[go: up one dir, main page]
Kontent qismiga oʻtish

Zoʻravonlik

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
See caption
Ikki erkak antilopalar shoxlari yordamida bir-biri bilan urishmoqda

Zoʻravonlik — bu jarohatlash, suisteʼmol qilish, zarar yetkazish yoki yoʻq qilish uchun jismoniy kuch ishlatishdir[1]. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST) tomonidan zoʻravonlikka taʼrif quyidagicha berilgan[2]:

O'limga, psixologik zararga, noto'g'ri rivojlanishga yoki mahrumlikka sabab bo`luvchi o'ziga, boshqa shaxsga, guruhga yoki jamiyatga qarshi har qanday kuchni qasddan qo'llash, tahdid qilish yoki jarohat yetkazish zo`ravonlikdir


Xalqaro miqyosda zoʻravonlik 2013-yilda taxminan 1,28 million kishining oʻlimiga sabab boʻlgan, 1990-yilda bu koʻrsatkich 1,13 million edi[3]. Vaholanki, oʻtgan yillar davomida dunyo aholisi qariyb 1,9 milliard kishiga oshgani aholi jon boshiga zoʻravonlik darajasi keskin pasayganidan dalolat beradi. 2013-yilda vafot etganlarning taxminan 842 000 tasi oʻziga-oʻzi azob berish (oʻz joniga qasd qilish)[4], 405 000 tasi shaxslararo zoʻravonlik va 31 000 tasi jamoaviy zoʻravonlik (urush) hamda huquqiy aralashuv bilan bogʻliq[3]. Zoʻravonlik tufayli har bir oʻlim uchun oʻnlab kasalxonalarga yotqizish, yuzlab shoshilinch tibbiy yordam boʻlimiga tashrif buyurish va minglab shifokorlar qabuliga yozilish holatlari yuz beradi[5]. Bundan tashqari, zoʻravonlik koʻpincha jismoniy va ruhiy salomatlik hamda ijtimoiy faoliyat uchun umrbod oqibatlarga olib keladi va iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishni sekinlashtirishi mumkin.

2013-yilda dunyo boʻylab shaxslararo zoʻravonlik oqibatida 405 000 ga yaqin oʻlimning 180 000 tasi oʻtochar qurol bilan hujum qilish, 114 000 tasi oʻtkir buyum bilan tajovuz qilish, qolgan 110 000 tasi esa boshqa sabablarga koʻra sodir boʻlgan[3].

Zoʻravonlikning oldini olishda koʻp shakllar mavjud. Mamlakatdagi zoʻravonlik darajasi va oʻzgartirilishi mumkin boʻlgan omillar oʻrtasida kuchli bogʻliqlik bor. Masalan, konsentrlangan (mintaqaviy) qashshoqlik, daromadlar va gender tengsizliklari, spirtli ichimliklarni isteʼmol qilish, bolalar va ota-onalar oʻrtasida xavfsiz, barqaror hamda tarbiyaviy munosabatlarning yoʻqligi. Garchi ruhiy va jismoniy salomatlik hamda individual reaksiyalar, shaxsiyatlar va boshqalar bu xatti-harakatlarning shakllanishida doimo hal qiluvchi omillar boʻlib kelgan boʻlsada, zoʻravonlikning asosiy sabablarini hal qiluvchi strategiyalar uning oldini olishda nisbatan samarali boʻlishi mumkin[6].

Turlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Zoʻravonlik tipologiyasi[7]

Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti zoʻravonlikni uchta keng toifaga ajratadi[8]:

  • oʻziga nisbatan zoʻravonlik
  • shaxslararo zoʻravonlik
  • jamoaviy zoʻravonlik

Ushbu boshlangʻich toifalash shaxs tomonidan oʻziga nisbatan sodir etilgan zoʻravonlik, boshqa shaxs yoki kichik bir guruh tomonidan sodir etilgan zoʻravonlik va davlatlar, uyushgan siyosiy guruhlar, militsiya qismlari hamda terroristik tashkilotlar kabi katta tuzilmalar tomonidan sodir etilgan zoʻravonliklarni farqlaydi.

Shu bilan bir qatorda, zoʻravonlik birinchi navbatda instrumental yoki reaktiv/dushmanlik kayfiyati sifatida tasniflanishi mumkin[9].

Oʻziga nisbatan

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻziga qaratilgan zoʻravonlik oʻz joniga qasd qilish xatti-harakatiga hamda oʻz-oʻziga azob berishga boʻlinadi. Birinchisiga oʻz joniga qasd qilish fikrlari, oʻz joniga qasd qilishga urinishlar, shuningdek, baʼzi mamlakatlarda para suitsid yoki qasddan oʻziga jarohat yetkazish hamda suitsidning oʻzi kiradi. Oʻz-oʻziga azob berish, aksincha, oʻz-oʻziga zarar yetkazish (mazoxistik) kabi harakatlarni oʻz ichiga oladi.

Jamoaviy

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fashistlar Germaniyasining Polshani bosib olishi paytida polshalik tinch aholini qirgʻin qilishmoqda, 1939-yil dekabr

Boshqa ikkita keng toifadan farqli oʻlaroq, jamoaviy zoʻravonlikning pastki toifalari shaxslar yoki davlatlar guruhlari tomonidan sodir etilgan zoʻravonlik sabablarini koʻrsatadi. Siyosiy zoʻravonlik urush va ular bilan bogʻliq tajovuz mojarolari, davlat zoʻravonligi va qurolli guruhlar tomonidan amalga oshiriladigan shunga oʻxshash harakatlarni oʻz ichiga oladi. Bunday vaziyatlarda tinch aholiga nisbatan zoʻravonlikning bir qancha omillari boʻlishi mumkin[10]. Iqtisodiy zoʻravonlik iqtisodiy faoliyatga toʻsqinlik qilish, muhim xizmatlardan foydalanishni rad etish yoki iqtisodiy boʻlinish va parchalanishni keltirib chiqarish maqsadida amalga oshirilgan iqtisodiy daromadga asoslangan hujumlarni oʻz ichiga oladi. Shubhasiz, mahalliy va submilliy guruhlar tomonidan sodir etilgan harakatlar bir nechta sabablarga ega boʻlishi mumkin.  Koʻrinmas zoʻravonlik atrof-muhitning buzilishi, ifloslanish va iqlim oʻzgarishi kabi koʻpincha koʻrinmaydigan (undan taʼsirlanmaganlar uchun), uzoq davom etadigan zoʻravonlik shaklidir[11].

Urush

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ikkinchi jahon urushi paytida Parijda Amerika Qoʻshma Shtatlari M8 Greyhound zirhli mashinasi

Urush — ijtimoiy guruhlar, millat (xalq)lar, davlatlar oʻrtasidagi nizolarning kuch, odatda, qurolli kuchlar yordamida qal qilinishi. Urushda asosiy va hal qiluvchi vosita sifatida qurolli kuchlardan, shuningdek, kurashishning iqtisodiy, siyosiy, gʻoyaviy va b. vositalaridan foydalaniladi. Urushlar davlatlar olib boradigan ichki va tashqi siyosat natijasidir. Bu jamoaviy zoʻravonlikning eng ekstremal shaklidir[12]. Urush hududiy va boshqa nizolarni hal qilish vositasi sifatida, hududni egallash yoki resurslarni talon-toroj qilish, milliy oʻzini-oʻzi mudofaa qilish, ozodlik yoki millatning bir qismining undan ajralib chiqishga urinishlarini bostirish uchun bosqinchilik sifatida olib boriladi. Mafkuraviy, diniy va inqilobiy urushlar ham mavjud[13].

Sanoat toʻntarilishidan beri zamonaviy urushlarning halokatliligi oʻsib bormoqda. Birinchi jahon urushi qurbonlari 40 milliondan, Ikkinchi jahon urushi qurbonlari esa 70 milliondan oshgan.

Shaxslararo

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qobil Hobilni oʻldirmoqda
Shoul Dovudga hujum qilmoqda (Shoul oʻzini yaxshi his qilish uchun Dovud musiqa chalar edi), 1860-yilda Julius Schnorr von Karolsfeldning yogʻochga oʻyilgan rasmi

Shaxslararo zoʻravonlik ikkita kichik toifaga boʻlinadi: Oilaviy zoʻravonlik va intim sherik zoʻravonligi — yaʼni oila aʼzolari va intim sherik tomonidan qilinadigan zoʻravonlik, bu holatlar, odatda uyda sodir boʻladi. Jamiyat zoʻravonligi — bir-biriga aloqador boʻlmagan va bir-birini taniydigan yoki tanimaydigan shaxslar oʻrtasidagi zoʻravonlik, asosan uydan tashqarida sodir boʻladi. Birinchi guruh zoʻravonlik shakllariga bolalarni tahqirlash, intim sherik tomonidan zoʻravonlik va keksa yoshdagilarga nisbatan mushtumzoʻrlik kabi jinoyatlar kiradi. Ikkinchisiga esa yoshlar zoʻravonligi, tasodifiy zoʻravonlik harakatlari, begonalar tomonidan zoʻrlanish yoki jinsiy tajovuz, maktablar, ish joylari, qamoqxonalar va qariyalar uylari kabi muassasalar ichidagi zoʻravonliklar kiradi. Oilalarda shaxslararo zoʻravonlik sodir boʻlganda, uning psixologik oqibatlari ota-onalar, bolalar va ularning munosabatlariga qisqa va uzoq muddatli taʼsir koʻrsatishi mumkin[14].

Bolaga nisbatan yomon munosabat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolalarga nisbatan shafqatsizlik deganda, 18 yoshgacha boʻlgan bolalarga nisbatan qoʻpol munosabatda boʻlish va eʼtiborsizlik tushuniladi. U jismoniy va/yoki ruhiy zoʻravonlik, jinsiy zoʻravonlik, beparvolik, sovuqqonlik va bolani tijoriy yoki boshqa maqsadda ekspluatatsiya qilishning barcha turlarini oʻz ichiga oladi, bu esa bolaning sogʻligʻi, omon qolishi, rivojlanishi yoki qadr-qimmatiga, mas’uliyatliligiga, ishonchiga qattiq yoki potentsial zarar yetkazishi mumkin. Intim sherigiga nisbatan mushtumzoʻrlik ham baʼzan bolalarga nisbatan zoʻravonlik koʻrinishiga kiradi[15].

Bolalarga nisbatan qoʻpol munosabatda boʻlish butun umr davomida jiddiy oqibatlarga olib keladigan global muammodir, ammo uni oʻrganish murakkab va qiyin sanaladi[16].

Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatning tarqalishi boʻyicha ishonchli global hisob-kitoblar mavjud emas. Koʻpgina mamlakatlar, ayniqsa past va oʻrta daromadli mamlakatlar haqida maʼlumotlar juda oz. Joriy hisob-kitoblar mamlakatga va qoʻllangan tadqiqot usuliga qarab juda katta farq qiladi. Ayollarning taxminan 20 foizi va erkaklarning 5-10 foizi bolaligida jinsiy zoʻravonlikka duchor boʻlganini, barcha bolalarning 25-50 foizi esa jismoniy zoʻravonlikka duchor boʻlgani aytiladi[17].

Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat umrbod jismoniy va ruhiy salomatlik, ijtimoiy va kasbiy faoliyat (masalan, maktab, ish va munosabatlardagi qiyinchiliklar) buzilishi oqibatlarini oʻz ichiga oladi. Bular mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini sekinlashtirishi mumkin[18][19]. Bolalarga nisbatan qoʻpol munosabatda boʻlish boshlanishidan oldin uning oldini olish mumkin va u koʻp tarmoqli yondashuvni talab qiladi. Samarali profilaktika dasturlari ota-onalarni qoʻllab-quvvatlaydi va ijobiy tarbiya koʻnikmalarini oʻrgatadi. Bolalar va oilalarga doimiy gʻamxoʻrlik yomon munosabatda boʻlish xavfini kamaytirishi va uning oqibatlarini olishi mumkin[20][21].

Yoshlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Chikagodagi Roseland shahrida zoʻravonlik natijasida halok boʻlgan har bir bola uchun bittadan, yuzlab oddiy tosh bloklardan iborat „Kids Off the Block (KOB)“ yodgorligi.

Jahon sogʻliqni saqlash tashkilotiga koʻra, yoshlar 10 yoshdan 29 yoshgacha boʻlgan odamlardir. Yoshlar zoʻravonligi yoshlar oʻrtasida sodir boʻladigan zoʻravonlikka ishora boʻlib, bezorilik va jismoniy janjaldan tortib, jinsiy va jismoniy tajovuzdan qotillikgacha boʻlgan ogʻirroq harakatlarni oʻz ichiga oladi[22].

Dunyo boʻylab har yili 10-29 yoshli yoshlar oʻrtasida 250 000 ga yaqin qotillik sodir boʻladi, bu har yili jahon miqyosida sodir boʻlgan qotilliklar umumiy sonining 41 foizini tashkil qiladi („Global Burden of Disease“, Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti, 2008)[23]. Yoshlar zoʻravonligi insonning psixologik va ijtimoiy faoliyatiga jiddiy, koʻpincha umrbod taʼsir qiladi. Yoshlar oʻrtasidagi zoʻravonlik sogʻliqni saqlash, farovonlik va jinoiy adliya xizmatlarining narxini sezilarli darajada oshiradi; mahsuldorlikni pasaytiradi; mulk qiymatini kamaytiradi; va umuman jamiyat tuzilishini buzilishiga sabab boʻladi. 

Yoshlar oʻrtasida zoʻravonlikni kamaytirishda samarali yoki vaʼda beradigan profilaktika dasturlari bolalar va oʻsmirlarga gʻazabni boshqarish, nizolarni hal qilish va muammolarni yechish uchun zarur ijtimoiy koʻnikmalarni rivojlantirishga yordam berishga moʻljallangan hayotiy koʻnikmalar va ijtimoiy rivojlanish jumladan, maktablarda zoʻravonlikka qarshi kurash dasturlari; va spirtli ichimliklar, noqonuniy giyohvand moddalar va qurollardan foydalanishni kamaytirish dasturlari oʻz ichiga oladi[24][25].

Yoshlar zoʻravonligiga yoshlarning jismoniy, hissiy va jinsiy zoʻravonlik (masalan, jismoniy hujumlar, bezorilik, zoʻrlash) va toʻda otishmalari hamda talonchilik kabi zoʻravonlik harakatlariga guvoh boʻlishi yoki ishtirok etishi kiradi. 2018-yilda tadqiqotchilarning maʼlumotlariga koʻra, „Shaharlarda yashovchi bolalar va oʻsmirlarning yarmidan koʻpi jamiyatda zoʻravonlikning qandaydir koʻrinishini boshdan kechirgan“[26].

Yoshlar zoʻravonligi shaxsga, ularning oilalariga va jamiyatga taʼsir qiladi. Jabrlanuvchilar umrbod jarohat olishlari mumkin, bu doimiy ravishda shifokor va shifoxonaga tashrif buyurishni anglatadi. Yoshlar va yoshlar oʻrtasidagi zoʻravonlik qurbonlari jismoniy va/yoki ruhiy jarohatlar tufayli maktabga yoki ishga bora olmasligi sababli, ularga gʻamxoʻrlik qilish, jumladan, kundalik turmush hamda tibbiy toʻlov xarajatlarini toʻlash koʻpincha ularning oila aʼzolari zimmasiga tushadi. Ularning vasiylari zoʻravonlik qurboniga yordam berish uchun ishlaridan voz kechishi yoki qisqartirilgan soatlarda ishlashiga toʻgʻri keladi. Bu jamiyatga qoʻshimcha yukni keltirib chiqaradi, chunki jabrlanuvchi va hatto ularning vasiylari ham oʻz toʻlovlarini toʻlash uchun hukumatdan yordam olishlari kerak boʻladi. Oxirgi tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, bolalik davridagi psixologik travmalar bolaning miyasini oʻzgartirishi mumkin. „Travma miya va tanaga tashvish, gʻazab va diqqatni jamlash qobiliyatini keltirib chiqaruvchi jismoniy taʼsir koʻrsatishi maʼlum. Shuningdek, ular eslash, ishonish va munosabatlarni oʻrnatishda muammolarga duch kelishlari ham mumkin“[27]. Miya zoʻravonlikka duch kelaverganligi sabab, u doimo hushyor holatda (jang yoki parvoz rejimida qolib ketishga oʻxshaydi) boʻlib qoladi. Tadqiqotchilarning taʼkidlashicha, „zoʻravonlikka duchor boʻlgan yoshlarda hissiy, ijtimoiy va kognitiv muammolar boʻlishi mumkin. Ular his-tuygʻularini nazorat qilish, maktabda darslarga eʼtibor berish, doʻstlardan uzoqlashish yoki travmadan keyingi stress buzilishi belgilarini koʻrsatish kabi muammolariga duch kelishi mumkin.“[28].

Zoʻravonlikka duchor boʻlgan yoshlar tanalarining reaksiya holatlarini tushuna olishlari muhim sanaladi, bu orqali ular har qanday qisqa va uzoq muddatli salbiy taʼsirlarga (masalan, zaif konsentratsiya, ruhiy tushkunlik hissi, xavotirning kuchayishi) qarshi turish uchun ijobiy choralar koʻra oladilar. Ular boshdan kechirgan travma taʼsirini yumshatish uchun tezkor choralar koʻrish orqali salbiy oqibatlarni kamaytirish yoki yoʻq qilish mumkin. Ilk qadam sifatida, yoshlar nima uchun oʻzlarini qandaydir his qilishlarini tushunishlari va ular boshdan kechirgan zoʻravonlik qanday qilib ularda salbiy his-tuygʻularni keltirib chiqarishi mumkinligini tushunishlari kerak. Shaxslar oʻzining ijobiy va salbiy his-tuygʻulari haqida koʻproq xabardor boʻlishga intilishi ular boshdan kechirgan jarohatlardan xalos boʻlishning bir qismi sifatida olinishi kerak boʻlgan birinchi qadamdir. „Nevrologiya tadqiqotlari shuni koʻrsatadiki, biz his-tuygʻularimizni oʻzgartirishning yagona yoʻli — bu ichki tajribamizdan xabardor boʻlish va ichimizda sodir boʻlayotgan narsalar bilan doʻstlashishni oʻrganishimizdir“[29].

Yoshlar zoʻravonligining salbiy oqibatlarini bartaraf etishning baʼzi usullari, turli xil ong va harakat mashqlarini, chuqur nafas olish mashqlarini va yoshlarga oʻzlarining berkitilgan his-tuygʻularini boʻshatishga imkon beradigan boshqa tadbirlarni sinab koʻrishdir. Ushbu usullardan foydalanish tashvish va asabiylikni hamda gʻazab hissini kamaytiradi. Vaqt oʻtishi bilan, bu usullar ushbu yoshlar zoʻravonligining qurbonlariga oʻzlarining his-tuygʻularini va xatti-harakatlarini yaxshiroq nazorat qilishlariga va nosogʻlom kurash usullaridan qochishlariga yordam beradi. Yoshlar zoʻravonligidan jabrlanganlarga yordam berishning yana bir usuli — bu sanʼat. Ularga sanʼat, musiqa va qoʻshiqchilik bilan shugʻullanish imkoniyatini berish orqali yaxshi natijalarga erishish mumkin, bu esa ularga oʻzini va his-tuygʻularini ijobiy tarzda ifoda etish imkoniyatini bera oladi[30].

Zoʻravonlikni boshdan kechirgan yoshlar bir yoki bir nechta odam bilan yaqin munosabatda boʻlishi ular uchun foydali boʻladi[29]. Travma qurbonlari xavfsiz va ishonchli odamlar orasida boʻlsa oʻzini qulay his qilib ular oʻzlar boshdan kechirgan dahshatli holatlar haqida gapirib bera oladilar. Baʼzi yoshlarning uyida katta odamlar yoki yoʻl-yoʻriq va tasalli beruvchi hamda ular ishonishi mumkin boʻlgan odam yoʻq. Yoshlar zoʻravonligi keng tarqalgan mahallalardagi maktablarda har bir oʻquvchiga muntazam ravishda yoʻl-yoʻriq koʻrsatsh uchun maslahatchilarni tayinlash kerak[31].

Tashqarida xavfsiz yurishdan tashqari uydagi holat ham juda muhim. Agar yoshlarning darsdan keyin boradigan xavfsiz joyi boʻlmasa, ular muammoga duch kelishlari, yomon baho olishlari, maktabni tashlab ketishlari va giyohvandlik yoki spirtli ichimliklarni isteʼmol qilishlari mumkin[32].

Intim sherik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Myer-Henderson Hall (JBM-HH) qoʻshma bazasi raqamli taʼqib qilish, intim sherik zoʻravonligi bilan bogʻliq boʻlgan davra suhbati

Intim sherik zoʻravonligi deganda jismoniy, jinsiy yoki psixologik zarar keltiradigan, jumladan, jismoniy tajovuzkorlik, jinsiy zoʻravonlik, psixologik zoʻravonlik qilish kabi intim munosabatlardagi xatti-harakatlar tushuniladi.

JSST tomonidan 10 ta asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda[33] oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, 15 yoshdan 49 yoshgacha boʻlgan ayollar orasida ayollarning 15 % (Yaponiya) va 70 % (Efiopiya va Peru) oʻrtasida intim sherigi tomonidan jismoniy va/yoki jinsiy zoʻravonlik haqida xabar berilgan[34].

Intim sherik va jinsiy zoʻravonlik qurbonlari va ularning farzandlari qisqa va uzoq muddatli jismoniy, ruhiy, jinsiy va reproduktiv salomatlikning jiddiy muammolariga olib keladi va yuqori ijtimoiy hamda iqtisodiy xarajatlarni keltirib chiqaradi. Bunday muammolarga havfli va havfli boʻlmagan jarohatlar, depressiya, travmadan keyingi stress buzilishi, kutilmagan homiladorlik, jinsiy yoʻl bilan yuqadigan infeksiyalar, shu jumladan OIV kiradi[35].

Bir qator birlamchi profilaktika strategiyalarining samaradorligini isbotlovchi dalillar paydo boʻlmoqda: mikromoliyani gender tengligi bilan birlashtirib oʻqitish;[36] jamoalar ichida muloqot va munosabat koʻnikmalarini rivojlantirish; alkogol isteʼmol qilish va undan foydalanishni kamaytirish; madaniy gender normalarini oʻzgartirish[37].

Jinsiy

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kongo Demokratik Respublikasida jinsiy zoʻravonlik qurbonlari yigʻilishi.

Jinsiy zoʻravonlik — har qanday sharoitda jabrlanuvchi bilan qanday munosabatda ekanligidan qatʼi nazar, har qanday shaxs tomonidan bajariluvchi istalmagan shahvoniy harakat yoki ushbu harakatni qilishga urinish, istalmagan sharhlar va shaxvoniy xarakterdagi qiliqlar yoki boshqa tarzda majburlash orqali shaxsning jinsiy hayotiga qarshi qaratilgan harakatlar. Bu jinsiy aʼzoga tananing boshqa qismi yoki ob’ekti bilan jismonan majburlab kirgizish yoki boshqacha tarzda zoʻrlashni oʻz ichiga oladi[38].

Jabrlanuvchilarning hisobotlariga asoslangan aholi darajasidagi soʻrovlar shuni koʻrsatadiki, ayollarning 0,3 dan 11,5 foizigacha jinsiy zoʻravonlikka duchor boʻlgan[39]. Jinsiy zoʻravonlik jabrlanuvchilar va ularning farzandlari uchun jismoniy, ruhiy, jinsiy va reproduktiv salomatlikka qisqa va uzoq muddatli jiddiy oqibatlarga olib keladi. Agar inson bolalik davrida jinsiy zoʻravonlikka duch kelsa, buu holat oqibatida chekishning koʻpayishiga[40], giyohvandlik va spirtli ichimliklarni suiisteʼmol qilishiga va kelajakda xavfli jinsiy xatti-harakatlarga olib kelishi mumkin.

Jinsiy zoʻravonlik uchun xavf omillarining koʻpchiligi oiladagi zoʻravonlik bilan bir xil. Jinsiy zoʻravonlikning sodir etilishiga xos boʻlgan xavf omillari orasida oila shaʼni va jinsiy poklikka boʻlgan eʼtiqodlar, erkaklarning jinsiy huquqiga oid mafkuralar va jinsiy zoʻravonlik uchun zaif qonuniy jazo choralari kiradi.

Jinsiy zoʻravonlikning oldini olish uchun bir nechta chora tadbirlar samarali ekanligi isbotlangan. Bolalarga jinsiy zoʻravonlik holatlarini tan olish va oldini olishga oʻrgatish orqali bolalarga nisbatan jinsiy zoʻravonlikning oldini olish boʻyicha maktab dasturlari dunyoning koʻp joylarida amalga oshiriladi. Bu tadbirlar istiqbolli koʻrinsada, qoʻshimcha tadqiqotlarni talab qiladi. Uzluksiz oʻzgarishlarga erishish uchun qonunlarni qabul qilish va ayollarni himoya qiluvchi siyosatni ishlab chiqish muhim, masalan, ayollarga nisbatan diskriminatsiyaga qarshi kurashish va gender tengligini targʻib qilish odamlarni zoʻravonlikdan uzoqlashtirishga yordam beradi[41].

Qariyalarga nisbatan yomon munosabat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qariyalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlish — bu keksa odamga zarar yoki qaygʻu keltiradigan har qanday munosabatlarda sodir boʻladigan yagona yoki takroriy harakat yoki tegishli eʼtiborning yetishmasligi. Bu inson huquqlarining buzilishi hisoblanadi va jismoniy, jinsiy, psixologik, hissiy; moliyaviy va moddiy zarar; beparvolik; eʼtiborsizlik; hamda qadr-qimmati va hurmatini jiddiy yoʻqotishni oʻz ichiga oladi[42].

Keksa aholiga nisbatan, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda yomon munosabatda boʻlish darajasi toʻgʻrisida juda kam maʼlumot mavjud[43], garchi keksa odamlar oila aʼzolariga, doʻstlariga yoki rasmiylarga yomon munosabatda boʻlish holatlari haqida koʻpincha xabar berishdan qoʻrqishsada, yuqori daromadli mamlakatlardagi qariyalarning 4-6 foiziga uy sharoitida yomon munosabatda boʻlishgan[44]. Qariyalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlish, ularda jiddiy jismoniy shikastlanishga va uzoq muddatli psixologik oqibatlarga olib kelishi mumkin. Koʻplab mamlakatlar aholisining tez qarishini boshdan kechirayotgani tufayli keksalarga nisbatan shafqatsiz munosabatlarning koʻpayishi bashorat qilingan.

Keksalarga nisbatan shafqatsiz munosabatning oldini olish va unga qarshi choralar koʻrish hamda uning oqibatlarini yumshatish uchun koʻplab strategiyalar amalga oshiriladi, shu jumladan jamoatchilik va professional xabardorlik kampaniyalari, skrining (potentsial qurbonlar va zoʻravonlar), gʻamxoʻrlik qiluvchilarni qoʻllab-quvvatlash aralashuvi (masalan, stressni boshqarishda), keksalarni himoya qilish xizmatlari va oʻz-oʻziga yordam guruhlari faoliyat yuririb kelmoqda. Biroq, ularning samaradorligi hozircha aniqlanmagan[45][46].

Maqsadli

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi boshlangʻich, oʻrta maktablarda, shuningdek, kollej va universitetlarda suiqasd, suiqasdga urinish va maktab otishmalari kabi bunday hujumlarnireja qilgan yoki amalga oshirgan shaxslarning aniqlanishi mumkin boʻlgan xatti-harakatlari boʻyicha katta miqdordagi tadqiqotlarga olib kelgan. Ushbu tadqiqotlarda (1995—2002) mualliflar „maqsadli zoʻravonlik“ deb atalgan „zoʻravonlik yoʻlini“ tasvirlanuvchi jinoyatni oʻrganib chiqqan, ushbu zoʻravonlik turida jinoyatchi hujumlarni rejalashtirib amalga oshiradi hamda huquqni muhofaza qilish organlari va oʻqituvchilarga takliflar beradi. Ushbu tadqiqotlarning asosiy hulosasining muhim jihati shundaki, maqsadli zoʻravonlik „toʻsatdan“ sodir boʻlmaydi.[47][48][49][50][51][52]

Kundalik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Antropologik tushuncha sifatida „kundalik zoʻravonlik“ har xil zoʻravonlik shakllarini (asosan siyosiy zoʻravonlik) har kunlik amaliyotga kiritishni anglatishi mumkin[53][54][55]. Dunyodagi eng yuqori qotillik darajasiga ega Lotin Amerikasi va Karib dengizi mintaqalarida[56] 2000 va 2017-yillar orasida 2,5 milliondan ortiq qotillik sodir etilgan[57].

Falsafiy qarashlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Baʼzi faylasuflar haqiqatning har qanday talqini zoʻravonlik ekanligini taʼkidlaydilar. Slavoj Žižek oʻzining „Violance“ („Zoʻravonlik“) kitobida „qandaydir zoʻravonlik — bu har qanday narsaning ramziy maʼnosi“, deb taʼkidlagan. Ontologik nuqtai nazardan qaraganda, dunyoni zoʻravonlik shakli sifatida talqin qilishning oʻzidan kelib chiqadigan zarar jismoniy zoʻravonlikdan jismoniy zoʻravonlikdan qochish mumkinligi bilan farq qiladi, shu bilan birga ontologik zoʻravonlikning qandaydir turlari barcha bilimlarga xosdir.

Michael Foucault ham, Hannah Arendt ham kuch va zoʻravonlik oʻrtasidagi munosabatni koʻrib chiqqanlar, garchi ular bir-biriga bogʻliq boʻlsa-da, bir-biridan farq qiladi degan xulosaga kelishgan.

Feministik falsafada epistemik zoʻravonlik — jaholat tufayli boshqalarning suhbatini tushuna olmaslik oqibatida zarar yetkazish harakati. Baʼzi faylasuflar bu holat marginal guruhlarga zarar keltiradi deb oʻylashadi.

Tushunish omillari va modellari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zoʻravonlikni faqat himoya yoki xavf omillariga bogʻlab boʻlmaydi. Bu omillarning ikkala guruhi umuman zoʻravonlikning oldini olish, aralashuv va davolash uchun bir xil darajada muhimdir. CDC (Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari)

  • Individual
  • Oila
  • Ijtimoiy
  • Jamiyat

darajasida yoshlar zoʻravonligi uchun bir qancha xavf va himoya omillarini belgilaydi.

Individual xavf omillariga yomon xulq-atvor, yuqori hissiy stress, past IQ va jamiyatga qarshi boʻlgan eʼtiqodlar yoki munosabatlar kiradi[58]. Oila xavf omillari orasida bolalarni tarbiyalashda avtoritar munosabat, tartibsiz intizomiy amaliyotlar, ota-onalarga yoki tarbiyachilarga nisbatan past hissiy bogʻliqlik va ota-ona daromadining pastligi kiradi[58]. Ijtimoiy xavf omillari orasiga ijtimoiy rad etish, yomon akademik koʻrsatkichlar va maktab hayotida ishtirok etmaslik, har xil toʻdalarga qoʻshilish yoki huquqbuzar tengdoshlar bilan aloqalar kiradi[58]. Jamiyatning xavf omillariga esa qashshoqlik, jamiyat ishtirokining pastligi va iqtisodiy imkoniyatlarning susayishi kiradi.

Boshqa tomondan, individual himoya omillari yuqori IQ va GPA, mashhurlik va ijtimoiy koʻnikmalar, shuningdek, diniy eʼtiqodlarni oʻz ichiga oladi. Oilani himoya qiluvchi omillar qatoriga oila aʼzolari yoki kattalar bilan muammolarni muhokama qilish va muhokama qila olish qobiliyati, ota-ona/oila tomonidan konstruktiv kurash strategiyalaridan foydalanish va ota-onalarning quyidagi holatlardan kamida bittasida doimiy ishtirok etishi kiradi: uygʻonganda, maktabdan uyga kelganda, kechki ovqat vaqtida, yoki uyquga ketayotganda[58]. Ijtimoiy himoya omillari orasiga maktabdagi yahshi munosabatlar, deviant xulq-atvorga ega boʻlmagan tengdoshlar bilan yaqin aloqalar, ijtimoiy va maktab faoliyatiga jalb qilish kiradi: yaxshi nazorat qilinadigan, aniq xulq-atvor qoidalari va intizomiy yondashuvlardan foydalanish, ota-onalarni oʻqituvchilar bilan mustahkam munosabatlarga jalb qilish.

Taʼsir qilingan odamlar hayotining turli darajalarida paydo boʻladigan koʻplab kontseptual omillar tufayli zoʻravonlikning aniq sabablarini aniqlash murakkabdir. Ushbu murakkablikni ifodalash uchun koʻpincha ekologik yoki ijtimoiy ekologik model qoʻllanadi. Ekologik modelning quyidagi toʻrt darajali versiyasi koʻproq zoʻravonlikni oʻrganishda qoʻllanadi:

Birinchi daraja odamlarning oʻzini tutishiga taʼsir qiluvchi va ularning zoʻravonlik qurboni yoki jinoyatchisi boʻlish ehtimolini oshiradigan biologik va shaxsiy omillarni aniqlaydi: demografik xususiyatlar (yosh, maʼlumot, daromad), genetika, miya shikastlanishi, shaxsiyatning buzilishi, giyohvand moddalarni suiisteʼmol qilish va zoʻravonlik xatti-harakatlarini boshdan kechirish, guvohlik berish[59][60].

Ikkinchi daraja yaqin munosabatlarga, masalan, oila va doʻstlar bilan boʻlgan munosabatlarga qaratilgan. Masalan, yoshlar zoʻravonligida zoʻravonlik bilan shugʻullanadigan yoki uni ragʻbatlantiradigan doʻstlarga ega boʻlish yoshlarning zoʻravonlik qurboni yoki jinoyatchisi boʻlish xavfini oshirishi mumkin. Intim hamkor zoʻravonligi uchun modelning ushbu darajasidagi izchil belgi nikohdagi mojaro yoki munosabatlardagi kelishmovchilikdir. Qariyalarga zoʻravonlik qilishda muhim omillar zoʻravonlikka uchragan va gʻamxoʻrlik qiluvchi oʻrtasidagi oʻtmishdagi munosabatlarning tabiati tufayli kelib chiqqan stress muhim omil hisoblanadi.

Uchinchi daraja jamiyat kontekstini, yaʼni maktablar, ish joylari va mahallalarni oʻrganadi. Ushbu darajadagi xavfga mahalliy giyohvand moddalar savdosining mavjudligi, ijtimoiy tarmoqlarning yoʻqligi va qashshoqlik kabi omillar taʼsir qilishi mumkin. Bu omillarning barchasi zoʻravonlikning bir nechta turlarida muhim ahamiyatga ega ekanligi koʻrsatilgan.

Va nihoyat, toʻrtinchi daraja zoʻravonlik ragʻbatlantiriladigan yoki taqiqlanadigan muhitni yaratishga yordam beradigan keng ijtimoiy omillarni koʻrib chiqadi: jinoiy adliya tizimining sezgirligi, gender rollari yoki ota-onalar va bolalar munosabatlariga oid ijtimoiy va madaniy meʼyorlar, iqtisodiy tengsizligi, ijtimoiy taʼminot tizimining mustahkamligi, zoʻravonlikning ijtimoiy maqbulligi, qurollarning mavjudligi, ommaviy axborot vositalarida zoʻravonlikka taʼsir qilish va siyosiy beqarorlik.

Farzand tarbiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolalarning jismoniy jazolanishi va keyingi tajovuz oʻrtasidagi bogʻliqlikni koʻrsatadigan tadqiqotlar jismoniy jazo agressiyaning kuchayishiga olib kelishini isbotlay olmasa-da, bir qator tadqiqotlar jismoniy jazo tajribasi keyingi tajovuzkor xatti-harakatlarga bevosita sababchi boʻlishini koʻrsatadi[61]. Madaniyatlararo tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, bolalarda tan jazolanishining koʻp tarqalishi jamiyatlarda zoʻravonlik darajasini yuqoriroq bashorat qilishga moyildir. Masalan, 2005-yilda 186 sanoatdan oldingi jamiyatlar tahlili shuni koʻrsatdiki, qotillik, hujum va urush koʻproq boʻlgan jamiyatlarda jismoniy jazo koʻproq tarqalgan[62]. Amerika Qoʻshma Shtatlarida uydagi tan jazosi oila aʼzolari va turmush oʻrtoqlariga nisbatan keyinchalik zoʻravonlik harakatlari bilan bogʻlangan[63]. Amerikalik oilaviy zoʻravonlik boʻyicha tadqiqotchi Murray A. Strausning fikricha, tarbiyalash maqsadida kaltaklash „Amerika oilalarida zoʻravonlikning eng keng tarqalgan va muhim shakli“ boʻlib, uning taʼsiri bir qancha yirik ijtimoiy muammolarga, jumladan, keyinchalik oiladagi zoʻravonlik va jinoyatchilikka hissa qoʻshadi[64].

Psixologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Odamlarda zoʻravon xatti-harakatlarning sabablari koʻpincha psixologiyaning tadqiqot mavzusidir. Neyrobiolog Yan Vodkaning taʼkidlashicha, ushbu maqsadlar uchun „zoʻravon xatti-harakatlar boshqa shaxsga nisbatan ochiq va qasddan jismoniy tajovuzkor xatti-harakatlar sifatida belgilanadi“[65].

Inson tabiati gʻoyasiga asoslanib, olimlar zoʻravonlik odamlarga xosdir deya taʼkidlaydi. Tarixdan oldingi odamlar orasida zoʻravonlik va tinchlik haqidagi bahslarning asosiy belgilari boʻlgan arxeologik dalillar mavjud[66].

Zoʻravonlik idrok qilish masalasi va oʻlchanadigan hodisa boʻlgani sababli, psixologlar odamlarning baʼzi jismoniy xatti-harakatlarni „zoʻravonlik“ deb qabul qilishlari yoki yoʻqligida oʻzgaruvchanlikni aniqladilar. Misol uchun, qatl qonuniylashtirilgan jazo boʻlgan davlatda biz odatda jallodni „zoʻravon“ deb bilmasakda biz davlatning zoʻravonlik harakati haqida koʻproq majoziy tarzda gapirishimiz mumkin. Xuddi shunday, zoʻravonlik haqidagi tushunchalar tajovuzkor va jabrlanuvchining oʻzaro munosabati bilan bogʻliq: shuning uchun psixologlarning koʻrsatishicha, hatto ishlatilgan kuch miqdori dastlabki tajovuzdagidan sezilarli darajada koʻp boʻlsa ham, odamlar mudofaa uchun kuch ishlatishni zoʻravonlik deb bilmasliklari mumkin[67].

Zoʻravonlikni normallashtirish kontseptsiyasi ijtimoiy ruxsat etilgan yoki tizimli zoʻravonlik sifatida tanilgan va zoʻravonlik xatti-harakatlarini tushunishga harakat qilayotgan tadqiqotchilar uchun ortib borayotgan qiziqish mavzusidir. U sotsiologiya[68][69], tibbiy antropologiya[70][71], psixologiya[72], psixiatriya[73], falsafa[74] va bioarxeologiya tadqiqotchilari tomonidan uzoq muhokama qilingan[75][76].

Evolyutsion psixologiya odamlarda rashk[77], bolalarga nisbatan zoʻravonlik[78] va qotillik kabi turli kontekstlarda inson zoʻravonligi uchun bir nechta tushuntirishlarni taklif qiladi[79]. Goetz (2010) odamlarning sutemizuvchilarning koʻp turlariga oʻxshashligini va muayyan vaziyatlarda zoʻravonlikka murojaat qilishlarini taʼkidlaydi.

OAV

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ommaviy axborot vositalari va zoʻravonlik tadqiqoti ommaviy axborot vositalaridagi zoʻravonlikni qabul qilish va keyingi tajovuzkor va zoʻravon xatti-harakatlar oʻrtasida bogʻliqlik mavjudligini tekshiradi. Baʼzi olimlar ommaviy axborot vositalaridagi zoʻravonlik tajovuzkorlikni kuchaytirishi mumkinligini taʼkidlagan boʻlsa-da, bu fikr ilmiy hamjamiyat tomonidan tobora koʻproq soʻroq qilinmoqda va AQSh Oliy sudi Braun v EMA ishida, shuningdek, Avstraliya hukumatining (2010) videooʻyinlar zoʻravonligini koʻrib chiqishida, zararli taʼsirlar toʻgʻrisidagi dalillar noaniq va baʼzi olimlarning ritorikasi maʼlumotlar bilan tasdiqlanmagan degan xulosaga kelgan va bekor qilingan.

Din va siyosat

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tolibon ayolni omma oldida kaltaklashi
Avliyo Varfolomey kuni 1572-yil

Diniy va siyosiy mafkuralar tarix davomida shaxslararo zoʻravonlikka sabab boʻlgan[80]. Mafkuralar koʻpincha boshqalarni zoʻravonlikda yolgʻon ayblaydilar, masalan, yahudiylarga qarshi qadimiy qon tuhmati, oʻrta asrlarda ayollarga nisbatan jodugarlik qilish ayblovlari va zamonaviy bolalar bogʻchasi egalari va boshqalarga nisbatan shaytoniy marosimlarni suiisteʼmol qilishda ayblash[81].

21-asrda terrorizmga qarshi urush tarafdorlari ham, unga qarshi boʻlganlar ham uni asosan mafkuraviy va diniy urush deb bilishgan[82].

Vittorio Bufacchi zoʻravonlikning ikki xil zamonaviy tushunchasini taʼriflaydi, biri zoʻravonlikning „minimalist tushunchasi“ qasddan haddan tashqari yoki buzgʻunchi kuch harakati sifatida, ikkinchisi huquqlarning buzilishini, shu jumladan inson ehtiyojlarining uzoq roʻyxatini oʻz ichiga olgan „keng qamrovli tushuncha“[83].

Antikapitalistlar kapitalizm zoʻravonlik, xususiy mulk va foyda faqat politsiya zoʻravonligi ularni himoya qilgani uchun omon qolishi va kapitalistik iqtisodlar kengayish uchun urush kerakligini aytishadi. Shu nuqtai nazardan, kapitalizm tengsizlik, atrof-muhitga zarar yetkazish va ayollar va rangli odamlarning ekspluatatsiyasidan kelib chiqadigan tizimli zoʻravonlik shakliga olib keladi[84][85].

Frantz Fanon mustamlakachilikning zoʻravonligini tanqid qilgan va „mustamlaka qilingan qurbonlar“ ning qarshi zoʻravonliklari haqida yozgan[86][87][88].

Tarixlar davomida, Mahatma Gandhi kabi shaxslar va aksar dinlar odamlar individual zoʻravonlikni yoʻq qilish va jamiyatlarni sof zoʻravonliksiz vositalar orqali tashkil etishga qodirligini taʼkidlagan. Gandining oʻzi bir marta shunday deb yozgan edi: „Zoʻravonlik bilan tashkil etilgan va boshqariladigan jamiyat eng sof anarxiya boʻladi“[89]. Shunga oʻxshash qarashlarni qoʻllab-quvvatlovchi zamonaviy siyosiy mafkuralar orasida ixtiyoriylik, mutualizm, anarxizm va libertarizmning pasifist turlari mavjud.

Terence Fretheim Eski Ahd (inglizcha: Old Testament) haqida shunday yozadi[90]:

Koʻp odamlar uchun … faqatgina jismoniy zoʻravonlik zoʻravonlik sifatida baholanadi. Lekin, odamlarni asta-sekin oʻldiradigan barcha soʻzlar va harakatlarni sanamaganda, zoʻravonlik odamlarni oʻldirishdan koʻra koʻproq narsaga qodir. „Oʻldirish maydonlari“ ga qaratilgan cheklangan fikrlar natijasi zoʻravonlikning boshqa koʻplab shakllariga eʼtibor bermaslikka olib keladi. Biz zoʻravonlik, psixologik buzgʻunchi, boshqalarni kamsitadigan, zarar yetkazadigan yoki shaxsiyatsizlantiradigan narsa ekanligini taʼkidlashimiz kerak. Ushbu fikrlarni hisobga olgan holda, zoʻravonlik quyidagicha taʼriflanishi mumkin: har qanday harakat, ogʻzaki yoki ogʻzaki boʻlmagan, ogʻzaki yoki yozma, jismoniy yoki aqliy, faol yoki passiv, ommaviy yoki shaxsiy, individual yoki institutsional, jamoaviy, insoniy yoki ilohiy, har qanday holatda tajovuz qiladigan, buzadigan, jarohatlaydigan yoki oʻldiradigan intensivlik darajasi. Eng keng tarqalgan va eng xavfli zoʻravonlik shakllari koʻpincha koʻzdan yashiriladi (ayniqsa, ayollar va bolalarga nisbatan). Bundan tashqari, tizimli zoʻravonlikning koʻplab shakllari koʻpincha bizning eʼtiborimizdan chetda qoladi, chunki ular hayot infratuzilmasining bir qismidir (masalan, irqchilik, jinsiy aloqa, yoshga qaramlik).

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ States, United (1918). „U.S. Compiled Statutes, 1918: Embracing the Statutes of the United States of a General and Permanent Nature in Force July 16, 1918, with an Appendix Covering Acts June 14 to July 16, 1918“. Making of Modern Law: Primary Sources, 1763–1970. 1716-bet.
  2. ↑ Krug et al., „World report on violence and health“ (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2002.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 GBD 2013 Mortality and Causes of Death Collaborators (17-dekabr 2014-yil). „Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013“. Lancet. 385-jild, № 9963. 117–71-bet. doi:10.1016/S0140-6736 (14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam)CS1 maint: date format ()
  4. ↑ GBD 2013 Mortality and Causes of Death Collaborators (17-dekabr 2014-yil). „Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013“. Lancet. 385-jild, № 9963. 117–71-bet. doi:10.1016/S0140-6736 (14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam)CS1 maint: date format ()
  5. ↑ „Global Burden of Disease“ (Wayback Machine saytida 2015-10-09 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2008.
  6. ↑ WHO / Liverpool JMU Centre for Public Health, „Violence Prevention: The evidence“ (Wayback Machine saytida 2012-08-30 sanasida arxivlangan), 2010.
  7. ↑ Krug et al., „World report on violence and health“ (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2002.
  8. ↑ Krug et al., „World report on violence and health“ (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2002.
  9. ↑ „Archived copy“. 2015-yil 15-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-noyabr 2015-yil.
  10. ↑ Balcells, Laia; Stanton, Jessica A. (11-may 2021-yil). „Violence Against Civilians During Armed Conflict: Moving Beyond the Macro- and Micro-Level Divide“. Annual Review of Political Science. 24-jild, № 1. 45–69-bet. doi:10.1146/annurev-polisci-041719-102229.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  11. ↑ Nixon, Rob. Slow violence and the environmentalism of the poor. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2011. ISBN 978-0-674-06119-4. OCLC 754842110. 
  12. ↑ Šmihula, Daniel (2013): The Use of Force in International Relations, p. 64, ISBN 978-8022413411.
  13. ↑ Šmihula, Daniel (2013): The Use of Force in International Relations, p. 84, ISBN 978-8022413411.
  14. ↑ „The relationship of violent fathers, posttraumatically stressed mothers, and symptomatic children in a preschool-age inner-city pediatrics clinic sample“. Journal of Interpersonal Violence. 26-jild, № 18. 2011. 3699–3719-bet. doi:10.1177/0886260511403747. PMID 22170456.
  15. ↑ World Health Organization (2006). „Preventing child maltreatment: a guide to taking action and generating evidence“ (Wayback Machine saytida 2012-07-19 sanasida arxivlangan) Geneva: WHO and International Society for the Prevention of Child Abuse and Neglect.
  16. ↑ Schechter DS, Willheim E (2009). The Effects of Violent Experience and Maltreatment on Infants and Young Children. In CH Zeanah (Ed.). Handbook of Infant Mental Health, 3rd Edition. New York: Guilford Press, Inc. pp. 197-214.
  17. ↑ Stoltenborgh M.; Van IJzendoorn M.H.; Euser E.M.; Bakermans-Kranenburg M.J. (2011). „A global perspective on child abuse: Meta-analysis of prevalence around the world“. Child Maltreatment. 26-jild, № 2. 79–101-bet. doi:10.1177/1077559511403920. PMID 21511741.
  18. ↑ Gilbert R.; Spatz Widom C.; Browne K.; Fergusson D.; Webb E.; Janson J. (2009). „Burden and consequences of child maltreatment in high-income countries“. The Lancet. 373-jild, № 9657. 68–81-bet. doi:10.1016/s0140-6736 (08)61706-7. PMID 19056114. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam)
  19. ↑ „Adverse Childhood Experiences (ACEs)“ (21-may 2021-yil).
  20. ↑ „Interventions to prevent child maltreatment and associated impairment“. Lancet. 373-jild, № 9659. 2009. 250–66-bet. doi:10.1016/s0140-6736 (08)61708-0. PMID 19056113. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam)
  21. ↑ Mikton Christopher; Butchart Alexander (2009). „Child maltreatment prevention: a systematic review of reviews“. Bulletin of the World Health Organization. 87-jild, № 5. 353–61-bet. doi:10.2471/blt.08.057075. PMC 2678770. PMID 19551253.
  22. ↑ „Teen Violence“. medlineplus.gov. Qaraldi: 30-aprel 2020-yil.
  23. ↑ Mercy, J.A., Butchart, A., Farrington, D., Cerda, M. (2002). Youth violence. In Etienne Krug, L.L. Dahlberg, J.A. Mercy, A.B. Zwi & R. Lozano (Eds.), World Report on Violence and Health (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan) pp 23-56. Geneva, Switzerland: World Health Organization
  24. ↑ World Health Organization and Liverpool John Moores University.„Violence prevention: the evidence: overview“ (Wayback Machine saytida 2013-01-22 sanasida arxivlangan) Geneva, WHO, 2009.
  25. ↑ „Archived copy“. 2014-yil 20-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-mart 2015-yil.
  26. ↑ Darby Saxbe (15-iyun 2018-yil). „Living with Neighborhood Violence May Shape Teens' Brains“. The Conversation US. Scientific American. Qaraldi: November 16, 2018.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  27. ↑ Van Der Kolk, M.D., Bessel. The Body Keeps The Score. Penguin Publishing Group, 2015 — 464-bet. ISBN 978-0143127741. Qaraldi: 2018-yil 24-noyabr. 
  28. ↑ Darby Saxbe (15-iyun 2018-yil). „Living with Neighborhood Violence May Shape Teens' Brains“. The Conversation US. Scientific American. Qaraldi: November 16, 2018.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  29. ↑ 29,0 29,1 Van Der Kolk, M.D., Bessel. The Body Keeps The Score. Penguin Publishing Group, 2015 — 464-bet. ISBN 978-0143127741. Qaraldi: 2018-yil 2-dekabr. 
  30. ↑ Fabian. „Healing Invisible Wounds: Art Therapy and PTSD“. Healthline (2017-yil 23-may). Qaraldi: 3-dekabr 2018-yil.
  31. ↑ „WCL: Stop the Violence Resources for Illinois“. ABC 7 Windy City Live. ABC 7 Windy City Live. 2018-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-noyabr 2018-yil.
  32. ↑ Flores. „Why parents in tough Chicago neighborhoods fear after-school program cuts“. CNN (2017-yil 24-may). Qaraldi: 3-dekabr 2018-yil.
  33. ↑ Garcia-Moreno, C. et al. (2005). „WHO multi-country study on womenʼs health and domestic violence against women“ (Wikiwix saytida 2011-02-24 sanasida arxivlangan) Geneva: WHO
  34. ↑ Gottzén, L. „What has masculinity to do with intimate partner violence?“, . Men, Masculinities and Intimate Partner Violence Gottzén: . Routledge, 2020 — 1–15-bet. ISBN 9781000217995. 
  35. ↑ Stith SM; et al. (2004). „Intimate partner physical abuse perpetration and victimization risk factors: a meta-analytic review“ (PDF). Aggression and Violent Behavior. 10-jild, № 1. 65–98-bet. doi:10.1016/j.avb.2003.09.001.
  36. ↑ Kim J; et al. (2009). „Assessing the incremental effects of combining economic and health interventions: the IMAGE study in South Africa“. Bulletin of the World Health Organization. 87-jild, № 11. 824–32-bet. doi:10.2471/blt.08.056580. PMC 2770274. PMID 20072767.
  37. ↑ WHO (2010).„Preventing intimate partner and sexual violence against women: Taking action and generating evidence“ (Wayback Machine saytida 2011-11-12 sanasida arxivlangan) World Health Organization: Geneva
  38. ↑ Krug et al.,„World report on violence and health“ (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2002, p. 149.
  39. ↑ Garcia-Moreno, C. et al. (2005).„WHO multi-country study on womenʼs health and domestic violence against women“ (Wayback Machine saytida 2013-01-22 sanasida arxivlangan) Geneva: WHO
  40. ↑ Ford, S.E. et al. (2011). „Adverse childhood experiences and smoking status in five states“. Preventive Medicine: 43, 3, 188-93.
  41. ↑ WHO (2010).„Preventing intimate partner and sexual violence against women: Taking action and generating evidence“ (Wayback Machine saytida 2011-11-12 sanasida arxivlangan) World Health Organization: Geneva
  42. ↑ Krug et al., „World report on violence and health“ (Wayback Machine saytida 2015-08-22 sanasida arxivlangan), World Health Organization, 2002.
  43. ↑ „The prevalence of elder abuse and neglect: a systematic review“. Age Ageing. 37-jild, № 2. 2008. 151–60-bet. doi:10.1093/ageing/afm194. PMID 18349012.
  44. ↑ Sethi et al. „WHO European report on preventing elder maltreatment“ (Wayback Machine saytida 2013-01-22 sanasida arxivlangan), 2011
  45. ↑ Ploeg Jenny; Fear Jana; Hutchison Brian; MacMillan Harriet; Bolan Gale (2009). „A Systematic Review of Interventions for Elder Abuse“. Journal of Elder Abuse & Neglect. 21-jild, № 3. 187–210-bet. doi:10.1080/08946560902997181. PMID 19827325.
  46. ↑ Pillemer K et al. „Interventions to prevent elder mistreatment“. In: Doll LS et al., eds. Handbook of injury and violence prevention. New York, Springer, 2008.
  47. ↑ Fein, R.A., Vossekuil, B. & Holden, G. Threat Assessment: an approach to prevent targeted violence. NCJ 155000. Research in Action, September 1995, U.S. Department of Justice, National Institute of Justice, Washington, D.C.
  48. ↑ Fein, R.A. & Vossekuil, B. „Assassination in the United States: an operational study of recent assassins, attackers, and near-lethal approaches“. Journal of Forensic Sciences, 1999. 50: pp. 321-33
  49. ↑ Vossekuil B.; Borum R.; Fein R.A.; Reddy M. „Preventing targeted violence against judicial officials and courts“. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 2001-jild, № 576. 78–90-bet.
  50. ↑ Fein, R.A., Vossekuil, B., Pollack, W., Borum, R., Reddy, M.,& Modzeleski, W. Threat assessment in schools: A guide to managing threatening situations and creating safe school climates. U.S. Department of Education and U.S. Secret Service, May 2002
  51. ↑ Reddy, M., Borum, R., Vossekuil, B., Fein, R.A., Berglund, J., & Modzeleski, W. „Evaluating risk for targeted violence in schools: Comparing risk assessment, threat assessment, and other approaches“ in Psychology in the Schools, 2001. 38 (2): pp. 157-72
  52. ↑ Borum, R., Fein, R.A., Vossekuil, B. & Berglund, J. „Threat assessment: Defining an approach for evaluating risk of targeted violence“. Behavioral Sciences and the Law, 1999. 17: pp. 323-37
  53. ↑ Gammeltoft, Tine M. (1-dekabr 2016-yil). „Silence as a Response to Everyday Violence: Understanding Domination and Distress Through the Lens of Fantasy“. Ethos. 44-jild, № 4. 427–47-bet. doi:10.1111/etho.12140. ISSN 1548-1352.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  54. ↑ „everyday violence | The Ethnography of Political Violence“. ethnographyofpoliticalviolence.wordpress.com. 2018-yil 13-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-fevral 2018-yil.
  55. ↑ Philippe Bourgois. „The Power of Violence in War and Peace“. istmo.denison.edu. 2016-yil 23-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-fevral 2018-yil.
  56. ↑ „Violent crime has undermined democracy in Latin America“. Financial Times (9-iyul 2019-yil).
  57. ↑ „Latin America Is the Murder Capital of the World“. The Wall Street Journal (20-sentabr 2018-yil).
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 „Risk and Protective Factors |Violence Prevention|Injury Center|CDC“ (en-us). www.cdc.gov (7-may 2020-yil). Qaraldi: 28-aprel 2021-yil.
  59. ↑ Patrick, C. J. (2008). „Psychophysiological correlates of aggression and violence: An integrative review“. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 363-jild, № 1503. 2543–55-bet. doi:10.1098/rstb.2008.0028. PMC 2606710. PMID 18434285.
  60. ↑ McCrory, E.; De Brito, S. A.; Viding, E. (2012). „The link between child abuse and psychopathology: A review of neurobiological and genetic research“. Journal of the Royal Society of Medicine. 105-jild, № 4. 151–56-bet. doi:10.1258/jrsm.2011.110222. PMC 3343716. PMID 22532655.
  61. ↑ Durrant, Joan; Ensom, Ron (4-sentabr 2012-yil). „Physical punishment of children: lessons from 20 years of research“. Canadian Medical Association Journal. 184-jild, № 12. 1373–77-bet. doi:10.1503/cmaj.101314. PMC 3447048. PMID 22311946.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  62. ↑ „Corporal Punishment“ (Wayback Machine saytida 2010-10-31 sanasida arxivlangan) (2008). International Encyclopedia of the Social Sciences.
  63. ↑ Gershoff, E.T.. Report on Physical Punishment in the United States: What Research Tells Us About Its Effects on Children. Columbus, OH: Center for Effective Discipline, 2008. Qaraldi: 2015-yil 15-dekabr.  (Wayback Machine saytida 27-yanvar 2016-yil sanasida arxivlangan)
  64. ↑ Straus Murray A (2000). „Corporal punishment by parents: The cradle of violence in the family and society" (PDF)“ (PDF). Virginia Journal of Social Policy & the Law. 2011-11-10da asl nusxadan (PDF) arxivlandi.
  65. ↑ The Neurobiology of Violence, An Update, Journal of Neuropsychiatry Clin Neurosci 11:3, Summer 1999. As Mexican Biologist and Scientologist Adri Rodriguez says, Violence is a recurring motif in today’s society.
  66. ↑ Heather Whipps, Peace or War? How early humans behaved (Wayback Machine saytida 2007-07-15 sanasida arxivlangan), LiveScience.Com, March 16, 2006.
  67. ↑ Rowan, John. The Structured Crowd. Davis-Poynter., 1978. 
  68. ↑ Galtung Johan (1969). „Violence, Peace and Peace Research“. Journal of Peace Research. 6-jild, № 3. 167–91-bet. doi:10.1177/002234336900600301.
  69. ↑ Galtung Johan; Höivik Tord (1971). „Structural and Direct Violence: A Note on Operationalization“. Journal of Peace Research. 8-jild, № 1. 73–76-bet. doi:10.1177/002234337100800108.
  70. ↑ Farmer, Paul, M. Connors, and J. Simmons, eds. Women, Poverty, and Aids: Sex, Drugs, and Structural Violence. Monroe: Common Courage Press, 1996.
  71. ↑ Scheper-Hughes, Nancy. Death without Weeping: The Violence of Everyday Life in Brazil. Berkeley: University of California Press, 1992.
  72. ↑ Winter, Deborah DuNann, and Dana C. Leighton. „Section II: Structural Violence.“ Peace, Conflict, and Violence: Peace Psychology for the 21st Century. Eds. Christie, Daniel J., Richard V. Wagner and Deborah DuNann Winter. New York: Prentice-Hall, 2001. 99-101.
  73. ↑ Lee, Bandy X. (May–June 2016). „Causes and cures VII: Structural violence“. Aggression and Violent Behavior. 28-jild. 109–14-bet. doi:10.1016/j.avb.2016.05.003.
  74. ↑ Parsons Kenneth (2007). „Structural Violence and Power“. Peace Review: A Journal of Social Justice. 19-jild, № 2. 1040–2659-bet.
  75. ↑ Walker Phillip L (2001). „A Bioarchaeological Perspective on the History of Violence“. Annual Review of Anthropology. 30-jild. 573–96-bet. doi:10.1146/annurev.anthro.30.1.573.
  76. ↑ Martin, Debra L., Ryan P. Harrod, and Ventura R. Pérez, eds. 2012. The Bioarchaeology of Violence. Edited by C. S. Larsen, Bioarchaeological Interpretations of the Human Past: Local, regional, and global perspectives Gainesville: University Press of Florida. „University Press of Florida: The Bioarchaeology of Violence“. 2013-yil 4-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-noyabr 2013-yil.
  77. ↑ Daly Martin; Wilson Margo (1982). „Male Sexual Jealousy“. Ethology and Sociobiology. 3-jild, № 1. 11–27-bet. doi:10.1016/0162-3095 (82)90027-9. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam)
  78. ↑ Daly Martin; Wilson Margo I (1981). „Child Maltreatment from a Sociobiological Perspective“. New Directions for Child Development. 1981-jild, № 11. 93–112-bet. doi:10.1002/cd.23219811107.
  79. ↑ Wilson, Margo, and Martin Daly. Homicide. Hawthorne: Aldine de Gruyter, 1988.
  80. ↑ "Doctrinal War: Religion and Ideology in International Conflict, " in Bruce Kuklick (advisory ed.), The Monist: The Foundations of International Order, Vol. 89, No. 2 (April 2006), p. 46.
  81. ↑ 42 M.V.M.O. Court Cases with Allegations of Multiple Sexual And Physical Abuse of Children (Wayback Machine saytida 2022-05-20 sanasida arxivlangan).
  82. ↑ John Edwards' 'Bumper Sticker' Complaint Not So Off the Mark, New Memo Shows (Wayback Machine saytida 2007-12-22 sanasida arxivlangan); Richard Clarke, Against All Enemies: Inside Americaʼs War on Terror, Free Press; 2004; Michael Scheuer, Imperial Hubris: Why the West is Losing the War on Terror, Potomac Books Inc., 2004; Robert Fisk, The Great War for Civilisation — The Conquest of the Middle East, Fourth Estate, London, October 2005; Leon Hadar, The Green Peril: Creating the Islamic Fundamentalist Threat (Wayback Machine saytida 2007-11-15 sanasida arxivlangan), August 27, 1992; Michelle Malkin, Islamo-Fascism Awareness Week kicks off, October 22, 2007; John L. Esposito, Unholy War: Terror in the Name of Islam, Oxford University Press, USA, September 2003.
  83. ↑ Bufacchi, Vittorio (2005). „Two Concepts of Violence“. Political Studies Review. 3-jild, № 2. 193–204-bet. doi:10.1111/j.1478-9299.2005.00023.x.
  84. ↑ Gordon, Wally (1-yanvar 1997-yil). „Capitalism and violence“. Medicine, Conflict and Survival. 13-jild, № 1. 63–66-bet. doi:10.1080/13623699708409316. ISSN 1362-3699.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  85. ↑ Büscher, Bram; Fletcher, Robert (4-may 2017-yil). „Destructive creation: capital accumulation and the structural violence of tourism“. Journal of Sustainable Tourism. 25-jild, № 5. 651–667-bet. doi:10.1080/09669582.2016.1159214. ISSN 0966-9582.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  86. ↑ Charles E. Butterworth and Irene Gendzier. "Frantz Fanon and the Justice of Violence. "Middle East Journal, Vol. 28, No. 4 (Autumn, 1974), pp. 451-58
  87. ↑ Fanon, Frantz. The Wretched of the Earth. Grove/Atlantic, Inc., 2007 — 44-bet. ISBN 978-0802198853. 
  88. ↑ Jinadu Adele (1972). „Fanon: The Revolutionary as Social Philosopher“. The Review of Politics. 34-jild, № 3. 433–36-bet. doi:10.1017/s0034670500026188.
  89. ↑ Bharatan Kumarappa, Editor, "For Pacifists, " by M.K. Gandhi, Navajivan Publishing House, Ahmedabad, India, 1949.
  90. ↑ Freitheim, Terence (2004-yil qish). „God and Violence in the Old Testament“ (PDF). Word & World. 24-jild, № 1. 2012-11-19da asl nusxadan arxivlandi (PDF). Qaraldi: 2010-11-21. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Zoʻravonlik&oldid=5231218" dan olindi