Umumiy huquq (huquqiy tizim)

Dunyo davlatlarining huquq tizimlari. Umumiy huquq mamlakatlari pushti ranglar bilan koʻrsatilgan.

Umumiy huquq (inglizcha: common law) – Anglo-sakson huquq tizimi mamlakatlarida muhim ahamiyatga ega boʻlgan sud amaliyotining tarkibiy qismlaridan biri boʻlgan adolat huquqi (inglizcha: law of equity) bilan birgalikda butun Buyuk Britaniya uchun umumiy boʻlgan yagona pretsedent tizimidir.

XIII – XIV asrlarda mahallil odatlar va qirollik sudlarining amaliyoti asosida shakllangan. Sud pretsedenti umumiy huquq tizimida huquqning asosiy manbalaridan biri sifatida tan olingan.

XIII asr oʻrtalarida nufuzli huquqshunos olim va „Angliya qonunlari va urf-odatlari toʻgʻrisida“ risolaning muallifi Henry de Bractonning umumlashtirishiga koʻra, bu mamlakatning oʻziga xos xususiyati shundaki, faqat undagi rasmiy ravishda odat va yozilmagan qonunlardan foydalanishga ruxsat berilgan.

Shakllanish tarixi

Umumiy huquq deganda qonunlar yoki ijro hokimiyatining qonunosti hujjatlari bilan emas, balki sudlar va sud organlari qarorlari asosida ishlab chiqilgan qonunlar tizimi ham, huquq tizimining bir turi ham tushuniladi.

Umumiy huquq sudyalarning oʻzlari tomonidan muayyan ishlar boʻyicha qarorlarda yaratiladi va belgilanadi. Qaror koʻrib chiqilayotgan aniq ish boʻyicha qabul qilinadi va bu qaror kelgusida boshqa shunga oʻxshash ishlarga nisbatan qoʻllanadi. Qonunda aniq taʼriflar boʻlmagan taqdirda, sudyalar pretsedent oʻrnatish orqali huquq normasini yaratish vakolatiga va majburiyatiga ega. Pretsedentlar jamlanmasi „umumiy huquq“ deb ataladi va kelajakdagi qarorlarni unga bogʻlaydi. Keyinchalik, agar ishdagi taraflar qonun nuqtai nazariga rozi boʻlmasalar, ish sud tomonidan xuddi shunday ish boʻyicha oldingi pretsedentdan foydalangan holda koʻrib chiqiladi. Agar oʻtmishda shunga oʻxshash nizo hal qilingan boʻlsa, sud oldingi qarorlarda qoʻllangan asoslarga amal qilishi kerak (bu prinsip pretsedentlarning majburiy kuchi sifatida tanilgan – inglizcha: stare decisis). Biroq, sud koʻrilayotgan ishning mohiyati avvalgi barcha ishlardan tubdan farq qilishini aniqlasa, u ishni birinchi marta koʻrilayotgan deb hisoblaydi. Shundan soʻng, yangi qaror presedentga aylanadi va u pretsedentlarning majburiy kuchi printsipiga muvofiq kelajakdagi ishlarni bogʻlaydi.

Amalda umumiy huquq tizimi yuqorida tavsiflangan ideal tizimga qaraganda ancha murakkab. Sud qarorlari faqat maʼlum bir yurisdiksiyada majburiydir va hatto maʼlum bir yurisdiktsiya doirasida ham baʼzi sudlar boshqalarga qaraganda koʻproq vakolatga ega. Masalan, koʻpchilik yurisdiksiyalarda apellyatsiya instansiyasi sudlarining qarorlari bir yurisdiksiyadagi quyi turuvchi sudlar va shu apellyatsiya sudining keyingi qarorlari uchun majburiy boʻlsa, apellyatsiya instantsiyasi boʻlmagan sudlarning qarorlari esa majburiy emas. Umumiy va konstitutsiyaviy huquqning oʻzaro taʼsiri, huquq va qoidalarni belgilash ham katta qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Biroq, pretsedentlarning majburiy kuchi —shunga oʻxshash ishlarni normalarning boʻysunishiga muvofiq hal qilish tamoyili —barcha umumiy huquq tizimlarining markazida yotadi.

Atamaning kelib chiqishi

XII – XIII asrlarda umumiy huquq atamasi (lotincha: jus commune) Rim-kanon huquqiga tegishli tushuncha boʻlgan va uning mahalliy urf-odatlaridan (lotincha: lex terrae) farqli ravishda butun xristian olamida qoʻllanadigan qismini bildiradi. Kanon huquqidan bu atama shu davrda yaratilgan va ushbu atama kabi butun oʻrta asrlar Angliyasi uchun umumiy boʻlgan qirol sudlari tizimiga oʻtdi; ushbu sudlar mahalliy feodal sudlari – graflik sudlari bilan birgalikda mavjud edi.

Angliya qiroli Henry II Curtmantle oʻz qirolligining turli qismlaridagi sud ishlarini koʻrish uchun yutsitsiariylarini yubora boshladi. Dastlab, bu sayohatchi sudyalar qirollik assizalariga (dastlab, 1166-yildagi Klarendon assizasi, keyin 1176-yilgi Nortgempton assizasi) tayangan, unga koʻra guvohlar yoki qoʻshnilar soʻroq qilingan, koʻpincha 12 kishidan iborat boʻlib, keyinchalik ulardan hakamlar hayʼati shakllantirilgan. XII asr oxirida qirollik sudlarining ish tajribasi ingliz umumiy huquqiga oid risolalar shaklida umumlashtirila boshlandi. Ulardan birinchilari Ranulf de Glanvillning „Angliya qirolligi qonunlari va odatlari toʻgʻrisida traktat“ asari va Kenterberiy arxiyepiskopi Hubert Walterningmuallifligiga tegishli deb sanalarigan „Gʻaznachining suhbati“ (inglizcha: The Dialogue of the Exchequer) kitobi hisoblanadi.

Tarqalishi

Umumiy huquq tamoyillari Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada (Kvebekdan tashqari), Avstraliya, Yangi Zelandiya, Irlandiya va sobiq Britaniya imperiyasining boshqa mamlakatlari, masalan: Hindiston, Pokiston, Gonkong, Singapur, Bangladesh, Malayziya, Janubiy Afrika, Zimbabve, Kamerun, Namibiya, Botsvana, Gana va boshqalarda amal qiladi (yuqoridagi rasmda).

Oʻziga xos xususiyatlari

Statut huquqidan farqi

Buyuk Britaniyaning huquqiy taʼsiri kuzatilgan mamlakatlarda (Millatlar Hamdoʻstligi aʼzolari, AQSH) huquqning aksariyat sohalarida qonunlar qonun chiqaruvchi organ tomonidan qabul qilinadi, ularga qoʻshimcha ravishda hukumat va boshqa ijro etuvchi organlar qarorlari mavjud. Umumiy yoki pretsedent huquqi esa sudlar (yoki kvazisud tribunallari) tomonidan qabul qilingan qarorlar majmuidir. Ushbu tushunchani ham ikki guruhga boʻlish mumkin:

• sof umumiy huquqdan kelib chiqadigan, muayyan qonunda belgilanmagan huquqlar; masalan, XX asrgacha jinoyat va protsessual huquqning aksariyat qismi qonun bilan belgilanmagan, hatto bugungi kunda ham fuqarolik va delikt huquqining katta qismi faqat sud qarorlarida yashaydi;
• statutlarda, farmoyishlarda va konstitutsiyalarda belgilangan taʼriflar va normalar.

Adolat huquqidan farqi

1873-yilgacha Angliyada ikkita parallel sud tizimi mavjud edi: umumiy huquq sudlari va adolat sudlari. Bu boʻlinish koʻplab Britaniya mustamlakalariga (shu jumladan sobiqlariga), shu jumladan Qoʻshma Shtatlarga ham tarqaldi. Adolat huquqi normalari 1875-yilgacha Kansler sudi qarorlaridan shakllangan.

1873-1875-yillarda Buyuk Britaniyada oʻtkazilgan keng koʻlamli sud-huquq islohoti natijasida sud hokimiyati toʻgʻrisidagi qonun bilan umumiy huquq va adolat huquqi yagona tizimga birlashtirildi, ammo ular oʻrtasidagi jiddiy farqlar hali ham saqlanib qolmoqda. Ushbu qonunga koʻra, tenglik huquqi normalari, agar ular umumiy huquqqa zid boʻlsa, umumiy huquqdan ustunlikka ega boʻladi.

Kontinental huquq tizimlaridan farqi

Anglo-sakson umumiy huquqi Romano-german tipidagi huquq tizimlaridan kodifikatsiyalanmaganligi bilan farq qiladi. Umumiy huquq tizimlari parlament tomonidan qabul qilingan qonun hujjatlari bilan teng darajada huquqning muhim manbai hisoblanadigan sud qarorlariga katta ahamiyat beradilar. Shu bilan birga, Romano-German huquqi doirasida sud pretsedentiga nisbatan kamroq, yozma huquqqa esa nisbatan koʻproq ahamiyat beriladi. Masalan, Napoleon kodeksi fransuz sudyasiga sud pretsedentini belgilashni toʻgʻridan toʻgʻri taqiqlaydi.

Yana qarang

• Ingliz huquqi
• Romano-german huquq oilasi

Adabiyotlar

• Barrington, Candace; Sobecki, Sebastian. The Cambridge Companion to Medieval English Law and Literature. Cambridge: Cambridge University Press, 2019. DOI:10.1017/9781316848296. ISBN 9781316632345.  Chapters 1–6.
• Crane, Elaine Forman (2011), Witches, Wife Beaters, and Whores: Common Law and Common Folk in Early America. Ithaca, NY: Cornell University Press.
• Friedman, Lawrence Meir. A History of American Law, 3rd, New York: Simon and Schuster, 2005. ISBN 978-0-7432-8258-1. 
• Garner, Bryan A.. A Dictionary of Modern Legal Usage, 2nd, revised, New York: Oxford University Press, 2001 — 178-bet. ISBN 978-0-19-514236-5. 
• Glenn, H. Patrick. Legal Traditions of the World. Oxford University Press, 2000. ISBN 978-0-19-876575-2. 
• Ibbetson, David John. Common Law and Ius Commune. Selden Society, 2001. ISBN 978-0-85423-165-2. 
• Langbein, John H.; Lerner, Renée Lettow; Smith, Bruce P.. History of the Common Law: The Development of Anglo-American Legal Institutions. New York: Aspen Publishers, 2009. ISBN 978-0-7355-6290-5. 
• Jain, M.P.. Outlines of Indian Legal and Constitutional History, 6th, Wadhwa & Co, 2006. ISBN 978-81-8038-264-2. 
• Milsom, S. F.C., A Natural History of the Common Law. Columbia University Press (2003) ISBN 0231129947
• Milsom, S. F.C., Historical Foundations of the Common Law (2nd ed.). Lexis Law Publishing (Va), (1981) ISBN 0406625034
• Morrison, Alan B.. Fundamentals of American Law. New York: Oxford University Press, 1996. ISBN 978-0-19-876405-2. 
• Nagl, Dominik. No Part of the Mother Country, but Distinct Dominions – Law, State Formation and Governance in England, Massachusetts and South Carolina, 1630–1769. Berlin: LIT, 2013. ISBN 978-3-643-11817-2. Qaraldi: 30-sentabr 2015-yil. 
• Potter, Harry. Law, Liberty and the Constitution: a Brief History of the Common Law. Woodbridge: Boydell and Brewer, 2015. ISBN 978-1-78327-011-8. 
• Salmond, John William. Jurisprudence: The Theory of the Law, 2nd, London: Stevens and Haynes, 1907 — 32-bet. OCLC 1384458.