Early Medieval Hillforts in Poland Zagorowa

WCZESNOŚREDNIOWIECZNE GRODZISKA W POLSCE 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Instytut Archeologii Uniwersyteu Jagiellońskiego w Krakowie WCZESNOŚREDNIOWIECZNE GRODZISKA W POLSCE Tom 4 POWIATY BOCHEŃSKI, BRZESKI, GORLICKI, MYŚLENICKI, OLKUSKI, OŚWIĘCIMSKI, TARNOWSKI WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE pod redakcją Jacka Poleskiego Wrocław 2019 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Ośrodek Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza, ul. Więzienna 6, 50-118 Wrocław Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce Redakcja serii Wojciech Chudziak, Sławomir Moździoch, Jacek Poleski Recenzenci Marcin Wołoszyn, Jacek Woźny Redakcja techniczna Paulina Poleska Projekt okładki i opracowanie graficzne Krystian Chrzan Na okładce: powiat tarnowski: Zawada Lanckorońska, pow. Tarnów, stan. 1 (grodzisko). Numeryczny model terenu (na podstawie materiałów Centralnego Ośrodka Danych Geodezyjnych i Kartograficznych przygotował D. Stefański). Praca finansowana ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach projektu „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – nr umowy 11H 13 0213 82 ISBN 978-83-66463-13-4 © Copyright by Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 2019 Przygotowanie do druku Studio KROPKA dtp – Piotr Kabaciński Druk i oprawa Oficyna Wydawnicza Zimowit 35-105 Rzeszów, ul. Boya Żeleńskiego 273 Nakład: 50 egz. 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Spis treści Wstęp (Jacek Poleski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 POWIAT BOCHEŃSKI 1. Chełm, „Grodzisko”, pow. Bochnia (Jacek Poleski, Agata Sztyber, Michał Wasilewski, Michał Wojenka). . . . . . . . . . . . . 2. Łapczyca, grodzisko, pow. Bochnia (Jacek Poleski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 31 POWIAT BRZESKI 3. Jadowniki Podgórne, „Bocheniec”, pow. Brzesko (Jacek Poleski, Agata Sztyber, Michał Wasilewski, Michał Wojenka) . . . . 57 POWIAT GORLICKI 4. Biecz, „Góra Zamkowa”, pow. Gorlice (Jacek Poleski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 POWIAT MYŚLENICKI 5. Poznachowice Górne, „Grodzisko”, pow. Myślenice (Jacek Poleski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 POWIAT OLKUSKI 6. Zagórowa, „Grodzisko”, pow. Olkusz (Jacek Poleski, Agata Sztyber, Michał Wasilewski, Michał Wojenka) . . . . . . . . . . . 99 POWIAT OŚWIĘCIMSKI 7. Oświęcim, „Zamek”, pow. Oświęcim (Jacek Poleski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 POWIAT TARNOWSKI 8. 9. 10. 11. Demblin, „Grodzisko”, pow. Tarnów (Jacek Poleski, Andrzej Szpunar, Agata Sztyber, Michał Wojnicz, grodzisko, pow. Tarnów ( Andrzej Cetera , Eligiusz Dworaczyński, Jacek Poleski) . Zawada, „Grodzisko”, pow. Tarnów ( Andrzej Cetera , Eligiusz Dworaczyński, Jacek Poleski) Zawada Lanckorońska, „Zamczysko” i „Mieścisko”, pow. Tarnów (Jacek Poleski) . . . . . . . Wasilewski, Michał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wojenka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 147 159 187 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Wstęp W związku z tym, jeszcze w ramach realizacji wspomnianego projektu, prezentujemy kilka pierwszych zeszytów zamierzonej, mamy nadzieję wielotomowej serii publikacji. Zeszyty te różnią się od siebie w pewnych kwestiach szczegółowych, wynikających ze specyfiki wczesnośredniowiecznego budownictwa grodowego w poszczególnych regionach Polski. W każdym z tomów znajdują się jednak wszystkie dane, pozyskane w ramach poszukiwań w literaturze i archiwach, a także w wyniku nieinwazyjnych prospekcji poszczególnych grodzisk, pozwalające na możliwie pełną prezentację wiedzy o poszczególnych założeniach obronnych. Konstruując schemat przedstawionego poniżej katalogu grodzisk należało znaleźć rozwiązanie pośrednie pomiędzy skróconą formą odpowiedzi na zestaw pytań „zadawanych” przez archeologa badanemu przez siebie stanowisku, a pełną monografią grodziska. Pierwsza z możliwości wymagałaby moim zdaniem zbyt daleko idącego zaufania do autora ze strony Czytelnika, bowiem w skróconej wersji katalogu nie sposób byłoby zawrzeć niezbędnego zestawu informacji źródłowych o stratygrafii stanowiska i odkrytych w trakcie badań zabytkach, pozwalających Czytelnikowi na weryfikację hipotez autora. Dotyczy to zarówno własnych badań autora, jak i interpretacji wyników prac wykopaliskowych innych badaczy. Druga z możliwości wiązałaby się z kolei z nadmiernym rozrostem objętości prezentowanego opracowania, zmieniającego się właściwie w zbiór monograficznych opracowań poszczególnych grodzisk. Przy opracowaniu kwestionariusza katalogu wykorzystano doświadczenia autorów kilku opublikowanych monografii wczesnośredniowiecznych grodzisk (głównie spoza terenu województwa małopolskiego), badanych systematycznie przez kilka lub kilkanaście sezonów. Wymienić tu należy monograficzne opracowania wyników badań w Sandomierzu (Tabaczyński [red.], 1993; 1996A), Bruszczewie (Brzostowicz 2002), Bytomiu Odrzańskim (Moździoch 2002), Ostrowie Lednickim (Górecki 2002), jak i własne opracowanie monograficzne autora, dotyczące grodziska w Naszacowicach nad Dunajcem (Poleski 2004A; tegoż 2011). Niezmiernie ważne okazały się doświadczenia autora, które zyskał podejmując się zaszczytnej roli recenzenta kolejnych tomów monografii czołowych, państwowych grodzisk wczesnośre- W latach 2014–2019 archeolodzy z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk (Oddział we Wrocławiu) we współpracy z zespołami badaczy z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu zrealizowali projekt badawczy „Atlas grodzisk wczesnośredniowiecznych z obszaru Polski” (projekt realizowano w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, Moduł 1.1, nr 11H 13 0213 82). Jego głównym celem było zebrania wszystkich dostępnych informacji o grodziskach z terenu Polski, rozproszonych w bardzo obszernej literaturze, archiwach instytucji naukowych, muzealnych, konserwatorskich, a także prywatnych, najczęściej pozostałych po nieżyjących już archeologach. Informacje te były weryfikowane i syntetyzowane w formie wieloaspektowych baz danych o poszczególnych obiektach. W odniesieniu do wczesnośredniowiecznych grodzisk z terenu województwa małopolskiego w pojedynczych, koniecznych przypadkach wybrane stanowiska były poddawane badaniom nieinwazyjnym (pomiary anomalii magnetycznych, badania powierzchniowe, fotografie i filmy wykonywane kamerą przymocowaną do drona, wiercenia w celu rozpoznania stratygrafii, datowanie pozyskanych próbek drewna metodą C14 i dendrochronologiczną, opracowanie modelu 3D powierzchni grodziska z wykorzystaniem danych ze skanu LIDAR, pozyskanych z Centralnego Ośrodka Danych Geodezyjnych i Kartograficznych w Warszawie). Zebrane o grodziskach informacje, usystematyzowane w katalogowe, obszerne hasła zostały zapisane w elektronicznych bazach danych, w przyszłości umieszczone zostaną także na powiązanym z nimi portalu internetowym W długofalowej perspektywie jednym z efektów projektu badawczego „Atlas grodzisk wczesnośredniowiecznych z obszaru Polski”, realizowanym już po jego zakończeniu (oczywiście w miarę pozyskiwania odpowiednich środków finansowych na ten cel) ma być publikacja pełnego katalogu grodzisk wczesnośredniowiecznych z terenu Polski (z wyłączeniem obszaru Polski północno-wschodniej, zamieszkanej wówczas przez ludność bałtyjską)1. Obecnie dysponujemy już bardzo obszerną, dwutomową publikacją grodzisk z obszaru Polski północno-wschodniej (Kobyliński 2017A,; tegoż 2017B). 1 7 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce. Powiaty bocheński, brzeski, gorlicki, myślenicki, olkuski, oświęcimski, tarnowski niały ku temu dostateczne przesłanki) technikę budowy wałów, informacje o fosach, jak i opisy konstrukcji uznanych za przejścia bramne. Poszczególne konstrukcje wałów zostały oznaczone według własnej klasyfikacji typologicznej autora wałów wczesnośredniowiecznych grodów z terenu Małopolski Poleski 2004B, 120–140, tabl. 31–48), o ile istniały dostateczne przesłanki pozwalające podjąć próbę rekonstrukcji techniki budowy wału. W punkcie 5. podano informacje o zabudowie wnętrza grodu, informując o typach i liczbie odkrytych obiektów, jak i, w miarę posiadanych przesłanek, prezentując ich rekonstruowaną technikę budowy i pierwotną funkcję. W przypadku powtarzania się tego samego typu obiektów przedstawiono opis ogólny typu (wraz z zaznaczeniem brzegowych granic wymiarów serii obiektów jednego typu), oraz informacje o ich liczbie i rozmieszczeniu na stanowisku. W punkcie 6. zaprezentowano informacje o odkrytych w trakcie badań zabytkach ruchomych, w tym o kategoriach i liczbie odkrytych okazów (o ile w opublikowanych informacjach o stanowisku i dostępnych bazach archiwalnych znajdują się informacje na ten temat). W przypadku zabytków będących niezależnymi wyznacznikami chronologii, jak i zabytków wskazujących na funkcję poszczególnych obiektów lub całego założenia oraz zajęcia mieszkańców grodu (np. narzędzia, broń, ozdoby) informacje dotyczące zarówno zabytków, jak też ich kontekstu stratygraficznego, zostały przedstawione w szerszym zakresie. W odniesieniu do ceramiki naczyniowej wykorzystano w analizie porównawczej dwie typologie. Pierwszą z nich jest typologia brzegów ze znanego opracowania ceramiki z przedlokacyjnego Krakowa autorstwa K. Radwańskiego (1968), drugą typologię brzegów i wątków ornamentacyjnych z opracowania ceramiki z grodziska w Naszacowicach (Poleski 2004B, 16–90; z nieznacznymi modyfikacjami: Poleski 2011, 8–62)4. W punkcie 7. omówione zostały podstawy datowania grodziska i ewentualnych faz jego użytkowania, jak i propozycje dotyczące ich chronologii względnej i bezwzględnej. W punkcie 8. przedstawiona została historia badań na stanowisku, w punkcie 9. informacja o miejscach przechowywania dokumentacji badań i wydobytych w ich trakcie zabytków, w punkcie 10. odsyłacze do dniowiecznych, wydawanych w ramach serii „Origines Polonorum” (dotychczas ukazało się 12 tomów)2. Autor korzystał także z własnych doświadczeń, związanych z opracowywaniem wyników badań kilku grodzisk wczesnośredniowiecznych znad Dunajca i Raby, jak i z terenu całej Małopolski (Poleski 2004B; tegoż 2011; tegoż 2013)3. Inspirujące były także dyskusje na temat zasad konstruowania katalogu grodzisk trzech archeologów prowadzących projekt badawczy „Atlas grodzisk wczesnośredniowiecznych z obszaru Polski”, w ramach realizacji którego powstał prezentowany tom – Prof. dr hab. Sławomira Moździocha, Prof. dr. hab. Wojciecha Chudziaka oraz piszącego te słowa. Schemat zastosowanego w tym tomie katalogu został zasadniczo opracowany przez autora już kilkanaście lat temu (Poleski 2004B, 195–372). Obecnie wprowadzono do niego niewielkie modyfikacje. W „nagłówku” kwestionariusza podano nazwę miejscowości, na gruntach której znajduje się stanowisko, nazwę miejscową grodziska, numer stanowiska w miejscowości (w obrębie konkretnego obszaru AZP), gminę, powiat i województwo. W tym punkcie podano również koordynaty geograficzne centralnego punktu każdego stanowiska, przydatne przy jego lokalizacji z zastosowaniem systemu GPS. W punkcie 1. omówiono położenie fizjograficzne stanowiska, jego stosunek do sieci hydrograficznej i informacje o glebach. W punkcie 2. zawarty został opis stanowiska, oparty zarówno na analizie widocznych obecnie elementów fortyfikacji grodziska, jak i, w odniesieniu do obwałowań niewidocznych na powierzchni gruntu, wynikach badań wykopaliskowych i analizie zdjęć lotniczych grodziska. W punkcie 3. opisana została stratygrafia stanowiska. Przyjęto zasadę oddzielnego opisywania stratygrafii wykopów nie połączonych ze sobą, w których natrafiono na wielowarstwowe, wielofazowe układy nawarstwień. W miarę możliwości szczegółowo zaprezentowano relacje stratygraficzne, nie zagłębiając się jednak bez koniecznej potrzeby w detale dotyczące zawartości geologicznej i kulturowej poszczególnych jednostek stratygraficznych (informacje na ten temat zawarte są w skondensowanej formie w opisach sygnatur do poszczególnych rycin, obrazujących rzuty i przekroje nawarstwień). W przypadku powtarzania się w poszczególnych wykopach na stanowisku podobnych lub prawie identycznych układów nawarstwień zrezygnowano ze szczegółowego opisywania relacji stratygraficznych wszystkich wykopów, uwypuklając jedynie ewentualne różnice między nimi. W punkcie 4. przedstawiono rekonstruowaną na podstawie wyników badań (o ile ist- 4 Niedawno została opracowana szczegółowa typologia wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej, pozyskanej w trakcie badań zachodniego odcinka wczesnośredniowiecznych wałów Wawelu – głównego członu krakowskiego grodu (Kukliński 2017, 22–135). Jej autor podchodzi do kwestii precyzyjnego datowania poszczególnych zespołów fragmentów naczyń z chwalebną ostrożnością, wskazując słusznie, iż pomimo pozyskania kilku dat bezwzględnych poszczególnych elementów wału skrzyniowego metodą dendrochronologiczną oraz palisady metodą radiowęglową, istnieją pewne wątpliwości, dotyczące możliwości wtórnego przemieszczania zabytków ruchomych w skomplikowanym procesie podepozycyjnym, charakterystycznym dla wielokrotnie naprawianych i przebudowywanych drewniano-ziemnych umocnień grodu. Redaktorem prowadzącym serii „Origines Polonorum” jest Prof. dr hab. Przemysław Urbańczyk 3 Prezentowany poniżej katalog grodzisk jest nieznacznie zmodyfikowaną wersją katalogu z pracy o wczesnośredniowiecznych grodach w dorzeczu Dunajca (Poleski 2004B, 195–372). 2 8 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Wstęp w trakcie badań grodzisk, którą chętnie i bezinteresownie się dzielił, była mi często pomocą w moich pracach terenowych i studyjnych. Jako autorzy prezentowanego tomu jesteśmy dłużnikami wielu osób z placówek muzealnych, naukowych i konserwatorskich, których życzliwa i cierpliwie okazywana, wszechstronna pomoc pozwoliła na dotarcie do wielu informacji niepublikowanych, których wykorzystanie, mamy taką nadzieję, wzbogaciło prezentowane teksty rozdziałów. Wymienić w tym miejscu należy Koleżanki i Kolegów z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN (Oddział w Krakowie), Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Archeologicznego w Krakowie, Muzeum Okręgowego w Tarnowie oraz Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie i Delegatury w Tarnowie tegoż Urzędu. Dotychczasowe rezultaty badań nad budownictwem grodów przez wczesnośredniowiecznych Słowian, zamieszkujących do 1. połowy X w. tereny określane jako Słowiańszczyzna zachodnia (obszar obecnej Polski, Czech, Słowacji i wschodniej partii Niemiec), wskazują, iż w południowej i wschodniej części tego obszaru, obejmującej także historyczną Małopolskę, wznoszono od dwóch do trzech razy mniej założeń obronnych, niż w części zachodniej i północnej (Poleski 2004B, 162–165, tabl. 50; tegoż 2013, 200–201, ryc. 44; zob. także: Dąbrowska 1978). Równocześnie podkreślić należy, iż na tym terenie w fazie przedpaństwowej wczesnego średniowiecza (a w przypadku państwa morawskiego w IX w. także i państwowej), poza grodami o powierzchni nie przekraczającej 5 ha, wznoszono również założenia duże, o powierzchni ponad 5 ha (niektóre z nich liczyły ponad 10, 20, a w pojedynczych przypadkach nawet ponad 30 ha powierzchni). Nieco mniej „gęste” było także budownictwo grodowe w dorzeczu górnej Wisły w okresie państwowym, w porównaniu do innych części władztwa Piastów w XI – 1. połowie XIII w. (Poleski 2004B, tabl. 51; zob. też w odniesieniu do Wielkopolski i Śląska: Brzostowicz 2014; tegoż 2015; Moździoch 2015). Zaobserwowana prawidłowość skutkuje także i tym, że na obszarze Polski wschodniej, południowo-wschodniej i częściowo centralnej wczesnośredniowiecznych grodów jest proporcjonalnie dwa-trzy razy mniej, niż na porównywalnym co do powierzchni pozostałym terytorium kraju. Z tego też powodu pojęto decyzję, iż w przypadku drukowanych zeszytów katalogu wczesnośredniowiecznych grodzisk w odniesieniu do województwa małopolskiego zasada „jeden powiat – jeden zeszyt katalogu” nie zostanie bezwzględnie zastosowana. Weryfikacja grodzisk z województwa małopolskiego, dotychczas uznawanych za wczesnośredniowieczne oraz poszukiwania dotychczas nieznanych obiektów obronnych o takiej chronologii doprowadziła w efekcie do wykreślenia dwóch obiektów z listy tego typu stanowisk (zob. niżej). W efekcie, na obszarze województwa małopolskiego, liczącym 15 182 km2 powierzchni, zewidencjonowano 19 pew- literatury. Punkt 11. zawiera uwagi do zagadnień poruszonych w poprzednich punktach lub krótkie informacje np. o prehistorycznych stadiach zasiedlenia stanowiska, a także informacje o najstarszej wzmiance w źródłach pisanych o miejscowości, na gruntach której położone jest grodzisko,. Materiał ilustracyjny ograniczono do niezbędnego minimum, co nie oznacza, że jest on skąpy. Każde stanowisko zostało naniesione na mapę w skali 1 : 25 000. Zaprezentowano plan stanowiska z naniesionymi wykopami archeologicznymi (o ile istnieją opublikowane w sprawozdaniach lub dostępne w archiwach dane na ten temat), w miarę potrzeby również szczegółowe plany wybranych sektorów grodziska), jego fotografię lotniczą, rzuty i przekroje przez wały (wybór), rzuty i przekroje obiektów mieszkalnych i gospodarczych (wybór), ryciny wybranych zabytków ruchomych. W ramach realizacji projektu badawczego „Wczesnośredniowieczne grodziska z obszaru ziem Polski” do prezentowanego katalogu dołączono również numeryczne modele terenu stanowisk, wykonane przez Mgr. D. Stefańskiego Muzeum Archeologicznego w Krakowie, z wykorzystaniem danych pozyskanych z Centralnego Ośrodka Danych Geodezyjnych i Kartograficznych w Warszawie. Na niektórych stanowiskach wykonano również rozpoznanie ich stratygrafii z zastosowaniem świdra geologicznego, zadanie to wykonała ekipa pracowników Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w składzie: Dr M. Wojenka, Dr M. Wasilewski i Mgr A. Sztyber. Wybrane stanowiska zostały również sfotografowane i sfilmowane z zastosowaniem kamery umieszczonej na dronie, które to zadanie wykonał Mgr I. Pieńkoś. Na terenie kilku grodzisk Pan Piotr Wroniecki wykonał badania anomalii magnetycznych, które pozwoliły pozyskać nowe dane, odnoszące się do układu często całkowicie zniwelowanych linii wałów i fos, a także zlokalizować niektóre obiekty archeologiczne, tkwiące pod powierzchnią gleby. Niesłychanie ważnym etapem badań było pozyskanie szeregu datowań radiowęglowych i dendrochronologicznych próbek węgli drzewnych z wałów i fos kilku grodzisk z terenu województwa małopolskiego. Analizy te wykonał Prof. dr hab. M. Krąpiec (Laboratorium Datowań Bezwzględnych). Współautorami kilku rozdziałów w prezentowanym tomie są archeolodzy, którzy prowadzili badania na wielu grodziskach – MgrMgr A. Cetera, E. Dworaczyński, M. Myszka, R. Naglik i A. Szpunar. Dzięki ich uprzejmości mogliśmy wykorzystać ich niepublikowane rezultaty badań oraz dokumentację polową wykopalisk. W tym miejscu pragnę wyrazić im głęboką wdzięczność za wszechstronną pomoc i długie dyskusje na temat badanych przez nich stanowisk. Szczególne słowa wdzięczności winienem wyrazić w odniesieniu do mojego Przyjaciela z lat studiów, znakomitego archeologa i konserwatora, przedwcześnie zmarłego Mgr. Andrzeja Cetery. Jego głęboka wiedza o problemach eksploracji skomplikowanych układów stratyfikacyjnych 9 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce. Powiaty bocheński, brzeski, gorlicki, myślenicki, olkuski, oświęcimski, tarnowski nie zamieszczono informacji odnośnie do grodów, które w świetle źródeł pisanych zostały wzniesiono dopiero w ciągu 1. połowy XIII w., przede wszystkim w trakcie walk prowadzonych przez Piastów o Kraków. Przykładem może być „zamek” Henryka Brodatego w Skale nad Prądnikiem (Jura Ojcowska), co do identyfikacji którego istnieją do dziś poważne kontrowersje6, „zamek Wyszogród” nad Prądnikiem7, czy też grodzisko w Piekarach8. W prezentowanym obecnie zeszycie nie uwzględniono również dwóch grodzisk, w odniesieniu do których wyrażane były opinie, iż ich budowę można wiązać jeszcze z XII w. Chodzi tu o założenia w Starym Bielsku i Starym Olkuszu (Poleski 2004B, 423–424, tam starsza lite- nych i domniemanych grodzisk, które zostały wzniesione i były użytkowane pomiędzy VIII a połową XIII w. (ryc. 1). Jeśli chodzi o frekwencję tych obiektów w odniesieniu do powiatów w województwie małopolskim, to na dziewiętnaście powiatów (pomijam tu trzy wydzielone miasta na prawie powiatów) wczesnośredniowieczne grodziska zidentyfikowane zostały w obrębie granic dziewięciu z nich. Najwięcej tak datowanych grodzisk (pięć) znajduje się w granicach powiatu nowosądeckiego, cztery w obrębie powiatu tarnowskiego, trzy na terenie powiatu krakowskiego i dwa w bocheńskim. Pozostałe pięć powiatów (brzeski, gorlicki, myślenicki, olkuski i oświęcimski) posiadają na swych terytoriach po jednym grodzisku wczesnośredniowiecznym. Na obszarze pozostałych dziesięciu powiatów nie zarejestrowano pozostałości wczesnośredniowiecznych grodzisk. Z tego też powodu, w odniesieniu do województwa małopolskiego publikowane będą jako zeszyty poświęcone wczesnośredniowiecznym grodziskom z terenu pojedynczych powiatów tylko powiat nowosądecki i przygotowywany do druku powiat krakowski. Wczesnośredniowieczne grodziska z pozostałych siedmiu powiatów zebrane zostały w prezentowanym tomie. W katalogu wczesnośredniowiecznych grodzisk z terenu województwa małopolskiego nie uwzględniono kilku obiektów uznawanych zarówno dawniej, jak i obecnie za domniemane relikty założeń obronnych z interesującego nas okresu. Powodem jest niemożność udowodnienia na obecnym etapie ich archeologicznego rozpoznania, iż w istocie są, a przynajmniej mogą być pozostałościami grodów wczesnośredniowiecznych. I tak, jako tylko jedną z kilku możliwych hipotez należy potraktować sugestie co do wczesnośredniowiecznej metryki grodziska w Grodzisku nad Skawą (Tyniec 1994). Z rejestru domniemanych grodzisk wczesnośredniowiecznych wykreślono obiekt na krakowskim Kazimierzu, położony w pobliżu dawnego kościoła Św. Wawrzyńca (Radwański 1975, 242–243), bowiem widoczny w tym rejonie na starych planach Krakowa owalny bastion powstał po 1704 r. (Świszczowski 1979, 47). W katalogu nie umieszczono również uznawanego dawniej przez niektórych historyków za obiekt, którego istnienie wydawało się prawdopodobne, gródka plemiennego na Wzgórzu Klasztornym w Tyńcu pod Krakowem5. W zestawieniu brak przesłanek do wiązania tego rowu z jakąś linią obronną wokół klasztoru, której jego zdaniem najprawdopodobniej w ogóle nie było. Równocześnie E. Zaitz zaproponował nową interpretację warstw pod fundamentami prezbiterium kościoła klasztornego. O ile autorzy badań, Z. Woźniak i H. Zoll-Adamikowa (1971), uznali kompleks wspomnianych nawarstwień za domniemaną pozostałość wału grodziska kultury łużyckiej, to E. Zaitz uznał te jednostki stratygraficzne za warstwy wyrównawcze, nasypane celowo w to miejsce tuż przed budową kościoła romańskiego (przy okazji wspomniany autor z niezrozumiałych zupełnie powodów zmienił oznaczenia nawarstwień w stosunku do pierwotnych z publikacji źródłowej Z. Woźniaka i H. Zoll-Adamikowej). Zaproponowana przez E. Zaitza reinterpretacja wspomnianych nawarstwień została najprawdopodobniej dokonana bez koniecznej w takim przypadku weryfikacji kontekstu stratygraficznego odkrytych w nich zabytków ruchomych. Powstała ostatnio w Instytucie Archeologii UJ pod kierunkiem Prof. dr. hab. R. Madydy-Legutko praca magisterska (Madej 2003) zawiera pełny opis zawartości poszczególnych warstw w interesującym nas rejonie Wzgórza Klasztornego. Wnioski płynące z interpretacji kontekstu stratygraficznego odkrytej tu ceramiki są jednoznaczne: w najstarszej stratygraficznie warstwie wspomnianego nasypu pod prezbiterium kościoła romańskiego występują wyłącznie fragmenty naczyń kultury łużyckiej, w warstwach położonych powyżej materiały grupy tynieckiej kultury lateńskiej, zaś w warstwach stropowych skorupy wczesnośredniowieczne. W tej sytuacji trudno byłoby uznać, iż warstwy te powstały w wyniku jednorazowej niwelacji terenu, przeprowadzonej w XI w. Interesującym problemem jest w tym kontekście odtworzenie przyczyn stałej akumulacji materiałów na lekko nachylonym w tym miejscu stoku wzgórza już od okresu funkcjonowania tu osady kultury łużyckiej. 6 Gród w Skale założył Henryk Brodaty w 1228 r., w związku z konfliktem z Konradem Mazowieckim o Kraków (Roczniki Długosza 1973, 312–313; Zientara 1975, 242–243, 262–263, 268). W 1237 r. Henryk pozwolił schronić się w grodzie w Skale Bolesławowi Wstydliwemu wraz z matką Grzymisławą, obawiającym się represji ze strony Konrada Mazowieckiego (Roczniki Długosza 1973, 350). Gród w Skale, broniony przez wojewodę Klemensa z Ruszczy, zdobył i zniszczył w 1242 r. Konrad Mazowiecki (Roczniki Długosza 1974, 37–38). Historycy i archeolodzy identyfikowali gród Skała Henryka Brodatego z zamkiem w Pieskowej Skale, otoczonym wałami klasztorem klarysek w Skale (Pustelnia bł. Salomei na wzgórzu „Grodzisko” nad Prądnikiem), ostatnio zaś z grodziskiem w Sułoszowej na północ od Pieskowej Skały (Kołodziejski 1995, 152; 1999). 7 „Zamek Wyszogród” został zbudowany przez Konrada Mazowieckiego w 1231 r. jako przeciwwaga dla położonego również nad Prądnikiem „zamku” w Skale, wzniesionego z rozkazu Henryka Brodatego w 1228 r. (Żaki, Szuwarowski 1971; Kołodziejski 1995, 153) 8 W 1247 r. Konrad Mazowiecki, zamierzając zdobyć Kraków, „edificat castrum prope Tinciam super ripam”. Chodzi tu najprawdopodobniej o grodzisko w Piekarach pod Krakowem, badane wykopaliskowo w okresie przedwojennym (Leńczyk 1939; Kołodziejski 1995, 153; Rokosz 1995, 68). 5 Informacje o związkach rodu Toporczyków z Tyńcem i ich krytyczna interpretacja zob. J. Kurtyka (1997, 34, 44). Nie ulega wątpliwości, iż Tyniec należał pierwotnie do rodu Toporów, którym owe dobra skonfiskował Kaziemierz Odnowiciel, dawniej uważany za fundatora klasztoru benedyktynów w Tyńcu w 1044 r. (Labuda 1986; 1994; o obronnej roli klasztoru tynieckiego w średniowieczu zob.: Rokosz 1995). W tym miejscu należy wspomnieć, iż przeprowadzone ostatnio badania ratownicze na Wzgórzu Klasztornym w Tyńcu pod Krakowem wykazały, iź domniemany rów z palisadą, łączony przez G. Leńczyka z okresem istnienia w tym miejscu obronnej osady kultury łużyckiej, powstał po połowie XI w., już w okresie funkcjonowania na wzgórzu klasztoru benedyktynów (Zaitz 2000, 311–315). E. Zaitz uważa, iż 10 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Wstęp Ryc. 1. Grodziska wczesnośredniowieczne na terenie województwa małopolskiego. a – pozostałości grodów przedpaństwowych (jedno- i wielofazowych, datowanych na okres przed X/XI w.), b – pozostałości grodów przedpaństwowych i państwowych (wielofazowych, datowanych na okres zarówno przed X/XI w., jak i po X/XI w.), c – pozostałości grodów państwowych (datowanych na okres po X/XI w.), d – domniemane grodziska wczesnośredniowieczne, e – grody państwowe, wymienione przed połową XIII w., których pozostałości nie odkryto. Nazwy i oznaczenia cyfrowe podkreślone – grodziska przedstawione w tym tomie „Atlasu” (rys. J. Poleski). Bielska natrafiono też na resztki domostw o konstrukcji m.in. słupowo-ramowej), które można wiązać z XIII, a nawet XIV w. W tej sytuacji do czasu pozyskania przekonywujących przesłanek, pozwalających określić moment budowy wałów obu wymienionych grodzisk, wiązanie ich powstania z okresem przed XIII w. uznajemy za zbyt ryzykowny zabieg. ratura). Ponieważ wyniki prowadzonych tam badań archeologicznych miały postać krótkich komunikatów i nie zostały dotychczas opracowane i w pełni opublikowane, zdecydowaliśmy ich nie uwzględniać. Powodem tej decyzji są informacje w owych komunikatach z badań, z których wynika, iż w trakcie archeologicznych eksploracji pozyskano też zabytki ruchome (a w przypadku Starego 11 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce. Powiaty bocheński, brzeski, gorlicki, myślenicki, olkuski, oświęcimski, tarnowski zultatach kolejnych kampanii poszukiwawczych i wykopaliskowych, prowadzonych w zasadzie w każdym sezonie badawczym od początku lat 50-tych XX w., głównie poprzez publikację skrótowych komunikatów i parozdaniowych notatek o wynikach badań. Druga z kolei odzwierciedla losy materialnej spuścizny po działalności Karpackiej Ekspedycji Archeologicznej. Przeprowadzone, rozległe poszukiwania dokumentacji i zbiorów zabytków z badań, prowadzonych przez KEA na bardzo wielu grodziskach z terenu Małopolski, okazały się mało satysfakcjonujące. Miejsce przechowywania dokumentacji polowej badań większości stanowisk, rozpoznanych i eksplorowanych archeologicznie przez członków KEA, jest nieznane, tak, jak i większej części zbiorów zabytków ruchomych, wówczas pozyskanych (Kurczab 2003). Lektura prezentowanych tomów „Atlasu grodzisk wczesnośredniowiecznych…” nasunie Czytelnikowi z pewnością taką oto refleksję: informacje dotyczące poszczególnych założeń obronnych różnią się od siebie zdecydowanie co do objętości i wartości poznawczej. W przypadku niektórych grodzisk poświęcone im rozdziały są bardzo obszerne, w każdym punkcie katalogu zawarty jest pokaźny zasób informacji, między innymi o fazach rozwoju danego obiektu, jego chronologii, planach rozmieszczenia obwałowań i fos, konstrukcjach wałów, odkrytych śladach po zabudowie mieszkalnej i gospodarczej, licznych zabytkach ruchomych. Inne z kolei grodziska opisane są na kilku zaledwie stronach, ich rozplanowanie, konstrukcja wałów i chronologia są określane w dużym przybliżeniu, a odkryte zabytki są nieliczne. Przyczyn tego stanu rzeczy jest kilka. Pierwsza z nich ma charakter obiektywny i wiąże się z wielkością i znaczeniem danego grodu (niezależnie od tego, czy chodzi o obiekty z fazy przedpaństwowej wczesnego średniowiecza, tzw. plemienne, czy też o grody państwowe), jak i okresem jego funkcjonowania i wypełnianymi funkcjami. Pozostałe przyczyny są natury subiektywnej i wiążą się ze stopniem rozpoznania drogą badań wykopaliskowych grodzisk, zakresem i jakością opracowania wyników tych prac, jak i zakresem opublikowania ich wyników. Należy podkreślić, że niekiedy rzetelnie przeprowadzone, niewielkie, jednosezonowe, ale w kluczowym „stratygraficznie” miejscu grodziska zaplanowane wykopaliska, następnie zaś dobrze opracowane i obszernie opublikowane ich wyniki przynoszą naprawdę solidny i poznawczo ważny rezultat. Dotyczy to jednak z reguły obiektów niewielkich, charakteryzujących się stosunkowo nieskomplikowanymi relacjami stratygraficznymi. Tak samo rzetelnie przeprowadzone wykopaliska, których wyniki zostały sprawnie i bezzwłocznie opracowane i opublikowane, w przypadku obiektów dużych, wieloczłonowych i wielofazowych, mogą okazać się niewystarczające. Dotyczy to szczególnie grodzisk z terenu Małopolski, gdzie obok wczesnośredniowiecznych grodów przedpaństwowych o stosunkowo niewiel- W ramach projektu badawczego „Atlas grodzisk wczesnośredniowiecznych z obszaru Polski” wykonano terenową weryfikację m.in. dwóch stanowisk, które zostały wprowadzone do literatury jako pozostałości wczesnośredniowiecznych grodów. Oba zostały poddane dokładnej prospekcji powierzchniowej. W obu przypadkach wykonano także wiercenia, których celem było rozpoznanie układu stratygraficznego w rejonie domniemanych wałów. W obu przypadkach badania te dały rezultat negatywny, w związku z czym stanowiska te wykreślono z rejestru grodzisk wczesnośredniowiecznych. Pierwsze ze zweryfikowanych negatywnie stanowisk to domniemane grodziska w Siedliskach (wzgórze „Kościelec”), pow. miechowski (Leńczyk 1983, 29, Dąbrowska 1973A, 250–251), drugie zaś to Trawniki, pow. bocheński, uznane za ewentualne pozostałości kasztelańskiego grodu w Brzesku (Poleski 2004B, 432–433). Prezentowany katalog grodzisk wczesnośredniowiecznych z siedmiu powiatów województwa małopolskiego – bocheńskiego, brzeskiego, gorlickiego, myślenickiego, olkuskiego, oświęcimskiego, tarnowskiego – bazuje po części na danych, publikowanych już w kilku moich wcześniejszych pracach (Poleski 2004B; tegoż 2013). Znane już informacje zostały jednak w wielu miejscach uzupełnione o nowszą literaturę przedmiotu, pozwalającą między innymi na weryfikację niektórych wcześniej zgłaszanych propozycji datowania poszczególnych obiektów, ale przede wszystkim o nowe dane, pozyskane dzięki dostępowi do niepublikowanych zabytków i dokumentacji polowej wykopalisk. Najważniejsze jednak okazało się, jak już wcześniej wspomniałem, nawiązanie ścisłej współpracy z archeologami, którzy przed laty prowadzili na tych grodziskach badania, trwające niekiedy wiele sezonów. Ich wiedza o niuansach stratygrafii badanych przez nich stanowisk wielokrotnie okazywała się bezcenna. Prowadzona przez ponad dwadzieścia lat (od początku lat 50-tych XX w.) akcja archeologicznego rozpoznawania i inwentaryzacji małopolskich grodzisk w podgórskiej i górskiej strefie Zachodnich Karpat, prowadzona przez Karpacką Ekspedycję Archeologiczną pod kierunkiem Prof. dr. hab. Andrzeja Żakiego, doprowadziła do ujawnienia i weryfikacji bardzo licznych grodzisk i zamczysk, pochodzących z różnych okresów (nie tylko zresztą w rejonie polskiej części Karpat). Wiele z nich uczestnicy tego naukowego przedsięwzięcia poddali sondażowym badaniom wykopaliskowym. W prezentowanych tomach „Atlasu grodzisk wczesnośredniowiecznych…”, które zbierają informacje o tego typu obiektach z terenu województwa małopolskiego, rezultaty tych wieloletnich eksploracji zostały jednak odzwierciedlone w naprawdę niewielkim zakresie. Przyczyny tego stanu rzeczy są dwie. Pierwsza wiąże się ze zwyczajem informowania środowiska naukowego przez badaczy związanych z Karpacką Ekspedycją Archeologiczną o re12 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Wstęp kiej powierzchni wznoszone też były założenia obronne o powierzchni kilkunastu, a nawet ponad dwudziestu hektarów, bardzo często wieloczłonowe i funkcjonujące niekiedy nawet ponad dwieście lat. Takie grodziska wymagają planowych, wielosezonowych prac archeologicznych i wymagają zastosowania zarówno w fazie wykopalisk, jak i przy opracowywaniu ich wyników procedur badawczych najwyższej jakości. Zakończeniem tak zaplanowanych prac winno być zawsze pełne opublikowanie ich wyników w postaci monograficznego opracowania źródłoznawczego. Najpewniej skala trudności stojących przed archeologami, badającymi te największe grodziska o bardzo skomplikowanych relacjach stratygraficznych, powodowała i nadal niekiedy powoduje, że nawet bardzo rzetelnie przeprowadzone wykopaliska nie zawsze (a właściwie rzadko) wieńczy w ostatecznym rezultacie pełna, monograficzna publikacja ich wyników. Tak więc zróżnicowany stan badań nad poszczególnymi, wczesnośredniowiecznymi grodziskami z terenu województwa małopolskiego jest wypadkową cech „stratygraficznych” poszczególnych obiektów, skali i jakości prowadzonych wykopalisk oraz prac studyjnych nad ich rezultatami, a w końcu stopnia ich opublikowania. O owych skomplikowanych uwarunkowaniach badań grodzisk wczesnośredniowiecznych i o katalogu „pytań”, które winien zadać eksplorowanemu przez siebie stanowisku archeolog, pisał już wiele lat temu Profesor Michał Parczewski. Jego ustalenia, a co ważniejsze zalecenia, są w tej mierze nadal w pełni aktualne (Parczewski 1986). Dostępne obecnie na wielu portalach kartograficznych modele ukształtowania powierzchni Polski, uzyskane przy zastosowaniu skaningu laserowego (tzw. LIDAR) ujawniają niekiedy obecność, przeważnie w rejonach 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF trudniej dostępnych, zalesionych, pozostałości dotychczas nieznanych archeologom grodzisk. W przypadku województwa małopolskiego zarejestrowano kilka takich stanowisk. Poprzez analogie do znanych wcześniej i zbadanych wykopaliskowo obiektów tego typu można czasem wysuwać wstępne tezy o ich ewentualnym datowaniu (w przypadku obiektów małopolskich najczęściej mówi się o grodziskach późniejszych niż XII/XIII w.), a to w oparciu o czasem zawodne kryterium podobieństwa powierzchni i rozplanowania wałów i fos. Podkreślić jednak należy, że ich rzeczywista chronologia bez przeprowadzenia odpowiednich badań jest niewiadomą. Niestety, najczęściej muszą być to badania inwazyjne, czyli wykopaliskowe. Z tego też powodu żaden z odkrytych na podstawie analizy map „LIDAR-owych” obiektów z terenu województwa małopolskiego nie mógł być uwzględniony w prezentowanych tomach „Atlasu”. Tym niemniej identyfikacja opisaną metodą nieznanych wcześniej grodzisk jest niewątpliwie bardzo cennym wkładem nowych możliwości „technologicznych” do archeologii nieinwazyjnej. Należy na koniec wspomnieć, iż w odniesieniu do wszystkich znanych powszechnie (a więc nie tylko archeologom) stanowisk archeologicznych, w tym szczególnie grodzisk, istnieje stałe zagrożenie ze strony nielegalnych poszukiwaczy „skarbów”, posługujących się wykrywaczami metali. Nie mniej groźne jest stałe rozorywanie niektórych grodzisk w trakcie regularnie prowadzonych prac rolnych. Oba te rodzaje zagrożeń odpowiednie służby konserwatorskie winny mieć stale na uwadze. Jacek Poleski  POWIAT OLKUSKI 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  6 ZAGÓROWA, „Grodzisko”, gm. Trzyciąż Numer stanowiska w miejscowości: Numer obszaru AZP: Numer stanowiska w obrębie arkusza AZP: Położenie: 1 97-55 28 49°59’4’’N / 21°0’9’’E iż domniemany trzeci, zewnętrzny wał grodziska został rozpoznany w wyniku analizy zdjęć lotniczych, wykonanych w połowie lat 90-tych XX w. przez J. Poleskiego. Przeprowadzone w 2016. r. wiercenia ujawniły prawie całkowite zniwelowanie tej linii umocnień na skutek stale prowadzonych tam prac rolnych (ryc. 94–95). 1. Położenie Grodzisko położone na lewym brzegu Dłubni, na naturalnie wyodrębnionym cyplu wysoczyzny (ryc. 90–93), wcinającym się w dolinkę rzeki (najwyższy punkt grodziska położony jest na wysokości 391 m n.p.m.). Obiekt wyniesiony jest około 35–40 m ponad poziom dna doliny Dłubni, od strony S i W zbocza cypla bardzo stromo opadają w jej kierunku, od N cypel łagodnie przechodzi w płaskowyż. Od strony E jest on odcięty od niego przez niewielki jar o stromych zboczach (wychodnia skały wapiennej o prawie pionowych ścianach). Stanowisko położone jest na wschodniej granicy Wyżyny Olkuskiej, wchodzącej w skład Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Pokryte jest glebami brunatnymi, wytworzonymi na podłożu lessowym. 3. Stratygrafia stanowiska Na majdanie grodziska nie stwierdzono obecności warstw kulturowych. W przekrojach wałów nie ujawniono śladów więcej niż jednej fazy ich budowy. Na obecnym etapie badań można przyjąć, że był to gród jednofazowy. 4. Konstrukcja wałów W trakcie badań sondażowych G. Leńczyk wykonał 3 przekroje przez wały wewnętrzny i środkowy (ryc. 96). Wały te zachowane były do wysokości 1–1,3 m. Wał wewnętrzny grodziska został przebadany niewielkimi przekopami od strony E i N. Pierwszy z nich objął wewnętrzną część wału, który w tej partii zbudowany był z dość dużych fragmentów łamanego wapienia (być może była to warstwa destrukcji – rozsypisko wału). Drugi z przekopów ujawnił ślady pionowej, wewnętrznej ściany wału, zbudowanej z drewna (konstrukcja skrzyniowa?), wzmacnianej wkopanymi pionowo co 80 cm słupami (typ WIVC1 ?). Szerokość tej linii umocnień wynosiła pierwotnie co najmniej 4 m. Od strony N przebadano też częściowo wał środkowy, ujawniając w jego wnętrzu bliżej nieokreśloną, spaloną konstrukcję drewnianą. Opisane wały wydają się być konstrukcjami jednofazowymi. Wykonane w 2016. r. przez ekipę archeologów z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego wiercenia pozwoliły na wstępne rozpoznanie stratygrafii na stano- 2. Opis stanowiska Grodzisko położone na lewym brzegu Dłubni, na naturalnie wyodrębnionym cyplu wysoczyzny, wcinającym się w dolinkę rzeki. Obiekt wyniesiony jest około 35 m ponad poziom doliny, od strony S i W zbocza cypla bardzo stromo opadają w jej kierunku, od N cypel łagodnie przechodzi w płaskowyż, od strony E jest odcięty od niego przez niewielki jar o stromych zboczach. Grodzisko posiada kształt ¼ koła. Powierzchnia obiektu wewnątrz obwodu wału wynosi poniżej 0,5 ha. Od strony S i W grodzisko otacza pojedyncza linia wału (szerokości 10–15 m, zachowanego do wysokości 1,5–2 m). Od strony płaskowyżu (N i E) grodzisko otoczone jest dodatkowo dwoma łukowato wygiętymi wałami. Są one położone w odległości 15–20 m od siebie, rozdzielają je tzw. suche fosy. Całość wachlarzowatego w kształcie grodziska ma powierzchnię około 1,5 ha. Podkreślenia wymaga, 99 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Powiat olkuski Ryc. 90. Zagórowa, pow., Olkusz, stan. 1 „Zamczysko” (grodzisko). Położenie stanowiska (fragment mapy 1 : 25 000, według danych Głównego Ośrodka Danych Geodezyjnych i Kartograficznych). Ryc. 91. Zagórowa, pow., Olkusz, stan. 1 „Zamczysko” (grodzisko). Numeryczny model terenu (na podstawie materiałów Centralnego Ośrodka Danych Geodezyjnych i Kartograficznych przygotował D. Stefański). 100 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  6. Zagórowa, „Grodzisko”, gm. Trzyciąż Ryc. 92. Zagórowa, pow., Olkusz, stan. 1 „Zamczysko” (grodzisko). Grodzisko na mapie Mayera von Heldensfelda/Karte von West Galizien (1801–1804). Dostępne na stronie internetowej w dniu 25.01.2020. r.: http://mapire.eu/en/map/firstsurvey/?laye r s = h e re = - a e r i a l 2 % 1 C 2 % 7 3 C & b b ox 2139625.2957586534%2C6487057.7 16506338%2C2844068.948434838% 2C6864350.888121968. Ryc. 93. Zagórowa, pow., Olkusz, stan. 1 „Zamczysko” (grodzisko). Zdjęcie lotnicze grodziska od strony N–E (fot. J. Poleski). wisku (ryc. 97). Przecięto po linii północ-południe trzy linie wałów i północną część majdanu grodziska. Na majdanie natrafiono w jego centralnej partii na płat warstwy kulturowej o rozciągłości ponad 5 m i miąższości do 60 cm (być może była to pozostałość jakiegoś obiektu/obiektów). Wiercenia w rejonie wałów i tzw. suchych fos między nimi wykazały, że wały te były najpewniej strukturami jednofazowymi, których funkcjonowanie zakończył pożar. Oba wały miały pierwotnie szerokość u podstawy przekraczającą 6 m, natomiast dna fos między nimi zalegało odpowiednio na głębokości około 3 m (między wałem zewnętrznym i środkowym) oraz około 2 m (pomiędzy wałem środkowym i zewnętrznym) poni- żej obecnej powierzchni gleby. Wiercenia ujawniły, iż wał zewnętrzny został prawie całkowicie zniwelowany na skutek stale prowadzonych prac rolnych. Wiercenia nie wniosły nowych danych odnośnie do konstrukcji wałów. 5. Zabudowa Brak danych o zabudowie na majdanie grodu. W trakcie wierceń przeprowadzonych w 2016. r. w środkowej partii majdanu natrafiono na płat warstwy kulturowej (najpewniej wczesnośredniowiecznej, zob., niżej), której pochodzenie jest nieznane. Nie wiemy, czy była to pozostałość jakiegoś obiektu lub obiektów wkopanych w ca- 101 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Powiat olkuski Ryc. 94. Zagórowa, pow., Olkusz, stan. 1 „Zamczysko” (grodzisko). Plan warstwicowy grodziska. 1 – wał wewnętrzny i środkowy grodziska, widoczne w terenie, 2 – przebieg domniemanego wału zewnętrznego grodziska, rekonstruowany na podstawie zdjęć lotniczych stanowiska, wykonanych w latach 80-tych XX w. (na podkładzie geodezyjnym z Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie rys. J. Poleski). Ryc. 95. Zagórowa, pow., Olkusz, stan. 1 „Zamczysko” (grodzisko). Schematyczny plan grodziska z naniesionymi wykopami z badań G. Leńczyka (według: Leńczyk 1983 102 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Ryc. 96. Zagórowa, pow., Olkusz, stan. 1 „Zamczysko” (grodzisko). a – profil południowy wykopu 1, b – profil zachodni wykopu 2, 3 – profil zachodni wykopu 3, 4 – fragment wczesnośredniowiecznego naczynia z wykopu 1, warstwa C (według: Leńczyk 1983). Ryc. 97. Zagórowa, pow., Olkusz, stan. 1 „Zamczysko” (grodzisko). Rekonstrukcja układu nawarstwień kulturowych na terenie grodziska w oparciu o wyniki wierceń wykonanych świdrem geologicznym na linii cięcia profilowego A–B (wykonali: A. Sztyber, M. Wasilewski, M. Wojenka; rys. J. Poleski). 6. Zagórowa, „Grodzisko”, gm. Trzyciąż 103 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF  Powiat olkuski lec, czy też z nieznanych przyczyn zakumulowana w tym miejscu warstwa kulturowa. Kwestię tę mogą ewentualnie wyjaśnić przyszłe badania archeologiczne. 6. Inwentarz W trakcie badań G. Leńczyk odkrył kilkanaście fragmentów glinianych naczyń wczesnośredniowiecznych, które zasadnie wiązał z okresem przed XI w. (ryc. 96). 7. Chronologia Na podstawie analizy odkrytej w trakcie wykopalisk ceramiki naczyniowej funkcjonowanie grodziska określono ramowo na IX–X w. W trakcie wierceń, przeprowadzonych w 2016. r. pozyskano próbkę węgla drzewnego z płata warstwy kulturowej na majdanie grodziska, który można ewentualnie interpretować jako obiekt archeologiczny wkopany w lessowe podłoże. W Laboratorium Datowań Bezwzględnych M. Krąpiec wykonał analizę C14 tej próbki, która po kalibracji mieściła się w ramach 862 (92,5%) 1161calAD. Pozwala to datować ów domniemany obiekt w szerokich ramach – od 2. połowy IX do 2. połowy XII w. Datowanie to nie wnosi niestety nowych danych do zasadniczej kwestii, a mianowicie uściślenia chronologii wałów grodziska. 8. Badania Grodzisko zostało odkryte przez L. Kozłowskiego w 1909. r., wizytował je też w latach 1921–1929 J. Żurowski. Niewielkie badania sondażowe wykonał w 1948. r., G. Leńczyk. 9. Zbiory dokumentacja i zabytki z badań G. Leńczyka znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Krakowie. 10. Literatura Leńczyk 1983, 35; Poleski 1995, 140–141: tegoż 2004B. 11. Uwagi Nazwa miejscowości została wymieniona w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1257. r. (Laberschek 1995, 165). Analiza zdjęć lotniczych, wykonanych przez autora i wykonane następnie szczegółowe badania powierzchniowe ujawniły obecność słabo czytelnych, prawie całkowicie zniwelowanych pozostałości trzeciej, zewnętrznej linii wału. Grodzisko w większej części (łącznie z tzw. wałem środkowym) jest na stałe wyłączone spod użytkowania rolniczego, czego niestety nie można powiedzieć o jego wale zewnętrznym, obecnie w zasadzie całkowicie zniwelowanym. Jacek Poleski, Agata Sztyber, Michał Wasilewski, Michał Wojenka 9IY2VQO2QYKCVOCđQRQNUMKGMQTGMVCKPFF