[go: up one dir, main page]
Kontent qismiga oʻtish

Eron inqilobi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Eron inqilobi yani islom inqilobi nomi bilan tarixga kirgan ( forscha: انقلاب اسلامی ), [1] shoh Muhammad Rizo Pahlaviy davridagi Pahlaviylar sulolasining agʻdarib tashlanishi va uning hukumati fraksiyalardan birining yetakchisi bo'lgan Oyatulloh Ruhulloh Humayniy boshqaruvi ostidagi islomiy respublikaga o'zgartitilishi bilan yakunlangan voqealar edi. [2] Bu inqilob turli soʻl va islomiy tashkilotlar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan. [3]

1953 yilgi Eron davlat to'ntarishidan keyin, Pahlaviy monarx sifatida yanada qat'iyroq hukmronlik qilish uchun Qo'shma Shtatlar va G'arbiy Blok bilan birlashdi. U yana 26 yil davomida hokimiyatni boshqarib turish uchun Qo'shma Shtatlarning yordamidan foydalandi.[4][5] Bu kabi o'ylamasdan qilingan ishlar 1963 yildagi Oq inqilob va 1964 yilda Oyatulloh Humoyiniyning hibsga olinishiga va surgun qilinishiga olib keldi. Humoyiniy va Shoh o'rtasida katta muammolar bo'layotgan biur paytda 1977 yil oktyabr oyida namoyishlar boshlanib ketti va ular ham dunyoviy, ham diniy elementlarni o'z ichiga olgan fuqarolik qarshilik guruhiga aylanib qoldi. [6] [7][8] Norozilik namoyishlari 1978 yilda inqilob yetakchisi sifatida qaralgan Reks kinoteatrining [9][10] yondirilishi natijasida va oʻsha yilning avgust-dekabr oylari orasida katta ish tashlashlar va ish tashlashlar natijasida juda tez kuchaydi. Namoyishlar mamlakatni butunlay falaj qilib qo'ydi.

1979-yil 16-yanvarda Shoh Erondan chiqib ketti va so‘nggi fors monarxi sifatida [11] surgunga jo‘nab ketdi va o‘z vazifalarini hokimiyat kengashiga va muxolifatga asoslangan bosh vazir bo‘lgan Shopur Baxtiyorga qoldirildi. Oyatulloh Humayniy hukumati tomonidan Eronga qaytib kelish taklif qilindi [4] [12] va bir necha ming eronliklar tomonidan salomlashish uchun Tehronga qaytib keldi. [13] Qirollik saltanati ko'p o'tmasdan, 11-fevralda, partizanlar va isyonchi qo'shinlar qurolli ko'cha janglarida Shohga sodiq qo'shinlarni bostirgach, Humayniyni rasmiy hokimiyatga keltirganida quladi. [14] [15] Eron davlat 1979 yil 1 aprelda islom respublikasi boʻlish uchun milliy referendumda [16] va yangi teokratik-respublika konstitutsiyasini [6] [7] [15] [17] ishlab chiqish va tasdiqlash uchun ovoz berdi. 1979 yil dekabrdan boshlab mamlakatning rasman oliy rahbari deb hisoblandi.

Inqilob butun dunyoni hayraga solgan. [18] Unda inqilobning koʻpgina odatiy sabablari yoʻq edi (urushdagi magʻlubiyat, moliyaviy inqiroz, dehqonlar qoʻzgʻoloni yoki norozi harbiylar ); [19] Nisbiy farovonlikni boshdan kechirayotgan xalqda sodir bo'ldi; [4] [17] katta tezlikda bilan chuqur o'zgarishlarni keltirib chiqardi; [18] juda mashhur bo'ldi ko'plab eronliklarning surgun qilinishiga olib keldi; [15] va gʻarbparast dunyoviy [20] avtoritar monarxiya [4] oʻrniga velayat-i faqih (yoki vasiylik) tushunchasiga asoslangan Gʻarbga qarshi islomiy teokratiya [4] [15] [17] [21] bilan o'rni almashtirildi. islom huquqshunoslari avtoritarizm va totalitarizm o'rtasida vositasitachi edi. [22] Bunga qo'shimcha ravishda, inqilob butun hududda shialarni qayta tiklashga va Yaqin Sharqdagi mavjud hukmron arab sunniy gegemonligini yo'q qilishga harakat qildi; [23] bu Eronni Saudiya Arabistoni bilan kelishmovchilikka olib keldi va 2022- yil holatiga ko'ra ikki davlat Yaqin Sharq va kengroq musulmon dunyosida ta'sir o'tkazish uchun proksi mojaroga qarshi kurashmoqda . 

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ "Islamic Revolution | History of Iran." Iran Chamber Society. Webarxiv andozasida xato: |url= qiymatini tekshiring. Boʻsh..
  2. ↑ Gölz (2017).
  3. ↑ Goodarzi, Jubin M. „Syria and Iran: Alliance Cooperation in a Changing Regional Environment“ (2013-yil 8-fevral). 2013-yil 20-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 18-oktyabr.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Milani, Abbas. The Shah, 22 May 2012. ISBN 9780230340381. 
  5. ↑ Sylvan, David. U.S. foreign policy in perspective: clients, enemies and empire, London, 2009 — 121-bet. DOI:10.4324/9780203799451. ISBN 978-0-415-70134-1. OCLC 259970287. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Abrahamian (1982).
  7. ↑ 7,0 7,1 Afkhami, Gholam-Reza. The Life and Times of the Shah, 12 January 2009. ISBN 9780520942165. 
  8. ↑ Abrahamian, Ervand. 2009.
  9. ↑ Mottahedeh, Roy. 2004.
  10. ↑ „The Iranian Revolution“. fsmitha.com. 2016-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  11. ↑ Kabalan, Marwan J. „Iran-Iraq-Syria“, . Shocks and Rivalries in the Middle East and North Africa Mansour: . Georgetown University Press, 2020 — 113-bet. „After more than a year of civil strife and street protests, Shah Mohammad Reza Pahlavi left Iran for exile in January 1979.“ 
  12. ↑ Milani, Abbas. Eminent Persians. Syracuse University Press, 2008. ISBN 978-0-8156-0907-0. 
  13. ↑ "1979: Exiled Ayatollah Khomeini returns to Iran."
  14. ↑ Graham (1980).
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Kurzman (2004).
  16. ↑ "Islamic Republic | Iran."
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Amuzegar (1991)
  18. ↑ 18,0 18,1 Amuzegar (1991).
  19. ↑ Arjomand (1988).
  20. ↑ Amanat 2017.
  21. ↑ International Journal of Middle East Studies 19, 1987, p. 261
  22. ↑ Özbudun, Ergun „Authoritarian Regimes“, . International Encyclopedia of Political Science Badie: . SAGE Publications, Inc., 2011 — 109-bet. ISBN 978-1452266497. „Another interesting borderline case between authoritarianism and totalitarianism is Iran, where an almost totalitarian interpretation of a religious ideology is combined with elements of limited pluralism. Under the Islamist regime, Islam has been transformed into a political ideology with a totalitarian bent, and the limited pluralism is allowed only among political groups loyal to the Islamic revolution.“ 
  23. ↑ Nasr, Vali „The Battle for the Middle East“, . THE SHIA REVIVAL:How Conflicts within Islam Will Shape the Future. New York: W. W. Norton & Company, 2006. ISBN 978-0-393-32968-1.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Eron_inqilobi&oldid=4089273" dan olindi