O‘z-o‘zini tanqid qilish

Oʻz-oʻzini tanqid qilish — bu insonning oʻzidan xato va kamchiliklarni aniqlashga doir saʼyi-harakati, oʻz faoliyatidagi, fikrlashi va xatti-harakatlaridagi salbiy tomonlarni tahlil qilish va baholashdir. Oʻz-oʻzini tanqid qilish — shaxsning oʻziga boʻlgan refleksli munosabati, oʻziga nisbatan talabchanligi, oʻz xatolarini mustaqil ravishda izlash qobiliyati va ularga nisbatan murosasiz munosabati; ularni bartaraf etish uchun barcha choralarni koʻrishga urunishidir.

Psixologiyada

Oʻz-oʻzini tanqid qila oliishning mavjudligi shaxsning ruhiy salomatligining sharti hisoblanadi, oʻz-oʻzini tanqid qilish darajasining pasayishi oʻz- oʻzini hurmat qilishning etarli darajada yuqori boʻlishiga olib keladi. Biroq, haddan tashqari oʻz-oʻzini tanqid qilish inson salomatligining yomonligi belgisi sifatida baholanishi mumkin. Britaniyalik psixotahlilchi Adam Fillipsning fikriga koʻra („Oʻz-oʻzini tanqid qilishga qarshi“ essesiv), haddan tashqari oʻz-oʻzini tanqid qilish ikkilanishdan kelib chiqadi. Aaron Bekning kognitiv psixoterapiyasi kabi baʼzi yondashuvlar oʻz-oʻzini tanqid qilish va oʻzini ayblash darajasini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni oʻz ichiga oladi > .

Oʻziga nisbatan tanqidiy mulohazalar asosini insonning qadriyatlari, tamoyillari va hatto maqsadlaridan kelib chiqadigan ichki eʼtiqodlari tashkil qiladi. Inson oʻziga yuqoridagilar vositasida qarasa, oʻzini tanqid qilish haqida soʻz borayotgan boʻladi. Chunki u oʻzini boshqa birovning eʼtiqod tizimi bilan solishtiradi, u oʻziga qaram boʻlib, oʻz shaxsiyatini yetarli darajada baholamaydi.

Kommunistik oʻz-oʻzini tanqid qilish

Oʻz-oʻzini tanqid qilish kontseptsiyasi marksizm asoschilarining faoliyatida va ayniqsa ularning baʼzi izdoshlarining nazariyasi va amaliyotida, birinchi navbatda, marksizm-leninizm va maoizmda muhim rol oʻynadi. Oʻz-oʻzini tanqid qilishni madh etish sovet mafkurasining muhim va oʻzgarmas xususiyati sifatida qayd etilgan. 1927-yili Bolsheviklarning Butunittifoq Kommunistik partiyasining XV s’yezdida oʻz-oʻzini tanqid qilish shiori „zamonning markaziy shiorlaridan biri“, 1928-yili Stalinning „Oʻz-oʻzini tanqid qilish shiorini tanqid qilishga qarshi“ maqolasi eʼlon qilindi. Unda oʻz-oʻzini tanqid qilish „bolshevizm arsenalining ajralmas va doimiy quroli, bolshevizm xususiyati, uning inqilobiy ruhi bilan uzviy bogʻliq“, deb eʼlon qildi. Maqola eng koʻp iqtibos keltiriladigan Stalin bayonotlari toʻplamiga kirdi va doktrinaga aylandi. Oʻsha paytdan boshlab Kommunistik partiya hokimiyatining oxirigacha oʻz-oʻzini tanqid qilishning majburiyligi va kommunistik oʻzini oʻzi tanqid qilishning oʻziga xos xususiyatlari toʻgʻrisidagi munozaralar partiya tashviqotchilarining doimiy mavzularidan biri edi. 1940-yillarda faol ravishda targʻib qilingan „tanqid va oʻz-oʻzini tanqid qilish“ gʻoyasi marksizm-leninizm nazariyasiga yangi hissa, „yangi turdagi harakat, rivojlanishning yangi turi, yangi dialektik qonuniyat“ „sotsialistik jamiyatdagi ziddiyatlarni fosh qilish va bartaraf etishning maxsus shakli“ sifatida taqdim etildi. Sovetcha oʻz-oʻzini tanqid qilish tushunchasi shaxsning oʻzini oʻzi tanqid qilishdan tashkilotning oʻz-oʻzini tanqid qilishigacha kengaydi; Shunga koʻra, quyi boʻgʻinlar tomonidan boshliqlarni tanqid qilish „pastdan oʻz-oʻzini tanqid qilish“, qarama-qarshi yoʻnalishdagi tanqid „yuqoridan oʻzini-oʻzi tanqid qilish“, tashkilot faoliyatidagi kamchiliklar toʻgʻrisidagi bayonotlarning yoʻqligi „oʻz-oʻzini tanqid qilishga qarshilik“ deb baholanishi mumkin edi. Sovet davridagi oʻz-oʻzini tanqid qilish tushunchasi va nasroniy tavba qilish amaliyotini qiyosiy oʻxshatish mumkin, fularning arqi shundaki, Sovet oʻz-oʻzini tanqid qilishi nishoni partiya va ayni paytda uni namoyon etuvchi vakillar boʻlgan. U 1920-yillardagi partiyaning ichki kurashi davrida keng tarqalib, tavba-tazarru nutqlari keyinchalik oʻziga xos „oʻz-oʻzini tanqid qilish marosimi“ sifatida shakllandi. 1940 — 1950-yillarda fanlarning turli sohalarida „tanqid va oʻz-oʻzini tanqid qilish“ shiori ostida boʻlib oʻtgan munozaralar ayrim tadqiqotchilar tomonidan Galiley ustidan oʻtkazilgan sudga qiyoslandi . Xitoydagi madaniy inqilobda oʻz-oʻzini tanqid qilish kontseptsiyasi qisman пидоухуэй sessiyalarining nazariy asosini tashkil etdi".