Fin mitolojisi

Fin mitolojisi, kökenini bugün Fin halkının çok az bir kısmının inandığı Fin paganizminden alır. Kendileri gibi bir Fin-Ugor kavmi olan Estonlar ile komşuları, Hint-Avrupalı Balt ve İskandinav halklarının mitolojileriyle de pek çok ortak temayı paylaşır. Hatta kimi mitler gene bir Fin-Ugor halkı olan komşuları Laponlardan direkt alınmıştır.

Fin mitolojisi sözlü gelenek, şiirler, şarkılar ve folklorik elementler ile 19. yüzyıla dek oldukça iyi bir şekilde aktarılmıştır.

Baba tanrı Ukko sadece bir doğa ruhuyken, çevre kültürlerin etkisiyle monolatrist manada bir Gök Tanrısına dönüşmüştür. Hayvanların en kutsalı, av kötü geçmesin diye adı asla yüksek sesle anılmayan ayıydı. Ayı, Fince adıyla "Karhu", ataların cisimleşmiş hali olarak görülür ve bu yüzden kendi adından ziyade mesikämmen (nektar patili), otso (kaşlı), kontio (bölge sakini), lakkapoika (bulut meyvesi oğlan), metsän kultaomena (ormanın altın elması) gibi adlarla anılırdı ama asla tanrı olarak kabul edilmezdi.

Fin mitolojisi ve dininin tarihi üzerine yapılan çalışmalar

Fin halk inançlarının tarihte anıldığı ilk yer Lüterci reformist Piskopos Mikael Agricola'nın (1510–1555) 1551'de yazdığı Zebur'un Fince çevirisidir. Agricola, Karelya ve İsveç Finlandiyasındaki ilahlar hakkında kısa bir liste verdi (her bölgeye on ikişer ilah düşüyordu), her ilahın yanına farzedilen fonksiyonunu belirten kısa bir mısra da yazdı. (Kimi yorumculara göre İsveç Finlandiyasında sadece 11 ilah vardı. Şeytan olan Piru sayılmaz) Bu liste sebebiyle Agricola Fin ilahiyat tarihi araştırmalarının kurucusu sayılır. Sonraki araştırmacılar ve öğrenciler Agricola'nın listesini tarihi bir kaynak olarak çokça alıntıladı. Ancak 18. yüzyıl'da pek çok araştırmacı, Agricola'nın listesinde sunulan varlıkların tamamının tanrı olarak kabulünü eleştirmeye başladı. Yapılan pek çok araştırma listedeki varlıkların birçoğunun tanrıdan ziyade yöresel koruyucu ruhlar, halk hikâyesi kahramanları, açıklayıcı mitler, yerel kahramanlar, yerel isimlerle anılan Hristiyan azizleri ve (hatta bir tanesinin) yöresel bir hasat bayramı olduğunu ortaya çıkardı.

1789'da basılan Cristfried Ganander'in Mythologia Fennica'sı, Fin itolojisi hakkındaki ilk gerçek akedemik yayındır. 19. yüzyılda Fin folklörüne duyulan ilgi yoğunlaştı. Elias Lönnrot, J.F. Cajan, M.A. Castrén ve D.E.D. Europaeus gibi akedemisyenler Finlandiya'yı baştan sona dolaştı ve halk şiirlerini, runo (şiir) okuyuculları ile beraber yazıya geçirdi. Bu materyaller ile Kalevala ile birlikte Kanteletar da düzenlendi. Toplanan halk şiirlerinin zenginliği sayesinde içlerindeki Hristiyanlık öncesi motifler daha iyi anlaşılarak, Fin mitolojisi hakkında daha detaylı çalışmaların kapısını açtı.

Dünyanın kökeni ve yapısı

Dünyanın bir tatlı su ördeği yumurtasının patlamasından oluştuğuna inanılır. Gökyüzü ise yumurtanın üst kısmıdır, buna alternatif olarak gökyüzünün kutup yıldızının hemen altında, kuzey kutbundan çıkan direkle tutulan bir tente olduğu da söylenir.

Yıldızların hareketleri, gök kubbenin kuzey yıldızı ve kendi etrafındaki dönüşü ile açıklanır. Kuzey kutbunda bu dönüş yüzünden büyük bir girdap olduğu kabul edilir. Bu girdap ruhların ölüler dünyası Tuonela'ya gittiği kapıdır.

Dünyanın düz olduğuna inanılır. Dünyanın kenarları olan Lintukoto (kuşların yuvası), kuşların kışın yaşadığı sıcak ülkedir. Samanyolu'na Linnunrata (kuşların patikası) adı verilir. Çünkü kuşların Lintukoto'ya onu izleyerek gittiğine inanılır. Bilimsel veriler de göçmen kuşların, güneydeki sıcak bölgelere göç ederken Samanyolu'nu kullandıklarını saptamıştır. Lintukoto'nun modern anlamı daha çok, "cennetvârî, mutluluk getiren, sıcak ve huzurlu yer" anlamındadır.

Ayrıca kuşların yeni doğanlara ruh getirme, ölenlerinse ruhlarını alıp götürme görevleri bulunur. Kimi bölgelerde uyku sırasında ruhun kaçmasını önlemek için başucuna tahta kuşlar konur. Bu Sielulintu (ruh kuşu), kişinin ruhunun rüya aleminde dolaşırken yolunu kaybolup gitmesine mânî olur.

Tatlı su ördeğinin hikâyelerde, taş resimlerinde ve oymalarda sıkça görülmesi onun bize eski Finlerde ne kadar önemli bir yer tuttuğunu gösterir.

Tuonela, ölülerin ülkesi

Tuonela ölülerin ülkesiydi. İyi kötü ayırmadan tüm ölülerin yaşadığı, yer altındaki bir yurt veya şehirdi. Herkesin sonsuza kadar uyuduğu karanlık ve cansız bir yerdi. Cesur şamanlar hâlen transa geçerek, atalarının rehberliğinde Tuonela'yı gezebilir. Tuonela seyahati için ruh Tuonela'nın karanlık nehrini geçmelidir. Eğer geçerli bir sebebi varsa bir bot gelir ve onu karşıya geçirir. Pek çok zaman şamanlar gardiyanları ölü olduklarına inandırıp kandırarak geçerler.

Ukko, göğün ve şimşeğin tanrısı

Ukko ("yaşlı adam") göğün, havanın ve mahsullerin tanrısıydı. Fin mitolojisinin en bilinen tanrısıdır ve Fince yıldırım anlamına gelen "ukkonen" (küçük Ukko) veya "ukonilma" (Ukko'nun havası) kelimeleri onun adından gelir. Kalevalada gökyüzündeki şeylerin tanrısı olarak, "ylijumala" (üst tanrı) adıyla da anılır. Mitlerdeki tüm varlığı doğal etmenlerin çağrılması şeklinde olur.

Ukko'nun kökeni muhtemelen Baltların Perkons isimli yıldırım tanrısı veya daha eski bir Fin gök tanrısı olan İlmarinen ile alakalıdır. Ayrıca Thor da Perkons ile ilgilidir. Gök Tanrısı olarak Ukko İlmarinen'in yerini alınca, Ilmarinen bir demirci kahramana veya kaya tanrısı haline geldi. Kalevala'da, İlmarinen gök kubbedeki yıldızları yapıp ve sihirli değirmen Sampo'yu inşa eder.

Ukko'nun silâhı şimşeğe vurulmuş, çekiç, balta veya kılıçtır. Ukko karısı Akka ile evlendiğinde bir şimşek fırtınası çıkmıştı. Ukko şimşek fırtınalarını ayrıca bulutların arasında arabasıyla gezerek de çıkarır. Ukko'nun çekici Vasara ("çekiç") muhtemelen kayık şekilli bir taş baltaydı. Metal çağında, taş aletler terk edilince, taş aletlerin kökenleri gizemli hâle gelmişti. Ukko'nun çarpınca şimşekler çıkaran taş başlı silahları olduğuna inanılırdı. Şamanlar taş baltaları iyileştirme ve güç verme özellikleri olduğu gerekçesi ile biriktirirlerdi.

Testere duruşlu engerek, şimşeğin sembolü kabul edilirdi.

Tanrılar

• Ahti (veya Ahto), balıkları veren derinlerin tanrısı.
• Äkräs, bereket tanrısı ve bitkilerin (özellikle şalgamın) koruyucusu.
• İlmatar, Fin ulusal destanı Kalevalada Väinämöinen'in annesi olarak geçen havanın bakire ruhu.
• Jumala, en büyük ilaha verilen genel ad. Esasen Finler tarafından göğe, Gök Tanrısına ve baş tanrıya verilen isimdir. Sonraları taivas ve Ukko da göğü ve Gök Tanrısnı tanımlamak için kullanılmıştır. Tanrı anlamına gelir ve Hristiyanlıktan sonra Hristiyan tanrısı için kullanılmıştır.
• Kave, antik Gök Tanrısı, daha sonraları ay döngüsü ilahına dönüşmüştür. Väinämöinen ve Kaleva'nın babası.
• Kuu, Ay Tanrıçası.
• Loviatar, Tuoni'nin kör kızı ve 9 felâketin anası.
• Mielikki, Tapio'nun karısı, orman tanrıçası.
• Nyyrikki, Tapio'nun oğlu, av tanrısı.
• Päivätär, gün tanrıçası.
• Pekko (veya Pellon Pekko), mahsul tanrısı, özellikle de arpa ve mayanın.
• Perkele, şeytan. Esasen şimşek tanrısıdır ancak Hristiyanlığın gelişiyle şeytanlaştırılmıştır.
• Raako, Karellerin zaman tanrısı; "Rahko ayı katranlar" sözü ayın evrelerini belirtir.
• Pellervo (veya Sampsa Pellervoinen), hasat tanrısı.
• Surma, vahşi ölümün kişileşmiş hâli.
• Tapio, orman tanrısı.
• Tellervo, orman tanrıçası, Tapio ve Mielikki'nin kızı.
• Tuonetar, yer altının kraliçesi, Tuoni'nin karısı.
• Tuoni, ölüm tanrısı.
• Tursas, savaş tanrısı.
• Tuulikki, Tapio ve Mielikki'nin kızı, hayvanların tanrıçası.
• Ukko ("yaşlı adam"), göğün ve şimşeğin tanrısı (Estonlardaki karşılığı, Taara).
• Vammatar, Tuoni ve Tuonetar'ın kızı. Acı, hastalık, çile, kötülük ve şanssızlık tanrıçası.
• Vellamo, Ahti'nin karısı. Deniz, göl ve fırtına tanrıçası.
• Vedenemo ("suyun anası"), Karellerin su tanrıçası.

Ruhlar

• Ajatar (veya Ajattara), şeytani orman ruhu.
• Akka ("yaşlı kadın"), dişi ruh. Ukko'nun dişi muadili.
• Ilmarinen, cenneti inşa eden ulu demirci. Talih değirmeni Sampo'yu tasarlamıştır. Esasen havanın eril ruhudur.
• Kotitonttu (veya Tonttu), evin koruyucusu.
• Lempo, bereket ruhu. Hristiyanlık sonrasında şeytan anlamına gelmiştir.
• Luonnotar, doğa ruhu, dişil yaratıcı.
• Menninkäinen, peri ruhu, yer cücesi.
• Metsänväki, orman ruhu, orman canavarı.
• Näkki, havuzların, kuyuların ve köprilerin korkulu ruhu. Eston mitolojisinde kindar ve güzel bir deniz kızıdır.
• Otso, ayı ruhu.
• Pihatonttu, ağılların koruyucusu.
• Piru, ruh, demon.
• Saunatonttu, saunaların koruyucusu.
• Tonttu, genelde iyi huylu bir ruhtur. Esasen ekili alanların koruyucusudur.

Kahramanlar, canavarlar ve karakterler

• Antero Vipunen, merhum dev, derin bilginin ve büyünün koyucusu.
• Hiisi, demon, ogerçekte kutsal koru anlamına gelir, sonradan goblin mânâsına gelmiştir.
• Iku-Turso, kötü niyetli deniz canavarı; Tursas ile muhtemelen aynı.
• Kalevanpoika (Kaleva'nın oğlu), ormanları kesebilen ve uçsuz çayırları biçebilen dev kahraman. Estonların ulusal destan karakteri Kalevipoeg ile aynı.
• Kullervo, trajik antikahraman. Tolkien'nin Silmarillion'unda yer alan Túrin Turambar karakterine model olmuştur.
• Lemminkäinen (Ahti Saarelainen, Kaukomieli), küstah kahraman.
• Lalli, Piskopos Henry'yi Köyliö gölünün buzunda öldüren Fin.
• Louhi, Pohjola kraliçasi, şekil değiştirebilen güçlü cadı, yeraltının yardımcısı.
• Väinämöinen, güçlü ve sihirli bir sese sahip olan yaşlı ve bilge adam. Eston Vanemuine karakteri ile ilintilidir. Fin kültürünün ve Kalevala'nın ana karakteri

Mekânlar

• Kyöpelinvuori (Raatikko); bakire ölen kadınların gittiği yer. Daha sonraları Paskalyada cadıların buluştuğu yer olmuştur.
• Tuonela; (ayrıca Manala, Pohjola) ölülerin ikâmetgâhı. Yeraltı.
• Kalevala ve Pohjola, Finlerin ulusal destanı Kalevala'daki birbirinin zıddı iki ülkedir. Pohjola, kuzeydedir.
• Aarnivalkea, gömülü hazineleri işaret eden sonsuz ateştir.
• Lintukoto, göç eden kuşların kışladığına inanılan mistik yer, ayrıca bu sözcük fincede mecazi olarak "mutlu yer" mânâsına gelir.

Hayvanlar

• Kahverengi Ayı, hayvanların en kutsalı sayılırdı ve adını doğrudan anmak bir tabuydu. Bir ayı öldürüldükten sonra o ayının onuruna büyük bir ziyafet (peijaiset) düzenlenirdi. Kutlamaların temelinde ayının öldürülmediği, ayı ruhunun yanlışıkla öldüğü inancı vardı. Ardından ayının ruhu cennete dönsün diye kafatası yüksek bir çam ağacının tepesine yerleştirilirdi.
• Tuonela kuğusu; (Tuonelan joutsen) 1895 tarihli bir senfonik şiirdir. Şiirde Tuonela'da yüzen farâzî bir kuğu anlatılır.
• Hiisi geyiği; (Hiiden hirvi).

Eşyalar

• Sampo, taşıyana iyi talih getiren bir nesnedir. Elias Lönnrot'un Kalevala yorumuna göre, havadan un, tuz ve altın üreten bir değirmendir.
• Väinämöinen'in sihirli kantelesi devasa bir balığın sırt yüzgecinden ve genç kızların saçlarından yapılmıştır.
• Väinämöinen'in ulu kılıcı güneş gibi parlar ve anormal derecede keskindir.

Ayrıca bakınız

• Fin Paganizmi
• Eston mitolojisi

Çevirisi yapılan orijinal İngilizce Wikipedia sayfası: https://en.wikipedia.org/wiki/Finnish_mythology 11 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kaynakça

• Honko, Lauri, Senni Timonen, Michael Branch, and Keith Bosley. (1994). The Great Bear: A Thematic Anthology of Oral Poetry in the Finno-Ugrian Languages. New York: Oxford University Press. Originally published 1993 by the Finnish Literature Society.
• Holmberg, Uno. (1964). Finno-Ugric, Siberian. The Mythology of All Races, Vol. IV (ed. by John Arnott MacCullough). New York: Cooper Square Publishers, 1964. Originally published 1927 by Marshall Jones, Boston.
• Pentikäinen, Juha Y. (1999). Kalevala Mythology, expanded ed. Translated by Ritva Poom. Bloomington: Indiana University Press.
• Kuusi, Matti, Keith Bosley, and Michael Branch. (1997). Finnish Folk Poetry: Epic. Helsinki: Finnish Literature Society.
• Pentikäinen, Juha. (2002). "Kalevala: the finnish national epic" ThisisFINLAND23 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Talve, Ilmar. (1997). Finnish Folk Culture. Studia Fennica, Ethnologica 4. Translated by Susan Sinisalo. Helsinki: Finnish Literature Society.
• Virtanen, Leea and Dubois, Thomas. (2000). Finnish Folklore. Studia Fennica, Folklorista 9. Translated by Thomas Dubois. Helsinki: Finnish Literature Society in association with University of Washington Press, Seattle, WA.