu bir cümledir. Ad, işarettir. Kendi başına bir gösterime sahip hiçbir işaret yoktur. (Soykan, 1995, s.59) Buna göre dil, olguların ve bütün olarak da gerçekliğin resmidir, anlam bu resmin kendisi, gösterim adın gösterdiği şeydir. Dünyanın resmini çıkartma teorisine göre gerçek dokunulabilen, görülebilen, algılanabilen ve tecrübe edilen şeydir. Bu anlayış atomist-olgucu düşünürler tarafından takip edilir. Her şeyi hesaplanabilir bir nesnelliğe indirme eğilimine uygun düşen bu kuramı bizzat kendisi eleştirir. İkinci dönemini belirleyen önermesi: “sözcüğün anlamı, onun kullanımıdır.” Bu süreçte dil oyunu, aile benzerlikleri, uzlaşım, yaşam biçimi gibi temel kavramlar öne çıkar. Artık dil ile gerçeklik arasında uyum aranmaz. (Hadot, 2009, s. 70) Adın taşıyıcısı ile adın gösterimi arasında kesin bir ayrım yapar. Adın gerçeklikte karşılığı olduğu şey-kişi veya nesne-adın taşıyıcısıdır, gösterimi değil. Adın taşıyıcısı yok olabilir, ama ad gösterimini yitirmez. Örneğin Sokrates öldüğünde ‘Sokrates’ adı gösterimsiz, anlamsız bir sözcük olmaz. Sözün gösterimini, anlamını onun kullanımında aramalıdır. Bir sözcüğün anlamı onun dildeki kullanımıdır. (Soykan, 1995, s.83-84) Eğer adların, doğruluğu / kesinliği, doğru adın, yani şey için yeterli adın 448 bulunmasına bağlı ise, o takdirde, bu tür her yeterliliğe göre doğruluk aşamaları ve dereceleri var demektir. Eğer düşük düzeyde kesinlik doğruluk derecesine sahip bir ad hala bir şeyin ana hatlarını taşıyorsa, kullanılabilecek ölçüde iyi demektir. (Gadamer, 2009, c.2, s.205) Her yeterliliğe göre doğruluk dereceleri var ise ad vermeyi toplumsal uzlaşmadan ve mutabakattan hareket ederek anlayabiliriz. (c) Bilgi arayışını metafor oluşturmaya yönelik temel insani güdüde gören F. Nietzsche felsefi hakikat bilgi iddialarını geçersiz kılmaya yönelir. İnsan bilgisinin sadece dil vasıtasıyla olabileceğini ve zihnin asli güçlerini başka türlü göstereceğini, bunun örneğinin de adlandırma süreci olduğunu ifade eder. Adlandırma süreci, suni bir farklılaştırma, tasnif etme ve tanzim etme sürecinin sonucu görülen kavramları doğurur. Adlandırmada, en fazla benzer olan şey, aynı adı benzer olan şeye bahşetme dolaysıyla özdeş bir şey olarak tasarlanır. İşte bu anlamda ‘bilgi’ birbirine benzer olan şeylerin hızlı sınıflandırması, kategorize edilmesi olarak ortaya çıkar. Kavramların oluşumu eşit olmayan şeylerin eşitlenmesidir. Dil bu yüzden bir temsil etme aracı değildir. Çünkü nihai noktada temsil edilebilecek hiçbir şey yoktur. (Schrift, 2002, s.6.) Hakikat bir sosyal zorunluluk olarak varlık kazanır. Ve kesinlik olarak hakikat kavramı insani varlıkların bir cemaate girmesi sonucu doğar. Bu tür bir cemaatin armonisi bu ‘hakikatlere’ bütünüyle geçerli ve bağlayıcı modeller olarak ihtiyaç duyar. Bu tür tek biçimli, zorunluluk içeren modeller bulunmadıkça cemaat fonksiyonunu yerine getiremez; çünkü biz, kelime / kavram karmaşalarından rahatsızlık duyar ve henüz kelimeler / kavramlarla damgalanmamış kendi hissimize güvenemeyiz. Dolayısıyla bu bağlam içinde yalancı lingüistik mutabakatlara bağlanmayı beceremeyen veya lingüistik mutabakatları suiistimal eden kişidir. Fakat daha derin düzeyde ahlakdışı anlamda doğrular ve yalanlar düzeyinde hakikatlerin bizatihi kendileri yalanlardır. Dolaysıyla dürüst olmak, yalnızca sabit bir mutabakata göre yalan söylemektir. (Schrift, 2002, s.11) Dil, asla bir şeyi bütünüyle dile getirmez, tersine yalnızca ona asılı duran bir özelliği sergiler. Dil, bilgiyi değil, bir kabulü taşır. Bu çıkarımla Nietzsche temsili dil modelinden ayrılarak retorik dil modeline geçer. Bu geçişin iki türlü sonucu vardır: O, hem epistemolojinin otoritesini sınırlar hem de retorik sorgulamanın alanını genişletir. Dil figürleri bundan böyle klasik retorik tartışmalarında olduğu gibi, doğru, lafzi kullanım tarzlarının türevi durumundaki sadece dekoratif değere sahip şeyler olarak görülmezler. Retorik, lingüistik kullanımın paradigmatik örneği haline kavuşur. Bilgi kuramlarının gerçeklik olarak sundukları her şeyi sonuna kadar izleyerek, temelde gerçeklikten ayrı duran insani bir yaratı olarak dil görüşü ve bir oluş süreci olarak dünya görüşü söz konusudur. Yanlış olan dil değildir, insanın dille dünyanın doğru bilgisine sahip olacağı yolundaki inancıdır. Doğru, hakikat kavramı saçmadır. Meseleye bir hakikat olarak değil bir kolaylaştırma aracı olarak bakmak gerekir. Her bir adlandırma durumunun, adlandırılan şeyin ve kelimenin kendisi bizi hiçbir şekilde doğruya yaklaştırmayan tasarımlardır. (Schrift, 2002, 16-19) 449 Bu anlayışa göre aklın, nedenin ve tözün ürettiği “hakikatler” reel hiçbir şeye tekabül etmeyen lingüistik fetişlerdir. Metafizik dilin tahrip ettiği değerleri yeniden değerlendirmek gerekir. Bizi ilgilendiren dünya neden bir kurgu olmasın. En temelde Tanrı’nın lingüistik olarak türetildiği ifade edilebilir. “Tanrı dünyanın hareketine ilave edilen fail, inançla “dünya” denilen kozmolojik metnin yaratışının sorumluluğunu atfettikleri en büyük yazar olarak ortaya çıkar. Metafizik ve epistemolojik ön kabullere inanmaya devam ettiğimiz sürece Tanrı’ya inanmaya devam ederiz. Bütün değerlerin yeniden değerlendirilmesi, üstün insanın yaşaması için nasıl ki Tanrı’nın ölmesi gerekiyorsa, bizimde söz konusu değerleri aşmak için dilin otoritesine inancı askıya almamız gerekir.” (Schrift, 2002, s.17,19) Bu anlayışa göre adlar, bir dil düzeni içinde alışkanlıkların, tasarımın ve oluşturulan şemanın bir sunumundan başka bir şey değildir. Anlatıların eleştirisine yönelik olarak “hiçbir şeyin temeli yoktur” şeklinde ifade edilen bu önerme kirlenen dil sistemlerini eleştiriye tabi tutarak temizleme açısından önemli bir rol oynamıştır. Fakat eleştiri yaşantı alanı ve tecrübesi içinde hiçbir sabit nokta bırakmamıştır. İnsan hayatı “kaosu kozmikleştirme” sürecine bağlı olarak kurulmuştur. “Hiçbir şeyin temeli yoktur” önermesi dönülecek hiçbir kıble, bağlanacak hiçbir değer yoktur, sonucunu doğurur. Dolayısıyla ad verme, adlandırma bir anlam ifade etmez. İlahi dinlerin temeli, sabit noktası Allah’ın varlığı ve birliğidir. Bu temeli ortadan kaldırıp onun yerine üstün insanı ikame edince başka bir anlatı inşa edilmiş oluyor. İnsanın eşyayı adlandırmasını içgüdünün bir eseri olarak görüp, insan bilgi edinme ve öğrenme, dolayısıyla anlamlı bir hayat kurma iradesi “her sözün geçerli olduğu” anlayışını doğurur. Diğer bir deyişle ne söylersen gider tavrını geçerli kılar. Bu durumda bir kişiye, nesneye, yere, bitkiye ve benzeri şeylere gelişi güzel ad vermenin yolu açılır. Gadamer’in deyişiyle “dâhiyane yeteneklere sahip bir hayduta, ‘korkunç’ anlamına gelen bir ad verilmesi bir tesadüf değildir.”(Gadamer, 2009, c.2, s.87) Görüldüğü üzere ad verme ve adlandırma farklı varlık ve bilgi anlayışlarına göre değişmektedir. Bu mesele ile ilgili bir konuyu tartışırken hangi varlık ve bilgi anlayışına dayandığımızı belirtmemiz gerekir. Mesele sadece dil meselesi değildir. I. Kaos’a Söz ile Düzen (Kozmos) Vermek ve Adlandırmak Yaratılış inancına dayanan ilahi dinler, adlandırmanın ilk insanla başladığını söylerler. Kitab-ı Mukaddes evrenin altı günde yaratıldığından bahseder. Yaratılış sürecini adlandırma izler: Birinci gün: “Başlangıçta Tanrı (Elohim) gökleri ve yeri yarattı. Ve yer ıssız ve boştu; ve engininin yüzü üzerinde karanlık vardı; ve Tanrı’nın Ruhu suların yüzü üzerinde hareket ediyordu.” Tekvin, 1: 1-3) Yani gökler ve yer yaratıldı, fakat kaos vardı. Ve Tanrı dedi: Işık olsun; ve ışık oldu. Ve Tanrı ışığın iyi olduğunu gördü; ve Allah ışığı karanlıktan ayırdı. Ve Allah ışığa Gündüz, ve karanlığa Gece, dedi .” (Tekvin 1 / 1-5) Tanrı dedi, oldu şeklindeki kalıp “yaratılışın Tanrı Kelamının gücü ile gerçekleştiğini”(Eliade, 2003, c.1, s.205) ve yaratılan şeyin Tanrı tarafından adlandırıldığını ifade etmektedir. Kaosun halinden kozmosa geçiş ilahi kelamla oldu. Tanrı dedi: Işık olsun, ışık oldu. Işığa gündüz, karanlığa gece, dedi. 450 Buna göre yaratılış ilahi kelamla kaosa düzen vermektir. Kaosa düzen vermenin en önemli unsuru: Adlandırmadır. İnsanın yaratılışına kadar aynı kalıp işler. İkinci gün: “Ve Tanrı dedi: Suların ortasında kubbe olsun, suları sulardan ayırsın. Ve Tanrı kubbeyi yaptı, kubbe altında olan suları, kubbe üzerinde olan sulardan ayırdı. Ve böyle oldu. Ve Tanrı kubbeye Gök, dedi.” Tekvin 1 / 6-8) Üçüncü gün: “Ve Tanrı dedi: Gök altındaki sular bir yere biriksin ve kuru toprak görünsün. Ve böyle oldu. Ve Tanrı kuru toprağa Yer, dedi… Suların birikintisine Deniz, dedi… Yerde ot, tohum ve sebze, meyve veren ağaçlar…” (Tekvin: 1 / 9-13) Dördüncü gün: “…Gündüzü geceden ayırmak, alametler ve vakitler için ışıklar… Gündüze hükmetmek ve geceye hükmetmek için iki büyük ışık yaptı… (Tekvin: 1 / 14-19) Beşinci gün “ Ve Tanrı dedi: Sular canlı mahlûkların sürüleri ile kaynaşsın, yerin üstünde, gökler kubbesinin yüzünde kuşlar uçsunlar… Suların kendileri ile kaynaştığı cinslerine göre hareket eden her canlı mahlûku ve cinsine göre her kanatlı kuşu yarattı…” (Tekvin 1 / 20-23) Altıncı gün: “Ve Tanrı dedi: Yer, cinslerine göre canlı mahlûkları, sığırları ve sürünen şeyleri ve cinslerine göre yerin hayvanlarını çıkarsın. Ve böyle oldu… Ve Tanrı dedi: suretimizde ve benzeyişimize göre insan yapalım…” (Tekvin: 1 / 25-26) Buraya kadar, insan dâhil Allah olsun, dedi. Oldu. Yuhanna İncil’inde salt kelam esas alınarak şöyle ifade edilir: “Kelâm başlangıçta var idi, Kelam Allah nezdinde idi. Ve kelâm Allah idi. O, başlangıçta Allah nezdinde idi. Her şey onun ile oldu, olmuş olanlardan hiçbiri onsuz olmadı” (Yuhanna 1, 1-3) İyi bir dünyanın ve Tanrı’nın kutsadığı hayatın yaratılması, kozmogoni işi son olarak insanın yaratılışı ile taçlanır. “insanı kendi suretimizde kendimize benzer yaratalım. Denizlere, balıklara, gökteki kuşlara, evcil hayvanlara, sürüngenlere, yeryüzünün tümüne egemen olsun” (Tekvin 1 / 26) Dünya iyidir, insan (imago dei) Tanrı’nın suretidir. Tanrı yerin toprağından adamı yaptı. Yani insanı yarattı, adı Âdem oldu. “Yüce Tanrı yerdeki her hayvanı, havada uçan her kanatlıyı topraktan yarattı; onları adlandırmak üzere Âdem’e götürdü. Âdem her canlı yaratığa ne ad verdiyse bu onun adı olarak kaldı. Âdem bütün büyük başlara, havadaki kanatlılara ve yerdeki her hayvana bir ad taktı…” (Tekvin 2 / 19-20) İnsanın yaratılışından sonra kalıp değişir. “Yarattığı her şeyi Âdem’e götürdü, her canlıya Âdem ad verdi”. Yani Tanrı suretinde yaratılan, kendini ve dış dünyayı fark eden, bilgi edinme yeteneğine haiz olan insan tabiatı, eşyayı adlandırdı. Evrenin ve insanın yaratılışı konusunda Yahveci ve Ruhban anlatı arasında bazı farklar var. Keza “Âdem’in hayvanları adlandırdığını anlatan (Tekvin 2, 19-20) metinlerin yorumu ile Gnostik Teolojik anlatıda ad vermenin anlamı arasında küçük, ama önemli farklıklar var. Karşılaştırmalı tahlil için (Bkz: Vitkova, 2016, v.2, p.11941196 vd) Ad vermenin geçtiği bütün geleneklerde Âdem hakir, zayıf, topraktan gelme olmasına rağmen anlayışa ve bilgeliğe sahiptir. Hayvanları adlandıra bilmektedir. Bu meleklerin yapabileceği bir şey değildir. Yahudi metinlerinde bu kıssa, Âdem’e derin bir saygıyla anlatılır ve meleklere ders niteliği taşır. Tanrı Âdem’e güvenmektedir. Bu durum gnostik metinler içinde geçerlidir. (Vitkova, 2016, v.2, p. 1200) İlahi nitelikle 451 yaratılan ve öteki yaratılmışların gerçek doğasını tanıma yeteneğine sahip olan Âdem eşyayı adlandırmayı başarır, daha üstün yeteneklere sahip olduğunu gösterir. Nitekim Tanah / Ahd-i Atik’in tefsiri Midrash Rabbah adlı külliyatın üçüncü kitabı Numbers de bu meselenin yorumu şöyle bir soru ile başlar: Âdem’in bilgeliğinin kaynağı nedir? Yüce Tanrı Âdem’i yaratmayı irade edince meleklere sordu. Tanrı onlara dedi ki: İnsanı kendi suretimizde yaratalım. Melekler, insanı bilinçli yapan şey nedir, diye sorunca Tanrı insan bilgelikte sizden üstün olacak, dedi. Evcil hayvanları ve kuşları adlandırmak için meleklere sundu. Melekler bilmediklerini söylediler. Bu kez Âdem’e sundu. Âdem hepsini adlandırdı. Tanrı sordu: Senin adın ne olmalı? Adım, Âdem olmalı, çünkü topraktan yaratıldım, dedi. Sonra Tanrı, benim adım ne, dedi. Âdem, Rabb, dedi. Çünkü tüm mahlûkatın rabbisin. ((1939, 750) Bu yorum, Ahd-i Atik / Tanah Tekvin bölümünde yer alan lafzi anlatıyı bir adım daha ileriye taşımaktadır. Âdem’in mahlûkata ad vermesini bilgi edinme ve kullanma yeteneğine bağlamakla kalmaz, aynı zamanda Tanrı’nın suretinde yaratılan insanın kendisini ve Tanrı’yı adlandırdığını söyler. Bu yorum, Âdem’in ilahi bilgiye sahip olarak büyük bir sorumluluk üstlendiğini ifade etmektedir. İlk insanın yaşadığı ilk cennet miti ve bunun üzerinden anlatılanlar, özellikle bahçenin ortasında hayat ağacından, iyi ile kötüyü bilme ağacından meyve yemek yasaklandığı halde Âdem ve Havva’nın meyve yemesi, bir varoluş biçiminin değişmesini ifade eder. “Bu bilginin varoluşsal değerini gösterir. Çünkü bilme insan varoluşunun yapısını kökten değiştirebilir.”(Eliade, 2003, c.1, s. 207) Bu mit, insanın zihninin dış dünyayı kavrama ve anlamlandırma yeteneğine eriştiğini, cennetimasumiyeti kaybederek büyük bir sorumluluk altına girdiğini anlatır. Bu sorumluluk, hayatın diyalektiği içinde insanın tercihiyle anlam bulacaktır. Ayrıca bu mit, dilin insan kökenli olduğu ve ilk insan olan Âdem ile başladığı konusunda kuşkuya yer bırakmaz. Tanrı tarafından yaratılan varlıkları Âdem’in adlandırmasına itiraz olmadığına göre insanın adlandırma yeteneği kabul edilmiştir. “Varlığı ve hayatı anlama her zaman, görüleni özdeşleyebilmek, adlandırabilmektir. Hz. Âdem’in çevresindeki canlıları tek tek adlandırmasından beri böyledir bu. Görebilmek ise şimdiye ve geleceğe sırtını değil yüzünü dönmekle olur ancak.” (Göktürk, 1989, s.200) İlahi kitapların kendini ve dış dünyayı algılama ve anlama bilincinde olan insan ve ilk peygamber olan Hz. Âdem üzerinden sundukları “Âdem, eşyaya isim verdi / bildirdi” şeklindeki ifade “insanın eşyayı adlandırma ve semboller kullanma yeteneğiyle” tezahür ettiğini gösterir. Bu mevzuda İbn Meymun ’un yaptığı yorum dikkat çekicidir. “Hz. Âdem’in yeryüzündeki varlıklara ad vermesi tabii değil, istilahidir. Yani onların doğal yapılarından dolayı değil, eşyayı görme, anlama ve yorumlama yoluyladır.” (İbn Meymun, 1974, 390) Eşyayı adlandırmak, insanın dünya kurma etkinliğinin temelini oluşturur. Çünkü adlar, kavramlar üzerine kurulur. Ad verme, bilgi yoluyla süreci değiştirmenin diğer bir ifadesidir. Adlandırma, dilin yaratıcı eylemin ürünü, bilgi yoluyla süreci değiştirme ise insanın varoluş sürecinin tarihin akışıyla sürekli değiştiğini gösterir. Kur’ân-ı Kerim “gök ve yer bitişik bir kütle iken biz onları ayırdık” (Enbiya, 21: 30) ifadesi ile kaosa işaret eder. “ Allah dilediğine ol, der. O da oluverir” (Bakara 2: 452 117; Nahl, 16: 40; Yasin 36: 82) ) “Allah gökleri ve yeri altı günde yarattı… Halk ve emir Allah’ındır” (Araf 7: 54) (O ki her şeyi yarattı ve düzene koydu…” Âlâ, 87: 2-3) ifadeleri ile esas olarak Kitab-ı Mukaddes ile örtüşür. Varlığı adlandırma etkinliğini insanın yaratılışı ile başlatır: “İşte o zaman Rabbin meleklere: Bakın, Ben yeryüzünde ona sahip çıkacak birini yaratacağım, demişti. Onlar: Seni övgüyle yüceltip takdis eden bizler dururken, orada, bozgunculuğa ve yozlaşmaya yol açacak ve kan dökecek birini mi yaratacaksın, dediler. Allah, sizin bilmediğiniz (çok şey var, onları) Ben, bilirim, dedi. Ve O, Âdem’e her şeyin ismini öğretti, sonra onları meleklerin önüne koydu ve dedikleriniz doğruysa, haydi bu şeylerin ismini bana söyleyin bakalım, dedi. Melekler: Sen kudret ve egemenlikte kusursuz ve eksiksizsin, senin bize bildirdiğin dışında bir bilgimiz yoktur. Doğrusu yalnız Sensin her şeyi bilen, gerçek hikmet sahibi, diye cevap verdiler. Allah: Ey Âdem! Bu (şeylerin) isimlerini onlara bildir, buyurdu. Âdem isimleri onlara bildirince Allah: Size göklerin ve yerin gizli gerçekliğini, açıkladıklarınızın ve gizlediklerinizin tümünü yalnız Ben bilirim dememiş miydim, dedi.” (Bakara: 2: 30-33) Bu mesele, İslam düşünce geleneğinde ayrıntılı olarak tartışılmıştır. Sözgelimi Muhammed b. Ali eş- Şevkânî (v.1210 / 1834) İrşâdü’l Fuhûl, adlı eserinde; Razî, (v.606 / 1210) el-Mahsul fi İlmi’l Usûli’l Fıkh adlı eserinde geniş yer verir. Bu mevzuda dört ana eğilimden bahsederler. (a) Dil tevkifi, yani ilahi, ilhamidir. (b) Dil, istilahidir, yani uzlaşma ve sözleşme yoluyla inşa edilmiştir. (c) Önce tevkifi, sonra istilahî veya (d) Bazısı tevkifi bazısı istilahidir. (Şevkânî, 2000, c.1, s.98; Razî, Ts, c.1, s. 181-182) İsim ve dil konusunda ana eğilim tevkifi ve istilahî şeklinde olsa da farklı yorumların varlığı da bir gerçektir. Sözgelimi Cüveynî (v.485 / 1085) el-İrşad adlı eserinde ilk dilin ilahi, daha sonraki dilin beşeri olduğunu söyler. Keza Nesefî (v. 508 / 1115) Tabsıratü’l Edille adlı eserinde ilk dilin tevkifi, ilk dilden sonraki dillerin sözleşme yoluyla oluştuğunu ifade etmektedir. (Cüveyni, H.1416, s. 46; Nesefî, 2003, c.1, s.474) Bu mevzuda ileri sürülen görüşlerin tümünü dikkate aldığımızda şu çıkarımı yapabiliriz: Ad verme veya adlandırma insana Allah tarafından verilen bir yeteneğin ve bunun uzantısı olarak beşeri uzlaşının sonucudur. Görüldüğü üzere ilahi dinler, insanın yaratılışı ile insanın eşyayı adlandırma yeteneği arasında doğrudan bir ilişki kurar. Çünkü insanoğlunun var oluşu, dilsel olarak ifade edilen bir varoluştur. Ancak bilmemiz gerekir ki adlandırma, dilin ilk boyutudur. İnsanın dil yeteneğini açıklamada önemli bir unsurdur. Fakat yeterli değildir. Dilin ikinci boyutu adlandırılan şeyi sadece başkasına taşımak değil, aynı zamanda kişinin bir başkasına iştirak etmesidir. Çünkü anlama iştirak etmektir. ‘Âdem isimleri onlara bildirdi’ ifadesinde yer alan bildirme dil yoluyla kendini anlatma, anlama ve iletişimdir. Dilin üçüncü boyutu diyalogdur. Ortak kelime ve anlamlarda buluşan insan, toplumsallaşır ve ortak bir anlam evreni oluşturur. İnsanın dil yeteneğinin en üst boyutu budur. Çünkü adalet ve zulüm, şeref ve utanç hakkında yasalar düzenleyen konuşmadır. Bu şartlar olmadan da birlikte yaşamak mümkün değildir. Konuşmayla kötüyü reddeder, iyiyi överiz. Konuşmayla cahili eğitir, akıllıyı bilgilendiririz. Demek ki eşyayı, tabiatı ve insanı adlandırmak kültürel dünyayı 453 kurmak demektir. İnsanın varlık alanına çıkışı ile dil arasında kurulan bağlantı, insan olmakla bir dile sahip olmanın; konuşmanın, anlam üretmenin ve anlamanın aynı şey olduğunu gösterir. Bu çıkarım açık bir şekilde “insanın anlama eyleminin dil içinde gerçekleştiğini” gösterir. Tarih içinde değişen öznenin hem kendini hem de değişen nesneler dünyasını anlama aracı olan dil bir noktaya çakılıp kalmaz. İnsanın varlık dünyasının sınırları, tarihsel değişmeyle nereye varmışsa dilde oraya varmak zorundadır. Aksi takdirde insan belli bir tarihsel noktadan ötesini göremez, seçemez olur. (Göktürk, 1989, s.187, 200) Dil bilimcilere göre ad terimi, bir maddenin, bir eylemin veya bir niteliğin bilgisini temsil eden ayırt edici ifadelerdir. Felsefi dilde bunun karşılığı kavramdır. Dolayısıyla insan kavramsal düşünme yeteneğine sahip varlıktır. Bu anlam örgüsü içinde ‘Allah’ın Âdem’e bütün isimleri öğretmesi ve onunda öğrenmesi’ insanın mantıkî tanımlama yeteneğine, dolayısıyla kavramsal düşünme melekesine sahip olduğunu ifade eder. Burada ‘Âdem’ ile bütün insan soyunun kast edilmiş olduğu açıktır. “İnsan bilen bir varlık olarak şeyleri birbirinden ayırabilmekte, onların özel niteliklerini tanıyabilmekte ve var olan şeyler hakkında bilgi sahibi olduktan sonra, onlar karşısında takınacağı tutumu belirleyebilmektedir.” Gilson, 1986, s.25) . Demek ki düşünen ve konuşan varlık olarak insan konuştuğu dilin göstergelerini sosyal hayata taşıyarak kültürel dünya / dünya dil sistemi inşa etmektedir. “Bir kültür ise az çok netleşmiş bir düşünce ve eylem modelini temsil eder.” (Mucchielli, 1991, s. 14) Dolayısıyla ad verme ve adlandırma düşünce ve eylem modeli içinde gerçekleşir ve anlam kazanır. II. Din Dilinde Ad Verme Geleneği İlahi gelenekte dil, ad ve ad verme insani varlığın temelidir. Varolmanın diğer bir ifadesidir. İlahi gelenek söze Tanrı’nın zatını adlandırmakla başlar: Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla. Hz. Musa’ya atıfla sunulan şu kıssa dikkat çekicidir: Hz Musa “Ben İsrail oğullarına gidecek ve diyeceğim ki “atalarımızın Tanrısı beni size gönderdi. Eğer onlar O’nun adı nedir diye sorarlarsa ne cevap vereceğim? Tanrı, Musa’ya: “Dersin ki, Ben, Ben olanım. Öyle ise İsrail oğullarına diyeceksin ki beni size ‘Var olan O’ gönderdi. İşte Yahudiliğin Tanrı’sının evrensel olarak bilinen Yahveh adı buradan gelir. Çünkü Yahve ‘O ki vardır’ anlamına gelir. (Gilson, 1986, s. 35,36) “O ki vardır” adı Hıristiyan inancında aynı şekilde yer alır. Bu adın Tanrı için en uygun ad olduğu kabul edilir. (Gilson, 1986, 51) İslam inancında “O” Allah’ın varlığını; ‘ehad’, birliğini ifade eder. “De ki: O Allah birdir.” (İhlas, 112, 1) Allah vardır ve birdir. Her üç dinde o ki vardır şeklinde adlandırılan Allah, tüm peygamberlerin bildirdiği Allahtır. Vahiy kanalıyla kendisini bildiren, onlara adını söyleyen ve insanların anlayabilecekleri ölçüde kendi mahiyeti hakkından bilgi veren Allah’tır. “Bilinen hiçbir şeyin tabiatı varolmak değildir. Çünkü bilinen hiçbir şeyin tabiatı kendi varoluşunun yeter sebebini kendi içinde bulunduramaz.” (Gilson, 1986, s.52) İlahi gelenekte ad verme ve adlandırma geleneğinin diğer bir matrisi: Tanrı’nın sözüdür. “Musa, Allah’ın dağı Horebe geldi… Musa Musa! Ve o: İşte ben, dedi. Ve dedi: Buraya yaklaşma; çarıklarını çıkar, çünkü üzerinde durduğun yer mukaddes topraktır.” (Çıkış, 3: 1, 5) “Onun adını İsa koyacaksın… Ve çocuğun adını İsa koydu.” (Matta, 1, 21-25) “Ve onun adını İmmanuel koyacaklar” (Matta, 1, 23) “Adını Meryem 454 koydum” (Al-i İmran, 3, 36) İster şahıs ve yer, isterse başka bir şey olsun Tanrı’nın kelamında yer alan adlar söz konusudur. İlahi gelenekte bu adlar korunur ve geleceğe taşınır. İlahi gelenekte dinin temel sabitelerine ve kültürel kodlarına uygun düşen adlar verme esastır. Şahıs, yer, mekân ve eşya için geçerlidir. Dini gelenekte çocuğun dünyaya gelişinden itibaren icra edilen dinsel nitelikli faaliyetler, sözgelimi çocuğu temiz toprak buluşturma insanın yaratılışına ilişkin bir atıftır. Çocuğa güzel bir ad verme, güzel bir ad ile çağırma ailenin vazifesidir. Kur’ân’da yer alan “adını Meryem koydum”(Âl-i İmrân 3: 36) ifadesi Hz. Meryem’in annesine aittir. İbadete kendisini adama amacına matuf olarak Meryem ismi koyulmuştur. Şahsı yüceltmeyen, bir nesneye ve fiile anlam yüklemeyen adlar: Sübjektif arzuların uzantısı kuru adlar olarak tanımlanır. Peygamberlerin vahiy veya rüya yoluyla, erdemli kişilerin ilham ve sezgi yoluyla, kanaat önderlerinin bilgi ve tecrübe yoluyla verdikleri adlar önemsenir ve tercih edilir. Kitab-ı Mukaddes de Hz. Yakup’a atfen şöyle bir kıssa anlatılır. Hz. Yakup Harran’a giderken… Bir yerde başının altına bir taş koyarak uyur. İlginç bir rüya görür. Sabah erkenden kalkıp başının altına koyduğu taşı anıt olarak diker, üzerine zeytinyağı döker ve oraya Beytel, yani Tanrı’nın evi adını verir. (Tekvin 27: 12-19) Bu ve buna benzer birçok kıssa anlatılır. Bazen doğrudan yaşanan olaya, bazen kişiye ve inanca ilişkin sembollere dayalı adlar verilir. Hiçbir delile ve gerçeğe dayanmayan adlandırma kuru, boş ve anlamsız adlandırmadır. “Haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği, sadece sizin ve atalarınızın taktığı kuru adlar…” (Araf,7/71) Neden kuru? Hiçbir ilahi sıfata haiz olmayan yapay putlara ulûhiyyet bahşetmek boş iştir. Böylesi adlar herhangi bir anlama sahip değildir. “Böylesi adlar, sübjektif arzuları nesnel hale getirme” (Fazlurrahman, 1993, s.84) girişiminden başka bir şey değildir. Dolayısıyla boş, dinin itikadı sabiteleri ve kültürel kodlarıyla çatışan, alay ve istihzaya aşağılanmaya yol açan adlar din dilinde elenir. Din dilinde maksadı aşan, insan tabiatına ve istidadına aykırı düşen adlar da elenir. Böylesi adlar makul ve anlam sınırına uygun düşen adlarla değiştirilir. Farklı kültürel evrenlerde gücü, gayreti, cesareti ve vakarı temsil eden adları dinler bir sorun olarak görmez. Sözgelimi Arslan, Ebubekir, Osman, Kaya ve benzeri isimler böyledir. Sözgelimi Hz. İsa’nın havarisi Petrus, kaya anlamını taşımaktadır. Sağlam inanca gönderme yapmaktadır. Din dilinin kendi içinde oluşturduğu gelenekte öne çıkan adlar tercih edilir. Âdem, Nuh, İbrahim, Musa, Yahya, İdris, Yusuf, Yunus, İsa, Muhammed gibi ilahi vahye muhatap olan peygamber adları; ilahi vahyi tebliğ görevine başlayan peygamberlerin yaşadığı zor ve sıkıntılı dönemde yanında yer alanların adları gibi. Nitekim Kur’ân, “İslam’a girişte öne geçen ilk muhacirler ve ensarı” (Tevbe, 9, 100) övgüyle anar. Hz İsa havarilerine “Dünyanın ışığı sizsiniz, dağ üzerindeki şehir gizlenemez.” (Matta. 5, 14) Dini gelenekte bunların adları tercih edilir. Keza ilim, sanat ve ticaret gibi alanlarda değer üreten şahsiyetlerin, rol modellerin adları, bir toplumun varoluşuna ve istiklaline öncülük eden şahsiyetlerin adları da böyledir. Hz. Peygamber doğduğu kültür içinde İslam’ın esaslarıyla çatışmayan, istihza aşağılamaya 455 yol açmayan adları korumuş, fakat o toplumsal yapıda İslam’ın esasları ile çatışan adları değiştirmiştir. Asî adını Mutî, Hubab adını Münzir, Harb adını Silm şeklinde değiştirmiştir.(Ebu Davud, 1992, Edeb, H.62,64) Dünyayı değiştirmeyi amaçlayan her inanç ve dünya görüşü mevcut dilin içindeki adları, kavramları değiştirir. Adların değişimi, kavramların anlam içeriğinin genişlemesi ve daralması köklü bir değişimin varlığına işaret eder. Hz. Peygamberin, dünyaya gelen çocuklara peygamberlerin ve salih kişilerin adlarını vermesi, bazı yerlerin adlarını değiştirmesi yeni bir kültürel ortam oluşturmak istediğini gösterir. Esas olan ister şahıs ve mekân, isterse eşya olsun güzel ad vermektir. Bu mevzuda Hz. Peygamber’den şöyle bir hadis rivayet edilmektedir. “Adlarınızı güzelleştiriniz”(Ebu Davud, 1992, Edeb, H. 61) Aynı hassasiyetin yer adlarında da gösterildiği bazı rivayetlerle sabittir. Karmaşık ve çarpık anlamına gelen dağın ismini “aydınlık, açık dağ” şeklinde değiştirmesi dikkat çekicidir. Fakat mesele din dilinde daha derin bir içeriğe sahiptir. Üç ilahi dinde Havra, Kilise ve Mescid /Cami şeklinde adlandırılan ve bunların içeriğine ve işlevine yüklenen anlam, yeryüzünde hiçbir dünya dil sisteminin başaramadığı mekân kurma yeteneğidir. Keza ilahi dinlerde ad ve adlandırma dinsel varoluşu ifade eden köklü mitlere, kutsal içeriği olan sembollere, tarihte iz bırakan şahsiyetlere, hayatın olağan akışını aşan ve değiştiren tutumlara atıf yapılarak verilen adlar ve bu adlar etrafında örülen ağ, dini kültürün korunması ve sürdürülmesi bağlamında sağlam duvar işlevi görmektedir. Bu mevzuda değinmemiz gereken diğer bir husus dini gelenekte bir toprağa sahiplenme ritüeli ve adlandırmadır. Sahiplenme ritüeli, varoluşu canlı tutmasına karşın tarihi kırılmalara ve çatışmalara yol açan özelliğe sahiptir. Bu bakış açısına göre herhangi bir yer “bizim dünyamız olmamışsa” henüz bir dünya değildir. İnsan bir toprağı ancak yeniden yaratarak, kutsayarak kendisine ait kılabilir. Meçhul topraklara karşı benimsenen bu dinsel davranış biçimi, Batı’da bile modern çağın eşiğine dek sürmüştür. İspanyol, Portekizli fatihler keşfedip fethettikleri toprakları isa adına sahiplenmişlerdir. Bir yöreye haç dikilmesi orayı kutsuyor, bir anlamda yeniden doğuş ile eş değerli oluyordu: İsa Mesih sayesinde eski şeyler geçmiş, her şey yeni olmuştur. (II. Korintoslulara 7: 17) Yeni keşfedilen memleket Haç ile yenilenmiş, yeniden yaratılmıştır. (Eliade, 2017, 31; Corm, 2008, 68)) Sahiplenme yoluyla elde edilen, toprakların kutsanması için o kutsal dile uygun adlar verilmesi gerekir. Daha büyük ölçekte vaat edilmiş, vaftiz edilmiş ve kaybedilmiş topraklar üzerine geliştirilmiş söylem ve adlandırmalar içinde çatışma potansiyelini barındıran ve tarihi tecrübe içinde varlığını sürdüren önemli bir meseledir. III. Ad Vermenin Teo-Stratejik Boyutu İlahi dinler, bir şahsa, bir nesneye, bir eyleme veya bir mekâna ad vermeyi bağlı bulundukları din diline, dünya tasavvuruna uygun düşen adlar verirler. Ortak bir dil bulma eylemi anlama ve uzlaşmaya varma eylemi ile iç içedir. Ortak dil bulma eylemi öncü şahsiyetler, kutsal mekânlar, hatıralar ve semboller eşliğinde sunulur. Birbirine bağlı olarak oluşturulan bu gelenek nihai noktada inancın temelini teşkil eden sabit esasa; Tanrı’nın varlığına ve kelamına bağlanır. E. Gilson’un deyişiyle “Eğer inanç 456 yoluyla Tanrı’nın konuştuğuna iman etmişsek Tanrı’nın kelamına ters düşen her şeyin batıl olduğuna bir çırpıda karar verebiliriz. Thomas Aquinas’ın Tanrı’nın kelamına inanmak Kelam’da hata olabileceği ihtimalini ortadan kaldırır, şeklindeki ifadesi bu çeşit kelamî tutumun en mükemmel örneğini sergiler.” (Gilson 1986, s.10) Bu sabit esas, gelecekte her türlü yönelişin merkezi eksenini ifade eder. Değişen ve kirlenen dünyada varoluşsal bir kıbleye, bir bakış açısına sahip olmak gerekir. “Önceden bir yön belirlenmesi olmadan hiçbir şey başlayamaz, yapılamaz ve her yön saptaması sabit bir noktanın verili olmasını gerektirir. Dünyada yaşamak için onu kurmak gerekir ve hiçbir dünya kaos içinde var olamaz.” (Eliade, 2017, s. 22) Dünyanın ve hayatın kutsanması etrafında oluşturulan dil geleneği bağlılığı ve sorumluluğu derinden besler. Mitler, semboller, ritüeller ve mekânlar ile örülen inşa edilen anlam, neyin nasıl yapılacağını, bir şahsın, nesnenin ve mekânın nasıl adlandırılacağını belirler. Bilindiği üzere gelenek, stratejidir. “Dil geleneği ise kelimenin asıl anlamında gelenektir, yani tevarüs edilen, intikal eden bir şeydir. Sözel gelenek vasıtasıyla bize intikal eden şey, bize söylenen şeydir. İster mit’in, destanın ve teamüllerin içinde hayat buldukları doğrudan doğruya yeniden anlatım suretiyle olsun bize söylenen şeydir.”(Gadamer, 2009, c.1,s.179). Dini inancın temel sabitelerine ve ana kodlarına dayalı olarak oluşturulan ve kalbin fiili olan iman ve tasdikle tahkim edilen ad verme geleneği insanlık tarihinin en köklü ve bağlılarının asimile edilmesini engelleyen en güçlü geleneklerdir. Üç peygamber Hz. Musa, Hz. İsa ve Hz. Muhammed, üç ilahi kitap Tevrat, İncil, Kur’ân ve bunların etrafında oluşan kültürel evrenlerde yer alan adlar asırlarca varlığını korumaktadır. Dünyayı kutsallığından arındırma ve din dilini tarihi kategori tanımı içinde eritme girişimleri başarılı olamamıştır. Kişiye, eşyaya ve yere ad vermede öne çıkan, intikal eden kıstaslar etrafında oluşturulan adları her yerde görmek mümkündür. Âdem, Havva, Nuh, İbrahim, İsmail, Musa, Meryem, İsa, Muhammed, Hatice, Ayşe, Ebubekir, Ömer, Osman, Ali, Fatıma ve benzeri adlar böyledir. Bu adlar, hem bir inancı ve geleneği hem de geçmişi ve geleceği birbirine bağlayan ortak anlam evrenini korur ve telkin eder. Sözgelimi çocuğa ad verme kıstaslarından birisi şöyledir: “Siz kıyamet günü kendi isminiz ve babalarınızın isimleri ile çağrılacaksınız öyleyse adlarınızı güzel kılın.” Ebu Davud, 1992, Edeb, H.61) Bu ifade sadece kültürel dünyayı değil aynı zamanda gelecek perspektifine işaret eden bütünleşmiş bir ad zincirine işaret eder. Bir toplumun, milletin anlam haritasına dayalı adlandırmalar, kültürün zamana direnebilen sabit ifadelerdir. Kültürü yansıtan ortak adlandırma eylemi zihni birlikteliğin temelini oluşturur. Her bir kişinin, yerin, hatıranın, ibadetin, sembolün adlandırılması, kelimelerde dile gelmesi, diğer bir deyişle bunların tümünün dil ortamında gerçekleşmesi bir anlamyorum evrenini, dünya tasavvurunu yansıtır. İtikadî ve felsefi tartışmalarda soru-cevap şeklinde yer alan diyalektiğin içerdiği anlam, ufukların mübadelesi ve benzerlik, imaj, yansıma yoluyla adlandırma süreci bir dünya tasavvuru oluşturma girişimidir. Anlam evrenin iç ve dış sınır boyları: Okumak, anlamak, görebilmek, görebildiğinden anlam çıkarmak, bilinçlenmek, düşünmek ve zekâyı eğitmektir. İçinde canlı, cansız tüm varlıkları bulunduran maddi âlemi tabiat / doğa olarak adlandırıyoruz. Bu maddi âlemin içinde yer alan canlı ve cansız nesnelerin adlandırılması 457 varlık dünyasını kültürel dünyaya taşıma girişimidir. “Değer yüklenmemiş sonsuz sayıda yerden oluşan şekilsiz bir kütle” (Eliade, 2017, s. 24) parçalanmış bir dünyaya işaret eder. Dinler, her eyleme bir anlam yükler ve eylemi belirlediği esaslar çerçevesinde değerlendirir. İnsanın tabiata, canlı ve cansız varlıklara, eşyaya bakışı ve tutumu anlamını iyiye götüren eylemden alması gerekir. Bu nedenle eşyayı, mekânı adlandırmakta söz konusu manayı yansıtır. Dinsel anlamın özel mekânlara (Havra, Kilise ve Mescid / Cami) yüklenmesi ve bunlara öncü şahsiyetlerin, erdemli kişilerin ve kanaat önderlerinin adlarının verilmesi, özellikle bu dini kurumların işlevleri dikkat çekici bir konudur. Düzenlenmiş bir zaman içinde dini mevzuların müntesiplere düzenli olarak sunumu, binlerce Hıristiyan’ın pazar günü sayısız kilisede bir araya gelerek vaaz dinlemesi, söz gelimi Cuma günü binlerce Müslümanın sayısız camide vaaz, hutbe dinlemesi, her ibadet mekanında belli adların anılması, tekrar edilmesi, özelikle yine zamanın düzenlenmesine ilişkin bayramların ve kutsal günlerin coşku ile kutlanması müthiş bir anlam örgüsünü ortaya koymaktadır. Hiçbir ideoloji mekân, insan, anlam ve ad birliğini bu ölçüde inşa edememiştir. Bu mevzuda bazı adlandırmaların politik ve stratejik amaçlar ve hamleler için kullandığına işaret etmemiz gerekir. Adlandırmalar her zaman masum değildir. Politik ilgilerin parçası yapılabilirler. Bunun en tipik ve bilinen örneği Hezekiel, 38, 1-6’da yer alan metindir. Bu metinde geçen Gog ve Magog adları yer almaktadır. Gog ve Magog ve bunların müttefikleri (Meşek ve Tubal) Armegedon savaşından önce İsrail’e saldıracaklardır. Bu metin soğuk savaş döneminde Rusya ve müttefikleri olarak yorumlanmıştır. 1990’da Sovyet Blok’unun çöküşünden sonra metinde yer alan tüm adların Türkiye dâhil olmak üzere halkı Müslüman olan ülkeleri ifade ettiği ileri sürülmektedir. (Lorie,2004, s. 129-135) Tanrı’nın sözü olarak inananları tarafından kesin kabule mazhar olan bir metinde yer alan adları değişen dünya dengelerine göre yorumlamak ve bundan bir sonuç çıkararak iyi kötü tanımı yapmak çok tehlikelidir. Bu nedenle de adbilim önemlidir, çünkü verilen bir adın ortaya çıkışını, nedenini, bağlamını ve amacını anlamadan adlar üzerinden yapılacak her yorum ciddi tarihi kırılmalara, beşeri felaketlere yol açar. Sahiplenme ritüeli bağlamında fethedilen toprakların sunak ve haç gibi sembollerle kutsanması ve yeniden adlandırılması, ayrıca vaat edilmiş, vaftiz edilmiş veya kaybedilmiş topraklar şeklinde daha geniş tabanlı sahiplenme, söz konusu tanımlar dâhilinde adlandırmalar yapılması siyasi dile taşınarak uluslararası stratejik hamlelerin parçası yapılmaktadır. Filistin topraklarının kutsal merkez görülmesi, Kudüs’ün Eski ABD Başkanı D. Trump tarafından İsrail’in başkent olarak ilan edilmesi sahiplenme misyonunun uzantısıdır. Yahudi-Hıristiyan medeniyetinin korunması adına yeni şiddet düzenin taraftarlarının söylemlerinin temelinde tehdit yaratan öteki ve ötekine duyulan nefret yatmaktadır. (Corm, 2008, 27) Gog, Magog adları üzerinden yenidünya-yeni Kudüs adlandırmasına bağlanan savaş, teo-stratejik düzlemde yeni adlandırmalara tanıklık etmektedir. Yeni adlandırmalar üzerinden 1990 sonrası öteki İslam coğrafyasıdır. Ermenistan’ın kaybedilmiş topraklar adı altında işgal hareketine 458 girişmesi, Azerbaycan Şuşa ve benzeri yerleşim alanlarındaki eserleri yıkıp yakarak tahrip etmesi, mahalle ve mekânları yeniden adlandırması sahiplenme ritüelinin siyasi ve stratejik uzantısının en somut örneğidir. Kültürel dünya, bir dil dünyasıdır, bu nedenle sıcak dünyadır. Canlı ve cansız nesnelerin belli bir dil sistemi içinde adlandırıldığı bir anlam evreni / bir habitattır. Canlı ve cansız nesnelerin, sözgelimi yaşantı alanlarının, yerlerin, bitkilerin, suların, dağların, hayvanların ve eşyanın bir dünya tasavvuruna dayalı olarak adlandırılması, gerçek anlamda “bir dünyanın” varlığını ifade eder. Kaosun biçimsiz ve belirsiz akışına kapılan dünya beşerin varoluşsal dayanaklarını ve dünyalarını yıkar. Kültürel dünya sadece geçmişe ait bir doküman değildir. Bireyin ve toplumun varoluşuna ve geleceğine yönelik davranış esasları sunan haritadır. Gadamer’in deyişiyle dil, aklın bizatihi kendisinin dilidir. (Gadamer, 2009, c.2, s.195) Bir dil sistemi içinde canlı ve cansız nesnelerin, eşyanın adlandırılması ise kültürel akıldır. Adını kaybeden bir birey veya toplum aklını da kaybeder. KAYNAKÇA: Corm, G. (2008) 21.Yüzyılda Din Sorunu, (Çev: Şule Sönmez) İstanbul: İletişim Yayınları. Cüveynî, E.M. (H. 1416) el-İrşad, Beyrut: Kütübü’s Sekafe. Ebu Davud (1992) Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları. Eliade, M. (2003) Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, (Çev: Ali Berktay) İstanbul: Kabalcı Yayınevi. (2017) Kutsal ve Kutsal Dışı: Dinin Doğası, (Çev: Ali Berktay) İstanbul: Alfa yayınları. Fazlurrahman, (1993) Ana Konularıyla Kur’ân, (Çev: Alpaslan Açıkgenç) Ankara: Fecr Yayınevi. Gadamer, H.G. (2009) Hakikat ve Yöntem, (Çev: Hüsamettin Arslan, İsmail Yavuzcan) İstanbul: Paradigma Yayınları. Gilson, E. (1986) Tanrı ve Felsefe, (Çev: Mehmet Aydın) İzmir: İstikbal Matbaası. Göktürk, A. (1989) Sözün Ötesi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi. Hadot, P. (2009) Wittgenstein ve Dilin Sınırları, (Çev: Murat Erşen) Ankara: Doğubatı Yayınları. Heidegger, M. (2002) “Dilin Doğası”, (Çev: Hüsamettin Arslan) İnsan Bilimlerine Prologomena: Dil, Gelenek ve Yorum, (Der: H. Arslan)İstanbul: Paradigma Yayınları. İbn Meymun (1974) Delaletü’l Hairin, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları. İsfehânî, R. (1986) el-Müfredat fi Garibi’l Kur’ân, İstanbul: Kahraman Yayınları. İzmirli İsmail Hakkı (1981) Yeni İlmi Kelam, (Haz: Sabri Hizmetli) Ankara: Umran Yayınları. Lorie, P. (2004) Mesih, Armegedon Kehanetleri, (Çev: Atilla Berkeoğlu) Ankara: Truva Yayınları. Midrash Rabbah, (1939) (Edit) H. Freedman, Maurice Simon, Numbers, (Trans: Judah J. Slotki) London: Soncino Press. Mucchielli, A. (1991) Zihniyetler, (Çev: Ahmet Kotil) İstanbul: İletişim Yayınları. Nesefî, E. M. (2003) Tabsıratü’l Edille, Ankara: DİB Yayınları. Razî, F.(Ts) el-Mahsûl fi İlmi’l Usûli’l Fıkh, Riyad: Müessestü’r Risale. Schrift, A. D. (2002) “Dil, Metafor ve Retorik”, (Çev: Hüsamettin Arslan) İnsan Bilimlerine Prologomena: Dil, Gelenek ve Yorum, (Der: H. Arslan)İstanbul: Paradigma Yayınları. 459 Soykan, Ö.N. (1995) Felsefe ve Dil: Wittgenstein Üstüne Bir Araştırma, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Suphi A. (1969) el-Felsefetü’l Ahlakıyyetü fi’l Fikri’l İslamî, Mısır: Darü’l Mearif. Şevkânî, (2000) İrşâdü’l Fuhûl, Riyad: Daru’l Fadile. Vitkova, Z. (2016) “Adam Gives Names to the Animals: Genesis 2, 19-20 and the Significance of Names in Gnostic Theology” Coptic Society, Literature and Religion from Latevantiquity to Modern Times, (Edit: Paola Buzi, Alberto Camplani and Federico Contardi) Paris: Peeters Leuven. Wittgenstein, L. (1985) Taractatus Logico-Philosophicus, (Çev: Oruç Aruoba) İstanbul: Metis Yayınları. Yavuz, H. (2009) İslam’ın Zihin Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları. 460 ҮҢГІР АТАУЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ THE ROLE OF CAVE NAMES IN THE DEVELOPMENT OF TOURISM ҚУАТ ТАБЫЛДЫҰЛЫ САПАРОВ55 АЙГУЛЬ ЕСЕНГАЛИЕВНА ЕГИНБАЕВА56 АКЖУНУС ГАФУРОВНА АБДУЛЛИНА57 АННОТАЦИЯ Қазіргі кезде адам баласы табиғат пен жаратылыстың көптеген сыр-қырларын ашып, табиғатқа деген жаңа көзқарас қалыптастыру үстінде. Ғылым мен техниканың дамуы адам баласына көптеген мүмкіндіктер беріп, адам санасының шекараларын әлдеқайда кеңейтуде. Бұл көптеген жұмбақтарға толы, сондықтан әртүрлі мистикалық, мифологиялық сипаттарға толы ерекше табиғи кешендер болып келетін үңгірлерге қатысты да айтылған. Әрине, үңгірлерді адам баласы өзі пайда болғаннан бері біледі, оларды пана еткен. Алайда, олардың пайда болуы, құрылысы мен жаратылысы жайында мәліметтері болмағандықтан, оларды діни немесе мистикалық тұрғыдан түсіндірген. Қазір үңгірлер жайындағы ақпараттарды ғылыми тұрғыдан зерттеп, олардың мән-мағынасын ашу мүмкіндіктері пайда болып, үңгірлерді адамзаттың игілігіне пайдаланудың экологиялық жолдарын іздестіру жүзеге асырылуы тиіс. Кезінде ресми деректерде тіркелмей қалған географиялық атаулар, олардың ішінде спелеонимдер, сөз айналымынан шығып қалып немесе орыс тілінде қате кеткен түрінде сақталып қалған. Сондықтан оларды жинақтап, жүйелеп алғашқы қалпына келтіру міндеті Президентіміздің, ҚР Үкіметінің және тағы басқа уәкілетті органдардың көптеген қаулыларымен бекітілген. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында көтерілген міндеттерді орындау аясында «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасын жүзеге асырудың жолдары мен ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағытын анықтау мәселелерінің бірі үңгірлердің атауларын қалпына келтіруге бағытталған. Кілт сөздер: спелеотуризм, спелеотуристер, үңгірлер экологиясы, экскурсиялық нысандар, киелі жерлер, спелеотерапия, Қоңыр-Әулие үңгірі, Ақмешіт-Әулие үңгірі. «Физикалық және экономикалық география» кафедрасы, «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ҚеАҚ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан 56 «Физикалық және экономикалық география кафедрасы», «Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ҚеАҚ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан. aeginbaeva@mail.ru 57 «География және туризм» кафедрасының меңгерушісі м.а. «Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті» ҚеАҚ, Ақтөбе, Қазақстан. 55 461 ABSTRACT Today, the human race is developing a new attitude to nature, revealing many facets of nature and creation. The development of Science and technology provides many opportunities for the human race and significantly expands the boundaries of human consciousness. This is also true for caves, which are unique natural complexes full of many mysteries and therefore full of various mystical and mythological features. Of course, the caves have been known to man since his birth, and he has taken refuge in them. However, due to the lack of information about their origin, construction and creation, they were interpreted from a religious or mystical point of view. Now it is necessary to study the information about caves from a scientific point of view, reveal their meaning, and find ecological ways to use caves for the benefit of humanity. Geographical names, including speleonyms, which were not registered in the official data at the time, have been preserved in the form of words that have fallen out of circulation or have gone wrong in the russian language. Therefore, the task of their accumulation and systematization of primary restoration is fixed by numerous resolutions of the president, the Government of the Republic of Kazakhstan and other authorized bodies. Elbasy N.A. Nazarbayev one of the issues of determining the directions of research work and ways to implement the project “Sacred geography of Kazakhstan” in the framework of the tasks outlined in the article of “Looking to the future: modernization of public consciousness” is the restoration of cave names. Key words: speleotourism, speleotourists, ecology of caves, excursion objects, heritages, speleotherapy, Konyr-Aulies’ cave, Akmeshit-Aulies’ cave. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында көтерілген міндеттерді орындау аясында Қазақстан Президентінің жанындағы Қоғамдық сананы жаңғырту бағдарламасын іске асыру жөніндегі Ұлттық комиссияның бірінші отырысының шешіміне сай «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасын жүзеге асырудың жолдары мен ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағытын анықтау мәселелерін жүзеге асырды. Елбасының мақаласы жарияланғаннан беріде Қазақстанның киелі (сакралды) нысандарын анықтауға, әлеуетін зерделеу мен насихаттауға аз күш жұмсалған жоқ. Қазақтың киелі әлеміне сәйкес тілдік қоры да қалыптасқан. Аталған зерттеу бағытының өзектілігі адамның рухани әлеміндегі тілдік белгілердің алатын орнымен түсіндіріледі. Ономастискалық құбылыстар мен нысандар рухани әлемнің тілдік ақпарат көздерінің бірі болып келеді, оның ішінде жер-су атауларының қалыптасу ерекшеліктері мен топонимдердің мән-мағынасы сол жерлерді мекен еткен халықтардың тікелей көрінісі болып отыр. Ерекше топонимдер қатарына спелеонимдер жатады. Карст үңгірлерін зерттеу зор ғылыми және қолданбалы қызығушылық туғызады. Спелеологиялық зерттеулер күрделі әрі қарама-қайшы карст түзілу үрдістерін тереңірек түсінуге жағдай жасайды, ал онсыз оңайлықпен суда ерітілетін карбонатты және галогенді тау жыныстарының таралған аудандардағы көптеген халық шаруашылық міндеттерін сәттілікпен шешу мүмкін емес. Карсттың ерекшеліктерін жан-жақты зерттеуінсіз гидротехникалық, өнеркәсіптік, азаматтық және көлік құрылысы үлкен қиыншылықтарға тап болады. Карст үңгірлерімен көптеген бағалы пайдалы қазбалар да байланысты. Карст массивтерінің өнеркә462 сіптік және тұрмыстық нысандарды, соған қоса орман және ауыл шаруашылықты сумен қамсыздандыру үшін тиімді пайдалануға келетін жер асты суларының зор қорларына бай болуы да сирек емес. Үңгірлер геоморфологиялық, гидрологиялық, био-спелеологиялық, археологиялық және палеозоологиялық тұрғыдан үлкен қызығушылыққа ие болады. Соңғы жылдары олар ерекше табиғи ландшафттар ретінде зерттеледі. Үңгірлердің спелеотуризм үшін де маңыздылығын асырып жіберу қиынға соғады. Спелеотуризм - үңгірлерге саяхат жасау дегенді білдіреді. Осы терминмен қатар қазіргі кезде кейвинг деген термин де қолданысқа енуде. Кейвинг (ағылшын тіліндегі «cave» - үңгір) – үңгірлерден өтуді білдіретін экстремалды спорттың түрі. Күрделігіне қарай спелеотуризм экскурсиялық, әуесқойлық және спорттық болып бөлінеді. Спорттық спелеотуризм арнайы кәсіби дайындықты талап ететін техникалық жағынан күрделі үңгірлерден өтуді қамтиды. Жер асты маршруттарының күрделілігі үңгірлердегі жер бедерінің алуан түрлілігімен (қуыстар, құдықтар, үйінділер, тар саңылаулар, жер асты өзендері мен көлдер, тар жерлер, сифондар), жарықтың жоқтығымен, ауа ылғалдылығы жоғары (кейді 100 %-ға жетеді) болғанымен төменгі температуралармен, экспедиция барысындағы автономиялылықтың жоғары дәрежесімен (тар жер асты лагерьлерінің болуы жағдайында) түсіндіріледі. Көп жағдайда үңгірдегі саяхаттар жаяу жүру туризмі, тауға өрмелеу, аквалангпен сүңгу дағдыларының болуын да талап етеді. Спорттық спелеотуризм әдетте үңгірлердің ғылыми зерттелуімен немесе жер асты жүрістерінің сызбасын құрумен бірге жүзеге асырылады. Спелеотуризм әртүрлі арнайы құрал-жабдықтарды (акваланг, карабин, арқан, ілмек, баспалдақ, жеке сақтандыру жүйелері т.б.) пайдаланумен экстремалды туризмнің түрі болып келеді. Жаңа спелеотуристік маршруттарды ашу үңгірлерді зерттеумен, яғни спелеологиямен қатар жүреді (Қондыбай, 2008, б. 100-101). Спелеотуристердің тәртібіне, олардың үңгір ішіндегі жүріс-тұрысына, жер асты табиғатына деген көзқарасына ерекше талаптар қойылады. Бұл нысанның – үңгірлердің, оның экожүйесінің, әртүрлі сауысты түзілімдердің, минералдық және мұз кристаллдарының аса нәзіктігіне байланысты. Мысалы, сынып қалған сталактит жүздеген жылдардан кейін ғана қалпына келеді. Үңгірлерді зерттеу барысында көптеген минералдық түзілімдер бұзылып қалған (Сапаров т.б., 2019, б. 409). Бүгінгі күні спелеотуризмде бірнеше бағыт бар: коммерциялық, спорттық және өзіндік. Коммерциялық бағыт үшін жартылай немесе толығымен жабдықталған күрделі емес үңгірлер пайдаланылады. Спорттық бағыттар топтың дайындық деңгейіне байланысты салынады. Үңгірлерге өз бетінше бару жер асты табиғатының бастамашыл әуесқойының жетекшілігімен жасалынатын топтық маршруттар. Үңгірлердің жабдықталуы спелеотуризмнің ең маңызды мәселелерінің бірі болды және болып қала беретін сияқты. Өкінішке орай, вандалдар, кәсіби 463 емес туристер, кейде тіпті жергілікті тұрғындардың өзі табиғатқа да, мемлекеттің қазынасына да зардап туғызады. Үңгірлердегі жабдықтарды сындырып, жартылай немесе толығымен бүлдіріп немесе тіпті ұрлап кетеді. Кәдімгі туристік этика мен түсіністікпен қараудың жоқтығынан осындай әрекеттердің салдарынан мемлекет қомақты сома көлеміндегі шығындарға ұшырайды. Мүмкін содан мемлекет үңгірлердің зерттелуіне, жаңа маршруттардың құрастырылуы мен жаңа жабдықтарға аса қаржы бөлгісі келмейтін сияқты. Үңгірлер экологиясының сақталуы заманауи спелеологияның басымдық мәселелерінің бірі болып отыр. Адам өз қолымен нысандарды жойған жағдайлар аз емес. Жалпы, көптеген үңгірлердің жағдайын нашарлау үстінде. Қабырғаларында заманауи суреттер мен жазулар, тіпті кейде түрлі түсті кетпейтін жазулар пайда болып, қол жетімді сауысты пішіндер сындырылып, түрлі қоқыстар, шыны, бөтелкелер т.б. үйіліп жатады. Осылайша, әлеуметтік-адами бағыттылығына қарамастан, туризм үңгірлердің экологиясын өзгертеді. Туризм индустриясының экологияға тигізетін зардаптарын төмендету мемлекеттік және халықаралық деңгейлерде төмендегі жағдайлардың орындалуымен қатар реттеледі: - экологиялық ағарту; - табиғи ресурстарға түсетін туристік-рекреациялық жүктемені шектеу; - құқықтық реттеу; - экономикалық реттеу; - салықтық реттеу т.б. Үңгірлерден спелеологиялық өту кезіндегі тәртіптің ерекше түрінің негізгі ұстанымдары төмендегілер болу тиісті: - үңгірлерді ұқыпты және тиімді пайдалану; - үңгір аумақтарына түсетін туристік жүктеменің мониторингі негізінде туристік ресурстарды тұтынуды реттеу; - үңгірлердің экологиясын қорғау мен осы табиғи нысандарды пайдалану бойынша халықаралық ынтымақтастық пен іс-әрекеттің келісімділігі; - табиғатты пайдаланудың ақылылығы; - үңгірлерді зерттеу мен өту кезіндегі экологиялық және экономикалық мүдделерінің ғылыми тұрғыдан негізделген үйлесімділігі; - заңнаманың экологиялық талаптарының орындалуы мен т.б. Үңгірлер зор танымдық құндылыққа ие және қызығушылық туғызатын экскурсиялық нысандар болып келеді. Түрлі түсті жарықтандыру үңгірлердің кейбір бөлікшелерін одан да әсерлі қылдыруы мүмкін. Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы туризм үшін маңызы зор. Себебі осы киелі жерлерді көруге әлемнің барша жерінен туристер келеді. Ал елге бірнеше мың туристертерді жинау әлем бюджетіне табыс түсіреді. Міне сондықтан қәзіргі қолға алынып жатқан бұл жобаның маңызы зор (Абдуллин, 201, – б. 98). Әлемнің көптеген елдерінде табиғи үңгірлер мен тау-кен қазбалары емдік мақсатта да (спелеотерапия) пайдаланылады. Таза ауа, көп жағдайда көміртектің радиобелсенді изотоптарымен иондандырылған ауа, тұрақты температура 464 мен тағы басқа факторлар тыныс алу ауруларын, артрит, ревматизм, гипертония, подагра және кейбір тері ауруларын сәттілікпен емдеуге мүмкіндік береді. Жер астындағы термальді карст суларын пайдалану болашағы да кең өріс алуда. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстандағы ең болашағы зор үңгірлердің бірі – Шығыс Қазақстандағы Қоңыр-Әулие үңгірі. Ол жергілікті тұрғындар үшін ғана емес, туристер үшін де қажылық орнына айналды. Қазір үңгірді толығымен тазартып, төбесін көп уақыт бойы жиналып қалған күйеден тазартып шықты. Алдыңғы жылдары адамдар үңгірге кіргенде шырақ алауын қолданатын, өзінен кейін қоқыстар да қалдырып кететін жағдайлар болды. Туристер үшін үңгірдің кіре берісінің алдында төбесі бар арнайы құрылыс салынды. Оған дейін және ирелеңді тасты тау үңгірі ішінде және жер асты көлінің жағасында да ағаштан жасалған баспалдақтар, жолда демалуға арналған күркелер орнатылды (сурет 1). Қоңыр-Әулие үңгірі Абай, Мұхтар Әуезов келіп отырған киелі жер болып саналады. Шығыс Қазақстанда «Рухани жаңғыру» бағдарламасы бойынша жүйелі жұмыстар атқарылуда. Осы жұмыстар аяқталғанда Қоңыр-Әулиеге одан да көп адамдар келеді деп жорамалданады. Соңғы жылдары үңгірге электр жарығын, оның негізінде электр тогын беретін дизельдік электрқозғалтқышын орнатты. Сурет 1 - Қоңыр-Әулие үңгірін туристік нысан ретінде жабдықтау әрекеттері Бүгінгі күні үңгір қажылық орнына айналғанымен, үңгірге кірудің өзінің реті мен тәртібі бар, үңгір мен көлге түскен адамдар ізгі ниетімен кіру керек, жаман сөздер айтылмау керек, әйел адамдар басын жауып кіреді – бұның барлығын келушілерге түсіндіріп айтып отырған жөн. Алайда, басқа жағынан, гидтер де, туристер де осы жаққа жақсы тас жолын салуды сұрамайды: олардың есептеуінше, киелі жерге оңайлықпен жете бермеу керек, туристер де, қажылық жасаушылар да кедергілерден өтіп, өмірдің шынайы мәні, өмірдің құндылықтары жайында саналы түрде ойлануы қажет. Сонымен бірге, осы аймақ қарқынды даму үстінде. Үңгірдің маңайында қонақүй, дәмхана, тағы басқа құрылыстар салынуда. Мұнда топпен де, жеке де келетін туристер мен қажылық жасаушылар үшін жағдайлар жасалған. Алайда кейде осындай істердегі асығыс қайтымсыз қате465 ліктерге әкелуі мүмкін. Осындай жерлерді көріктендіру және олардың вандалдар мен тағы басқа «ежелгі заттардың әуесқойларынан» қорғау қажеттілігі сөзсіз, бірақ осыны мамандардың қатысуымен жасау қажет. Осылайша, Абайдың өз қолымен үңгірдің қабырғасына салған жазуы өшіріліп қалған, себебі үңгірдің күмбездері мен қабырғаларын құмбүріккішімен дөрекілікпен тазартқан. Осы жазу туралы М.Әуезов өзінің романында жазған. Сонымен бірге үңгірдің кіре берісінің маңайында орналасқан, қола дәуірінен бастап жоңғар шапқыншылығына дейінгі уақыт аралығын қамтитын үлкен жерлеу кешені де жойылып кету мүмкін. Ол үшін үңгір мен оның маңайларын осы жерлердің тарихы жөнінде шынайы ақпарат беретін спелеологтардың, археологтардың, дайверлердің, және т.б. мамандардың қатысуымен тиянақты зерттеу керек. Әрбір адамның мұнда келуге мүмкіндігі бола бермейді, сондықтан оны заманауи технологиялардың көмегімен көрсетуге болады. Ол үшін толық әңгімесімен бірге бейнефильм түсіруге немесе панорамалық түсірімдер жасап, Интернетке салуға болады. Ақмешіт-Әулие үңгірі де ең танымал спелеонысандарының біріне айналды. Туроператорлар ADS-визасы бойынша қытайлық туристерді қабылдау мүмкіндігін иеленгеннен кейін Аспан астындағы елдің тұрғындарының көбі туристік бағыт ретінде Түркістан облысын таңдайтыны анықталды. Фокус-топтармен жұмыс жасау барысында ЭКСПО кезіндегі бір ай ішінде Қытайдан келген 19 топ осы үңгірге келіп кеткен, бұл 1000 адамнан аса, және бұл тек бір туроператордың мәліметі. Жыл сайын Ақмешіт-Әулие үңгіріне 70 мың туристтер келеді екен. Туристер үшін үңгірге апаратын жолда тақтайшалар мен сатылар салынды. Әулие деген үңгірдің спорттық игерілуін жергілікті спелеологтар 1965 жылы бастады (Сапаров т.б., 2019, б. 410). Мамыр айында мұнда келген қызықты, осы кезде мұнда нағыз жаз басталады. Табиғатты қорғау орталығының алдын-ала мәліметтері бойынша, жыл сайын үңгірге 100 мыңға жуық адам түседі. Олардың көбі – қазақстандықтар. Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан елдерінің тұрғындары да қызығушылық танытады. Үңгірде жолдар белгіленген, қажылық жасаушылар үшін ағаш кереуеттер (тапчандар) орнатылған. Үстіртте де көптеген бірегей карст түзілімдері кездеседі. Алайда оларда жабдықталған тас жолдарының магистральдары мүлдем жоқ. Ізінше, қызмет көрсету де мүлдем жоқ. Барлық бағыттардағы қозғалыс тек көптеген қара жолдармен жүзеге асырлады. Қауіпсіз қозғалыс тек арнайы жол таңдамайтын автокөлікте ғана мүмкін. Үстірттің жолдарымен келе жатқан саяхатшы тек өз-өзіне ғана сене алады. Көмекті ешқайдан күте алмайды. Туристтер үшін Үстірттің ең қолжетімді нысандарына апаратын 2-3 маршрут қана бар. Қалғандары – алғаш ашушылар мен зерттеушілер үшін Terra Incognito. Мұнда жету қиынға түседі. Қазақстанда спелеотуризм ресурстары, яғни үңгірлер саны көп болғанымен, дамыған спелеотуризм ошақтарын табу қиын. Дегенмен де, бұл саланың дамуының экономикалық маңызы зор болар еді. Бұл сала зерттелмеген үңгірлерді ашуға, дамытуға және де жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді. Спорттық туризмнің бір саласы болып табылатын спелеотуризм экстремалды 466 жанды жастардың сұранысын арттыруда (Кораблев, 2020, б. 7-8). Сонымен қатар, Қаратау тауларының «Ұлы Жібек жолы» бойында орналасуы туризмнің дамуына негіз бола алады. Қазақстанның үңгірлері жайында жоғарғы тиімді жарнама жасап, географиялық карталар, жақсы орындардың фотосуреттері, аңыз-әңгіме, шежіреге байланысты видеофильмдер түсіру, буклеттер мен брошюралар жасап, шоулар ұйымдастырып Қазығұрттағы спелеотуризмді дамытуға және бәсекелестіктің күшеюіне мүмкіндік аламыз. Сонымен қатар, көшпелілер дәуірі, мәдениеті қайта жаңғырып, салт–дәстүр, әдет-ғұрпымыз сабақтасып, шетел туристерінің қызығушылығын арттырары сөзсіз. Үңгірлердің танымдық, туристік маңызы өте зор. Сондықтан да оларды зерттеп, насихаттау керек (Суюндуков, 2010, б. 69). Сонымен, Қазақстандағы үңгірлерді туристік нысандар ретінде пайдаланудың жағымды және жағымсыз жақтары да бар, оларды SWOT-анализдің көмегімен көрсетуге болады (кесте 1). Кесте 1 - Қазақстандағы спелеонысандарды туристік-рекреациялық нысандар ретінде пайдаланудың SWOT-анализі Күшті жақтары - көптеген алуан түрлі үңгірлердің болуы; - үңгірлердің көбі қол жетімді; - киелі үңгірлердің көп болуы қажылық туризмді дамытуға негіз бола алады; - спорттық туризм үшін күрделілігі әртүрлі үңгірлердің болуы; - үңгірлердегі суы шипалы көлдердің болуы; - туризмді дамытудағы «Қазақстанның киелі географиясы» мен «Рухани жаңғыру» және т.б. бағдарламалар шеңберінде мемлекеттік қолдау көрсету; Мүмкіншіліктері - үңгірлер көрікті таулы жерлерде орналасқандықтан туризмнің бірнеше түрлерін үйлестіру мүмкіндігі; - қосымша табыс алу мүмкіндігі; - қосымша жұмыс орындарын ашу; - үңгірлер орналасқан жерлерді көріктендіру және туризм инфрақұрылымын дамыту; - шетелдік туристердің қызығушылығын нығайту. Әлсіз жақтары - үңгірлердің көбі нашар зерттелген; - үңгірлердің шектеулі антропогендік жүктемесі анықталмаған; - спелеолог-мамандары мен спелеотуризм саласындағы мамандардың аз болуы; туристік инфрақұрылымның жеткіліксіз дамуы; Қауіпі - экологиялық зиян тигізу қауіпі; - үңгірлердің қайталанбас табиғи келбетінен айырылу; - мемлекетпен бөлінген материалдыққаржылық салымдардың ақталмауы. Қазіргі міндет барды ұқсатып, көрікті мекендердің сұлулығын жарнамалау арқылы туризмнің Қазақстандық брендін қалыптастыру қажет. Сонымен қатар, 467 көрсетіліп отырған бар туристік қызметтер түрлерін сақтай отырып, ішкі туризмді дамытуымыз тиіс. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Қондыбай, С. (2008). Маңғыстау географиясы. Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары. Алматы: Арыс. Сапаров, Қ., Егинбаева, А., Тельман, А. (2019). Қазақстан және Орталық Азиядағы туризмді дамытудың тенденциялары мен келешегі»: І халықар. ғыл.-практик. конф. материалдары. Алматы: Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, «Ұлағат» баспасы, 408-413. Абдуллин, Ш. (2012). Особенности загрязнения экосистем пещер // Спелеология и спелестология: Сборник материалов III международной научной заочной конференции / Набережные Челны: НГПИ, 216-217. Кораблев, В. (2020). Спелеотуризм в Казахстане: страницы истории. https://www. elibrary.ru/item.asp?id=27697394&. Дата обращения 12.04.2020. Суюндуков, Б. (2010). Туризмнің белсенді түрлерінің әдіс тәсілдер негізі бойынша әдістемелік нұсқау. Ақтау. 468 БІЛІМ БЕРУ КЕҢІСТІГІНДЕ ОНОМАСТИКАНЫ ОҚЫТУ (НАЗАРБАЕВ УНИВЕРСИТЕТІ ТӘЖІРИБЕСІНДЕ)* ONOMASTICS IN THE EDUCATIONAL SPACE (ON EXPERIENCE OF THE NAZARBAYEV UNIVERSITY) ЖАЗИРА АҒАБЕКОВА58 ТҮЙІНДЕМЕ Халықтың тарихы мен тілінен, саяси-экономикалық және әлеуметтік жағыдайынан мағлұмат беретін, фактілерді нақтылап көрсететін тіл білімінің саласының бірі-ономастика. Оны жоғары оқу орындарында оқыту арқылы студенттерге халықтың танымынан, олардың арасындағы қарым-қатынастарының қаншалықты аз немесе мықты болғандығын көрсетуге болады. Атаулардың өзгеру бағыты, атау беру тенденциялардың өзгеру себептерін көрсету арқылы зерттеу жасауға дағдыландыруға болады. Осы мақалада Назарбаев университетінде оқытылатын ономастикалық курс туралы мағлұмат беріледі. Оның мақсаты мен міндеттері, оқытулы әдістері және жалпы тақырыптары ұсынылады. Сонымен қатар ономастикалық курсты оқытатын университеттер мен олардың аясы да сөз болады. ABSTRACT Onomastics is one of the sections of the language providing information and accurate facts about language and history, about the political and economic, social situation of the people. The teaching of this section of the language in higher educational institutions can convey to students how close and strong were the relationships within the people. By showing how names have changed and explaining the trend, students can be involved in further research. This article will provide information about how onomastics is taught at Nazarbayev University. Its goals and missions of teaching and methods of teaching will be offered. Other universities practicing onomastics teaching will also be touched upon. Кіріспе Ономастика - лингвистиканың бір саласы. Оның зерттеу аясы мен ғылыми терминологиялық базасы жылдан жылға кеңеюде. Адамзат ойының кеңеюі және 58 Назарбаев Университет, Нұр-Сұлтан, Қазақстан, zhazira.agabekova@nu.edu.kz “Study of Standardization and Unification of Kazakhstan toponyms on the basis of Latin alphabet”, SSH2020001 жобасы аясында жазылды. * 469 технологияның жедел дамуы ономастика салаларының артуына игі әсерін тигізіп жатыр. Жалқы есімдердің объектілері көбейіп, берілу мотивациясы да түрлене бастады. Енді ономастиканың басқа салалармен байланысы ғылыми ортаға шыға бастады. Ономастиканы антропологиялық, социолингвистикалық және коммуникативті бағытта қарастыру қажеттілігі туды. Соған орай ономастиканың жоғары оқу орындарында оқыту өзекті болып отыр. Заман қажеттілігіне қарай Назарбаев Университетінің студенттеріне 2020 жылдан бері «Ономастика: тарихы мен функцияналдығы» атты курсы енгізілген. Осы мақалада сол курстың мақсаты мен негізгі міндеттері және ғылыми бағыты, ішкі мазмұны туралы жалпы мағлұмат беріледі, методологиясымен бөліседі. 2002 жылы Hellelandтың ономастикаға байланысты әлемдегі оқытылатын университеттік курстардың тізімін көрсеткен еңбегі шықты (Mackenzie 2018, 298). Оның алдында шыққан Murrayдың (Murray,2001) еңбегінде академиялық ономастикаға шолу жасалса және Koopman (Koopman, 2009) Оңтүстік Африкадағы курстар туралы айтып кетті. Хелланд Америка Құрама Штаттарындағы “көптеген университеттерде ономастика бойынша мамандандырылған курстар жоқтығын айтып айтады (Mackenzie 2018, 298).АҚШ-тың бірнеше ірі лингвистика факультеттерінің курстарының каталогтарын қарасаңыз бәрінде бірдей ономастикалық курстар кездеспейді. Дегенмен атауларға қатысты курстар американдық лингвистика мамандықтарында мамандандырылған курстардың құрамдас бөлігі ретінде оқытылып отырады. Оларға тамақ атаулары бойынша Стэнфорд университетінде, “тамақ тілі “ Чикаго университетінде топонимдерге байланысты курс, Мичиган мемлекеттік университетінде социолингвистика курсында деректерді визуализациялау және графикалық интерпретацияны оқыту әдісі ретінде балалар есімдерінің трендтік жаттығулары кіреді(Брук, 2017). Сонымен қатар, саясаттану саласында ономастиканың орны бөлек. Географиялық орналасуына түрлі мемлекет, жер-су атауларының өзгеруі көбінесе саяси рухтандырылған. Мысалы, Бірманың Мьянмаға өзгеруі, Мадрастан Ченнайға, Бомбейден Мумбайға, Ресейдің саясаты өзгерген кезде Санкт-Петербургтен Петроградқа Ленинградқа және қайтадан Санкт-Петербургке ауысу туралы да зерттеулер бар .Есімдердің саяси ауытқуының американдық мысалы ретінде Флорида штатындағы Канаверал мүйісі болып табылады, ол 1963 жылы өлтірілген президентті еске алу үшін Кейп Кеннеди болып өзгертілді. Алайда жергілікті тұрғындар испандық отарлау кезіндегі атауды өзгертуге қарсылық танытқаны сонша, бастапқы атау он жылдан кейін қалпына келтірілді, мүйістегі Джон Кеннеди ғарыш орталығы мемориалдық функцияны атқарды. Бұндай саяси мақсаты бар жер су атаулардың тарихын білу ономастикаға көзін ашады. Сондықтанда АҚШ жоғары оқу орындарында саясат саласының мамандары ономастиканы оқуда маңыздылығын айтады. Еуропада жағыдай басқаша қалыптасқан.Ұлыбританияда арнайы атаулар курстары жиі кездеседі. Ноттингем университеті, Глазго университеті, Ньюкасл университетінде аранйы ономастикалық курстар бар. Олар атауларды жанжақты зерттейді. 470 Әлемнің басқа елдерінде Зимбабве университеті, Батыс Кейп университеті (Оңтүстік Африка) және Макерере университеті (Уганда) Африка тілдері факультеттерінде ономастика курстарын өткізеді, олар аймақтың тілдері арасында атаулар мен ат қою тәжірибесіне арналған. Жалпы алғанда, университет деңгейіндегі атаулардың мазмұны екі формада болады: негізінен басқа тақырыптарға арналған курстарда атаулар туралы қысқаша талқылау немесе дәстүрлі ономастика курстары, көбінесе аймақтың байырғы тілдеріне сілтеме жасайды. Әдебиеттерге шолу. Әлемде ономастиканың оқытылу туралы біршама ғылыми мақалалар бар. 1972 және 1975 жылдар аралығында Дурбандағы Банту әкімшілігі бөлімінде жұмыс істеген Adrian Koopman еңбек жолында Зулу тіліне тән атаулар тізімін жинап, кейін бұл атаулар жиынтығы талдаудан өтеді. Нәтижесінде, бұл талдау есімдер мен жалпы зат есімдерді және де еркек пен әйел есімдерін ажырататын Зулу тілі атауларына тән бірнеше тілдік белгілердің бар екенін көрсетті. Осы тақырып бойынша іздене отырып, автор 1976 жылы Зулу атаулардың құрылымдық аспектілері туралы диссертациясын жазып шығады. Берілген “The linguistic difference between nouns and names in Zulu. ” мақаласында, автор адам есімдерін зат есімдерден ажырататын тілдік ерекшеліктерді стастистика негізінде анықтап, сипаттаған болатын. Сонымен қатар, бұл мақала кейінірек Зулу тіліндегі еркек және әйел есімдерінің арасындағы айырмашылықтарды да анықтауға өз септігін тигізді.Кейіннен автор осы бағытта бірнеше еңбектер жазады (Koopman, 1990). Зулу руы атауының зат есім таптарымен араласып кету мүмкіндігін зерттеу, ру атауларының локальді ауысу ережелерін зерттеу және де ерте жазылған еңбектер мен қазіргі заманғы нысандарда қарастырылып кеткен ру атауларының ескі формалары арасындағы айырмашылықтарды қарастырады. Копман тағы бір мақаласында Чарльз Петтман, Г.С. Ниенабер («Оом Гави») және Питер Э.Рэпер сияқты ғалымдардың жұмыстарына негізделе отырып, 20 ғасырдың бастасындағы ономастикалық зерттеулердің дамуына қысқаша тоқталады. Содан кейін автор 1981 жылы Оңтүстік Африканың атаулары қоғамының (NSA) негізінің қалануын және 1987 жылы NSA журналы “Nomina Africana”-ның пайда болуы оқиғаларын қарастырады. Атап айтқанда, жұмыста антропонимика, топонимика, әдеби ономастика, ономастикалық теория, фирмалық атаулар және «басқа атаулар» ономастикалық ішкі категориялар арасындағы зерттеулердің таралуы қарастырылады. Бұл мақала 1980 жылдардың аяғында африкалық тілдердегі атауларды зерттеудегі оң өзгерістерге шолу жасап, бүгінгі таңда африкалық ономастикалық зерттеулердің алдында тұрған қиындықтарға қысқаша сипаттама берумен аяқталады (Koopman,2009). Ономастикалық зерттеулерге байланысты тағы бір мақала ХХI ғасырдың басында жарық көреді. Thomas E Murray “Onomastics and the academy: Past, present, and future. ” мақаласында Брайнттың жұмыстарын негізге ала отырып, осы жұмыста екі сұрақты қарастырады. Біріншіден, мақалада Брайант өз эссесін 471 жариялағаннан кейінгі жылдарда ономастика мен оны зерттейтіндердің түсінігінде осындай күрт бұрылыс туғызған не болды деген сұраққа автор өз көзқарасымен бөліседі. Екіншіден, автордың ең басты сұрағы – ономастика ғалымдарының бұл жағдайда болашақта не істей алатындығымен тікелей байланысты. (Murray, 2001). Marisa Brook (2017) мақалаcында американдық есімдердің үлкен дерекқорларымен байланыстырылған ақпарат визуализациялаудың екі құралын ұсынады және оларды әлеуметтік лингвистика және/немесе диалектологиядағы бакалавриат студенттеріне интерактивті кіріспе ретінде қалай пайдалануға болатындығын көрсетеді. Тілге келетін болсақ, студенттердің бастапқыда түсінбейтін тақырыбы - атаулардың белгілі бір заңдылыққа бағына алатындығы. Әсіресе, өзгеріске уақыт, география және сөйлеу қауымдастығы секілді факторлар ерекше әсер ететінін түсіну маңызды . Методологиясы Тақырыпты зерттеу барысында шетелдердегі ономастика курсының оқы тылуы туралы жазылған ғылыми мақалалар мен еңбектерге шолу жасалады. Оларды айт келе қазіргі Назарбаев Университетінде оқытылып жатқан курс туралы айтылады. Курс мазмұнының негізі, ондағы қолданылатын әдіс тәсілдер салыстырылады. Курсты оқыту арқылы студенттерге тек тілдік емес, тарихи -әлеуметтік ақпараттар беріледі. Шет тіліндегі ақпараттар арқылы басқа елдердегі ономастикалық ғылыми жұмыстармен танысады. Салыстырып, сараптама жасайды. Тұжырымдар мен талдаулар Қазақстанда да ономастика филология факультеттерінің лингвистика мамандықтарында таңдау пәні ретінде оқытылады. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университетінің филология факультеттерінде ономастика курстары түрлі атаулармен оқытылады. Әл-Фараби Қазақ Ұлттық университетінде «Жерұйық» ономастикалық өлкетану клубы тұрақты жұмыс жасайды. Магистратура бөлімдерінде де бірнеше курстар енгізілген. Қазақстан университеттерінің география мамандықтарында топонимикаға байланысты пәндер бар. Назарбаев Университетінде «Ономастика: тарихы мен функцияналдылығы» атты курс оқытылады. Бұл курстың Қазақстандағы басқа ономастикалық курстардан ерекшелігі-барлық мамандық бойынша оқитын студенттер таңдап курсты оқи алады. Олардың арасында болашақ инженерлер мен медицина мамандары, робототехника және кен инженерлері мамандықтары да кездеседі. Саясаттанушылар мен экономистер ономастика курсын қызығушылықпен оқыса, лингвистер мен антропологтар, әлеуметтанушылар да мәселелерді талдауға қатты араласады. Осы курстың мақсаты-ономастикалық кеңістік арқылы студенттердің зейінін арттыру, қоғамның гуманитарлық бағытындағы атқарылып жатқан істерін саралап, салыстыру. Курс негізінен бір семестр оқытылады. Болон процесіндегі ECTS (англ. European Credit Transfer and Accumulation System – ECTS) бойынша оқытылатын саны-6 кредит. Он төрт 472 аптаға есептелген. Ономастикалық курс қазақ тілі және түркітану департаментінің тұжырымдамасын негізге алады. Тұжырымдаманың мақсаты негізгі сегіз бағытты қамтиды: • Қазақ және түркі халықтарының тілі, тарихы, әдебиеті, тарихы және мәдениеті • Сыни тұрғыдан ойлау • Креативтілік • Азаматтық ұстаным • Цифрлық сауаттылық • Қарым-қатынас • Инклюзивтілік • Жұмысқа қабілеттілік. Курстың мазмұнын әлем халықтарындағы ономастикалық құжаттар мен стандартарды талдаудан басталады. Есім берудің рәсімделуі әр мемлекеттерде түрлі құжаттар арқылы іске асырылады. Мысалы Германияда кісіге есім берудің арнайы ережелері бар құжаттар бар. Онда есімнің мазмұны болуы керектігі және эстетикалық жағынан жағымды болуы шарт. Германия тұрғындары бес 5 жасқа келгенде баласының есімін ауыстыра алады. Балаға беруге болмайтын тиым салынған есімдер бар (Матти, Гитлер, Усама бен Ладен).Тиым салынған есімдер туралы Швецияның «кісі есімі туралы декларациясында» да жазылған. Швецияның азаматы «Brfxxccxxmnpcccclllmmnprxvclmnckssqlbb11116» есім алып келген. Бірақ ол есім қабылданбайды. Себебі баланы атауға және электронды құрылғыларға жазу барысында қиындық туғызу мүмкіндігі жоғары болғандықтан ол есім қабылданбады. Сонымен қатар балалардың есімі оның жынысын білдіруі керек. Есімі сәбидің жынысын білдіру керектігі туралы ресми құжатты Исландиядан да кездестіруге болады. Қазақстанда көптеген географиялық объектілерге кісі аттарын қойылу үрдісі белең алуда. Ал Германияда топонимдерді кісі есімі етіп қоюға болмайды. Діни есімдерді қоюда да арнайы ұсыныстар бар. Сонымен қатар кісінің тегі оның есімі бола алмайды деп нақтылап қойылған. Осындай антропонимдік ерекшеліктер әлемнің көптеген мемлекеттерінде бар. Сабақтар барысында сол заңнамалар мен ерекшеліктерді оқып ғана қоймай, сараптама жасайды. Әр мемлекеттердегі заңдар мен ережелердің шығарылуына әсер етуші факторларды анықтауға тырысады. Исландиядағы кісі есімдерінің құрамында «қызы», «ұлы» деген сөздер қосылып жазылады. (Ингибьёрг Стефаунсдоуттир, «-dóttir»-«–қызы» Дагюр Бергтоурюсон Эггертссон, «-son» - «-ұлы»).Қазақ халқындағы «қызы» және «ұлы» сөздерімен байланыс қандай? Қазақстанда қашан қалыптасты, қазіргі ахуал қалай деген сұрақтарды қарастырады. Ономастиканың кең тараған және заманауи салалары жеке модулдер аясында қарастырылады: – топонимика; – антропонимика; – космонимдер; 473 – ұшақ және кеме атаулары; – прагматонимдер; – гендерлік ономостика; – идионимдер; – лексикография; – трансшекаралық атаулар; – социоономостика. Топонимдердің ішінде көптеген тілдердегі биотопонимдер мен агиотпонимдерді бөліп қарастыру студенттердің танымын дамытады. Топонимдердегі діни аспекті сакральды орындарда қатты көрініс тапқан. Агитопонимдерді оқыту барысында қазірге дейін сақаталып келе жатқан діни сенімдердің негізіне анықтауға жол ашылады. Діни таным арқылы қойылған атаулардың топонимдер мен антропонимдердегі көрінісін көп мысалдардан байқауға болады. Агитопонимдерге қазақ жері өте бай. Бұл туралы ғылыми материалдар да жеткілікті. Сонымен қоса зерттеуді қажет ететін объектілер де бар. Студенттер осы бағытта жұмыс жасау мүмкіндігіне ие болады. Қазақ тіліндегі антропонимдердің лексикалық қабатын үш бөлікке бөліп қарастырамыз: түркі, араб және орыс. Себебі қазақ тіліндегі кісі есімдерінің құрамында араб және орыс тілдерінен енген кісі есімдері өте көп. Оларға тарихи, мәдени байланыстар арқылы талдаулар жасалады. Түркі халықтарының көшпелі өмір сүруімен байланысты қойылған кісі есімдерінің қазіргі заманауи аттарға ауысуы қалай жүруде деген сұрақ та антропонимдерде сараланады. Фауна мен флорадан пайда болған антропонимиялық кеңістіктің аясы басқа тілдердегі осы мағынадағы кісі аттарымен байланыстыра отырып зерттеледі. Осы бағыттағы ғылыми мақалалар талқыланады. Статистикалық зерттеулер жүргізіліп, нәтижесінде халықтың түрге, түске, өсімдіктер мен жануарларға деген көзқарастары және мәдениеті анықталады. Студенттер берілген тақырыптар бойынша ағылшын, орыс тілдеріндегі ғылыми еңбектерді оқи отырып салыстырулар жүргізеді. Аталған курста ономастиканың заманауи салалары да жан-жақты қарастырылады. Кеме, ұшақ атаулары, космонимдер, олардың ішіндегі ғарыш айлақтарының атаулары, мереке және туынды атаулары, мейрамхана мен тұрғын үй кешендері атаулары елдер арасындағы мәдени байланыстарды анықтау, тілдік варияциялауды салыстыру мақсатында зерттеледі. Қорытынды Осы мақалада Назарбаев Университетінде үш жылдан бері жүргізіліп келе жатқан «Ономастика:тарихы мен функцияналдығы» атты курстың жүргізілу мақсатынан бастап қолданатын әдістері, тақырыптары туралы мағлұматтар берілді. Оның басқа лингвистикалық курстардан ерекшелігі айтылып өтті. Атауларды лингвистикалық зерттеу өсіп келе жатқан сала болып табылады және атауларды қолдана отырып лингвистиканы оқыту одан да өміршең бола бастайды. Осылайша, көптеген қазіргі және болашақта барлық сала мамандары осы жерде ұсынылған курстарды оқи алады деп үміттенеміз. 474 БИБЛИОГРАФИЯ Brook, Marisa. 2017. Interactive name databases as an introduction to social factors and graph interpretation. American Speech 92.264–78. DOI: 10.1215/00031283-4202064. Koopman, Adrian. (1979). The linguistic difference between nouns and names in Zulu. African Studies 38.67–80. DOI: 10.1080/00020187908707532. Koopman, Adrian, (1990). Some notes on the morphology of Zulu clan names. South African Journal of 645 / 5 000 Koopman, Adrian. 2009. Southern African onomastic research. Proceedings of the 23rd In- ternational Congress of Onomastic Sciences, August 17–22, 2008, York University, Toronto, Canada, ed. by Wolfgang Ahrens, Sheila Embleton, and André Lapierre, 9–23. Toronto: York University. Mackenzie, Laurel (2018). What’s in a name? Teaching linguistics using onomastic data Language, Volume 94, Number 4, December 2018, pp. e293-e310 (Article) Published by Linguistic Society of America Murray, Thomas E. 2001. Onomastics and the academy: Past, present, and future. Names 49.215–21. DOI: 10.1179/nam.2001.49.4.215 475 COHESIVE DEVICES IN TURKISH TELEVISION SERIES’ NAMING MANDANA KOLAHDOUZ MOHAMMADI59 ABSTRACT Onomastics is the study of name types, name origins, cultural and social influences on naming, and the functions of names in language use. In this regard, television series’ names can be considered one of the attractive subcategories of onomastics, which has received less attention recently. To this end, the present study, through content analysis, aims to identify cohesive devices used in naming Turkish television series over the past decade. The author collected 702 names of Turkish television series using Internet resources (2010–2020). The findings revealed the use of eight types of cohesive devices, the most common of which was the reference (36.18 percent), which was an indication of the producer’s creation of a relationship between the content of Turkish television series and their titles. Keywords: Turkish, television series, onomastics, cohesive devices Introduction Film titles of any kind (movies, television series) have played a prominent role in one’s perception. A title is defined as a paratext type, as are prefaces, postfaces, dedications, remarks, and subheadings (Genette, 1989). A paratext is an addition to the text that can have various functions, such as guiding the reader’s interpretation. So, film titles as paratext are the eye-catching parts and would rightly deserve more extensive and systematic linguistic research. A title is thus given an important communicational role through which it mediates between the addressee of the text to which it belongs and the text it entitles (Gabrić et al., 2017,p.1). If we consider titles as easily recognizable texts that are significantly shorter than the text itself, we can assume cohesion and coherencerelations for them. The semantic linkages that exist inside the text are referred to as cohesion. There are two types of cohesive devices: grammatical cohesive devices and lexical cohesive devices. Grammatical devices are methods of attaching grammatical features across sentence boundaries. It is made up of the following elements: reference, substitution, ellipsis, and conjunction. Meanwhile, lexical cohesive devices are the means through which vocabulary is linked to different areas of the text. It is made up of repetition (repetition, synonym, hyponim, and metonym) and collocation (Marsella, 2020, p.2). Department of Linguistics and Translation Studies, Payame Noor University, Iran, Manadana. mohamadi@gmail.com 59 476 As some may believe, a discourse, whether spoken or written, is not simply a text. When delving further into the lines of a discourse, one might notice a number of crucial linkages that connect one section to the next. Halliday and Hasan (1976) define cohesion as the presence or absence of explicit cues in the text that allow the reader to find relations of meaning (Halliday and Hasan, 1976, p.7). The formation of a text includes words that are relevant and connect with the sentence. A text is cohesive if the sentences and utterances are semantically linked and consistent (Emilia, 2014). The movie title selection is very important as it helps viewers to understand the story of the film. Therefore, the present article aims to investigate the cohesive devices used in naming Turkish television series over the past decade. The main idea behind this study was that since titles show what the work is about and get people’s attention, they may also include ways to tie the work together. Review of literature The notion of cohesion has been studied many times by different researchers in different contexts, situations, and backgrounds (Fatmahwati, 2016, p.8), but due to the lack of conducted studies, this paper cannot provide a comprehensive review of film titles naming approches and techniques. In recent years, there has been an increasing amount of literature on film titles, but except one (Bozkurt, 2021), none of them is directly related to this article. In his major study, Bernstein (2007) identifies New York place names in film titles. He asserts that a title should summarize what a potential audience should know before seeing the film. Furthermore, he adds that titles are kinds of names, and thus the theory of names ought to comprehend titles. Most movie titles are short because they have a bigger impact and are easier to remember when they are short. Surveys such as that conducted by Gola-Brydniak (2011) indicate that a title is intended to promote a film and urge potential viewers to see it. Therefore, we can describe it as a component of advertising discourse. According to her, the length of a film’s title, which can range from one lexeme to one phrase, qualifies it as a subgenre of this discourse known as a slogan. So, the film title should remain in a more or less close relationship with the film plot to indicate its theme. In her findings regarding the length of the titles, one word and short titles had the highest frequency, as names and slogans are easy to remember and have persuasive power. In her study, she has mentioned two titles in the imperative mood (Live and Let Die, Die Another Day) which this mood is often used in advertising, where verbs in the infinitive form are used to express a command, a strong request, and have persuasive power. Gabrić et al. (2017) created a corpus of 935 film titles (1923-2017) and their translations into Croatian and German. Their findings indicated considerable differences over the decades. Sun, Gao, and Tan (2020) highlight that the film’s title is comparable to a trademark and appears within the film. The purpose of titles is to promote the film by drawing potential viewers’ attention and increasing their desire to watch. The punch line of the movie is also the film’s title, which plays an important and significant guiding 477 function. In addition to that, the film’s title is the sophisticated aspect of the cinematic language and an essential component of the movie’s strategy to engage the viewer. Bozkurt (2021) has taken a corpus-based approach toward Turkish movie names during 1917–2020. His corpus included 15 genres and 7923 movies. Regarding Turkish movie titles, Bozkurt reported that movie titles in most genres consist of three words. In terms of word length, the average of all films was 2.35 words. According to his findings, which were in line with the findings of (Aksan et al. 2016), the most frequently used words, such as “bir, ben, sen, biz” were the function words, which have been used frequently in Turkish movies. Also, the word Istanbul has been repeated 68 times in Turkish movie names. The abovementioned studies presented thus far provide evidence that not many studies have been conducted regarding movie titles worldwide in recent years. Methodology Data for this study was collected from online sources such as the Internet and Wikipedia, and a combination of quantitative and qualitative approaches was used in the data analysis. During this study, a total of 702 names of Turkish television series were collected (2010–2020). This study is devoted only to Turkish television series’ names (regardless of the number of episodes). In the second step, Tanskanen (2006) and Halliday & Hasan (1976) were used to analyze the data. After conducting data analysis, it was indicated that only 199 Turkish television series included cohesive devices. Table (1) indicates the summary statistics for the years in which Turkish television series were broadcast; the number of television series in each year; and the availability of the cohesive devices in their titles. Table (1) Year, number of series and frequencies of cohesive devices in Turkish series Broadcasted year Number of series 2010 48 13 2011 77 25 2012 58 14 2013 62 26 2014 72 23 2015 54 19 2016 76 23 2017 82 14 2018 65 15 2019 49 13 2020 59 14 Sum 702 199 478 Number of cohesive devices As can be seen from the table (above), only 28.34 percent of the Turkish television series included cohesive devices. Also, there was not a relationship between the number of series in each year and the frequency of cohesive devices. In the year 2017, which has the highest number of television series, only 14 cases of cohesive devices were observed. Data Analysis This section will review the Turkish television series’ names based on cohesive devices. According to the data analysis, eight categories of repetition, reference, opposition, conjunctives, discourse markers, time, collocation, and sentence were indicated. The table below illustrates the frequencies of cohesive devices in the Turkish series over the past decade. Table (2) Frequencies of cohesive devices in Turkish series Repetition Reference Opposition Conjunctives DM Time Collocations Sentence 2010 2011 0 1 3 10 2 1 0 3 1 2 2 3 13 1 2 2 5 25 2012 2013 2 0 5 11 2 1 1 0 0 0 1 3 14 0 2 0 12 26 2014 0 7 1 2 2015 2 3 2 3 3 0 3 7 23 0 1 2 6 19 2016 2017 2018 2019 2020 1 1 2 1 1 6 6 11 4 6 0 2 0 1 1 4 3 0 2 2 1 1 0 10 23 0 0 1 1 14 0 1 1 0 15 0 1 1 3 13 0 1 2 1 14 It is apparent from this table that year 2013 had the higest frquency of cohesive devices (i.e. refrence and sentence). The following is a brief description of cohesive devices and their examples based on the analyzed data. a) Repetition Repetition refers to words that are repeated in the text, as well as words that have changed to reflect tense or number. Tanskanen (2006) asserted that simple repetition occurs when an item is repeated either in an identical form or a simple grammatical change, e.g. singular – plural, present tense – past tense. Complex repetition involves different grammatical functions, or they may not be identical but share a lexical morpheme. In this study all the repetitions were simple ones, such as Alev Alev, Aynen Aynen, Kısa Kısa Aşk, Yüz Yüze … b) Reference On a semantic level, reference is an assumption. A reference item indicates the recoverability of meaning (Halliday and Hasa 1976: 145). Reference can be identified as the situation in which one element is referred to another element. Pronouns, articles, demonstratives, and comparatives are used as referring devices to refer to items in 479 linguistic or situational texts (Bloor & Bloor, 2013). In this study references such as Adını Sen Koy, Bana Sevmeyi Anlat, Biz Bir Dolaşalım, Hayatımın Aşkı Vatanım Sensin, Bizim Hikaye, Bu Sayılmaz, Bu Şehir Arkandan Gelecek, Seni Kimler Aldı, … were available. c) Opposition This category refers to the relation between an item and another item that has the opposite meaning. This relation is also known as antonyms. In this study oppositions such as 1 Erkek 1 Kadın 2 Çocuk, İki Yaka Bir İstanbul, Zengin Kız Fakir Oğlan... were available. Also, in one case, implicit opposition was obsrved in which love has been taken as sweet taste and its opposite, bitter, in Acı Aşk. Another example of implicit opposition was Kanatsız Kuşlar. d) Conjunctives Conjunction words are linking devices between sentences or clauses in a text. Conjunctions express ‘logical-semantic’ relations (Halliday & Hasan, 1976). They structure the text in a certain logical order that is meaningful to the reader or listener. In this study conjunctives such as Babam ve Ailesi, Cesur ve Güzel, Melek ile Serhat, Ya Nasip Ya Kısmet, Aşk ve Gurur, Fazilet Hanım ve Kızları, Hayati ve Diğerleri… were available. e) Discourse Marker Discourse markers are words or phrases like anyway, right, okay, as I say, to begin with. We use them to connect, organize and manage what we say or write or to express our attitude. In this study discourse markers such as N’olur Ayrılalım, Ah Neriman, Şimdi Onlar Düşünsün, Ulan Istanbul…were available. f) Time and Season We use time to refer to what is measured in seconds, minutes, hours, days and years as a whole. In this study conjunctives such as Babam Yazın Öyküsü, Yarına Tek Bilet, 8. Gün …were available. g) Collocation Collocation refers to how words go together or form fixed relationships. Collocations may be strong or weak. Strong collocations are where the link between the two words is quite fixed and restricted. Weak collocations are where a word can collocate with many other words. In this study collocation markers such as Benden Bu Kadar, Beyaz Yalan, Kara Sevda, Hatasız Kul Olmaz, Hayat Ağacı, paşa gönlüm…were available. h) Sentences In this category full sentences and their subcategories such as declarative, imperative, and interrogatory were identified. In this study, declarative sentences such as Gönül Ferman Dinlemiyor, Adım Bayram, Adını Feriha Koydum, Hayat Devam Ediyor, Huzurum Kalmadı, Kalbim Seni Seçti were available which the maximum word number in them was three. Imperative ones were Aldırma Gönül, Beni Böyle Sev, Emret Komutanım Yeniden, Kalbim Egede Kaldı, Mutlu Ol yeter. Interrogatory Kızım Nerede? Negative sentences Aşktan Kaçılmaz, Eşkıya Dünyaya Hükümdar Olmaz. 480 Diagram (1) frequencies of cohesive devices in naming Turkish television series Diagram (2) cohesive devices in naming Turkish television series over a decade We can see clearly in the following diagram (1), cohesive devices such as refrence (36.18 percent) and sentence (25.62 percent) had the highest frequencies over the past decade. According to diagram (2) in recent years the usage of sentences has been increased, but the usage of references since 2010 has followed a same trend. 481 Conclusion The analysis of our corpus consisting of 702 film titles between 2010 - 2020 and the usage of cohesive devices in them indicated that refrence (36.18 percent) in naming Turkish television series is one of the most frequent devices in these series. This finding is consistent with that of Bozkurt (2021), who has mentioned that functional words such as “bir, ben, sen, biz”were the most frequent ones in Turkish movies. Contrary to expectations, the most frequent cohesive device was sentence (25.62 percent). This finding seems to be consistent with Bozkurt (2021) research, which indicated that the maximum word length of Turkish movies is three. This finding is in agreement with Gola-Brydniak’s (2011) finding, which showed short titles were of the highest frequency and imperative mood as an advertising and persuasive power was available in movie naming. The most obvious finding to emerge from the study is that in some cases, the combination of these devices “İyi Günde Kötü Günde”, “Al Gülüm Ver Gülüm” (opposition+ repetition), “Analar ve Anneler” (synonymy+conjunctives); “Ayrılsak da Beraberiz”,“Zengin ve Yoksul” (opposition+ conjunctives) which may be due to the tendency to make connections between the titles of Turkish television series and their content. Another interesting finding was about the location name, that is in agreement with Bozkurt’s (2021) finding. He has mentioned the occurance of the word Istanbul in Turkish movie names as an indication of the cultural importance of this city in comparison to other cities. In this study, Istanbul was also included avaliable in Turkish television series “İstanbul›un Altınları, İstanbul Hatırası (2010), Ulan İstanbul (2014), İstanbul Sokakları (2016), İstanbullu Gelin(2017) and Zalim İstanbul (2019)”. Other cities included in these series as well, such as “Bir Ankara Polisiyesi (2010, 2019), İzmir Çetesi (2011) Ankara Yazı (2016), Ankara’nın Dikmen’i (2014),” but the frequency of the occurrence of İstanbul was greater than them. Since out of 702 names of Turkish television series, only 199 had cohesive devices in their structure, further work needs to be done within the other theoretical frameworks. These types of studies can help young producers to learn about the linguistic aspects of the name and more cautiously select the title for their television series. REFERENCES Aksan, Y., Aksan, M., Mersinli, Ü. ve Demirhan, U. U. (2016). A frequency dictionary of Turkish, Londra: Routledge. Bernstein, J. H. (2007). New York placenames in film titles. Names, 55(2), 139-166. Bloor, T., & Bloor, M. (2013). The functional analysis of English: A Hallidayan approach (3rd ed.). London: Bozkurt, F. (2021). Türk film adlarına derlem tabanlı bir bakış . RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi , (24) , 93-127 . DOI: 10.29000/rumelide.995421 Emilia, E. (2014). Introducing functional grammar. Bandung: PT Dunia Pustaka Jaya 482 Fatmahwati, S. (2016). cohesive devices used in some selected articles in journal of language and cultural education. Thesis English Language Teaching Department, Tarbiyah and Teacher Training Faculty, Syekh Nurjati State Islamic Institute Cirebon Gabrić, P., Brajković, I., Licchetta, L., Bezuh, J., & Ključarić, D. K. (2017). A comparative and diachronic analysis of film title translations and appellative effect transfer into Croatian and German. Genette, G. (1989). Paratexte. Das Buch vom Beiwerk des Buches. Frankfurt am Main: Campus Verlag. Gola-Brydniak, M. (2011). The word is not enough? a linguistic analysis of James Bond film titles. Linguistica Silesiana 32, http://hdl.handle.net/20.500.12128/1117 Halliday, M. A. K., & Hasan, R. (1976). London: Longman. Marsella, (2020) .Analyzing Cohesive Devices in the Students Narrative Text Written Based on Front Of The Class Movie Script. Thesis English Education Department, Faculty of Teacher Training and Education, Muhammadiyah University of Makassar. Guided by Ummi Khaerati Syam and Andi Asri Jumiaty. Routledge. Sun, X., Gao, C., & Tan, Y. (2020). Analysis of Principles and Techniques of English Film Titles Translation. International Conference on Social Science and Education Research (SSER2020) http://proceedings-online.com/proceedings_series/SH-SOCIALS/SSER2020/ SSER06801.pdf Tanskanen, S. K. (2006). Collaborating Towards Coherence: Lexical Cohesion in English Discourse. Amsterdam: Benjamin 483 SHIP NAMES IN THE 19TH CENTURY AS A SYMBOL OF THE EMPIRE SVITLANA NASAKINA60 ABSTRACT The research deals with the ship names in the historical and onomastics aspects. Ship names of the 19th century is a unique cultural and linguistic phenomenon that’s why it is the subject of research in linguistics, history, onomastics. Among the sources for our research were lists of the merchant ships contained in the local newspapers and published documents which date back to the 19 th century. About 1000 instances of ship names were taken from these resources. The objective of this paper is to emphasize the cultural and symbolic specifics of the ship names in the19th century . The paper brings an overview of similar and different tendencies in ship naming in the countries. The investigation is based on the analysis of Austrian, British, and Turkish ship names. The research that is presented addresses the following questions: On what basis were ship names chosen? What functions did the ship names have? Keywords: Empire, onymization, personal names, transonymization, 19-th century. Introduction Ship names are constantly present in the historical onomastics of any country. A reason for this could be that the names of ships have cultural and political and sometimes even ideological influences. Regarding French fleet in the Second Empire, some researches states that the latter half of the mid-nineteenth century was a period of tremendous and continuous naval transformation –much like the current time (Canuel, 2018, p. 93). Besides the historical value of the ship names in the 19th century could present a good basis for historical onomastics. However, compared to other types of onyms, ship names are not still the among the most frequently analysed proper names. This study concerns the main tendencies in ship naming in several countries at the 19th century. Its major goal is to investigate the cultural and symbolic specifics of the ship names in Austrian, British and Turkish ships, because these countries were Empires in that period and ship names have not been the subject of onomasticians’ researches from this aspect. Existing researchers that deals with the topic ( Cacia 2014; A. Grinëv 2015; Schybergson 2009) provides descriptions of how ships names are given and collated. Among the sources for our research were lists of the merchant ships contained in the local newspapers and published documents which date back to the 19 th century. 60 Odesa State Agrarian University, svetlana.15@meta.ua 484 The research method, which includes two stages, has been presented. The first stage consisted of material collection. The second stage consisted of two sub-stages of the study and included description and systematization of the data obtained using particular methods. The descriptive method was used in this work for inventory and taxonomy of the studied ship names. The structural method was used in the development of the structural classification of ship names. They have been distributed according to their structural organization into one-component, two-component and multi-component structures. Theoretical and Historical Background It is a well-known fact that the lexicon of any language consists of two classes: appellatives and proper names (onyms). Appellatives designate objects whereas proper names name them. The linguistic phenomenon of proper names is defined as “linguistic expression that uniquely identifies a person, a group of persons, a place, an animal or an object (ship, thain)” (List of Key Onomastic Terms, p. 5). The American scholar Izumi claims that proper names are what speakers of natural languages regularly use to talk about particularly objects in past, present and future, whether they are real or fictional (Izumi, 2012, p.2). It should be mentioned that every nation has own set of proper names at the mention of which there is a stable associative connection with the image of the native land. Taking the historical perspective, we have to note that there are different onomastics schools with their own models of onymy, i.e. “the set of proper names within a particular region, language, period of time(List of Key Onomastic Terms, p. 4). British scientist A. Gardiner has presented the set of proper names among them there were personal names, place names, ship names, animals and plants names, names of the months and imaginary names, names of titles, houses names and celestial names (Gardiner, 1954, p. 38-56). classifies proper names into four subclasses. The first, most important class includes prototypical proper names: 1) personal names; 2) the names of animals; 3) names of places; 4) other names. The second subclass consists of nonprototypical proper names such as names of works of art, books, journals, temporal names, etc. The third and fourth classes are marginal subclasses (Langendonk, 2007, p. 184). The Finnish researches classified proper names into four groups:1) Personal Names; 2) Animal Names; 3) Nature Names; 4) Culture Names. The third group consists of topographic names, hydronyms, celestial names and the fourth group includes Settlement names, Cultivation names, Transport names, Names of Structures, Names of Artwork, Organisation Names, Product names (Ainiala et al. 2012, p. 26). In the literature about ship names, there is a large number of works discussing the ship names place among other proper names. The function of ship names is the same as that of other proper nouns: to distinguish the referent from other referents of the same type.This aspect was especially strong in the mid 20th century. The English scholar Gardiner (Gardiner, 1954, p. 50) stated that all ships and boats received proper names of their own on account of the commercial interest which they had possessed for their owners. W. van Langendonk (2007: 220) thinks that ship names belong to 485 the prototypical proper names. The Finnish onomasticians consider ship names as ones on the border areas of the commercial nomenclature (Ainiala et al. 2012). Most researchers turned their attention to the special of navy for the maritime countries. Among studies from the later period, the typology of ship names are discussed in in different countries. However researchers have turned their attention to the history of national fleets in different epochs, consequently, independent studies were born about both the warship names and merchant ship names (Bachman 2016; Cacia 2014; Demchak 2016; Grinëv 2015; Raymond 2010). For example, on her work Names and Nicknames of the Italian Navy Ships, Cacia presented the typology of the Italian Navy Ships. The main characteristics of this typology is that it analyses ship names in several layers. In my investigation I have partially used the ship names analysis model devised by Cacia. It must be added that in the case of ship names, transonymization is often used as a metonymic or metaphoric name-giving. For example, many ship names were derived from anthroponyms or toponyms, that`s why in this paper we suggest dividing the set of proper names in the ships into the following groups: 1) personal names (anthroponyms); 2) names of places (toponyms); 3) other proper names (theonyms, mythonyms, saints names). The ships names analyzed are drawn from the 19 th century newspapers Odesskiy Vestnik held in the Odessa National Library. Data were taken from the Ships Arrival and Ships Abandonment sections and some published documents in dissertations. A total of 1000 ship names were analyzed. The 19th century was the period of many wars: Tripolitan war, Crimean War, Napoleonic Wars, War of the Third Coalition, etc. With the help of wars some states were becoming the Empire. It is a well-known fact that one of the traits of the Empire are the strong Army and the strong Fleet. The main purposes of the propaganda at that period in these states was to show their leadership in any fields. Empire ships names may illustrate the general trend in that historical epoch. We compare ship names from three Empires: the Ottoman Empire, the Habsburg Empire and the British Empire. The Ottoman Empire was an empire that controlled much of Southeast Europe, Western Asia, and Northern Africa between the 14th and early 20th centuries. The Habsburg monarchy also called Habsburg Empire was the collection of lands and kingdoms of the Habsburg dynasty, especially for those of the Austrian line. The British Empire was composed of the dominions, colonies, protectorates, mandates, and other territories ruled or administered by the United Kingdom and its predecessor states. It is a wellknown fact that the British navy had attained supremacy at sea over the long eighteenth century. Maritime states competed with each other at the sea. Karl Wilhelm Augustus Darr, who analysed the Ottoman Navy at the beginning of the 20 th century stated that controlling the sea has been the linchpin in empire building (Darr, 1998, p.13). The British navy had attained supremacy at sea over the long eighteenth century, but at the end of the 19 th century, there were some changes in the sea leadership, for example, the changes in the Mediterranean equilibrium, brought about by British weakness, 486 the rise of the Austrian Navy and the Italo-Turkish War, forced the establishment of a changed diplomatic and strategic situation in Europe (Hendrickson, 2012, p.26). According to Price ‘the 1890s were part of a ‘navalist’ era, when Britain’s longheld naval supremacy was threatened by the growth of other navies with imperial ambitions, most notably Russia and Germany’ (Price, 2019 , p. 140). At the beginning of the 20th century, England possessed the largest navy in the world. It must be noted that in the 19th century, a United States naval officer and historian Alfred Thayer Mahan wrote his famous work The Influence of Sea Power Upon History (1660-1783), in which he demonstrated the importance of naval forces for the leading countries and proved that greatness of the state was inextricably associated with the navy. Historians gave the name ‘the ideology of the new navalism’ to the ideology of naval arms race in that period. At the same time merchant ships played the important role as well. The Symbolic Meaning of the Ship names Ships names in the 19th century can be divided into several sub-categoriesin our investigation: 1) anthroponyms; 2) toponyms, 3)mythonyms; 4) theonyms (the names of gods); 5) saint names. The most anthroponyms that were used in the names of ships of three countries were devoted to the leaders of the state, members of reigning families or the past dynasties, for example, Conte Brunevik and Cleopatra (Austrian ships), Robert Newton, Rob Roy(British ships), Kanat, Jamur, Mehmed Ali (Turkish ships). The way of defining anthroponym is that it is “a proper name of person or a group of persons (List of Key Onomastic Terms, p. 1). If we look at the anthroponyms used in all analyzed ship names, we need to say that there are a lot of nobles in the list of anthroponyms. The transonymisation from a personal name to a ship name occurs.For example, the lawyer and Confederate General in Arkansas during the American Civil WarRobert Newton, Rob Roy was a Scottish outlaw, who later became a folk hero. Mehmed Ali was the Albanian Ottoman governor and the de facto ruler of Egypt from 1805 to 1848, who is considered the founder of modern Egypt. At the height of his rule, he controlled all of Egypt, Sudan, Hejaz and the entire Levant. Besides etymological studies of ship names, a few researchers chose the typological analysis of ship names in the 19 th century as their topic. We concern partially this aspect in this investigation. Structural analysis of the ship names considers the model types that can be used as the basis for ship name giving and which appear in certain epochs and countries. According to Erzsébet Győrffy, the key term of structural analysis is the name constituent: this is the segment of the name which expresses certain semantic contents referring to the referent of the name (Győrffy, 2014, p. 61). All ship names are divided into one-component (Jamur), two-component (Rob Roy) or multi-component structure. Ship names were named in honour of monarchs because it was also the symbolof Empire power, for example, Murad I was named after Ottoman Sultan (1362 – 1389). Murad fought against the powerful beylik of Karaman in Anatolia and against the 487 Serbs, Albanians, Bulgarians and Hungarians in Europe. Ships were often named after the representatives of the nobles, the prominent statesmen, for example, Ortenburg (Austria) was named after Conte Ortenburg, Mehmed Âli was named after Mehmed Emin Âli Pasha, who was a prominent Ottoman statesman during the Tanzimat period, best known as the architect of the Ottoman Reform Edict of 1856, and for his role in the Treaty of Paris (1856) that ended the Crimean War. Ship names with anthroponyms have a huge pragmatic potential that`s why they are often used in the different epochs. According to ICOS, the toponym is the proper name of a place, both inhabited and uninhabited(List of Key Onomastic Terms, p. 5).We may say that there are two central types of toponyms in the Empire ship names value system: the name of the state and the name of the important cities. That`s why these place names are frequent enough among all toponyms in the ship names.. We may suggest that place names like personal names can invoke historical and cultural associations in people minds because they are included in the genetic memory of the nation, for example, Britain, City of London, (British ships), Izmail, Yeni Dünya, Lefke, Kütahya (Turkish ships). It must be mentioned that Izmail is a city on the Danube river in Odesa Oblast in southwestern part of Ukraine. From the end of the 14th century, Izmail was under the rule of Moldavia. In 1484, the Ottoman Empire conquered the territory, which became from that moment an Ottoman protectorate (under direct rule from 1538). Since the early 16th century it was the main Ottoman fortress in the Budjak region. In 1569 Sultan Selim II settled Izmail with his Nogai subjects, originally from the North Caucasus. Lefke (in Greek: Λεύκα; Turkish: Lefke) is a town in Cyprus, Kütahya is a town in Turkey. It was quite common the using of mythonyms both from Greek and Roman culture in all ships names in the 19 th century , for example, Telemachus (British ship), Jason (Austrian ship).Telemachus is known as the son of Odysseus and Penelope, who is a central character in Homer’s Odyssey. Jason was an ancient Greek mythological hero and leader of the Argonauts. As for Turkish ships they didn`t have the mythonyms in the ship names. The use of theonyms and mythonyms as ships names were natural for the ships because European culture was based on the Greek and Roman mythology. In ancient Roman religion, Concordia was the goddess who embodies agreement in marriage and society. Her Greek equivalent is usually regarded as Harmonia, with musical harmony a metaphor for an ideal of social concord. Historian A. Grinëv (Grinëv , 2015, p. 204) states that by the beginning of the nineteenth century pagan’ names of the ancient Greek gods became more fashionable in the ship naming in different countries. The transonymisation from a theonym to a ship name occur. The Italian researcher D. Cacia (2014: 488) was analyzing the typology of Italian ships names and singled out the mythological and astronomical names in one group and put them on the third place by frequency. People of the 19 th century associated ships with characteristics and behavior of the mythological personages that`s why they used their names. Mythonyms using in ship names cannot be considered in isolation from the phenomena of interference and internationalization that affect each other. Many 488 mythonyms, which have ship names, are internationalisms, but in each country they have a certain national and cultural component of meaning. Theonyms in ship names began to appear since the beginning of history of navigation because the sailors believed in the patronage of their gods or God. The researcher in etymology and sociolinguistics Makovsky M.M. pointed out that according to ancient beliefs, the souls of the dead men were transported to the afterlife in ships or boats, by sea or by river, passing on its way several different “doors”, and at the same time, the meaning of the ship is often equalized with the meaning of a man (Makovskiy,1996, p.194). To our mind God`s names in ship names strengthened people`s opinions in power and eternity of all Empire authority. For example, English ship Apollo devoted to the one of the Olympian deities in classical Greek and Roman religion and Greek and Roman mythology. The Austrian ship Mercury is devoted to the god of commerce, eloquence, messages, communication (including divination), travelers. The relationship between gods belonging to the Roman and Greek religion showed that similar names were chosen for ships. For example, Fortuna was the goddess of fortune and the personification of luck in Roman religion, at the same time Tyche was the Greek goddess, and in regards to her destination she was equivalent to Fortuna. The use of saints names in the ships helps to preserve and transmit the memory about those Christian personalities that can be considered as the important components in the religious picture of the world in the certain country, for example, Saint Maria (Austrian ships), Saint Spiridon(British ships), Saint Nicolay (Turkish ships). . Sacred ships names which derive from the names of saints are present in all analyzed countries. From this point, it is interesting to note that some saint names are linked with patron saint of the country, who lived a few centuries long ago. For instance the name of Saint George, who is popularly considered as the saint providing protection of England, Saint Francis of Paola is the famous in Italy. At the same time there were the Turkish ships like Saint Nicolay and Saint George. The domination of the Christian ideology in the Russian Empire resulted in certain way of warship naming. The Christian religion played a great role in all the spheres of life of the Christian society at that time. Such ship names had a symbolic function, since they were attributes of ships from Christian countries. So, at the 19th we identified such sub-categories of ship names in Austrian, British, and Turkish ships1) anthroponyms; 2) toponyms, 3)mythonyms; 4) theonyms (the names of gods); 5) saint names. Conclusions All in all, in any national culture, there are personal names, events, geographical places that reflect significant historical periods of the certain nation and they could be used in the ship naming. The system of religious and national identity of the people living in the 19 th century has evolved over long times before. Ship names are the part of this system which represent the nations worldview and reflect culture and religion, traditions and beliefs. To sum up, ship names in any country and especially in Empires are national treasure and at the same time they are both the lexical units and the symbols. Proper 489 names included in the ship names create a special matrix that help to analyse cultural and historical events of the life of a particular nation. During the formation of ship names, there are two differently directed processes: onymization or transonymization. It is presented that there are different types of proper names in ships and they have varying degrees of frequency but the most common proper names are anthroponyms and toponyms. An analysis of the material showed that anthroponyms and toponyms in the ship names have the highest frequency of use compared with other categories and account for nearly 34% of the total array of proper names in the researched material, which determines their symbolic role and their belonging to the core of onymy. REFERENCES Ainiala, T., Saarelma, M., Sjöblom, P. (2012). Names in Focus: An Introduction to Finnish Onomastics, L. Pearl (trans.), Helsinki . Bachman, J. (2016). The Imperial German Navy, 1897 -1918: Negotiating the nation. The Arbutus Review: Vol. 7(1), Gillian Saunders (eds.), 82 – 95. Cacia, D.(2014). Names and Nicknames of the Italian Navy Ships, in O. Felecan/ D. Felecan (eds.), Unconventional Anthroponyms: Formation Patterns and Discursive Function, Newcastle upon Tyne, Cambridge Scholars Publishing, P. 482-494. Canuel, H. (2018).“From a Prestige Fleet to the Jeune École: French Naval Policy and Strategy under the Second Empire and the Early Third Republic (1852–1914)”. Naval War College Review , Vol. 71, No. 1. 93-118. Darr, K. W. A. (1998). The Ottoman Navy 1900-1918 : a study of the material personnel and professional development of the Ottoman Navy from 1900 through the Italian, Balkan, and first WorldWars. University of Louisville, Louisville, Kentucky. Demchak, T. E. (2016). Reform, Foreign Technology, and Leadership in the Russian Imperial and Soviet Navies, 1881-1941. PhD diss., Kansas State University, Manhattan. https://krex.k- state.edu/dspace/bitstream/handle/2097/32720/TonyDemchak2016.pdf. Gardiner, A. (1957). The Theory of Proper Names: A Controversial Essay, Oxford University Press, pp. 38–56. Grinëv, A. (2015). Russian Ships Names: Ships on the shores of Russian America. Richard L. Bland (trans.). The Mariner’s Mirror 101(2): 200-212. DOI: 10.1080/00253359.2015.1031980 Hendrickson, Jon K. (2012). “We Are Now a Mediterranean Power”: Naval Competition and Great Power Politics inthe Mediterranean, 1904-1914. The Ohio State University. Izumi, Yu. (2012). The Semantics of Proper Names and other Bare Nominals, University of Maryland, 2012, p.2. Győrffy, E. (2014 ).River names in Hungary during the Árpád age. Onomastica Uralika, 11, 2014.57-73. Langendonk van, W. (2007). Theory and Typology of Proper Names, Mouton de Gruyter. List of Key Onomastic Terms, p. 5. Available from https://icosweb.net/wp/wp-content/ uploads/2019/05/ICOS-Terms-en.pdf. Makovskiy, M. (1996). Comparative Dictionary of Mythological Symbols in the IndoEuropean Languages: The Image of the World and the Worlds of Images. Moscow: Vlados. Raymond, D. J. (2010). The Royal Navy in the Baltic from 1807-1812. PhD diss., Florida State University, Tallahassee. http://purl.flvc.org/fsu/fd/FSU_migr_etd-1883 490 Price A. M. (2019). “Our Proudest Heritage”:Masculinity, Nostalgia, and the Sailing Navy on Display, 1820-1920. University of New Hampshire. Schybergson, A., 2009. Cognitive Systems in the Naming of Finnish Merchant Vessels (18381938). PhD diss., University of Helsinki, Helsinki. https://core.ac.uk/download/pdf/14915183. pdf. Scheck Rafael (1993). Intrigue and Illusion: Alfred von Tirpitz as a right-wing politician 1914-1930. A dissertation. Massachusetshe Faculty of the Graduate School of Arts and Sciences of Brandeis University, Waltham, Schybergson, A. (2009). Cognitive Systems in the Naming of Finnish Merchant Vessels (1838-1938). PhD diss., University of Helsinki, Helsinki. https://core.ac.uk/download/pdf/14915183.pdf. 491 ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ ТАРИХИЙ ГИДРОНИМИК ФОРМАНТЛАР HISTORICAL HYDRONYMIC FORMATS IN UZBEK LANGUAGE УЛУҚОВ НОСИРЖОН МУҲАММАДАЛИЕВИЧ61 АННОТАЦИЯ Гидронимлар – топонимларнинг алоҳида тури. Сув объекти ва иншоотларининг махсус атоқли отлари – гидронимлар деб аталади. Гидронимлар қадимий, тарихий, структурал ва семантик жиҳатдан жуда кам ўзгарувчан ономастик бирликлардир. Муайян тилдаги сув объекти ва иншооти номларининг мажмуи гидронимияни ташкил этади. Гидронимия, жумладан, ўзбек тили гидронимияси ўз бирликлари ва ясалиш усули, модели ҳамда ясовчи воситаларига эга. Гидронимларни ясашга хизмат қилувчи аффикслар ва унга тенг бўлган ёрдамчи морфемалар гидроформантлар ҳисобланади. Ўзбек тили ҳам ана шундай формантларга эга. Мақолада гидронимик формант термини, ўзбек тили гидронимиясига хос гидронимик формантларнинг юзага келишининг лингвистик ва экстралингвистик омиллари, гидронимик индикаторлар билан ўзаро муносабати, -ком, -жон, -ман, -дак, -об, -руд каби ўзбек тилининг бошқа тиллар билан алоқаси, ҳамкорлиги таъсирида пайдо бўлган тарихий гидронимик формантлар ва уларнинг лексик-семантик, тарихий-этимологик манбалари ва хусусиятлари, бошқа қардош ва ноқардош тиллардаги фонетик вариантлари, эквивалентлари, сув объекти ва иншоотларининг атоқли номлари – гидронимлар, хусусан, тарихий гидронимлар таркибида қўлланиши, ономастик функцияси каби масалалар далиллар асосида таҳлил қилинган ҳамда гидронимик формантларнинг лисоний хусусиятлари юзасидан хулосалар берилган. Калит сўзлар: топоформант, апеллятив, гидронимик формант, лексик маъно, гидронимик индикатор, гидроним, тарихий гидроним, фонетик вариант, гидронимлар ясалиши, трансонимизация. ABSTRACT Hydronyms are a special type of toponyms. Special names of water bodies and structures are called hydronyms. Hydronyms are ancient, historically, structurally, and semantically very variable onomastic units. A set of names of water bodies and structures in a particular language constitutes hydronymy. Hydronymy, including Uzbek hydronymy, has its own units and methods of construction, model and means of construction. Affixes and equivalent auxiliary morphemes that serve to form hydronyms are hydroformants. The Uzbek language has similar forms.The article deals with the term hydronymic formant, linguistic and extralinguistic Наманган давлат университети (Ўзбекистон) ўзбек тили ва адабиёти кафедраси, onomastika66@ mail.ru 61 492 factors of formation of hydronymic forms specific to Uzbek hydronymy, interaction with hydronymic indicators, interaction of Uzbek language with other languages, such as -kom, -jon, -man, -dak, -ob, -rud historical hydronymic forms and their lexical-semantic, historicaletymological sources and features, phonetic versions, equivalents of other related and unrelated languages, well-known names of water bodies and structures-hydronyms, in particular, their use in historical hydronyms, onomastic function and conclusions on the linguistic properties of hydronymic forms. Key words: topoformant, appellate, hydronymic formant, lexical meaning, hydronymic indicator, hydronym, historical hydronym, phonetic variant, formation of hydronyms, transonimization. Топоформантлар апеллятивлардан ономастик лексика учун тополексемалар ясайдиган қўшимчалар ҳисобланади. Топоформантлар – топонимик сўз ясаш воситаси сифатида қўлланадиган қўшимчалар ва уларга тенг бўлган ёрдамчи морфемалардир [Подольская, 1988, б.137]. Гидронимик формантлар топоформантларнинг бир тури бўлиб, илмий манбаларда турлича изоҳланади ва талқин этилади. Гидронимик формант // гидроформант – сув обеъктларининг атоқли номлари таркибида учрайдиган функционал ва нофункционал қўшимчалардир. Айрим лексик маъноси унутилган, ҳозирда лексик маъно англатмайдиган, яъни архаиклашган индикаторлар топонимик формант, жумладан, гидронимик формант шаклида кузатилади. Э.М.Мурзаев ҳам бир қанча топонимик формантлар индикаторлардан келиб чиққанлигини қайд этган [Мурзаев, 1970, б.17]. Жумладан, Хоразм шеваларига хос ёп, Зарафшон водийси шеваларига хос ком гидронимик индикаторлари ўрнида канал, ариқ ва бошқа сўзларнинг қўлланиши уларни лисоний жиҳатдан формантларга яқинлаштириб қўйган. Тилдаги гидронимик индикаторлар маъно ва шакл тузилишидаги ўзгаришлар боис улар формантга ўтган. Ўзбек тили гидронимиясида -ком, -жон // -жан // -шон // -жон; - дак, -дак // -доқ // -доқ // -тоқ // -туғ // -туқ, -так // -тағи каби гидронимик формантлар кузатилади. Ком форманти. Т.Нафасов ком формантининг тарихий-этимологик манбасини форс-тожикча деб кўрсатади [Нафасов, 2009, б.10,84]. Бошқа манбаларда ком Бухоро шеваларига мансублиги ва ариқ, дарё маъноларининг англатиши[Қораев, 2005, б.56], бир қанча гидронимларнинг вужудга келишида муҳим ўрин тутганлиги кўрсатилади: Комизар, Комиакка, Ҳаромком каби. Ком гидронимлар ва айрим гидроойконимлар таркибида -кон, -гон, -ган, -ғом каби фонетик вариантларда айнан юқоридаги маъноларда кузатилади: Писком, Угом (Тош. в. Чирчиқ дарёси ирмоқлари), Шофиркон // Шопурком (Бух. в.), Гунгон// Гунком < Гумком (Қашқадарё в.) каби. А.Муҳаммаджонов сув, дарё, сой ёки анҳор маъноларини англатувчи ком форманти -кан, -кон, -кал, -коло, -қал, -қол, -колот каби вариант ҳамда шаклларда тарихий гидронимлар ва гидротопонимларнинг юзага келтир-ганлигини қайд этади: Комизар, Конимех (Коми муғ), Миёнкол, Миёнколот, Харкон// Харқон каби [Муҳаммаджонов, 2006, б.37]. Эски ўзбек тилида, жумладан, Алишер Навоий асарларида ком сўзи оғиз, оғиз бўшлиғи, танглай маъноларида қўлланган: 493 Вафо аҳлини қилган мазҳари қаҳр, Солиб комиға ҳижрон жомидин заҳр. [Навоий, 1983, б.123] В.В.Бартольднинг қайд этишича, “Бухоро ва унга яқин жойларда учрайдиган ком сўзи, ариқ маъносида, эрон негизидаги сўз бўлиб, форс ва турк тили луғатларида кузатилмайди [Бартольд, 1963]. Зарафшон воҳасида магистрал каналлар ком деб аталган. Комлар, ўз навбатида, иккинчи даражали каналларга асос бўлган, улар эса каттажўй (катта ирмоқ) деб юритилган [Кисляков, 1962]. Н.А.Баскаковнинг кўрсатишича, -ком форманти ариқ, дарё маъносида -кем // -хем фонетик вариантларида олтой ва тува тилларида ҳам гидронимлар таркибида учрайди [Баскаков, 1968, б.68]. Шунингдек, формант -кам шаклида Қурукам, Загаркам, Векеркам, Камах (Доғистон), Улукам, Доникам, Сайкам, Ком (Иртиш ҳавзаси) гидронимлари таркибида кузатилади. Шунингдек, Эронда ҳам Кам номли дарё бор. Ганганинг бир ирмоғи ҳам Кам деб аталади [Мурзаев, 1984, б.247]. Ком удмурт тилида катта дарё, оқим маъноларини англатади. М. Фасмер Волганинг чап ирмоғини ифодаловчи Кома гидронимининг этимологик жиҳатдан удмуртча дарё, оқим маъноларини англатувчи ком сўзи билан боғлиқлигини қайд этади. [Фасмер, 1967]. Аммо Г.Е. Корнилов номнинг бундай этимологик талқинига қўшилмайди ва дарё ирмоғи номи камень сўзидан келииб чиққанлигини таъкидлайди [Мурзаев, 1984, б.247]. Ком сўзи Шимолий Кавказда кенг тарқалган: лезгин тилида ком – жар, дара, айрим диалектларда ирмоқ маъноларида қўлланади. Осетин тилида эса ком оғиз, тирқич, дара маъноларини англатади, бироқ оғиз маъносида мустақил ҳолда кам қўлланади. [Абаев, 1958] Бироқ М. Фасмер удмурт тилидаги -кам ва осетин тилидаги -ком тасодифий шаклий ўхшашлик эканлигини қайд этган [Фасмер, 1967]. Э. М. Мурзаев ҳам барча тиллардаги ком, кам сўзларини боғлаш мумкин эмаслигини қайд этади. Демак, -ком тарихий-этимологик жиҳатдан туркий тилларга мансуб бўлиб, унинг бошқа вариантлари кейинги тил тараққиёти давомида юзага келган. Авваллари мустақил луғавий бирлик бўлган, кейинчалик формант мақомини олган ҳамда тарихий гидронимлар таркибида сақланиб қолган. Жон форманти. Жон қадимги эроний тилга мансуб бўлиб, дарё, булоқ, жилға, оқар сув, анҳор каби маъноларни англатган. Формант -жан // - шан // - жом // жим каби фонетик вариантларда бир қатор тарихий гидронимлар таркибида кузатилади: Жом, Самжон (Зарафшоннинг қуйи ирмоқларидан бири, суғдча номи), Жозмон, Зарафшон (Самар. в.), Арашон (Тош. в. Оҳангарон дарёси ирмоғи) каби. С.Қораев -жан, -жон – канал, сув омбори, сув ҳавзаси маъноларини англатувчи терминлигини қайд этади. Немис олими М.Маркварт бу сўзни суғдча, рус олими А.К.Боровков хоразмча дейди [Қораев, 2005, б.57]. А.Л.Хромовнинг кўр494 сатишича, жон суғд тилига мансуб [Хромов,1969, б.87-99]. Суғдча жан > жон – канал, булоқ, сув манбаи деган маъноларни англатади. IХ–ХII асрларда Суғдиёна ва Уструшонада жан форманти воситасида гидронимлар ясалган: Бузмажон, Санжан, Хонжон, Буржон, Рўйжон, Арминжон каби [Хромов, 1974, б.19]. Ўрта Осиёда ҳам жон гидроформанти билан йирик ариқ, анҳор номлари ясалган: Варғжан // Варғжон (Нахшаб вил. анҳор) [Нафасов, 2009, б.77]. Ман форманти. Ман – мингар сўзининг қисқарган шакли. Қадимги туркий тилда мингар булоқ, сув кўзи маъноларини англатган. Мазкур бирлик -ман // -мон вариантларида булоқ маъносини англатган. Ман форманти ҳам тарихий гидронимлар таркибида кузатилади. Масалан, Жизман булоғи бор қўрғон, Жозмон – текисликдаги булоқ демак. Дак форманти. Формант -так, -таг, -тах, -тағи каби фонетик вариантларда дарё, оқар сув, оқим маъноларида бир қатор гидронимлар таркибида учрайди: Зодак (Қашқа. в.), Сангардак (Сир. в.), Дардақ (Анд.в.), Чодак (Нам.в.) каби. Зодак – заҳдак – ер остидан сизиб чиқадиган сувлардан ҳосил бўлган дарё (жилға) [Нафасов, 2009, б.123]. Т.Нафасов Андай гидроними таркибидаги -дай ҳам мазкур формантнинг варианти деб қарайди ва гидронимнинг лисоний шаклланишини қуйидагича кўрсатади: Андай < Артак // Ардак [Нафасов, 2009, б.43]. Форс-тожик тилида таг асосида ясалган тегоб, тагоб сўзлари ирмоқ, дарё; афғон тилида тагоб – дарё [Мурзаев, 1984, б.538] сўзлари кузатилади. Помир тилларида так форманти оқим, оқар сув, дарё [Додыхудоев, 1975, б.77], осетин тилида эса дарёнинг тез оқар жойи, тез оқиши, суғд тилида тағи шаклида дарё маъносини англатади [Хромов, 1969, б.108]. Шунингдек, ўзбек тили гидронимияси ва топонимиясида -об// -аб, -руд каби гидроформантлар ҳам кузатилади. Ўзбек тилидаги тарихий гидроформантлар таҳлили қуйидаги хулоса-ларга келиш имконини беради: 1. Тарихий -жон, - ком , -ман, - дак каби гидроформантлар ва уларнинг фонетик вариантлари тарихий-этимологик жиҳатдан қадимий суғд, эроний тилларга мансубдир. 2. Тарихий гидроформантлар қадимги даврларда гидронимик индикаторлар сифатида турли сўзларни сув объекти номини ифодалашга хослаган, тарихий гидронимларнинг лисоний шаклланишида хизмат қилган. 3. Гидронимик формантлар тил тараққиёти давомида ономастик вазифасини ўзгартириб, формантларга айланган ҳамда тарихий гидронимлар таркибида сақланиб қолган гидронимик индикаторлардир. 4. Гидронимларнинг трансонимизация натижасида бошқа топоним типларига, асосан, ойконимларга ўтиши натижасида тарихий гидроформантлар ҳозирда гидротопонимлар таркибида ҳам учрайди. 495 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: Абаев В. И. Историко-этимологический словаръ осетинского язқка. – Москва., 1958. – 1. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. – Тошкент: Фан, 1983. – II ж. - Б. 123. Аслонов А. Шофиркон тумани микротопонимиясининг лингвистик таҳлили: Филол. фан. ном. ... дис. автореф. – Тошкент, 2005. – Б. 9. Бартольд В. В. Сочинения. – Москва, 1965. − Т. 3. Баскаков Н. А. Географическая номенклатура ва топонимы Горного Алтая // Топонимика Востока. – Москва: Наука, 1968. – С. 68. Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов. – Москва: Мысль, 1984. – С.247. Додыхудоев Р. Х. Помирская микротопонимия. – Душанбе, 1975. – С. 77. Кисляков Н. А. Патриархально-феодальные отношения среди оселого сельского населения. Бухарского ханства в конце XІX – начала XX века. − М.- Л. , 1962. Қораев С. Ўзбекистон вилоятлари топонимлари. – Тошкент: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2005. – Б. 57. Хромов А.Л. О структурных особенностях иранской топонимии Мавераннахра в период IX−XIII ввю. - ВФ, вып.3. - Душанбе, 1974. - С. 19. Қораев С. Ўзбекистон вилоятлари топонимлари. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2005. – Б. 56. Мурзаев Э. М. Словаръ народных географических терминов. – Москва: Мыслъ, 1984. – С. 247. Мурзаев Э.М. Местные географические термины и их роль в топонимии // Местные географические термины. – Москва, 1970. – С. 17. Муҳаммаджонов А. “Шопурком” атамасининг этимологик асослари // Ўзбек тили ва адабиёти, 2006. − № 6. − Б. 37. Нафасов Т. Қашқадарё қишлоқномаси. – Тошкент: Муҳаррир, 2009. Подольская Н. В. Словарь русской онамастической терминологии. – Москва: Наука, 1988. – С. 137. Фасмер М. Этимологический словаръ русского языка. – Москва, 1967. – 2. Хромов А.Л. Согдийская топонимия верховъев Зарафшана // Топонимика Востока. – Москва, 1969. 496 II ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ОНОМАСТИКАЛЫҚ СИМПОЗИУМ: СИМПОЗИУМ БАҒДАРЛАМАСЫ СИМПОЗИУМНЫҢ ҚҰРМЕТТІ ТӨРАҒАЛАРЫ 1. Дархан Қыдырәлі (Халықаралық Түркі академиясының Президенті), т.ғ.д., профессор; 2. Шигео Катсу (Назарбаев Университетінің Президенті, Қазақстан), э.ғ.д., профессор; 3. Неждет Будак (Эге университетінің ректоры, Түркия), доктор (PhD), профессор; 4. Нeдим Мажит (Эге университетінің Түркі әлемін зерттеу институтының директоры, Түркия), доктор (PhD), профессор; 5. Юлай Шамилоғлу (Назарбаев Университеті қазақ тілі және түркітану департаментінің басшысы, Қазақстан), доктор (PhD), профессор; 6. Телқожа Жанұзақов (ф.ғ.д., профессор, Қазақстан). ҰЙЫМДАСТЫРУ КОМИТЕТІ 1. Төраға: Жазира Ағабекова (Назарбаев Университеті, Қазақстан), ф.ғ.к., ассистент профессор; 2. Тең төраға: Ибраһим Шахин (Эге Университеті, Түркия), доктор (PhD), доцент; 3. Айнұр Маемерова (Назарбаев Университеті, Қазақстан), доктор (PhD); 4. Асхат Кесікбаев (Халықаралық Түркі академиясы), доктор (PhD); 5. Бурул Сагынбаева (Қырғыз-Түрік Maнас университеті, Қырғызстан), ф.ғ.д., профессор; 6. Рейхан Хабибли (Баку мемлекеттік университеті), ф.ғ.д., профессор. 7. Асем Ақшолақова (Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті, Қазақстан), доктор (PhD); 8. Гүлназ Ягафарова (Уфа Федералдық зерттеу орталығы Тарих, тіл және әдебиет институты, Башқұрстан), ф.ғ.д., жетекші ғылыми қызметкер; 9. Айман Сарсембаева (Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы, Қазақстан), ф.ғ.к., доцент; 10. Гүзалия Хазиева (Қазан мемлекеттік мәдениет институты, Татарстан), ф.ғ.д., доцент; 497 ҒЫЛЫМИ КЕҢЕС 1. Мағрипа Ескеева (Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті, Қазақстан), ф.ғ.д., профессор; 2. Гүлғайша Сағидолда (Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті, Қазақстан), ф.ғ.д., профессор; 3. Шолпан Жарқынбекова (Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Қазақстан), ф.ғ.д., профессор. 4. Қыздархан Рысберген (А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты), ф.ғ.д., профессор; 5. Қадыралы Қонқобаев (Халықаралық Медицина Университеті), ф.ғ.д., профессор; 6. Насиржан Улуков (Наманган Мемлекеттік Университеті, Өзбекстан), ф.ғ.д., профессор 7. Бекжан Әбдуәлиұлы (Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Қазақстан), ф.ғ.д., профессор; 8. Гульмира Мадиева (Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Қазақстан), ф.ғ.д., профессор; 9. Зеки Каймаз (Эге университеті, Түркия), доктор (PhD), профессор; 10. Йылмаз Курт (Түркия), доктор (PhD), профессор; 11. Орхан Севги (Ыстанбұл университеті – Жеррахпаша, Түркия), доктор (PhD), профессор; 12. Гульшат Галиулинна (Татарстан Білім академиясы, Татарстан); 13. Руслан Каратабанов (ҚазЭҚжХСУ) магистр; ХАТШЫЛЫҚ 1. Салтанат Бөлеева; 2. Бек Көңілқош 498 І отырыс (14:35-16:35) Ономастика: теория және методология Модератор: Галиуллина Гульшат, филол. ғ. д., профессор Реті Уақыты 1 14:35-14:50 2 14:50-15:05 3 15:05-15:20 4 15:20-15:35 5 15:35-15:50 6 15:50-16:05 Қатысушының Тақырыбы Елі аты-жөні Қыздархан Тарихи топонимдерді Қазақстан Рысберген этникалық сана мен Құрмашқызы алғашқы мемлекеттіліктің тілдік маркерлері ретінде зерттеу Мадиева Вопрос о происхождении Қазақстан Гульмира и семантике Баянжановна, географического Борибаева названия Гульнара Абилкасимовна Бурул “Академик ҚырғызСагынбаева Б.Ө.Орузбаеванын стан Кыргызстандагы топонимдерди тартипке келтирүү маселеси боюнча сунуштары (19881989)” Галиуллина Развитие ономастической Ресей Гульшат науки в Казанском Раисовна университете Gülnaz YagTürkoloji̇ de fi̇ toni̇ mler Ресей farova ve onlari adlandırma prensi̇ pleri̇ üzeri̇ ne Мусабекова Принципы регламентации Қазақстан Улжан Есеновна топообъектов Казахстана (лингвистический аспект) (16:05-16:20) Жұмыстарды талқылау (16:20-16:35) Үзіліс 499 Тілі Қазақ тілі Орыс тілі Қырғыз тілі Татар тілі Түрік тілі Орыс тілі ІІ отырыс (16:35-18:35) Ономастика және әдебиеттану Модератор: Бурул Сагынбаева, филол.ғ.д., профессор Реті Уақыты 1 16:35-16:50 2 16:50-17:05 3 17:05-17:20 4 17:20-17:35 5 17:35-17:50 6 17:50-18:05 Қатысушының аты-жөні Ahmet Keskin Анданиязова Дилрабо Рўзиқуловна Кәрібай Қарлығаш Сүйіндікқызы Данияр Әлия Ахмедияқызы Бейбітова Айдана Сымбатқызы Mehmet Salih Erpolat Тақырыбы Елі Dede korkut ki̇ tabının Түркия Dresden nüshasının ve bu nüshada yer alan anlatma (boy/hi̇ kâye) adlarinin hrematoni̇ mi̇ (eseradbi̇ li̇ m) bağlaminda değerlendi̇ ri̇ lmesi̇ “Соҳибқирон” драмасида Өзбекстан ономастик бирликлар лингвопоэтикаси Ежелгі мифологиялық Қазақстан теонимдердің этимологиялық сипаты Бабырнамадағы Қазақстан хоронимдер Онимдердің ағылшын Қазақстан тілінен қазақ тіліне аударылу ерекшеліктері («Ж. Роулиңнің «Хәрри Поттер мен пәлсапа тас» көркем аудармасы негізінде) Mâkû nahi̇ yesi̇ ’ni̇ n yer ve Түркия ki̇ şi̇ adlari hakkinda bi̇ r değerlendi̇ rme (18:05-18:20) Жұмыстарды талқылау (18:20-18:35) Үзіліс 500 Тілі Түрік тілі Өзбек тілі Қазақ тілі Қазақ тілі Қазақ тілі Түрік тілі ІІІ отырыс (18:35-20:20) Ономастика: заманауи бағыттар. Модератор: Ақшолақова Әсем, доктор (PhD) Реті Уақыты 1 18:35-18:50 2 18:50-19:05 3 19:05-19:20 4 19:20-19:35 5 19:35-19:50 6 19:50-20:05 Қатысушының аты-жөні Жазира Ағабекқызы Тақырыбы Елі Білім беру Қазақстан кеңістігіндегі ономастика Aliakbarova Globalization and Қазақстан Aigerim Tilesbekevolving patterns kyzy of anthroponyms: transformation in the naming of newborns in Kazakhstan Reyhan Habibli Onomasti̇ k si̇ stemdə Әзірбайmüasi̇ r tendensi̇ yalar жан Кузьмина Ибраһим Ресей Халиса Туйкинның Хатиповна ономастика өлкәсендәге эшчәнлеге // Деятельность Ибрагима Туйкина в области ономастики Николаев Егор Имена света: обзор Ресей Револьевич современного якутского именника Қоңыратбаева Қазақстан Қазақстан Жанар трансшекаралық Молдалықызы топонимдері бойындағы бинарлық атаулар (20:05-20:20) Жұмыстарды талқылау 501 Тілі Қазақ тілі Ағылшын тілі Әзірбайжан тілі Татар тілі Орыс тілі Қазақ тілі 21 Мамыр 2022, Сенбі Тарихи ономастика І отырыс (10:00-12:15) Модератор: Orhan Sevgi̇, профессор, (PhD) доктор Реті Уақыты 1 10:0010:15 2 10:1510:30 3 10:3010:45 4 10:4511:00 5 11:0011:15 11:1511:30 11:3011:45 6 7 Қатысушының Тақырыбы Елі аты-жөні Jangabaeva Ram- “Boburnoma” asarida tar- Қарақалiza, Jangabaev ixiy shaxslar tavsifi пақстан Azizbek Madaminov AbEthnocultural features Қарақалduraxman of onomastic unions in пақстан the south Karakalpakstan territory Necdet Yaşar Irak’ın Diyale İlinde Ирак Bayatlı (Najdat Türkçe Kökenli Yerleşim Yashar Murad) Birimleri ve Yerlerin Üzerine Toponimik Bir İnceleme Hodiyeva Mu- Some village toponims in Қарақалhayyo AbdurazKasbi district пақстан zoq qizi Феруз Ражабов З.М.Бобур ижодида Өзбекстан Умарқулович мусиқага оид номлари Marufjon Yulda- Fergana bölgesi̇ Buvayda Өзбекстан shev i̇ lçesi̇ etnooykoni̇ mleri̇ Аюбов Тюркские Тәжікстан Абдусалом этнотопонимы Согда: Рауфович истоки происхождения и этимология (11:45-12:00) Жұмыстарды талқылау (12:00-12:15) Үзіліс 502 Тілі Өзбек тілі Ағылшын тілі Түрік тілі Ағылшын тілі Өзбек тілі Түрік тілі Орыс тілі ІІ отырыс (12:15-14:30) Топонимика: құрылымдық-семантикалық аспектілері Модератор: Reyhan Habibli, филол. ғ. д., доцент Реті Уақыты 1 12:15-12:30 2 12:30-12:45 3 12:45-13:00 4 13:00-13:15 5 13:15-13:30 6 13:30-13:45 7 13:45-14:00 Қатысушының аты-жөні İbrahim Şahi̇n Ибрагимов Юлдаш Маткаримович, Ибрагимова Умида Юлдашевна Икром Холмуратов Тақырыбы Елі Тілі Toponi̇ m kurluşlarında “ken / gen” coğrafi̇ teri̇ mi̇ ve Ötüken, Kadırkan adlarının anlamı Значение топонимов в изучении языка Түркия Түрік тілі Қарақалпақстан Орыс тілі Қарақалпақстан Орыс тілі Әзірбайжан Қазақстан Түрік тілі Ономастикограмматические свойства ойконимов в Южном Каракалпакстане Baxşiyeva Tünza- Toponimlerin fonetik la Latif kızı özellikleri Aksholakova Principles of nomiAssem Zhaksybnation of Almaty ekovna godonyms Orhan Sevgi̇ Türkiye Türkçesi Geleneksel Toprak Adlandırılması Исломова Ўзбек тили Дилором ойконимик Асатуллаевна индикаторларининг лексик-семантик, функционал ва прагматик хусусиятлари (14:00-14:15) Жұмыстарды талқылау (14:15-14:30) Үзіліс 503 Түркия Ағылшын тілі Түрік тілі Өзбекстан Өзбек тілі ІІІ отырыс (14:30-16:30) Топоним салалары Модератор: Baxşiyeva Tünzala, доцент Реті Уақыты 1 14:30-14:45 2 14:45-15:00 3 15:00-15:15 4 15:15-15:30 5 15:30-15:45 6 15:45-16:00 Қатысушының аты-жөні Mirzayeva Moxichexra Тақырыбы Concepts of topoasos, topoformant and indicator in the structure of some toponyms in Surkhandarya region Cihangir Demi̇ r, Oni̇ mleri̇ n çevi̇ ri̇ si̇ Munise Öner üzeri̇ ne; çevi̇ ri̇ bi̇ li̇ m Demi̇ r temelli̇ bi̇ r yaklaşim Неъматова Наманган вилояти Юлдуз гидроойконимлари Одилжановна хусусида Кириллова Зоя Керәшен татарларында Николаевна кеше исемнәре Merve Yorulmaz Esençay Mahallesi Kahve Kökadları Üzerine Bir Tasnif Denemesi Хадиева Татар ойконимиясен Гульфия өйрәнү тарихы (История Камиловна изучения татарской ойконимии) (16:00-16:15) Жұмыстарды талқылау (16:15-16:30) Үзіліс 504 Елі Тілі Қарақалпақстан Ағылшын тілі Түркия Түрік тілі Өзбекстан Өзбек тілі Ресей Татар тілі Түрік тілі Қазақстан Ресей Татар тілі IV отырыс (16:30-18:15) Өңірлік топонимдер Модератор: Аюбов Абдусалом, т.ғ.д., профессор Реті Уақыты 1 16:30-16:45 2 16:45-17:00 3 17:00-17:15 4 17:15-17:30 5 17:30-17:45 6 17:45-18:00 Қатысушының атыТақырыбы жөні Юнусова Барчиной Алпомиш Маҳмудхоновна мифоантропоними хусусида Ayşen Ismayilli Microtoponyms Fuzuli formed from patronymics in the territory of Karabakh Акматов Нурбек Топонимика жана Рахматуллаевич архивдер Gurbanli İlahe Ağızalardakı coğrafi Mehmet kızı adlar tarihin izleridir Солихўжаева Ўзбек тили Ҳавасхон хрононимик ва Зокиржановна геортонимик индикаторларининг лексик-семантик хусусиятлари Turan Gökçe Osmanlı Coğrafyasında Yaygın Bir Yer Adı: Temaşalık (18:00-18:15) Жұмыстарды талқылау 505 Елі Тілі Өзбекстан Өзбек тілі Әзірбайжан Әзірбайжан тілі Қырғызстан Әзірбайжан Өзбекстан Қырғыз тілі Түрік тілі Түркия Түрік тілі Өзбек тілі 22 Мамыр 2022, Жексенбі І отырыс (10:00-12:15) Ономастика және терминология Модератор: Turan Gökçe, (PhD) доктор Реті Уақыты 1 10:00-10:15 2 10:15-10:30 3 10:30-10:45 4 10:45-11:00 5 11:00-11:15 6 11:15-11:30 Қатысушының аты-жөні Сағидолла Гүлғайша Тақырыбы Түркі (қазақ) және моңғол тілдеріне ортақ географиялық терминдердің семантикалық сипаты Əli̇yeva Dürdanə Türk nağıllarında Tofi̇q qizi konseptual təyinatına görə daşa adlarının ekstralinqvistik xüsusiyyətləri Kürşat Efe Türkçe Sözlük’te gi̇ ysi̇ adlari İsmayılzadə Türk və Qazax xalq Gülbəniz nağıllarının sirli Məhəmməd qızı qəhrəmanları Seher Erenbaş Osmanlı Pehlivan kroni̇ kleri̇ ne özgü coğrafi̇ teri̇ mleri̇ n adbi̇ li̇ msel açidan değerlendi̇ ri̇ lmesi̇ Қадірәлі Энчилүү аттардын Қоңқабаев жыйналышы, сакталышы, системалаштырылуусу Елі Тілі Қазақстан Қазақ тілі Әзірбай-жан Әзірбайжан тілі Түркия Түрік тілі Әзірбай-жан Әзірбайжан тілі Түркия Түрік тілі Қырғызстан Қырғыз тілі (11:45-12:00) Жұмыстарды талқылау (12:00-12:15) Үзіліс 506 ІІ отырыс (12:15-14:30) Антропонимдер Модератор: Бекжан Әбдуәлиұлы, филол. ғ. д., профессор Реті Уақыты 1 12:1512:30 2 12:3012:45 3 12:4513:00 4 13:0013:15 13:1513:30 13:3013:45 5 6 7 13:4514:00 Қатысушының Тақырыбы Елі аты-жөні Ибрагимова Антропонимика ҚарақалЗамира жүйесіндегі есімдердің пақстан Юлдашевна еркелету және қысқарған тұлғалары Henryk Собственные имена Польша Duszyńskiв казахско-польском Karabasz словаре Бекжан Қазақ тіліндегі Қазақстан Әбдуәлиұлы есімше тұлғалы антропонимдердің тарихи негіздері Yılmaz Kurt 1518 Yılında Adana Түркия Sancağı Kişi Adları Шамшиева Байыркы түрк катмары ҚырғызМахаббат стан Турсунов Характерные черты Тәжікстан Бустон антропонимики народов Рахмонович, Ферганы, их взаимосвязь Турсунова с этнической историей Зилолахон тюркоязычных и Бустоновна персоязычных народов Сулейманова Некоторые русские Ресей Резида фамильные Ахметьяновна антропонимы тюркского происхождения (14:00-14:15) Жұмыстарды талқылау (14:15-14:30) Үзіліс 507 Тілі Қазақ тілі Орыс тілі Қазақ тілі Түрік тілі Қырғыз тілі Орыс тілі Орыс тілі ІІІ отырыс (14:30-16:45) Ономастикалық трансформация Модератор: Сағидолла Гүлғайша, филол. ғ. д., профессор Реті Уақыты 1 Қатысушының аты-жөні 14:30-14:45 Gülnara Ali̇ yeva 2 14:45-15:00 3 15:00-15:15 4 15:15-15:30 5 15:30-15:45 6 15:45-16:00 7 16:00-16:15 Тақырыбы Елі Əhməd cəfəroğlunun Әзірбайonomasti̇k tədqi̇qatlari жан Saim Sakaoğlu Konya’da Değiştirilen Түркия veya Kaldırılan Köy, Mahalle, Cadde Ve Sokak Adları Üzerine Bazı Tespitler Сәдуақасова Тектік атаулардың Қазақстан Аида топожүйедегі аударылу Берікқызы ерекшеліктері Пашаева Топонимы Карабаха Түркия Фирангиз как памятники Шахмуровна истории и культуры азербайджанского народа Galibe Hacıyeva Güney Kafkasya’da RusӘзірбайErmeni politikasının hedef жан aldığı mevcut onomastik birimler Alimcan İnayet Yer adlarının Түркия deği̇ şti̇ ri̇ lmesi̇ ni̇ n poli̇ ti̇ k neden ve etki̇ leri̇ (doğu türkistan örneği) Ebru Ada Erken Osmanlı’dan (15. Түркия Kokdaş yüzyil) cumhuri̇ yet’e Eski̇ şehi̇ r köy adları: adlardaki̇ kırılma dönüşüm ve devamlılıklar (16:15-16:30) Жұмыстарды талқылау (16:30-16:45) Үзіліс 508 Тілі Әзірбайжан тілі Түрік тілі Қазақ тілі Орыс тілі Түрік тілі Түрік тілі Түрік тілі IV отырыс (16:45-18:30) Мәдениетаралық ономастика Модератор: Yılmaz Kurt, (PhD) доктор Реті 1 Қатысушының аты-жөні 16:45-17:00 Маемерова Айнұр Уақыты 2 17:00-17:15 3 17:15-17:30 4 5 6 Nadim Maci̇ t Тақырыбы Елі Тілі Қырғыз тіліндегі Сайқал есімінің түркі тілдеріндегі көрінісі Eşyayı, Tabiatı ve İnsanı Adlandırmanın Teo-Stratejik Bağlamı Üzerine Bir Tahlil Үңгір атауларының туризмді дамытудағы рөлі Қазақстан Қазақ тілі Түркия Түрік тілі Қазақстан Қазақ тілі Иран Ағылшын тілі Украина Ағылшын тілі Өзбекстан Өзбек тілі Сапаров Қуат Табылдыұлы, Егинбаева Айгуль Есенгалиевна, Абдуллина Акжунус Гафуровна 17:30-17:45 Mandana Kolah- Cohisive Devices in douz MohamTurkish Television madi Series’ Naming 17:45-18:00 Svitlana NaShip Names in the 19 th sakina Century as a Symbol of the Empire 18:00-18:15 Улуқов Ўзбек тилидаги Носиржон тарихий гидронимик Муҳаммаформантлар хусусида далиевич (18:15-18:30) Жұмыстарды талқылау (18:30-18:45) Үзіліс 509 Жабылу салтанаты, сертификаттарды табыстау (18:45-19:10) Реті Уақыты 1 18:45-18:50 Аты-жөні Ибрахим Шахин 2 18:50-19:00 Жазира Ағабекқызы 3 19:00-19:10 Қалауы бойынша қатысушылар Лауазымы Сөзі Симпозуимның тең Құттықтау сөзі төрағасы Симпозиум Симпозиум есебі төрағасы мен шешімі Симпозиум Пікір, кері байланыс қатысушылары 510 СИМПОЗИУМНЫҢ БАСТЫ ШЕШІМДЕРІ Халықаралық симпозиумның мақсаты-қазіргі түркі халықтары мекендейтін географиялық аймақтардағы барлық атауларды онимдік бірліктерді анықтау және ғылыми зерттеулерді ортаға шығару, пікір алмасу. Сонымен қатар, түрік тілдес мемлекеттерде ономастика саласында жұмыс істейтін ғалымдарға бір-бірімен танысуға, зерттеу нәтижелерімен бөлісуге және бірлескен жобалар жасауға мүмкіндік беру де симпрзиум өткізудің негізгі мақсаттары болды.Симпозиум нәтижесінде төмендегідей шешімдер қабылданды: 1. Түркі ономастикасын жан-жақты зерттеу, ғалымдардың өзара бірігіп түркілік ономастикалық мектеп қалыптастыру мақсатында ғылыми үйлестіруші орталық құру; 2. Бүкіл түркі әлемінің ономастикалық материалдарын сандық ортаға жинау маңызды мәселе ретінде атап өтілді; осы мақсатта жобаларды дайындау мен орындауды сандық формада жариялауды іске асыру; 3. Ономастикалық ғылыми зерттеулерді үнемі жариялап отыру үшін «Түркі ономастикасы» журналын мүмкіндігінше тезірек шығару; 4. Жиында түркі әлемінің рухын бейнелейтін ономастикалық материалдардың бірі -этнонимдер бойынша зерттеулер ұсынылған жоқ, бұл үлкен кемшілік деп мәлімделді; алдағы жиындарда осы мәселелер бойынша мәлімдемелер жасаған дұрыс болар еді. 5. Симпозиумда ғалымдарымыздың бір тобы ғылым саласы өте кең болғандықтан, әр кездесуде белгілі бір мәселені шешу маңызды болады деген пікір білдірді. Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып, келесі отырыстың тақырыбы "Oртақ мұра"тақырыбына арналады деп шешілді. 6. «Onomastics.kz» сайтының жұмысын жандандырып, түркі дүниесі демонына алу; 7. Онлайн кездесулер белгілі бір мақсатқа қызмет етті, бірақ белгілі бір сәттерде толық бағаланбады; келесі жылы Эгей университеті ұйымдастырған Түркияның Измир қаласында офлайн өткізу туралы шешім қабылданды. 511 ІІ. ULUSLARARASI ADBİLİM SEMPOZYUMU TAM METİN BİLDİRİ KİTABI ІІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ОНОМАСТИКАЛЫҚ СИМПОЗИУМ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ ЖИНАҒЫ

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

II. Uluslararası Adbilim Sempozyumu Bildiri Kitabı

II. Uluslararası Adbilim Sempozyumu Bildiri Kitabı

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS